1

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki

w Warszawie

Instruktorski Kurs Kwalifikacyjny

Kierunek: taniec

Specjalizacja: taniec ludowy

Nr albumu 531/ L / 2011

Izabela Dudkiewicz

Sposoby radzenia sobie ze stresem u artystów scenicznych.

Znaczenie aktywności fizycznej w doskonaleniu, utrzymywaniu i pomnażaniu

zdrowia.

Praca dyplomowa

napisana pod kierunkiem

Jana Łosakiewicza

Warszawa, październik 2013

2

Spis treści

WSTĘP.................................................................................................................................. 3

Rozdział I

1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY……………………………………..

Stres oraz style, strategie i sposoby radzenia sobie ze stresem………………………….. 6

Rozdział II

1. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY...............................................................13

1.1. Cel badań i założenia ……………………………………………………………...13

1.2. Materiał i metoda badawcza …………………………………………………. …..14

2. ANALIZA BADAŃ WŁASNYCH …………………………………………………....15

2.1. Działanie stresu na artystów…………………………………………………..15

2.2. Czynniki stresujące artystów …………………………………………………16

2.3. Sposoby radzenia sobie ze stresem u artystów ……………………………….17

2.4. Reakcje artystów na popełniony błąd na scenie ……………………………...19

2.5. Sposoby rozładowania napięcia przez artystów po występie…………………20

WYNIKI BADAŃ - podsumowanie ……………………………………………………...21

KONKLUZJA BADAŃ……………………………………………………... …………...22

Rozdział III

Znaczenie aktywności fizycznej w doskonaleniu, utrzymywaniu i pomnażaniu zdrowia…...

…………………………………………………………………………………………….24

BIBLIOGRAFIA

ANEKS (załącznik I - ankieta)

3

WSTĘP

Sposoby radzenia sobie ze stresem zawodowym mają szczególny wpływ na

zdrowie psychofizyczne jednostki. Wiele prac poświęconych jest powstawaniu zjawiska

stresu i jego oddziaływaniu na zdrowie człowieka, jak również skuteczności zalecanych

przez psychologów technik relaksacyjnych. Natomiast trudno doszukać się prac

poświęconych indywidualnym przypadkom, czy grupom zawodowym i ich - bardziej lub

mniej skutecznych - sposobów radzenia sobie ze stresem.

Autorka tej pracy kieruje swoją uwagę na profesję artystów scenicznych -

zawodowych muzyków oraz tancerzy ludowych - amatorów. Zdrowie każdej jednostki

ludzkiej zależy od wewnętrznej równowagi w każdej jego płaszczyźnie (4): fizycznej,

psychicznej, społecznej, duchowej (Woynarowska, 2010). Charakter prac różnych grup

zawodowych jest odmienny i w inny sposób angażuje człowieka. Wykonywanie zawodu

artysty scenicznego porusza całą osobę w każdej jej sferze: fizycznej, psychicznej,

emocjonalnej i duchowej. Świadomość zjawiska stresu w pracy artystycznej i holistyczne

podejście do zdrowia mają znaczenie nadrzędne. Umiejętny wybór możliwie zdrowotnych

form radzenia sobie ze stresem zawodowym może mieć wpływ na przyszły kształt artysty

i jego całożyciowe zdrowie.

Droga kształcenia artysty scenicznego rozpoczyna się w wieku 6-7 lat. Grę na

instrumencie muzycy rozpoczynają w pierwszej klasie szkoły podstawowej, a zespoły

tańca ludowego przyjmują nawet dzieci młodsze. Muzycy od pierwszego roku nauki

zobowiązani są codziennie poświęcać czas na samodzielną pracę z instrumentem.

Natomiast tancerze ludowi w tradycyjnych zespołach ćwiczą 2 razy w tygodniu

w grupowych ok. 25 osobowych składach, a praca indywidualna poza zajęciami

obligatoryjnymi nie jest wymagana.

4

Poniższa tabela 1. przedstawia zalecany przez pedagogów dzienny czas pracy

z instrumentem.

Zalecany przez pedagogów dzienny czas pracy z instrumentem

Wiek (lata) i

etap nauki

6-7

(1 rok nauki)

8-12

(I stopień)

13-17

(II stopień)

18-19

(ostatni rok

nauki w szkole

średniej )

Średni czas

pracy z

instrumentem

w ciągu dnia

30-45 min. 2,0-2,5h 4-5h 6h

Poniższa tabela 2. przedstawia zalecany przez pedagogów tygodniowy czas

ćwiczeń tańca ludowego.

Zalecany przez pedagogów tygodniowy czas ćwiczeń tańca ludowego

Wiek (lata) i etap

nauki

6-12 lat

13-26 lat

Liczba godzin

ćwiczeń w tygodniu

(łącznie)

6h 8h

W systemie kształcenia artystów po pół roku nauki dziecko ma możliwość

zaprezentowania swoich umiejętności w kameralnym gronie na szkolnej scenie. Jest to

pierwszy moment, w którym rodzic / opiekun może zaobserwować zachowania

i predyspozycje odpornościowe swojego dziecka. Już na tym etapie mogą pojawić się

pierwsze niepożądane reakcje stresowe, które należałoby wychwytywać i eliminować we

wczesnym ich stadium. Trudności z kontrolowaniem wewnętrznych napięć zdarza się, że

pojawiają się na różnym etapie edukacji. Czynników mających wpływ jest wiele, można

przypuszczać, że do niezmiennych należą tu: wielkość wymagań (żądań) pedagoga /

rodzica / opiekuna, indywidualne ambicje jednostki, konkurencja artystyczna, atmosfera

5

pracy towarzysząca przygotowaniom, czy indywidualna wiara we własne możliwości.

Rolą pedagoga jest dbanie o wszystkie wymienione aspekty w kształtowaniu odporności,

charakteru, osobowości i zdrowia przyszłego artysty. Zjawisko tremy scenicznej jest

integralną częścią każdego występu, nie jest równoznaczne z całościowym stresem

zawodowym, jednak na jej nasilenie ma wpływ sytuacja towarzysząca przygotowaniom

i wyobrażenie efektu końcowego. Badacze podają, że u osób o wyższym poziomie

temperamentu trema jest silniej widoczna.

Na warunki przystosowawcze do swobody scenicznej mają wpływ: regularność

występów, czas na przygotowanie repertuaru, trudność programu i wiele innych.

Specyfiką nauki w szkołach muzycznych jest mała dbałość pedagogów

o planowanie występów, ich regularność oraz zapoznawanie młodego adepta ze

środowiskiem muzycznym własnego regionu. W zespołach tańca ludowego kalendarz

koncertów jest bogatszy i zazwyczaj rozplanowany na występy na własnej scenie, w kraju

i zagranicą.

W swojej pracy autorka przedstawi podstawę teoretyczną zjawiska stresu (rozdział

1), analizę badań własnych - wpływ występów i towarzyszących im przygotowań na

samopoczucie artystów scenicznych oraz metody stosowane w przypadku wystąpienia

stresu zawodowego (rozdział 2), korzyści płynące z aktywności fizycznej i jej wpływ na

doskonalenie, utrzymywanie i pomnażanie zdrowia (rozdział 3).

6

Rozdział I

1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY

Stres oraz style, strategie i sposoby radzenia sobie ze stresem.

Pojęcie stresu po raz pierwszy wprowadził kanadyjski endokrynolog - Hans Hugon

Selye (1907 – 1982), który badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Jako

pierwszy postawił hipotezę, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności

człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zdefiniował pojęcie stresu jako „zespół

niespecyficznych reakcji, które pojawiają się w sytuacji trudnej dla człowieka lub

zagrażającej – jest wytrąceniem organizmu z równowagi biologicznej (dobrostanu).”

Natomiast R. Lazurus mianem stresu określił „relację między osobą a otoczeniem, która to

relacja jest oceniana przez jednostkę jako wymagająca wysiłku lub przekraczająca jej

zasoby i zagrażająca dobremu samopoczuciu”.

H. Selye swoje rozważania oparł na koncepcji Claude Bernard’a, który jako pierwszy

stwierdził, że życie i zdrowie człowieka zależą od jego zdolności zachowania

niezmiennego środowiska wewnętrznego organizmu (homeostazy), niezależnie od zmian,

sytuacji jakie niesie środowisko zewnętrzne. Stwierdził, że reakcje ciała i umysłu

ludzkiego w sytuacjach stresowych mają charakter adaptacyjny - przystosowawczy.

Wyodrębnił dwa modele przystosowania:

1. GAS (General Adaptation Syndrom) – Zespół Ogólnej Adaptacji Organizmu

2. LAS (Local Adaptation Syndrom) – Zespół Lokalny

W swojej koncepcji rozwoju stresu wyróżnił trzy fazy:

1) reakcja alarmowa - podczas której zostaje pobudzony układ nerwowy, następuje

percepcja sytuacji trudnej, którą organizm wykrywa jako zagrażającą

2) faza odporności (nazywana też fazą adaptacji), w której organizm uaktywnia

różnorodne środki obronne, m.in. poprzez wzmożoną pracę układu immunologicznego,

hormonalnego. Następnie mobilizuje się maksymalnie, przeciwdziała rozwojowi

reakcji stresowej korzystając z wszelkich zasobów organizmu.

3) faza wyczerpania - w organizmie załamują się mechanizmy obronne, które są

konsekwencją nadmiernej mobilizacji organizmu. Przy odpowiednim wsparciu

społecznym możliwy jest powrót do równowagi. Jednak faza długotrwałego

wyczerpania doprowadza organizm do rezygnacji, załamania. Ten stan łatwo

przechodzi w kryzys, gdzie obok niepokoju, przerażenia, poczucia zagrożenia

występuje obniżenie procesów fizjologicznych, m.in.: zaburzenia snu, pracy układów -

7

pokarmowego, krążeniowego. Bez pomocy w postaci wsparcia społecznego prowadzi

to do chorób psychosomatycznych.

Selye w 1974 r. wprowadził podział na rodzaje stresu:

eustes - stres pozytywny - jako czynnik będący bodźcem do podejmowania

działań - niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania człowieka.

dystes - stres negatywny - niekorzystny, który utrudnia lub uniemożliwia

wykonanie zadania, jest dodatkowo wysoce chorobogennym.

W psychologii stosowane jest także pojęcie neustres, podczas którego działający

bodziec dla danej osoby jest neutralny w wykonywaniu zadania, a dla innej jednostki ten

sam impuls może mieć charakter eustresowy lub dystresowy.

8

Każda jednostka przejawia odmienne style radzenia sobie ze stresem, co oznacza,

że tyle jest stylów ile jest ludzi.

Natomiast N. S. Endler i J. D. A. Parker wyróżniają 3 główne style radzenia sobie

ze stresem, czyli charakterystyczny zbiór strategii i sposobów radzenia sobie w sytuacji

stresowej dla danej jednostki:

1) styl skoncentrowany na zadaniu - w wyniku którego jednostka podejmuje wysiłki

mające na celu rozwiązanie problemu. Przekształca poznawczo sytuację lub ją zmienia.

2) styl skoncentrowany na emocjach - objawia się tendencją do koncentracji na sobie

i własnych emocjach takich jak złość, poczucie winy, lęk, wzrost napięcia. Działania

podejmowane mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego bez zmiany sytuacji.

3) styl skoncentrowany na unikaniu - w wyniku którego osoba wystrzega się myślenia,

przeżywania sytuacji. Objawia się to w zachowaniach, w których jednostka angażuje się

w czynności zastępcze:

- unikanie poprzez szukanie kontaktów interpersonalnych, lub

9

- unikanie poprzez odwracanie uwagi.

To, czy sytuacja jest zagrażająca, zależy od subiektywnej interpretacji i samej

sytuacji. Według teorii interakcyjnej (relacyjnej między człowiekiem a sytuacją) ta sama

sytuacja dla jednej osoby będzie zadaniowa, a dla innej zagrażająca. Lęk przed

negatywnymi skutkami niepowodzenia paraliżuje wtedy aktywność.

Model poznawczo - fenomenologiczno - transakcyjny Lazarusa:

Zachowanie się osoby jest wypadkową oceny pierwotnej i wtórnej, czyli żądań

i możliwości osoby. Reakcje przystosowawcze są racjonalne i nieracjonalne, które

mieszczą się w obszarze zachowań obronnych.

R.Yerkes i J. D. Dodson zaobserwowali następujące prawa w zachowaniu zwierząt

w sytuacjach stresu:

Wynik końcowy: dostosowanie się i radzenie sobie ze stresem, albo niedostosowanie- nieradzenie sobie ze stresem

Konsekwencje -potencjał indywidualnych reakcji : fizjologicznych, psychologicznych, socjologicznych

Ocena wtórna (wynik transakcji): ocena swoich możliwości zaradczych

OCENA PIERWOTNA (poznawcza) - ocena wielkości wymogów i żądań

Bodziec - stresor

WEJŚCIE ---> żądania, wymagania

10

1. W miarę wzrostu poziomu aktywacji organizmu poprawia się wykonanie zadania, ale po

przekroczeniu pewnego optimum następuje pogorszenie sprawności orientacyjno -

wykonawczej.

2. Istnieje zależność między trudnością zadania, a zmianami zachodzącymi w zachowaniu:

im zadanie trudniejsze, tym mniejszy przyrost aktywacji wystarcza do wywołania

dezorganizacji danej czynności. Dezorganizacja może pójść w dwóch kierunkach:

- zupełna bezradność - zahamowanie działania

- powstanie zachowań stereotypowych

Wykres 1. Prawo Yerkesa - Dodsona

R. Lazarus i S. Folkman w latach 70-tych XX wieku wyróżnili dwie strategie radzenia

sobie ze stresem:

1. Strategia zorientowana problemowo:

a) działania broniące własne stanowisko jednostki i walka, by osiągnąć to, czego

ona dla siebie potrzebuje. Są to zachowania konfrontacyjne.

b) zachowania nakierowane na planowe i systemowe rozwiązywanie problemu.

Jednostka układa własny plan działania i szuka informacji pomocniczych.

11

2. Strategia zorientowana emocjonalnie, w której jednostka broni się przed skutkami

sytuacji - nie podejmuje walki:

a) dystansowanie się - osoba stara się nie przejmować

b) unikanie, ucieczka (np. w sen, w alkohol)

c) samoobwinianie - samokrytyka, autoagresja

d) samokontrola - wstrzymywanie się od ekspresji emocji

e) poszukiwania wsparcia u innych (opowiadanie)

f) pozytywne przewartościowanie - dostrzeganie dobrych stron sytuacji.

Zalety strategii zorientowanej problemowo:

1) aktywne zmaganie się z sytuacją trudną

2) obniżenie oddziaływania stresu

3) poczucie własnej wartości i sprawczości

4) zachowanie zdrowia psychicznego

Strategie emocjonalne do pewnego stopnia są pożądane, pozwalają na ochronę osoby

przed bólem, lękiem. W dłuższej perspektywie są mniej skuteczne, nie rozwiązują sytuacji.

Często polegają na zaprzeczeniu, wypieraniu, dystansowaniu się od sytuacji. Zwiększa się

ryzyko występowania chorób psychosomatycznych .

Większość ludzi stosuje strategie poznawcze i emocjonalne w sposób przemieszany.

Strategie zależą od:

1) osobowości

2) rodzaju sytuacji - okoliczności

3) okresu, w którym sytuacja występuje (czasu)

4) wartości nadanej tej sytuacji

Strategie problemowe częściej stosują osoby wewnętrznie zintegrowane,

wewnątrzsterowne, mające poczucie wewnętrznej lokalizacji kontroli, decyzji,

odpowiedzialności. Jednak osoby o wysokim niepokoju częściej stosują strategie

emocjonalne. Wyborowi strategii zorientowanych problemowo sprzyja wysoka

samoocena, poczucie własnej wartości. Natomiast kobiety częściej poszukują wsparcia tak

rzeczowego, jak i emocjonalnego.

Według J. F. Terelaka każdy człowiek ma wrodzoną zdolność dostosowywania się do

sytuacji stresowych. W trakcie życia nabywa dodatkowo umiejętności, które uodparniają

12

na stres i chronią przed załamaniem mechanizmów adaptacyjnych organizmu. Odporność

człowieka częściowo zależny od wrodzonych cech osobowości.

Według Olesia P. (1996) im stres silniejszy, tym bardziej angażuje całą osobę,

poruszając ważne sfery osobowości: koncepcję siebie, sens życia, system wartości, religię.

Religijne radzenie sobie ze stresem uważa za specyficzną strategię, inną niż te

zorientowane problemowo czy emocjonalnie.

Termin „coping” oznaczający radzenie sobie ze stresem po raz pierwszy użył

S. Freud w 1933 r.

R. Folkman i S. Lazarus zdefiniowali ten termin jako „nieustannie zmieniające się

poznawcze i behawioralne wysiłki osoby zmierzające do tego, by sprostać wewnętrznym

lub zewnętrznym wymaganiom, które wynikają z relacji osoba - środowisko ocenianej jako

wymagająca lub przekraczająca osobiste środki zaradcze.”

Specjaliści psychologii proponują wiele techniki radzenia sobie ze stresem, m.in.:

relaks progresywny

trening autogenny wg Schultza

autosugestia - kontrolowanie myśli przez osobę, które wywołują u niej stres i absorbują

relaksacyjne ćwiczenia oddechowe, np. oddychanie trójkowe (Wagner - Link)

krótkie ćwiczenia fizyczne, którymi oddziałujemy wprost na napięcie organizmu -

redukujemy je

biofeedback - przy użyciu sprzętu zbadanie rodzaju fal, które wytwarza mózg

człowieka i zastosowanie ćwiczeń umysłu przypominających udział w grze

komputerowej.

W każdej z technik jest mentalny punkt, na którym skupia się osoba ćwicząca. Są to

mięśnie, oddech, słowo, dźwięk. Pozwala to na odsuniecie od jednostki rozpraszających

myśli poprzez koncentrowanie umysłu na jednym aspekcie ciała lub otoczenia.

Z przeprowadzonego przeglądu literatury wynika, że nie ma jednego skutecznego

sposobu radzenia sobie ze stresem. Każda jednostka jest zmuszona indywidualnie

kontrolować stan swoich napięć i szukać skutecznych sposób zapobiegania im.

13

Rozdział II

1. Metodologiczne podstawy pracy

1.1. Cel pracy i pytania badawcze

Celem pracy jest:

zbadanie ilu artystów dotyczy stres sceniczny

ocena wpływu stresu artysty na jakość występu

analiza skuteczności doboru sposobu radzenia sobie ze stresem u muzyków i tancerzy

przed występem scenicznym

zbadanie reakcji artystów na popełniony błąd na scenie

analiza ilu artystów przeżywa napięcie przed występem na dzień / kilka dni przed nim

analiza sposobów rozładowywania napięcia po występie

synteza - wnioski

W toku pracy zostaną udzielone odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Z jakich sposobów radzenia sobie ze stresem scenicznym korzysta każda z badanych

grup?

2. W ilu przypadkach wybrany sposób radzenia sobie ze stresem przyniósł oczekiwany

efekt podczas występu?

3. Jakie czynniki wywołują napięcie sceniczne u artystów?

4. Ilu artystów korzysta z porad specjalistów na temat radzenia sobie ze stresem?

14

2.2. Materiał i metoda badawcza

Materiał badawczy pracy stanowiło 80 artystów scenicznych z całej Polski.

Zbadano 40 zawodowych muzyków - instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów w wieku

od 19 - 44 roku życia. 30 z nich stanowili studenci Akademii Muzycznej w Gdańsku,

a 10 studenci i absolwenci innych uczelni muzycznych w Polsce. W drugiej grupie liczącej

także 40 osób znajdują się tancerze zespołów pieśni i tańca z różnych regionów Polski,

z których 19 należy do reprezentacyjnej grupy jednego z warszawskich zespołów.

Poniższa tabela 3. przedstawia przekrój osób badanych:

Przekrój osób badanych

Muzycy Tancerze ludowi

Mężczyźni 24 17

Kobiety 16 23

razem 40 40

Do analizy badań autorka pracy posłużyła się metodą ankietowego badania sondażowego

oraz wywiadem. Anonimowa ankieta (autorstwo własne - załącznik 1) składała się z 23

pytań otwartych i zamkniętych. Do wywiadu zgłosiło się 7 badanych respondentów.

Badania obejmowały czas od 22.11.2011 r. do dnia 21.12.2011 r.

15

2. Analiza badań własnych

Poniższa tabela 4. przedstawia rodzaj stresu jaki odczuwają artyści przed występem.

Działanie stresu na artystów–

przekrój osób w liczbach

MUZYCY TANCERZE

Mobilizuje 20 24

Utrudnia wykonanie 13 11

Uniemożliwia wykonanie 2 -

Jest neutralny 5 5

Z powyższej tabeli 4. wynika, że 50% muzyków, a 60% tancerzy tańca ludowego

stres sceniczny odbiera jako pozytywny, mobilizujący. W opinii artystów daje on bodziec

do podejmowania z przyjemnością prezentacji, pokazania efektów własnej pracy

i umiejętności. 30% wszystkich badanych artystów zmaga się ze stresem działającym

negatywnie. Spośród 11 tancerzy, którym stres utrudnia wykonanie zadania, 8 należy do

jednego z warszawskich zespołów, co stanowi 20% wszystkich badanych tancerzy.

Natomiast dwoje muzyków nie jest w stanie w ogóle wykonywać swojego zawodu na

scenie.

Badani muzycy są związani ze sceną przez okres 6 – 18 lat, a tancerze 5 – 19 lat.

Z przeprowadzonego sondażu wynika, że większe trudności ze znalezieniem skutecznego

sposobu radzenia sobie ze stresem mają artyści z krótszym stażem scenicznym.

12,5% wszystkich respondentów stwierdza, że praca na scenie nie wywołuje u nich

większych emocji.

Spośród 80 wszystkich artystów 43 osoby podają, że na dzień lub nawet kilka dni

przed występem myślenie o nim niesie ze sobą wewnętrzne napięcie.

Mówią o wpływie różnych czynników na występowanie w ich organizmie reakcji

stresowych:

16

1. Czynniki zewnętrzne: liczba widzów, słuchaczy, wielkość sceny, temperatura

powietrza;

2. Czynniki wewnętrzne: brak wiary we własne umiejętności, duże poczucie

odpowiedzialności, silna potrzeba własnej satysfakcji,

3. Czynniki lękowe (wewnętrzno - zewnętrzne) - obawa przed niezadowoleniem

nauczyciela, strach przed krytyczną opinią publiczności.

Poniższa tabela 5. przedstawia czynniki stresujące artystów (w liczbach). Większość

badanych wymienia ich kilka.

Czynniki stresujące artystów

Muzycy Tancerze

Czynniki zewnętrzne 23 12

Czynniki wewnętrzne 17 9

Czynniki lękowe

(zewnętrzno - wewnętrzne )

13 14

Brak wpływu ww.

stresorów

6 14

Co trzeci badany odczuwa lęk wyobrażając sobie, co pomyślą inni. Muzycy

szczególną uwagę zwracają na czynniki zewnętrzne, szczególnie na liczbę osób wśród

publiczności (obawa przed zbyt małą), stąd tak duży udział czynników zewnętrznych. 20%

badanych artystów stwierdza, że żadne z wymieniony czynników nie wywołują u nich

reakcji stresowych.

Z przeprowadzonych badań wynika, że u osób u których występuje każdy z wyżej

wymienionych czynników, stres jest tak silny, że utrudnia, a w dwóch badanych

przypadkach uniemożliwia występ sceniczny. Sposoby radzenia sobie ze stresem

stosowane bezpośrednio przed wejściem na estradę nie pozwalają im zredukować, ani

17

opanować napięcia. Należałoby zatem z pomocą specjalisty (lub odpowiedniego wsparcia

społecznego) rozpoznać i nazwać działające na organizm stresory.

Artyści, u których myślenie o występie przynosi pozytywne emocje, dodatkowo

mobilizują się przed występem za kulisami stosując następujące sposoby, przedstawione

w tabeli 6.a. poniżej w wartościach procentowych.

Rozkład procentowy sposobów radzenia sobie ze stresem w grupie artystów, których

stres mobilizuje

Muzycy Tancerze

1.ćw. oddechowe 45% 25%

2.ćw. gimnastyczne 15% 16%

3.słuchanie muzyki - MP3 5% 8%

4.śmianie się i żartowanie 40% 70%

5.rozmawianie o występie 5% 37%

6.rozmawianie na inny temat 15% 12,5%

7.analizowanie wskazówek nauczyciela 5% 12,5%

8.wizualizacja występu 30% 21%

9.prowadznie dialogu wewnętrznego 10% 4%

Prawie połowa muzyków, dla których wyobrażenie występu jest przyjemne

(tab.6.a.), dodatkowo przygotowuje organizm głównie poprzez ćwiczenia oddechowe.

W tej grupie skuteczna okazała się także „terapia śmiechem” oraz wizualizacja występu.

W grupie tancerzy ludowych 70% badanych śmiech uważa za najbardziej skuteczny

sposób rozładowywania napięcia. Dodatkowo co drugi z nich przygotowuje się mentalnie -

rozmawia o występie.

Każdy z badanych respondentów stosuje przynajmniej dwa sposoby mobilizacji.

18

Dla porównania tabela 6.b. poniżej przedstawia w wartościach procentowych

sposoby radzenia sobie ze stresem u artystów, na których stres działa demobilizująco,

a w ich ocenie wymienione metody pozwalają zmniejszyć stres.

Rozkład procentowy sposobów radzenia sobie ze stresem w grupie artystów, których

stres demobilizuje

Muzycy Tancerze

1.ćw. oddechowe 27% 27%

2. ćw. gimnastyczne 13% -

3.słuchanie muzyki - MP3 - 9%

4.śmianie się i żartowanie 21% 81%

5.rozmawianie o występie 13% 55%

6.rozmawianie na inny temat - -

7.analizowanie wskazówek nauczyciela 6% 55%

8.wizualizacja występu 53% 36%

9.prowadznie dialogu wewnętrznego 27% -

Z tabeli 6b. wynika, że ponad połowa muzyków za efektywną w zredukowaniu

stresu uznaje wizualizacje występu, a co 3 z nich dodatkowo prowadzi dialog wewnętrzny

lub stosuje ćwiczenia oddechowe.

W grupie tancerzy 81% za najbardziej skuteczny sposób uznaje „terapię śmiechem”.

Pomocna okazała się także analiza wskazówek nauczyciela i rozmowa z innymi osobami

o występie. Żaden z zestresowanych artystów nie podejmuje innego tematu rozmów.

Większość muzyków koncentruje się na zadaniu, mniejszość na emocjach. Mają

większe poczucie, że odpowiedzialność za dobry poziom występu spoczywa tylko na nich

(nie dzielą jej z innymi wykonawcami). Tancerze tańca ludowego także koncentrują się na

zadaniu, ale również stosują rozładowanie stresu na zewnątrz.

19

U 26 spośród wszystkich 80 badanych artystów stres utrudnia lub uniemożliwia

dobrą prezentację swoich umiejętności na scenie. 21 osób (z tych 26) znajduje dość

skuteczne sposoby redukowania stresu. Są w stanie wykonać zadanie poprawnie, choć nie

zawsze zadowalająco. Natomiast 5 osób stwierdza, że nie znalazło dla siebie żadnej

skutecznej metody.

6 osób (5 muzyków, 1 tancerz) korzysta z metod zalecanych przez specjalistów,

są to:

specjalistyczne ćwiczenia oddechowe

Technika Aleksandra - metoda ucząca świadomego powrotu do rozluźnienia po

momencie stresu oraz ciągłego poszukiwania większej swobody ruchu i oddechu.

Jej zadaniem jest przywrócenie tych procesów do naturalności, w dużym stopniu

zatracanej na skutek pośpiechu, stresu i obaw, utrwalających tendencję do wkładania

w wykonywaną czynność zbyt dużego wysiłku i niepotrzebnych napięć mięśniowych.

W odróżnieniu od znanych metod relaksacyjnych Technika Aleksandra uczy przede

wszystkim swobody w ruchu i działaniu.

jedna osoba (muzyk) korzysta z metod zalecanych przez Briana Tracy

Poniższa tabela 7. przedstawia reakcje artystów na popełniony błąd na scenie (w liczbach).

Reakcje artystów na popełniony błąd na scenie

Muzycy Tancerze ludowi

Bardziej się mobilizuje 2 4

Denerwuje się 6 2

Dekoncentruje się 3 3

Usztywnia ciało 1 -

Uśmiecha się 1 9

Improwizuje - 1

Brak jakiejkolwiek reakcji 24 20

Nie podaje 3 1

20

Z tabeli 7. wynika, że 55% wszystkich badanych artystów nie okazuje reakcji na

popełniony błąd na scenie, a kolejne 7,5% bardziej się mobilizuje. Natomiast 12,5%

uśmiecha się w takiej sytuacji. Pedagodzy tańca ludowego latami pracują z podopiecznymi

nad taką reakcją, w pracy muzyków nie mówi się o tym. Jedyny zawodowy muzyk, który

zaznaczył, że w reakcji na popełniony błąd uśmiecha się jest jednocześnie tancerzem

amatorem.

Prawie 19% wszystkich respondentów nie radzi sobie ze stresem na popełniony błąd.

Podczas występu osoby te okazują większe zdenerwowanie, które czasami przeradza się u

nich w panikę, bądź chwilowe wstrzymanie występu (jak podają ankietowani).

Poniższa tabela 8. przedstawia relaksujące artystów aktywności, które podejmują

bezpośrednio po swoim koncercie:

Sposoby rozładowywania napięcia przez artystów po występie

Liczba osób

Rozmowy z osobami z publiczności 10

Rozmowy, żarty ze znajomymi 17

Picie alkoholu 31

Dobre jedzenie 5

Odpoczynek „sam na sam” w domu 10

Sen 6

Granie na instrumencie innego gatunku muzyki niż na występie 1

Razem: 80

21

WYNIKI BADAŃ

1. Na stres sceniczny utrudniający wykonywanie prezentacji skarży się co 4 badany.

2. Z metod regulowania napięcia zalecanych przez psychologów - specjalistów korzysta

7,5% respondentów.

3. Na dzień lub kilka dni przed koncertem 53,8% odczuwa wewnętrzne napięcie.

4. Największy stres po występie przeżywają osoby, które obawiają się krytycznej reakcji

swojego nauczyciela i opinii publicznej.

5. Najczęściej wybieraną techniką uwalniania od napięć wśród młodych artystów jest

alkohol (38,8% wszystkich badanych).

22

KONKLUZJA BADAŃ

1. Pedagodzy powinni zajmować się dawkowaniem stresu w procesie kształcenia

artystów, interesować wzrostem ich odporności i skuteczności radzenia sobie

w indywidualnych przypadkach oraz budować artystyczną pewność siebie. H. Seyle

(1977) podaje, że człowiek jest w stanie zaadoptować się do większości sytuacji.

Jednak konieczne jest dawkowanie stresu w budowaniu odporności.

2. Pedagodzy szkół rosyjskich przyjmują określony wzór (kanon) reagowania na występy

swoich uczniów: „bezpośrednio po występie podkreśla się tylko jego walory, zaś

popełnione błędy omawiane są pojedynczo po pewnym odstępie czasu”.

3. W procesie kształcenia artysty należałoby mieć na uwadze zdrowie jednostki.

Możliwe, że w niektórych przypadkach, w odpowiednim momencie, należałoby

odradzić wykonywanie zawodu artysty scenicznego, rozpoznać kierunkowe

uzdolnienia i zasugerować wybór innego.

4. W przypadku niepowodzeń, według teorii Lazarusa należy dostrzegać pozytywne

strony sytuacji, pozytywnie je przewartościować oraz poszukiwać wsparcia

społecznego.

5. Żaden z artystów nie przyznał się do odwoływania się do Siły Wyższej. Według Olesia

P. (1996) może się ona przyczynić do dokonania istotnej zmiany rozwojowej –

transgresji. Oleś podaje, że nie należy pomijać znaczenia religii w procesie radzenia

sobie ze stresem. Może ona prowadzić do odległych, pozytywnych zmian w formie

dobrego zdrowia psychicznego.

6. W większości zespołów pieśni i tańca pedagodzy pracując nad rozwojem artysty

scenicznego myślą wielowymiarowo:

uświadamiają dzieciom znaczenie wyglądu na scenie, estetyki poruszania się, a tym

samym kształtują artystyczną pewność siebie

uświadamiają znaczenie kontaktu z publicznością – interakcja „ja” – widz

uczą okazywania radości, w myśl: „występuję dla państwa nie tylko dla siebie”

23

kształtują poczucie, że każda scena świata jest osiągalna. Planują swoim adeptom

stopniowe podnoszenie rangi koncertów, aż do wyjazdów festiwalowych zagranicą.

Pedagodzy kształcący muzyków często zaniedbują wyżej wymienione aspekty.

Niedostatek wiedzy pedagogów instrumentalistów w tym zakresie nierzadko prowadzi ich

uczniów do problemów zdrowotnych. Z drugiej jednak strony, wysoki stopień

profesjonalizmu u części zawodowych muzyków pozwala im osiągnąć uzasadnioną

pewność siebie, spokój w czasie występów scenicznych i doskonałość artystyczną.

24

Rozdział III

Znaczenie aktywności fizycznej w doskonaleniu, utrzymywaniu i pomnażaniu

zdrowia.

Zewnętrzne i wewnętrzne napięcia pojawiające się w pracy zawodowej przeważnie

„odciskają swoje piętno” na zdrowiu człowieka. Wśród zawodowych muzyków leczenie

schorzeń często jest długotrwałe i uciążliwe, a środki farmakologiczne nie dają

spodziewanych efektów: wpływają niekorzystnie na pamięć, koncentrację i czas reakcji

(Janiszewski, 1992). Z badań własnych przeprowadzonych do pracy magisterskiej wynika,

że spośród 114 uczniów szkół średnich i wyższych muzycznych w Polsce swój stan

zdrowia jako zły oceniło 25 muzyków. 22 osoby wiążą go z grą na instrumencie, z czego

20 stanowią kobiety. <„Każdy z nich zgłosił się do lekarza. Wcześniej 70,7% samodzielnie

podejmowało się poprawy stanu zdrowia, lecz dolegliwości powracały okresowo. Uczucie

dyskomfortu w narządzie ruchu pojawiało się zwykle między 30 – 40 minutą grania, a ból

następował od razu lub w przeciągu kolejnych 30 minut. Wysiłek z konieczności musiał

być przerywany co 1 godzinę. 7 osób podaje, że nie było w stanie kontynuować gry tego

samego dnia. Każda kolejna praca z instrumentem rozpoczynała się na odczuwanym

wcześniej poziomie bólu i powodowała ciągłe uczucie zmęczenia aparatu ruchu. Leczenie

poprawiło stan zdrowia u 12 osób (54,5%). (…) Ogólne samopoczucie ma znaczenie w

czasie występów scenicznych (jak zgłaszają ankietowani). U 12 studentów i 5 uczniów

nabyte przeciążenia w czasie ćwiczenia utrzymują się w czasie występu i utrudniają im

grę. Ponadto 4 badanych zgłasza występowanie na scenie dodatkowych objawów, w tym:

kurczy mięśni i drętwienia różnych odcinków kończyn górnych.” > (Dudkiewicz, 2013)

Jest to jedna z sytuacji, która dowodzi, że konieczne jest poszukiwanie skutecznych

sposobów uwalniania od napięć w zawodzie artystycznym. Od czasów starożytnych

myśliciele, filozofowie podejmowali żywą dyskusją dotyczącą związku aktywności

fizycznej ze zdrowiem. <„Hipokrates uważał, że natura (z gr. physis) człowieka ma

znaczenie szczególne, „jest bowiem czynnikiem, który w chorobie sam leczy”. Horacy

w I w. p.n.e. potwierdzał jej wartość: „jeśli nie biegasz pókiś zdrów, będziesz biegać kiedy

zachorujesz”. W czasie największego rozkwitu medycyny greckiej Rzymianie utrzymywali

własne zdrowie bez pomocy lekarzy. Dbali o „wielki hart ciała” oraz o zdrowie psychiczne

poprzez kształtowanie odporności na trudy i cierpienia. Kuński (1991) podaje, że

odznaczali się tzw. „zręcznością życiową”. Czerpali przyjemność z aktywności ruchowej,

takiej jak jazda konna, umiarkowana gimnastyka, masaż, a także zabawy na huśtawce.” >

25

(Dudkiewicz, 2013). Wojciech Oczko - wybitny lekarz nadworny polskich królów w XVI

w. poprzez obserwację i intuicję dostrzegł wyraźne sprzężenie aktywności fizycznej ze

zdrowiem. Kto z jego podopiecznych chciał być zdrowy musiał się ruszać. (Starosta,

2008.)

Współczesne doniesienia podają, że 50% odpowiedzialności za zdrowie człowieka

zależy od jego aktywności fizycznej. Wpływa ona pozytywnie na zmiany na poziomie

wszystkich układów ludzkiego organizmu: krążeniowego, oddechowego, hormonalnego,

nerwowego, mięśniowego – zmniejszając poczucie wewnętrznego napięcia (Bejnarowicz,

1994). Według Janiszewskiego (1992) aktywność fizyczna jest najpotężniejszym

stymulatorem rozwoju somatycznego i psychicznego człowieka, natomiast sprawne ciało

stanowi fizyczną podporę dla pracy umysłu i poprawia sprawność intelektualną.

Szczególnie u dzieci i młodzieży wpływa na wzrost mineralizacji tkanki kostnej (Drabik,

1997) oraz zwiększa unaczynienie i maksymalny przepływ krwi (Kuński, 1997).

Aktywność fizyczna zapobiega zaburzeniu statyki ciała (Drabik, 1997), na którą narażeni

są szczególnie muzycy (Janiszewski i wsp. 2005). Proces usprawniania ciała pomaga

znaleźć punkt środka, podczas którego ciało jest rozluźnione, a umysł maksymalnie

skoncentrowany. Uzyskanie równowagi nerwowo - mięśniowej może przyczynić się także

do zmniejszenia dolegliwości bólowych na poziomie układu nerwowego - w tym bólów

głowy. Sutcliffe (2004) dostrzega, że regularne migrenowe bóle głowy mogą być

przyczyną zaburzonej równowagi napięć mięśniowych w obrębie mięśni karku, szyi czy

pleców, które to napięcia przenoszą się na podstawy czaszki. <„Czwórka badanych

muzyków instrumentalistów skarży się na regularnie występujące migrenowe bóle

głowy”> (Dudkiewicz, 2013). Szczególnie narażeni są tu skrzypkowie, altowioliści,

fleciści, gitarzyści, którzy z konieczności, wynikającej ze specyfiki instrumentu, grają

w asymetrycznym ustawieniu głowy.

Tancerze dzięki aktywności ruchowej całego ciała mają większą szansę uchronić

się przed niedoborem ruchu. Jednak jak wynika z badań często krótki staż sceniczny (5 lat)

i małe obycie ze sceną wywołują silny stres w grupie tancerzy ludowych amatorów. Można

wysunąć przypuszczenie, że na jego wpływ ma także nie w pełni ukształtowana sprawność

fizyczna, w tym rozwój zdolności motorycznych, m.in. wytrzymałości, siły, szybkości,

skoczności, gibkości. Możliwe, że pełen kształt sprawności fizycznej pomógłby poprawić

stan napięcia artystycznego u tancerzy ludowych. Pozytywne uczucia po zejściu ze sceny,

w tym: poczucie wewnętrznej satysfakcji, spełnienie, pozytywne myśli o stopniu

powodzenia występu doznaje 11 muzyków i 15 tancerzy ludowych. Pozostałym 54

26

osobom towarzyszą negatywne emocje, a dwoje tancerzy podaje, że przeżywa silniejszy

stres niż przed występem.

Poza sceną, w innych stresujących sytuacjach życia codziennego aktywność

fizyczną podejmuje 9 muzyków i 9 tancerzy ludowych, co stanowi 22,5% wszystkich

badanych.

Podsumowując, podstawy naukowe pozwalają świadczyć o wartości płynącej

z podejmowania aktywności fizycznej i jej znaczeniu w doskonaleniu, utrzymywaniu

i pomnażaniu zdrowia (Drabik, 1999). Natomiast planowany wysiłek fizyczny (tzw.

trening zdrowotny) pod względem intensywności, czasu, formy i treści rozwija potencjał

zdrowia i daje szansę na kształtowanie pożądanych cech charakteru.

27

BIBLIOGRAFIA

1. Antonowski A. 1995. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i

zachować zdrowie. Warszawa, Fundacja IPN

2. Basiaga - Pasternak J. 2007. Psychologiczne uwarunkowania radzenia sobie ze stresem

w sporcie. AWF Kraków

3. Bejnarowicz J. 1994. Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania

dla promocji zdrowia. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1-2, 9-36.

4. Drabik J. 1999. Ile ruchu wystarczy? Ruch jako lekarstwo za mało nie skutkuje za dużo

szkodzi. Konferencja naukowa 1 – 3 maja 1998, Uniwersytet Szczeciński

5. Drabik J. 1997. Promocja aktywności fizycznej. AWF Gdańsk

6. Dudkiewicz I. 2013. Wybrane zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków

instrumentalistów i propozycje ćwiczeń prewencyjnych. Praca magisterska. AWFiS

Gdańsk

7. Heszen – Niejodek. 2004. Styl radzenia sobie ze stresem jako indywidualna zmienna

wpływająca na funkcjonowanie w sytuacji stresowej; w: Sterelau J. Osobowość a

eksperymentalny stres. GWP

8. Janiszewski M., Gałuszka G., Ochwanowska A., Gąciarz A., Hak A., Ochwanowski P.,

Gałuszka R., Oryniak M., 2005. Analiza biomechaniczna dynamiki i statyki narządu

ruchu u muzyków instrumentalistów, Medycyna Pracy; 56 (1), s. 25 – 33

9. Janiszewski M. 1992. Ergonomia zawodu muzyka, PWN, Warszawa – Łódź

10. Kuński H., 1997. Promowanie zdrowia. Wyd. UW Łódź

11. Oleś P. 1996. Problematyki interwencji kryzysowej i radzenia sobie ze stresem” art.

RW KUL

12. Selye H. 1977. Stres okiełznany. PIW, Warszawa

13. Starosta W. 2008. Biologiczne minimum dziennej aktywności i jego znaczenie dla

zdrowia. AWF Poznań

14. Sutcliffe J. 2004. Jak utrzymać sprawne ciało? Zapobieganie kontuzjom i ich leczenie.

Warszawa

15. Woynarowska B. 2010. Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWM

Źródło internetowe:

1. Terelak J.F.: Psychologia stresu, czytelnia onet.pl

28

Załącznik 1

ANKIETA

autorska – anonimowa wyłącznie do celów naukowych

Temat: Sposoby radzenia sobie ze stresem u artystów scenicznych.

1. Płeć: 2.Wiek:

3.Staż sceniczny (ilość lat spędzonych na scenie):

4.Profesja: *tancerz ludowy *muzyk instrumentalista *inna……

5.Czy dzień / kilka dni przed występem myślisz już o nim i przeżywasz napięcie?

6.Jeśli tak, jak myślisz co powoduje to napięcie? Opisz… , ew. zaznacz:

*chcę wypaść jak najlepiej *myślę, czy mój występ spodoba się widzom

*chcę być zauważony *myślę, o opinii jaką mi wystawią po występnie

*nie chcę zawieść nauczyciela

7.Czy stosujesz dzień / kilka dni przed występem jakieś sposoby zmniejszenia napięcia? Opisz:

8.Czy przeżywasz napięcie czekając na występ za kulisami?

9.Jak Twój organizm reaguje na stres przed występem:

a) mobilizuje Cię do działania

b) utrudnia wykonanie zadania

c) uniemożliwia wykonanie zadania

d) jest neutralny (ani nie mobilizuje ani nie utrudnia działania)

10.Czy stres wywołuje u Ciebie reakcje fizjologiczne?

11.Czy stres wywołuje w Twoim organizmie reakcje psychologiczne?

12.Jakie stosujesz metody (rozładowania napięcia) radzenia sobie ze stresem przed wejściem na

scenę? Opisz… , ew. zaznacz:

*wykonuję ćwiczenia oddechowe * słucham ulubionej muzyki …

*wykonuję ćw. gimnastyczne *analizuję wskazówki nauczyciela

*rozmawiam o występie z ludźmi za kulisami *śmieję się i żartuję

*rozmawiam o czymś innym niż występ *myślę o czymś innym niż występ

*skupiam się w samotności – wyobrażam sobie występ *prowadzę dialog wewnętrzny

13.Czy te sposoby które wymieniłeś powyżej w Twoim przypadku wystarczają by:

a) opanować stres TAK / NIE

b) zredukować stres TAK / NIE

c) tolerować zewnętrzne i wewnętrzne żądania TAK / NIE

29

14.Czy odczuwasz stres będąc już na scenie? TAK / NIE

* Jeśli tak, jak sobie z nim radzisz?

*Jeśli nie, o czym myślisz?

15.Jeśli popełnisz jakiś błąd na scenie, jak reagujesz?

16.Jak myślisz, co może powodować u Ciebie stres kiedy występujesz na scenie? Napisz… ew.

zaznacz

* niewystarczające przygotowanie *scena - za mała / za duża

*poczucie dużej odpowiedzialności * liczba publiczności - za mała / za duża

*brak zgrania w grupie *temperatura powietrza - za ciepło / za zimno

* siedzące w pierwszym rzędzie vipy *brak wiary w siebie (np. myślę, że inni są lepsi…)

*obserwujący mnie nauczyciel lub ważna dla mnie osoba

*ktoś za kulisami mnie zdenerwuje

* inne…

17.Co czujesz przeważnie po zejściu ze sceny? O czym myślisz?

18.W jaki sposób rozładowujesz emocje po udanym występie a w jaki po mniej udanym?

19.Czy analizujesz i czy lubisz analizować swoje występy? Dlaczego tak, dlaczego nie?

20.Czy sam analizujesz swoje nagrania, czy polegasz na opinii widzów?

21.Z jakich sposobów radzenia sobie ze stresem korzystasz w różnych stresujących dla Ciebie

sytuacjach życiowych? Napisz, ew. zaznacz:

*długi sen *czytam afirmacje * uprawiam sport, AF *spotykam się ze znajomymi

*śmieję się *dużo jem *stosuję masaż / saunę / gorącą kąpiel * piję zioła uspakajające

*biorę leki *piję alkohol *oglądam kabaret/komedię/mecz *inne….

22.Czy korzystasz z porad specjalistów na temat metod radzenia sobie ze stresem?

Jeśli tak, z jakich?

23.Najbardziej lubię występować:

a) na znanej dla mnie scenie i w znanym środowisku

b) na wyjeździe

c) miejsce nie ma znaczenia