Srbija - Mali vodic kroz srpske manastire.pdf

7/25/2019 Srbija - Mali vodic kroz srpske manastire.pdf

1/17

Srbija - Mali vodikroz srpske manastire

Na teritoriji Srbije ima 212 manastira, od kojih su 54 proglaena

spomenicima kulture. Sopoani (sa manastirom urevi stupovi i

crkvom sv. Petra i Pavla), manastir Studenica, srednjevekovni

spomenici na Kosovu (manastiri Deani, Peka patrijarija i Graanica icrkva Bogorodica Ljevika) uvreni su u Uneskovu listu svetske

batine.

Studenica (Foto: Alxadj / Wikimedia Commons)

U Velikom reniku stranih rei i izraza Klajna i ipke pie da jemanastir crkva sa stambenim zgradama u kojima, prema utvrenimpravilima, ive monasi ili monahinje, da remanastir potie od grkerei monastirion ija je osnova monos, to znai jedan, sam, a odnosise na monaha. Pie i da remanastir znai isto to i samostan.

Zaetnici manastira su monasi, usamljenici koji su provodili ivot upostu i molitvi posvetivi ga Bogu. Prve monake skupine nastaju vena poetku hrianstva, a naroito posle Milanskog edikta 313. godinekojim je proklamovana sloboda te vere. Zaetnik srpskog monakogivota je Rastko Nemanji, najmlai sin Stefana Nemanje, koji je otiao


2/17

na Svetu goru i primio monaki postrig kojim je dobio ime Sava. Kaese da su manastiri Hilandar, koji je Sava podigao na Svetoj gori saocem, i Studenica - zadubina Stefana Nemanje, otac i majka svihmanastira po Srbiji i mestima gde ive Srbi.

OSNOVNO O MANASTIRIMA

Podizanje manastira i pomaganje, koje su zapoeli Sava i Nemanja,nastavili su svi Nemanjii, zatim srpski vladari i lanovi njihovihporodica, srpska vlastela, crkveni velikodostojnici i narod. Sada je nateritoriji Srbije 212 manastira, od kojih su 54 proglaena spomenicimakulture. Sopoani (s manastirom urevi stupovi i crkvom sv. Petra iPavla), manastir Studenica, Srednjevekovni spomenici na Kosovu

(manastiri Deani, Peka patrijarija i Graanica i crkva BogorodicaLjevika) uvreni su u Uneskovu listu svetske batine.

Manastiri su podizani najee na teko pristupanim mestima kako bise omoguila usamljenost monake zajednice. ivot u monakojzajednici odvijao se po pravilima tipika, jo otkad je Sava Nemanji,tada arhiepiskop Sava, prilagodio delove Evergeditskog tipika Hilandarui Studenici i time ustanovio ureenje i upravu manastira i poredakvrenja bogosluenja, ali i zatitu od nepozvanih.

Uglavnom jedina zatita monaha i manastira od napadaa bila jeupravo stena ili skrivena uma u kojoj je manastir, riznice su bile veomaprimamljiv plen posebno Turcima, a ne mali broj manastira spaljivan je iuniten. Meutim, gde god da se nalazio manastir vano je bilo da sedo njega moe doi iz svake kue u oblasti u kojoj je, zbog toga to je

manastir u srednjem veku bio izuzetno vano mesto.

Srpski srednjevekovni manastiri bili su crkveno-administrativni centri,sedita patrijarha, mitropolita i episkopa. U njima su sahranjeni brojnisrpski vladari, vlastela i crkveni velikodostojnici. Manastiri su uvalinacionalnu svest i pravoslavnu tradiciju. Tu su se odravali narodnizborovi i skuptine na kojima su donete mnoge vane odluke, a velikibroj crkvenih velikodostojnika i obinih monaha predvodio je narod u

mnogim vanim istorijskim momentima.

Manastiri su vekovima bili glavna uilita, a njihovi kalueri prvi uitelji.Posle odlaska Turaka u njima su osnovane prve osnovne kole i prve


3/17

umetnike radionice. Inoci su u manastirskim kelijama vekovimaprepisivali hiljade bogoslubenih knjiga. Arhitektura manastira pratila jestilske promene od vizantijskog naslea do danas, fresko-slikarstvopredstavljalo je u vreme kada je nastalo najvii slikarski domet u Evropi,a manastirske riznice znaile su umetniki i duhovni kapital. Osim

svega nabrojanog, a mogue je da je to trebalo prvo pomenuti, srpskimanastiri su predstavljali glavna mesta molitve.

Danas su manastiri jo uvek molitvena mesta, ali su prvenstveno vaandeo srpske batine, pa samim tim i nacionalnog identiteta, te vaan deonae istorije.

PRE NEMANJIA

Crkva sv. apostola Petra i Pavla (Petrova crkva) kod Novog Pazara, X v. (Foto: Jovanvb / WikimediaCommons)

Rastko i Stefan Nemanji nisu prvi graditelji srpskih svetinja. Dvakilometra od centra Novog Pazara nalazi se Crkva svetih ApostolaPetra i Pavla, najstarija sauvana hrianska sakralna graevina naBalkanu - njen najraniji, do sada otkriveni, deo potie iz X veka.Okruivale su je zidine, to znai da je bila manastirski katolikon.

Crkva ima tri sloja fragmentarno sauvanog ivopisa fresaka, raenihod X do XIV veka. One ne doseu vrh srpskog fresko-slikarstva, ali suvane kao poetak nae srednjevekovne umetnosti. U njoj je krten


4/17

Nemanja po pravoslavnom obredu, u njoj je odlueno da se bogumilskajeres silom iskoreni i tu je Nemanja predao presto sinu Stefanu.

Crkvu u Bijelom Poljuposveenu istim svecima, Petru i Pavlu,sazidao je Stjepan Miroslav, knez Humski, sin Zavidin a brat Nemanjin,

ve oko 1190. godine. Za nju je naruio da se prepie Jevanelje,poznato kao Miroslavljevo jevanelje, knjiga napisana najlepimslovima srpske irilice i sa najlepim ukrasima.

HILANDAR

Foto: svetagora.info

Na Svetoj gori 1198. godine Stefan Nemanja i njegov sin Sava poeli sugradnju Hilandara, im je vizantijski car Aleksije III Aneo poveljomdozvolio da na ruevinama ranijeg vizantijskog manastira Helandarionaizgrade manastir da Srbima bude na veni poklon.

Do 1200. godine Sava i Stefan su zavrili crkvu Vavedenja Bogorodice

(danas ne postoji), pirg Svetog Save, Kambarski pirg-zvonaru i kelijuSvetog Simeona. Gradnju su nastavili njihovi naslednici: Stefan Uro I

je podigao veliki pirg Preobraenja, kralj Milutin je 1320. godine namestu stare crkve podigao novu, crkvu Vavedenja Bogorodice, koja i


5/17

danas slui kao Saborna crkva, izgradio je ulaz sa pirgom i paraklisomSvetog Nikole koji je sruen zemljotresom u drugoj polovini 16. veka,izgradio dananju trpezariju, zatim Milutinov pirg na putu ka moru iHrusiju na obali.

U Milutinovo vreme ivopisani su glavni hram, trpezarija i Grobljanskacrkva. Najbolje godine Hilandara bile su u vreme kada je car Duanvladao Svetom gorom njegovi posedi tada su zauzimali petinu ovogpoluostrva, a imao je i brojna imanja u Srbiji, Makedoniji i Grkoj. Krstpodignut na mestu gde su hilandarski monasi doekali cara Duana itakozvana carska maslina jo uvek postoje.

Car Uro je nastavio da razvija manastir, knez Lazar je ktitor spoljne

priprate crkve Vavedenja Bogorodice i tako sve do danas kada oHilandaru brine Ministarstvo kulture Republike Srbije.

Foto: svetagora.info

Hilandar je jedini ivi srpski srednjevekovni grad, pod zatitom jeUneska i smatra se najveim blagom srpske batine. Osim samogmanastira, batina je i sve njegovo: 250 kelija - veina ih je u


6/17

ruevinama, konak u Kareji na najvioj koti, pa se iz njega vidi celaKareja, i isposnica Svetog Save isto u Kareji, zemlja i ume kestena,crnog bora i bukve na preko treini Svete gore.

U njemu su najvee zbirke srpskih povelja, 150 srebrnih i zlatnih kivota

motiju i relikvija svetih, preko hiljadu starih ikona - jedini u svetu imaosam udotvornih ikona, ima ikonu Hrista Pantokratora koji jenajlepiHrist na planeti(na proslavi 2000 godina hrianstva u Atini iJerusalimu izabran je za planetarni znak; ikona Bogorodice Odigitrijebila je znak izlobe Blago Svete gore u Solunu...), Hilandar je najveabiblioteka rukopisne knjige srpskog naroda - u njemu se na primer uvanajstariji srpski spomenik, Karejski tipik, pisani autograf Svetog Save,Hilandar ima najlepu crkvu na Svetoj goriprema oceni vizantologa,

najveu zbirku bakroreznih i bakropisnih ploa za otiskivanje grafikihikona, starog bogoslubenog tekstila, starih crkvenih sasuda,drvorezbarskih dela, majolike i porcelana XIX veka, veliku zbirkustaklarskih predmeta iz XVIII i XIX veka iz cele Evrope i Mediterana,ogromnu kolekcija keramikih ulomaka i posuda, zlatarskih predmeta,hladnog i vatrenog oruja...

U Hilandaru je utemeljena srpska pismenost, prevodilaka iprepisivaka delatnost, mnogi njegovi inoci-minijaturisti autori subesmrtnih dela, tu je zaeta srpska srednjevekovna pravna drava,diplomatija, koreni medicine srpskog naroda su u Hilandaru sauvan

je Hilandarski medicinski kodeks, bolnica osnovana uz manastir, ostacilekarskog i farmaceutskog alata.

U Hilandaru su se iskristalisale graditeljske zamisli arhitekture

Moravske kole, tokom osam vekova kroz manastir su proli najveiumetnici ikonopisa i freskopisa. Ukratko, ono to je sauvano uHilandaru (a sve jo nije ni otkriveno) vee je od sauvanog naslea usvim ostalim srpskim manastirima.

U UOJ SRBIJI

Prva zadubina Nemanjia su urevi stupovi. Podigao ih je Stefan

Nemanja iznad reka Rake i Deevene na netipinom mestu zamanastir, na vrhu uzvienja koje dominira panoramom dananjegNovog Pazara.


7/17

Foto: Lumen roma / Wikimedia Commons

Prema Stefanu Prvovenanom manastir je ispunjenje zaveta njegovogoca: dok je Nemanja bio zatoen u peini, zavetovao se SvetomGeorgiju da e mu, ako ga spase, sazidati crkvu. Posle crkve, Nemanja

je sazidao i trpezariju, zgradu za stanovanje i cisterne, ogradio jemanastir zidom sa odbrambenom kulom.

Na ktitorskoj ploi pie da je gradnja zavrena 1171.godine.

Drugi ktitor urevih stupova, kralj Dragutin, dogradio je crkvu. Crkva jejednobrodna, sa trodelnim oltarom, naosom i bono postavljenimvestibilima, te pripratom sa dve kule - prvi primerak i osnova Rakekole. Karakteristine manastirske kule, stupovi po kojima je manastirdobio ime, elipsasta kupola hrama, nepravilan oblik oltarskog prostora ispecifino reenje centralne kupole predstavljaju graditeljske inovacijeonog vremena.


8/17

Foto: djurdjevistupovi.rs

Freske iz priprate svrstane su u najbolja ostvarenja tog vremena. KraljDragutin je sazidao i novu trpezariju, a ulaznu kulu pretvorio u kapelu

sa grobnicom za sebe. Njegovo telo preneto tu je 1316. godine izSrema gde je stolovao i sahranjeno u Stupovima. Posle Austro-turskograta manastir je naputen i sve do druge polovine prolog veka vaio jeza ruevinu. Kako pie na sajtu manastira, nakon 830 godinapostojanja, 300 godina u ruevinama i 40 godina obnove, Stupovi sudanas oiveli i delimino su obnovljeni.

STUDENICA

Opisujui mesto koje je njegov otac izabrao za manastir, a koje senalazi na desnoj obali Studenice etrdesetak kilometara od Kraljeva,Sava kae: ... Bilo je ovo mesto kao pusto lovite zverova. Kada jedoao u lov gospodin na i samodrac Stefan Nemanja koji je vladaosvom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da u ovompustom mestu sagradi ovaj manastir.


9/17

Foto: Status

Prvo je sazidan zid, gotovo kruni, ojaan kulama od kojih je ulazna bilaviespratna. U sredinu je postavio crkvu posveenu Bogorodici, a uz

zidove trpezariju, kuhinju, konake i radionice, dok je kamenim cevimasproveo vodu do porte.

Bogorodiina crkva, nevelikih dimenzija, objedinila je osobenostivizantijskog podneblja i ovog u kojem je nastala: jednobrodna bazilikasa kubetom, spolja zidana od blokova belog radoelskog mermera, aunutra obloena bigarnim kvadrima.

Prvi deo radova zavren je do 1196.kada je Nemanja ustupio prestosinu Stefanu i otiao u Hilandar, ostavivi mu u amanet da zavri onoto je on zapoeo.

Posle novog kralja manastir su dograivali i ulepavali i veliki knezVukan i kraljevi Radoslav i Milutin. Kralj Radoslav je izgradio trospratnupripratu s paraklisima ispred Bogorodiinog hrama i freskama ilustrovao

prenos Nemanjinih motiju.


10/17

Pored Bogorodiine crkve nalaze se tri male crkve, paraklisi, posveenesv. Nikoli, sv. Jovanu i Bogorodiinim roditeljima Ani i Joakimu, koja jepoznata kao Kraljeva crkva po graditelju kralju Milutinu.

Sava je iz Hilandara preneo oeve moti u Studenicu i tako joj

obezbedio status Velike Lavre. Studenica postaje politiki, kulturni iduhovni centar Srba. Sava je napisao Tipik, pravila o ponaanju iji jeprvi deo posvetio Nemanjinom ivotopisu. To je prvo srpsko knjievnodelo.

Foto: Nenad Vukievi/ srpskoblago.org

Studenica je danas izuzetna zbog svojih fresaka. Natpis u crkvi otkrivada je njeno ivopisanje zapoeto u vreme Nemanje, nastavljeno uvreme Vukana, a pretpostavlja se da je u oteenom delu natpisa i imeStefana Prvovenanog.

Neizostavno treba spomenuti monumentalnu kompoziciju Hristovograspea koja zauzima sredinji deo zapadnog zida. Na tamnoplavoj

pozadini, toplo-okerna figura Hrista i drugih uesnika religiozne drame,s naglaeno ljudskim dimenzijama stradanja i bola, ostvareno je jedno

od najveih dela evropske umetnosti 13. veka.


11/17

SOPO

ANIKralj Stefan Uro I, najmlai Nemanjin unuk, podigao je Sopoane blizusopota - izvora reke Rake - u Rasu, sreditu srpske srednjevekovnedrave. Mesto na kojem je zapisana godina podizanja hrama jeoteeno, pa se na osnovu predstava na freskama pretpostavlja da jegradnja trajala od este do sedme decenije XIII veka.

Unutar debelih zidova je Crkva svete Trojice, najznaajniji deomanastira, a du zidova rasporeeni su trpezarija, kuhinja i zgrade sa

monakim kelijama.

Arhitektura manastirske Crkve sv. Trojice ima sve odlike rake kole.Izgraena je od tesane sige, prozori su od belog mermera, sve je uklasinim romanikim oblicima, bez dekoracije. Spoljna priprata sazvonikom dozidana je neto docnije, po stilu bi se moglo rei

najverovatnije na kraju 13. veka, kada se arhitektura u Srbiji oslanja navizantijske uzore.


12/17

Uro se naziva prvim ktitorom, to znai da je vetada postojao i drugi.Nema podataka da li je to bio Milutin, neki crkveni poglavar ili kraljicaJelena, Uroeva majka. Na freskama spoljne priprate oslikan je Duankao kralj, pa je mogue zakljuiti da su nastale pre 1346. godine kad jeDuan proglaen za cara.

Strunjaci su ocenili da je sopoanski ivopis najkvalitetnije i stilskinajistije ostvarenje ovog vremena u slikarstvu Vizantije. Ovde su prviput u naem slikarstvu ilustrovani Vaseljenski sabori, biblijske prie oJosifu, Strani sud i Rodovno stablo Hristovo. Posebno je znaajna

istorijska kompozicija Smrt kraljice Ane Dandolo: iznad kraljiinog odrastoji njen sin kralj Uro sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom iostalim lanovima vladarske porodice. Ispred odra klei kraljica Jelena,ena kralja Uroa. Slinost ove kompozicije sa predstavom Uspenja jeoigledna.

NA KOSOVU

Lepota Deana, Graanice, Peke patrijarije i crkve BogorodiceLjevike u Prizrenu jaa je od istorije koja dominira ivotom dela Srbijena kojem su izgraeni. Manastir Deanepodigao je kralj Stefan Uro


13/17

Trei da mu budu zadubina, u Zatrnavskoj upi koja je u podnojuProkletija junije od Pei, na reci Bistrici.

Foto: Julijan Nya / flickr.com

Natpis iz 1334/1335.godine kojim glavni neimar manastirske crkvesvedoi da je posao trajao osam godina otkriva kada je poela gradnja iinjenicu da Uro nije video izgraene Deane zato to je novembra1331. godine iznenada umro. Deane je dovrio njegov sin Duan.

Stefan Uro obezbedio je posede svom buduem manastiru, kako idolikuje vladaru, i pobrojao ih u Osnivakoj povelji. Ispostavilo se da suDeani veliinom prevazili zadubine Uroevih predaka. Jedino jeHilandar imao vee vlastelinstvo.

Deanski hram spada u najvee srednjevekovne srpske crkvenegraevine. Dugaak je preko 35 metara, a irok 24, dok je visina

njegovog kubeta 29 metara - to je razlog zato je manastir poznat podimenom Visoki Deani.


14/17

Grigorije Camblak biograf kralja Uroa, ovako opisuje manastir: "Prvookolo podie grad, dovoljno dug i irok, utvren estim kulama, a vratamanastira naspram crkvenog zida malo se klone ka junoj strani. Apovrh ovih podie preveliku utvrenu kulu, tako da je po visini ravnacrkvenom vrhu. A po zidovima okolo prilepljene su elije inocima, kao

neka ptija gnezda. Naini veliku trpezariju, po zdanju najveu,umetnitvom delatelja, kuhinju i pekaru, ustrojene u prostranstvo. Panaini i igumaniju, neko udno delo i povesti dostojno".

Deanska crkva se smatra vrhunskom graditeljskom tvorevinom zbogveliine, bogatstva klesanog ukrasa i izvoenja u skupocenomuglaanom kamenu. Graena je od dve vrste kamena, svetloutogbanjikog mermernog oniksa i crvenkastoljubiastog bistrikog

mermera naizmenino reanih. Akcenti na toj progastoj osnovi jesuelegantni prozori i portali od banjikog oniksa puni ukrasa, te skulpturekoje ne priaju istoriju crkve, kako je to uobiajeno, vemoralne pouke.Oslikavanje crkve trajalo je desetak godina. Prema istoriarimaumetnosti toliko fresaka i takav ikonografski program ne nalaze se ni u

jednom hramu vizantijskog sveta. Zlato na ivopisu, iako obilno, neprelazi u dekorativnost veistie duhovnu lepotu manastira.

Foto: Quinn Dombrowski / Wikimedia Commons


15/17

Graanicaje jedna od poslednjih zadubina kralja Milutina. Podigao juje u blizini Lipljana, na ruevinama crkve Svete Bogorodice graanike -kako je zapisao Milutin 1321.godine. Manastir je stradao u vremeKosovske bitke i znatno je rekonstruisan tek u drugoj polovini 16. veka.

Arhitektura Graanice smatra se vrhuncem srpskog graditeljstva u duhuvizantijske tradicije. Osnovu hrama ine dva upisana krsta, jedan udrugom, od kojih je centralni vertikalno izbaen pa je zbog toga icentralna kupola stepenasto podignuta uvis. Crkva je zidana unaizmeninim redovima od tesanika i opeke. Oslikana je u srpskojsrednjevekovnoj tradiciji. Meu freskama je i Loza Nemanjia, odNemanje do Milutina, reit dokument o vlasniku Graanice.

U VOJVODINI

Ravanica u Vrdniku

Beoin, Beenovo, Velika Remeta, Vrdnik, odnosno Ravanica, Grgeteg,Diva, Jazak, Kruedol, Kuvedin, Mala Remeta, Novo Hopovo,Petkovica, Privina Glava, Rakovac, Staro Hopovo, Fenek i iatovac

jesu manastiri izgraeni na Frukoj gori.


16/17

Nastali su u 15. veku, kada je Srem bio pod Ugarskom u koju sesklonila srpska vlastela pred turskim napadima. Poetak gradnjemanastira vezan je za imena srpskih despota Brankovia, konkretno zadespota ura Brankovia kome je papa Nikola Peti odobrio da uUgarskoj moe da sazida devet manastira za srpske pravoslavne

kaluere. Sledili su ga njegovi naslednici, Vuk Brankovi, a zatim iposlednji Brankovii, ore, potonji Maksim, i njegova majka Angelina -svi sa idejom da nastave tradiciju Nemanjia u podizanju srpskihmanastira.Svih 17 frukogorskih manastira zidani su istim stilom, ali ipak svaki jerazliit.

Njihove crkve iz turskog doba nastavile su moravsku tradiciju, a one iz

XVIII veka su baroknog stila, na njihovim umetnikim delima stilskemene su nedvosmislene, pa su frukogorski manastiri postali primerevropeizacije srpske tradicionalne umetnosti.

U njima su uili Dositej Obradovi, Lukijan Muicki, Platon Atanackovi,Nikanor Gruji, Ilarion Ruvarac, Laza Kosti, ura Jakii drugi pisci.

U iatovcu, kod arhimandrita Lukijana Muickog, Vuku Karadiu suuz gusle pevali Filip Vinjii Tean Podrugovimoda najlepe epskenarodne pesme, a naunici Pavle Josif afarik i Franja Mikloi tu suuradili vana istraivanja.

Ilarion Ruvarac, jedan od naih najvanijih istoriara, napisao jeu Grgetegusvoja najpoznatija dela.

Kruedolje prole godine slavio petstoti roendan. Bio je to povod dadobije riznicu, zgradu, ali i blago koje mu je pripadalo a koje je unemirna vremena poslato na druga mesta na uvanje. Izmeu ostalog,Kruedolu je vraena bakrorezna ploa s likovima lanova porodiceBrankovi, originalna ploa gravire manastira Kruedol iz XVIII veka,kao i arhijerejska mitra Beogradske mitropolije od plave svile i bisera,runi rad Kantakuzene Brankoviiz 1433. godine, ikona svetog Jovanaraena 1644. godine na drvetu sa zlatnim arama, ikona presvete

Bogorodice Odigitrije iz polovine XVI veka raena na lipovom drvetu,odeda i stvari kralja Milutina Nemanjia, relikvije vladike ArsenijaTreeg i Arsenija etvrtog, zlatni putir, petohlebnica, kadionica, kivot sasvetim motima, krst od kedrovine i ostalo blago.


17/17

iatovac (Foto: Ant83 / Wikimedia Comons)

Ovi nabacani i nasumice izabrani detalji o manastirima u Srbiji samo sujo jedan pokuaj skretanja panje na njihovu vrednost i vanost povreme u kojem smo.

IZVOR: STATUS | SONJA IRI

Documents

Srbija - Mali vodic kroz srpske manastire.pdf