srednjovekovna deretic

8/10/2019 srednjovekovna deretic

1/17

I

Stara knjievnost

Poeci srpske pismenosti Temelji srednjovekovne kulture

Knjievnost epohe Nemanjia Pozni srednji vek

Knjievni radpod Turcima

U slovenskim seobama na Balkan u toku 6. i 7. veka Srbi su se najveim delom smestili uplaninskoj unutranjosti zapadnog dela Poluostrva, zauzevi tako sredinji poloaj izmeuistone i zapadne skupine junoslovenskih plemena. Taj smetaj odigrae znaajnu ulogu uistoriji i kulturi srpskog naroda.

U domaim i stranim izvorima srednjega veka kao srpska vaila je ne samo oblast uunutranjosti Srbija u uem smislu, koju vizantijski istoriar 10. stolea KonstantinPorfirogenit naziva Krtenom Srbijom nego i primorske pokrajine Zahumlje, Travunija iDuklja, koje su u ranom srednjem veku bile samostalne ili polusamostalne a kasnije e sve ui usastav najvanije srpske politiko-pravne formacije srednjeg veka, drave Nemanjia. PrvobitnaBosna pak, koja se prostirala u gornjim tokovima reka Bosne i Vrbasa, nalazila se u sastavusrpske drave do 10. stolea, kada se odvojila od istone oblasti, Rake, i poela se razvijati kaosamostalna drava.

Uporedo s tim politikim zbivanjima, u kojima su se prvobitne dravne jedinice spajale i ponovorazdvajale, tekli su dublji procesi etnopolitikog i kulturnog formiranja naroda, iji se pojavni

oblici, usled nedostatka pisanih dokumenata, jedva mogu nazreti. U doticaju s poznoantikim,helenskim i romanskim svetom, naroito posle primanja hrianstva, Srbi su se poeli menjati icivilizovati. Taj proces tekao je sporo, sporije u unutranjosti nego na periferiji, i sporije, po svojprilici, nego kod drugih junoslovenskih plemena, koja su se smestila bliesreditima tadanjegkulturnog sveta. On je zahvatio uglavnom gornje slojeve drutva, dok se obian puk u biti malomenjao, naroito onaj u dubljoj unutranjosti, u planinskom podruju, gde se prvobitno nalaziloezgro njegovo. U kasnijim burnim istorijskim zbivanjima to e podruje postepeno gubiti

nekadanji politiki znaaj, ali e stanovnitvo to ga je nastanjivalo i dalje ostati civilizacijskinajkonzervativniji i demografski najaktivniji deo naroda. Tu e se najdue ouvati paganskiobiaji i verovanja kao i prastari oblici usmenog narodnog stvaralatva koji e doprineti donajnovijeg vremena i posluiti kao jedan od osnovnih elemenata za duhovni preporod srpskog

naroda i stvaranje moderne srpske nacije.

Dubljem prodoru kulture meu Srbe i duge slovenske narode smetale su i jezike barijere. Jedinikulturni jezici Evrope tog doba bili su grki i latinski; oni su imali svoja ureena pisma, jedinosu na njima pisane knjige, njima se sluilo i propovedalo u crkvama. Tek kada su dobilisopstveno pismo i stali pisati knjige na svom jeziku, Sloveni su mogli iroko prihvatitisavremenu hriansku kulturu i sami joj tokom srednjeg veka davati znaajan stvaralaki
http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462944http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462944http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462945http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462945http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462946http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462946http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462947http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462947http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462948http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462948http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462948http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462948http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462947http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462946http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462945http://www.rastko.rs/knjizevnost/jderetic_knjiz/jderetic-knjiz_01.html#_Toc412462944


2/17

doprinos.

Poeci srpske pismenosti

Tvorci slovenske knjige bili su dva uena Grka iz Soluna, Konstantin (u monatvu irilo) i

Metodije. Oni su nauili slovenski jezik od makedonskih Slovena iz okoline Soluna, misionarskirad zapoeli su u Moravskoj 863. godine, a zatim ga proirili na susednu Panoniju. Njihoviuenici, poto su nakon Metodijeve smrti (885. g.) proterani iz Moravske, razili su se pozemljama slovenskog juga i u novim, povoljnim prilikama razvili su, rairili i doveli do konanepobede delo svojih uitelja. Nove kole slovenske knjige, od kojih su najvanije ohridska, uMakedoniji (za nju je vezan rad Klimenta i Nauma, najistaknutijih uenika solunske brae) ipreslavska, u istonoj Bugarskoj, postale su arita iz kojih se irila slovenska knjiga ihrianska misao po zemljama slovenskog juga i istoka.

Delatnost irila i Metodija i njihovih uenika, bez obzira na mesto i dravu gde se razvila, imalae opteslovenski karakter. Opteslovenske su i najvanije tekovine njihovog rada: slovenska

pisma, glagoljica i neto poznija, irilica, prvi slovenski knjievni jezik, u nauci nazvanstaroslovenskim, i knjievnost stvorena na njemu. irilo-metodijevsko naslee postaezajednika osnova svih knjievnosti crkvenoslovenskog kruga, meu njima i srpske; njih evekovima povezivati zajedniki knjievni jezik i jedinstvena pravoslavno-vizantijska kulturnaorijentacija.

U vreme kada su delovali irilo i Metodije u Srbiji je vladao knez Mutimir, za ije se vladavinehrianstvo definitivno utvrdilo meu Srbima. Ima indicija da je taj dogaaj povezan saslovenskom misijom u susednoj Panoniji. Tome u prilog govorilo bi jedno pismo pape Jovana

VIII knezu Mutimiru u kojem se srpski knez poziva da svoju zemlju u crkvenom pogledupodredi panonskoj dijecezi, na ijem je elu stajao Metodije. Je li tada dolo do prodora

slovenske knjige meu Srbe ili se to dogodilo, kasnije, iz slovenskih kulturnih arita uMakedoniji i Bugarskoj, ostaje otvoreno pitanje. U prvih nekoliko vekova postojanja slovenskepismenosti ima svega nekoliko spomenika koji su, sudei po jeziku, potekli s naeg tla:glagoljsko Marijinsko jevanelje iz 11. veka, dva odlomka iz Apostolskih dela, pisana takoeglagoljicom i poznata pod nazivom GerkovievodnosnoMihanoviev odlomak (prvi od njihneki stavljaju u 11. vek). O postojanju slovenske pismenosti na naem terenu govore i sauvaniepigrafi: Temniki natpis(10-11 vek),Humska ploa(10-11 vek),Ploa sudije Gradie(12.vek),Natpis na ploi u Policama kraj Trebinja (druga polovina 12. veka). Najstariji spomeniknarodnog jezika jeste pismo bosanskog bana Kulina Dubrovanina iz 1189.Ono je, kao i svispomenuti epigrafi, pisano irilicom. Iz iste epohe potie i najstarija irilska knjiga srpskeredakcije, jevanelje zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje. Napisano napergamentu lepim, krupnim slovima tzv. ustavne irilice i ukraeno stilizovanim inicijalima iminijaturama u boji i zlatu,Miroslavljevo jevaneljejeste ne samo najstarija nego i najlepasrpska knjiga srednjeg veka. Njene jezike osobine pokazuju da je srpska redakcijastaroslovenskog jezika dobila zavrni oblik.

Srpska redakcija (ili recenzija) nastala je na isti nain kao i duge redakcije staroslovenskogezika, bugarska, ruska, makedonska, hrvatska: prilagoavanjem jezika staroslovenskih tekstova

domaem (iz)govoru. Knjievnici su, prepisujui spomenute tekstove, izostavljali sve one


3/17

znakove za koje nisu postojali glasovi u njihovom govoru ili su ih menjali saglasno promenama

izvrenim u ivom jeziku. Definitivno uobiajene tokom 11. i 12. stolea, te su redakcije postaleezici slovenskih srednjovekovnih knjievnosti. One sve ine zajedniki crkvenoslovenski jezik,

ija se srpska varijanta u nauci naziva srpskoslovenskim (dok se naziv staroslovenski negdeproiren u starocrkvenoslovenski upotrebljava za izvornu verziju tog jezika).

Uporedo s tim jezikom, iako u mnogo manjoj meri, koristi se i govorni jezik, naroito u pravnimdokumentima, tako da je za srpsku, kao i za ostale crkvenoslovenske knjievnosti srednjeg veka,karakteristina diglosija (dvojezinost). U Srbiji je tokom itavog srednjeg veka govorni jezik(koji se u nauci naziva starosrpskim) u funkciji knjievnog bio sasvim sporedan, za razliku odHrvatske i Bosne, gde je narodni govor vrlo rano poeo preovlaivati u pisanim spomenicima ipostepeno potiskivati crkvenoslovenski.

O ranim poecima knjievnog rada u zetsko-zahumskom primorju govori i latinski spis iz drugepolovine 12. stolea Regnum Slavorum (Kraljevstvo Slovena), odnosnoLetopis popaDukljanina, kako se ovaj spis preveden, po izjavi anonimnog autora, katolikog svetenika izBara, sa slovenskog izvornikaobino naziva. U to delo uli su u skraenom obliku i neki ranijispisi od kojih se posebno spominje knjiga o podvizima sv. kralja Vladimira. Dukljanski letopis

izlae, u obliku rodoslova vladara, istoriju naih zemalja od dolaska S lovena do sredine 12.stolea. On je, naroito u prvom delu, pun poetskih pria i legendi pria o ljubavi i stradanjimaVladimira i Kosare najlepa je i najpoznatija od njih u kojima nalazimo prepriana narodnapredanja a moda i tragove iezle epske poezije. Drugi deo spisa, gde je re o dogaajima izblie prolosti, odlikuje se snanim oseanjem stvarnosti, tako da ovo delo napisano na ravojlatintini i, uz to, misaono i stilski krajnje siromano svedoi o svom vremenu ivlje, potpunijei, uprkos legendama i ogreenjima o faktografiju, verodostojnije od veine drugih, umetniki ikulturnoistorijski znaajnijih dela nae stare knjievnosti.

Temelji srednjovekovne kulture

Sauvani spomenici iz najranijeg razdoblja nae pismenosti otkrivaju pravac srpske kulturneorijentacije u ranom srednjem veku. Smeteni na podruju koje je nekada presecala granicaizmeu dve podeljene polovine rimskog carstva, Srbi su se izvesno vreme kolebali izmeuIstoka i Zapada, grke i rimske crkve, vizantijskog i latinskog kulturnog uticaja. U poetkupreovlauje zapadna orijentacija, naroito u primorskim krajevima.Dukljanskahronika iMiroslavljevo jevanelje, dva najznaajnija knjievna spomenika prednemanjikeepohe, malo se razlikuju od slinih radova na Zapadu. Tek od Stefana Nemanje i njegovihnaslednika poinje vrsto versko i kulturno vezivanje Srbije za Vizantiju, ali ak ni tada nisuprekinute veze s katolikim Zapadom. U Srbiji je, u primorju, uz pravoslavnu, stalno postojala ikatolika crkva. Preko nje i primorskih gradova strujae zapadni uticaji prema unutranjostiBalkana i dalje na istok.

Vizantijska kulturna orijentacija bila je ipak presudna u svim oblastima naeg duhovnog ivotapa i u knjievnosti. Vezanost za Vizantiju ispoljila se na samom poetku slovenske knjievnostiu linosti njenog osnivaa irila, jednog od najuvenijih Vizantinaca svoga doba. Sve do svojepropasti, pa i posle toga, Vizantija e ostati presudan inilac u celokupnom duhovnom ivotu


4/17

svih pravoslavnih Slovena.

Staroslovenska knjievnost zapoela je prevodima i taj vid aktivnosti ostae najvaniji ikasnije, u svim knjievnostima crkvenoslovenskog kruga. Najvei deo nae stare bibliotekeinila su dela prevedena s grkog jezika. Osnovni biblijski spisi dobijeni su jo u irilo-

metodijevskoj eposi. Taj fond kasnije se sve vie uveavao, u poetku iskljuivo delimaranohrianske knjievnosti, da bi u kasnijim vremenima u njega ula i pojedina dela izvizantijske ili, ak, zapadnoevropske riznice. Naa srednjovekovna prevodna knjievnostpokazuje takvo bogatstvo i raznolikost da se u odnosu na nju originalno stvaranje jedvaprimeuje. Ona obuhvata najpre biblijske spise, zatim apokrifnu literaturu, hagiografije,duhovno pesnitvo, crkveno besednitvo, beletristiku prozu, posebno romane i pripovetke,istoriografiju, pravna dela, bogoslovske spise i duge vidove uene knjievnosti.

Osnovna knjiga srednjovekovne hrianske kulture i na Istoku i na Zapadu bila jeBiblija, velikizbornik spisa razliitog karaktera sabranih u dva dela koji se nazivajuStari zavetiNovi zavet.Prvi deo sadri predanja, istoriju i religiozno uenje Jevreja, a drugi govori o ivotu Isusa Hrista,o njegovom religioznom uenju i o njegovim uenicima i sledbenicima. Za svehrianeBiblijapredstavlja svetu knjigu, te je stoga nazivaju Sveto pismo. U srednjemvekuBiblijakod nas nije postojala kao jedinstvena knjiga, ve su biblijski spisi prireivani uskladu s njihovom upotrebom u crkvenom bogosluenju. Od starozavetnih spisa u naojknjievnosti najvie su biliprisutniPsaltir, zbirka psalama, odnosno religioznih himni, molitavai pesama pripisanih izrailjskom caru Davidu, iPrie Solomonove, zbirka poslovica, aforizama imudrih izreka pripisanih Davidovu sinu, caru Solomonu, a od novozavetnihJevanelje, koje uetiri zvanino priznate verzije (iji su autori jevanelisti Matej, Marko, Luka i Jovan) izlaeitije Isusa Hrista i njegovo uenje, teApostol, koji sadri povest o Hristovim uenicima(Apostolska dela), i njihova pisma, u kojima se tumai i razvija Hristovo uenje (apostolskeposlanice). Te knjige, a naroitoJevaneljeiPsaltir, koje su svakodnevno itane i sluane ucrkvi, predstavljaju ugaoni kamen srednjovekovne kulture, osnovicu hrianskog pogleda nasvet, glavni izvor i uzor srednjovekovne knjievnosti.

pokrifiili lane, "otreene" knjige, javili su se u senci biblijskih spisa i svuda u hrianskomsvetu, pa i kod nas, privlaili su itaoce kako zbog fantastike, u kojoj ima dosta folklornog, takoi zbog tenje da likove sakralnih spisa, apstraktne i idealizovane, spuste na zemlju, da im pridajuljudske osobine. Razne vizije i apokalipse, starozavetne i novozavetne (Otkrovenje Enohovo,

Otkrovenje Varuhovo, Vienje Bogorodiinoi dr.), apokrifne poslanice, lana jevanelja i dr.izvrili su snaan uticaj na narodna shvatanja i verovanja i ostavili tragove kako u usmenojtradiciji i pisanoj knjievnosti tako i u umetnosti, posebno u slikarstvu.

Dok su apokrifi nastali kao antiteza slubeno posveenim ili kanonskim spisima Starog i Novogzaveta,itija svetacaili hagiografijeneposredno se nadovezuju na novozavetne knjige tepredstavljaju produetak biblijske "istorije". Zasnovana na hrianskoj filosofiji ivota,tendenciozna i didaktina po svojoj nameni, itija svetaca, uprkos tome, najvie podseaju nabeletristike anrove, pripovetku i roman, te su i zbog toga bila popularna kod najirih italakihslojeva. Sveci razliitih sudbina, sveci ratnici poput ora Kapadokijskog, sveci pustinjaci kaoAntonije egipatski, sveci prosjaci kakav je Aleksije boji ovek, sveci grenici, koji su sepokajali slino Pavlu Kesarijskom ili Mariji Egipanki, vaili su kroz vekove kao uzornilikovi, vitezovi hrianske vrline, iji su podvizi raspaljivali matu mladih italaca i izazivali


5/17

elju za oponaanjem. Sluajevima Svetog Save, s poetka stare, i Dositeja Obradovia, spoetka nove srpske knjievnosti, reito govore o toj opojnosti itija, kojoj se moe nai pandansamo u vitekim romanima na Zapadu. U slovenskim literaturama srednjeg veka itijazauzimaju posebno mesto ne samo zbog omiljenosti kod italaca nego i zbog uticaja koji suvrili na domae knjievno stvaranje. Naroito je taj uticaj bio plodonosan u srpskoj

knjievnosti, u kojoj na hagiografskoj osnovi nastaje najvaniji domai knjievni anr,"biografije" vladara i crkvenih poglavara.

U najuoj povezanosti s biblijskim i hagiografskim spisima stoji crveno pesnitvo. Ono i popostanju i po funkciji ima iskljuivo bogoslubeni, liturgijski karakter. U osnovi svih vrstaliturgijske poezije nalazi se molitva kako glavni oblik komunikacije s boanstvom. Istorijskigledano, hrianske obredne pesme nastavljaju se na psalme, starozavetne religiozne himne,koje do kraja ostaju osnovni deo, okosnica, svake hrianske slube i glavni uzor svih vidovareligioznih pesama koje ulaze u sastav slube. Srbi, kao i drugi pravoslavni Sloveni, zajedno sobredom, primili su od Vizantije i tekstove religioznih himni te su nadovezujui se na njih iverno sledei prihvaene uzore i pravila za potrebe novih, nacionalnih kultova stvarali svojeslube, svoju crkvenu poeziju. U srpskim prilikama upravo crkveno pesnitvo, zajedno sahagiografijom, pokazalo se kao najplodniji od svih anrova prihvaenih iz vizantijskeknjievnosti.

Crkveno besednitvo, naroito dela Jovana Zlatoustog i drugih besednika 4. stolea, koje jenazvano "zlatnim vekom". Hrianske propovedi, Grigorija Niskog, Grigorija Nazijanzina,Vasilija Velikog, odigralo je veliku ulogu kako u moralnom i filosofskom obrazovanjuhrianskog oveka tako i u oblikovanju srednjevekovne knjievnosti. Preko beseda crkvenihotaca nai stari pisci doli su u posed bogate riznice stilistike i retorike antikog doba. Nasrednjovekovni knjievni izraz razvio se na temeljima dveju velikih stilskih tradicija, biblijskeknjievnosti, posebno psalama, s jedne, i antike retorike, s druge strane.

Uz duhovne, javili su se i svetovni anrovi,pripovetka i roman. Kod nas je bio preveden velikibroj pripovedaka istonjakog i vizantijskog porekla:Carica Teofana, Premudri Alkir, Eladije,Vrai dr.; zatim duhovni, moralno-pouni romanVarlaam i Joasaf, ije je poreklo indijsko a donas je dopro preko Vizantije, sa hristijanizovanom legendom o Budi i osnovi; potom roman oivotinjamaStefanitiIhnilat, takoe indijskog porekla, iz staroindijske knjigePanatantra,dobijen posredstvom Arapa i Vizantije; legendarne povesti s temama iz antike istorije Roman oTrojiiRoman o Aleksandru. Do nas su doprli, iako nisu sauvani u nai izvorima, i zapadniviteki romani:Tristan i Izolda, Bovo od Antone, Lanselot. Romani su se preko naih prevodairili dalje na istok, u Rusiju, a srpska varijanta Aleksandridedospela je ak u Gruziju. Meutim,ma koliko da su ta dela bila rado itana u naoj sredini, ma koliko da su imala odjeka u naojstaroj knjievnosti i ostavila tragova u usmenom stvaralatvu, naroito najomiljenije odnjih,Roman o Aleksandru, ona nisu imala veeg uticaja na izvornu knjievnost, nisu pokrenulastvaranje domaih romana i pripovedaka. Naa originalna knjievnost u srednjem veku nemabeletristike proze a jedva da ima i poezije izvan religioznog kulta; estetska dimenzija u njoj

avlja se vie kao uzgredni rezultat nego kao osnovna odrednica knjievnog stvaranja.

Na prelazu izmeu beletristike i uene proze stojiFiziolog, jedna od najomiljenijih knjigasrednjeg veka, prisutna u svim knjievnostima Istoka i Zapada. Fiziologje neka vrstasrednjovekovne zoologije, "ivotinjski ep, kako su ga neki nazivali, koji sadri alegorijsko-


6/17

moralistike opise raznih ivotinja, stvarnih i fabuloznih, date pitoresknim stilom punimfantastike i simbolinih slika. Knjiga predstavlja riznicu mitsko-bestijarijskih simbola, koji ineedan od glavnih sastojaka srednjovekovnog knjievnog i umetnikog izraza. O njenoj

rasprostranjenosti i omiljenosti u naoj sredini govori ne samo velik broj sauvanih rukopisanego i prisutnost pojedinih njenih simbola u staroj knjievnosti, slikarstvu i plastinim

umetnostima.

Znaajno mesto u prevodnoj literaturi zauzimaju uena dela. Po tvrdnji Pavla Popovia, "svenauke koje su cvetale u vizantijskoj i starohrianskoj oblasti dogmatika, polemika, egzegeza,mistika, duhovno besednitvo, gramatika, zemljopis, istorija, pravo, filosofija itd. susreu se unaoj srednjovekovnoj knjievnosti, i u njoj su zastupljene velikim brojem dela". Porasprostranjenosti i jaini uticaja na domae knjievno stvaranje i na formiranjesrednjovekovnog pogleda na svet izdvaja se ranovizantijska patristika, duhovno besednitvo 4.stolea, o kojem je ve bilo rei, zatim dolazi bogoslovska knjievnost i razni moralni spisi, a odsvetovnih anrova treba istai bogatu istoriografsku literaturu, prevode dela vizantijskihhroniara Hamartola, Zonare, Manasa i dr., pravnika dela itd. Preko tih prevoda u nauknjievnost srednjeg veka ule su, pored hrianske misli i teologije, i velike tekovine antikecivilizacije, a pre svega retorika i filosofija, bez ijeg se razumevanja ne moe shvatiti nioriginalno knjievno stvaranje.

Antika filosofska misao u ranohrianskoj i vizantijskoj recepciji bila je dostupna i naemitaocu, koji je, kao to sauvani rukopisi pokazuju, mogao itati o prvobitnom haosu ielementima, prostoru i vremenu, telu i dui, saznati ta su o tom i drugim pitanjima mislili velikiantiki filosofi. On se mogao upoznati s najveim filosofskim kolama starog veka, i tako u svojreligiozni pogled i izraz uneti bogate ali rasute komadie antike filosofske tradicije. Filosofijae bila u slubi teologije, ali se ni teologija nije mogla zamisliti bez filosofije. Kako je cela

srednjovekovna knjievnost izrasla na teolokoj osnovi, to je i filosofija postala njen obavezni ineodvojivi deo. Svi knjievni rodovi, od slova i itija do religiozne himne, bili su proetifilosofijom.

Knjievnost epohe Nemanjia

Srpski letopisci poznoga srednjeg veka uvek su na poetke srpske istorije stavljali StefanaNemanju i njegovog sina Savu, zaboravljajui tako na vladare i drave koji su bili pre njih.Delatnost ove dve linosti donela je u srpskoj istoriji preokret s dalekosenim posledicama.Nemanja je udario temelje jedinstvenoj srpskoj feudalnoj dravi, u koju su ule ranijesamostalne ili polusamostalne oblasti Raka, Zeta, Travunija i Zahumlje. Ta dravna tvorevina,koju e njegov sin Stefan Prvovenani podii na rang kraljevstva, odrala se pod dinastijomNemanjia oko dva stolea, stalno irei svoje granice da bi se na vrhuncu svoje moi, podcarem Duanom, proglasila za carstvo Srba i Grka, a pod dinastijama koje su nasledileNemanjie trajala je jo oko sto godina. Kao to je Nemanja tvorac jedinstvene srpske drave,tako je njegov najmlai sin Save utemeljitelj samostalne srpske crkve i njen prvi arhiepiskop.On je dao zavrni oblik onome to je ve zapoeo njegov otac: stvaranju domae, narodnecrkvene organizacije. Nemanja je podigao velik broj manastira i time pruio primer koji eslediti svi njegovi naslednici. Ti manastiri postae ognjita i rasadnici knjievne delatnosti.Mnogi su, uz to, arhitektonska zdanja izuzetne lepote (Studenica, Graanica, Deani i dr.) i svi


7/17

su iznutra ivopisani zidnim slikama, freskama s religioznim motivima, od kojih neke idu meunajvie domete evropskog slikarstva u srednjem veku (naroito freske Sopoana, Mileeva,Graanice i dr.). Najvei uticaj na razvoj srpske srednjovekovne kulture i knjievnosti imao jemanastir Hilandar u Svetoj Gori, duhovnom sreditu pravoslavnog sveta.

Knjievnost srednjovekovne Srbije tesno je povezana s usponom drave Nemanjia i njenomdaljom sudbinom. Ta knjievnost bila je po svojoj formi duhovna, religiozna. Njeni su tvorci, smalim izuzecima, crkvena lica, kalueri, a neka od njenih najvrednijih dela stvorena su uinternacionalnoj monako-asketskoj klimi Svete Gore. Ipak, njen osnovni pokretaki motiv bioe politiki, a ne religiozni. Skoro svi nai stari knjievnici, nadovezujui se jedan na drugoga,

stalno su obraivali jednu istu temu, istoriju srpske drave i crkve, kao da piu jednu jedinstvenuknjigu iji su junaci vladari i crkveni poglavari. Osnovna knjievna vrsta bila je biografija. Onae nastala na osnovu svetakih itija, hagiografija, time to se u ovu formu starohrianske

literature stalno unosila politika, istorijska sadrina. Usled toga se ona menjala, saobraavalapostavljenim ciljevima, dobijajui sve vie domae, srpsko obeleje. Istom cilju, utvrivanjuosnovnih ustanova feudalnog drutva, drave i crkve, sluile su i sve ostale knjievne vrste:pohvale, liturgijske himne, hronike, letopisi, hronografi, rodoslovi itd. Tek u poznom srednjemveku javie se pojedini knjievni tekstovi najee manjeg obima, koji na neposredniji nainizraavaju linost svojih autora.

Na poetku te knjievnosti, kao njena prolegomena, stoji jedan pravni spis,Hilandarska povelja,izdata u dve verzije, prva od Stefana Nemanje (tada monaha Simeona), 1199. godine a druga od

njegovog sina i naslednika Stefana. U njoj se, pored pravnih odredaba o darivanju posedaHilandaru, ukratko iznosi Nemanjina vladarska i moralna autobiografija (odnosno biografija u

drugoj verziji). Istaknuta je Nemanjina uloga obnovitelja srpske drave, njegovo osvajanjedrugih zemalja i, kao suprotnost tome, njegovo odricanje od prestola i opredeljenje za skromnimonaki ivot, u emu mu je (to je istaknuto u drugoj verziji povelje) uzor bio sin Sava. Tu jesadrana osnovna ideja Nemanjina kulta, koju e svaki na svoj nain razviti Nemanjini biografi,njegova dva sina, Sava i Stefan.

Sveti Sava (oko 1175-1235), odnosno najmlai Nemanjin sin Rastko, koji je kao monah dobioime Sava, bio je prvi srpski arhiepiskop, prosvetitelj i pisac. Kao mladi napustio je oev dvor iotiao u Svetu Goru. Kasnije mu se pridruio otac, kao monah Simeon, i uz njegovu pomopodigao manastir Hilandar. Po povratku u Srbiju, nakon oeve smrti, najpre kao igumanmanastira Studenice a zatim kao osniva i prvi arhiepiskopsamostalne srpske crkve, razvio jeveliku aktivnost na ureenju crkvenog ivota, podizanju kulture i prosveivanju naroda. Poslesmrti proglaen je za sveca. Sava je tvorac nae stare biografije kao anra, pisac prve liturgijskehimne i zaetnik srpskog srednjovekovnog zakonodavstva. Od njega potiu prvi manastirskitipici (pravilnici) i prvi crkveni zakoni. Njegovo glavno deloivot gospodina Simeonavie jepovest o vladaru koji se odrie prestola i postaje monah nego celovita biografija. Obuhvaene susamo poslednje, monake godine Nemanjina ivota. Raniji ivot izloen je saeto na dva mesta,na poetku i na kraju spisa, u prvom sluaju s politikog a u drugom s moralno-religioznogstanovita. Dve kontrastne biografske skice, koje inae obiluju dragocenim podacima, ineistorijski okvir prie o monahu Simeonu, u kojoj se u istom antitetikom smislu izdvajaju dvadogaaja razvijena postupno, na scensko-dijaloki nain odricanje od prestola i smrt. Oba putaunak je okruen bliskim ljudima koje zauvek naputa. U prvom sluaju on se pojavljuje kao

vladar koji pred narodom i naslednicima izrie svoju poslednju volju, a u drugom on je ovek,


8/17

slab, nemoan, na samrti, koji upuuje rei utehe svom sinu i okupljenim monasima. Scenaumiranja najsnanija je i ujedno najpotresnija u celom delu. Nekadanji vladar oekuje smrt ustanju krajnje skruenosti. On lei na rogozini, uvijen u pogrebnu rasu, s glavom na kamenu.Prizor je prikazan toplo i neposredno, osea se bol rastanka dvaju bia, oca i sina, koje jevezivala najdublja ljubav. Neposrednost i jednostavnost kazivanja i majstorstvo kompozicije

glavne su odlike Savine povesti o oevu monakom ivotu, koja zbog toga, kao i zbog gotovopotpunog odsustva hagiografskih elemenata (to je jedino nae itije bez uda), stoji usamljenomeu naim starim biografijama.

Drugi srpski biograf Stefan Prvovenani (vladao 1196-1227) bio je vladar vaspitan uvizantijskom duhu, ljubitelj knjievnosti i, uz to "vrlo razuman i vet pripovedalac", kako je onjemu rekao Savin biograf Teodosije. Njegovo deloivot i podvizi svetog Simeona(oko 1216)este prva naa celovita biografija, u kojoj je obuhvaen sav Nemanjin ivot, od roenja do

smrti, kao i dogaaji posle smrti u kojima se ispoljila njegova natprirodna mo. U interpretaciji Prvovenanog Nemanja gubi ljudske crte, koje su toliko vidljive u Savinom spisu, i postajuinstrument boanstva, svetitelj, udotvorac, boji izabranik. Sve pobede koje je izvojevao kaovladar kao i uspesi njegovog naslednika, autora spisa, objanjeni su na isti nain: boanskimuplitanjem u istorijska zbivanja, udima. To vienje Nemanjinog lika i srpske istorije doslednose protee kroz celo delo. Stefan pie sveanim, panegirikim stilom, u njegovom postupkutrijumfuje srednjovekovna tenja ka apstrahovanju, idealizaciji i spiritualizaciji stvarnosti. Kodnjega je nezamisliva onakva ivotna i ljudska potresna situacija kakva je scena Nemanjinogumiranja u Savinom spisu. U njegovom izlaganju, koje je stilizovano prema modelima iz

Biblije, jedva se naziru konture realnih dogaaja. uvena scena otkrivanja bogumila u kojoj sena dravnom saboru pojavljuje ena nekog velmoe da optui mua jeretika gotovo da jeedini izuzetak. Umesto realnih opisa kod njega imamo obilje poreenja, biblijskih analogija,

retorski perifraza, simbolinih tumaenja i, naroito, razvijenih poetskih slika koje ine glavniukras njegovog knjievnog izraza.

Zapoeta biografijama osnivaa drave, knjievnost nemanjikog doba nastavlja se biografijamaosnivaa crkve. Savih lik knjievno su oblikovala dva svetogorska monaha, Domentijan iTeodosije. I jedan i drugi napisali suivot svetog Save, dve knjige, najopsenije u naojsrednjovekovnoj knjievnosti, koje stoje u specifinom odnosu: Teodosijeva je napisana naosnovu Domentijanove. Isti je junak, isti su dogaaji, ispriani po istom redu, pa opet teko jenai dve knjige koje se meusobno toliko razlikuju!

Domentijan, "poslednji uenik Svetog Save", kako je sebe nazvao, jeromonah manastiraHilandara, u svomivotu svetog Save(1254) ugledao se na Prvovenanog, razvijajui daljenjegove poglede, njegov postupak i stil. Osnovne injenice iz Savina ivota on iznosi jasno ipregledno, ali bez tenje k narativnom razvijanju pojedinosti. Dogaaj za Domentijana nijevaan sam po sebi, onje samo povod za otkrivanje vie, boanske svrhe delatnosti glavnogunaka. U svoje izlaganje on stalno unosi perspektivu celine, u svakom dogaaju iz biografije

svog junaka vidi ceo njegov proli i budui ivot. Time se sam dogaaj potiskuje u zadnji pla nili se sasvim zanemaruje, a u prvi plan se stavlja znaaj linosti junaka i smisao njegovedelatnosti. Tako se narativna struktura preobraava u simboliku, koja je stilistiki ostvarenaraznim sredstvima. Od njih treba posebno istai dva: biblijske paralele i citate te svetlosnesimbole. Prvim postupkom ostvarena je biblijsko-hrianska perspektiva, a drugim se u prianjeunosi perspektiva nadistorijskog, natprirodnog, boanskog sveta. Osobenost dela je u ovom


9/17

drugom, u svetlosnoj simbolici. Simboli kao to su: sunce, zvezda Danica, zraka, svetilnik,nadzemaljska svetlost, provlae se dosledno kroz celo delo, otkrivajui nam njegov najdubljismisao i sutinu. Savin ivotni put simboliki je predstavljen kao kruenje sunca od istoka nazapad, od Svete Gore, u kojoj je zapoeo svoj duhovni ivot, do njegova otaastva, uz kojestalno ide epitet "zapadno". Domentijan je s pravom nazvan pesnikom svetlosti. Na

stranicamaivota sv. Saveosea se ona ista ozarenost svetlou koja je prisutna namonumentalnim freskama Sopoana, manastira koji je u to vreme podignut.

Manje je znaajno drugo Domentijanovo delo,ivot svetog Simeona, nastalo pretenokompilacijom Nemanjine biografije od Prvovenanog i Savina od samog Domentijana.

Drugi Savin biograf, Teodosije, istorijski je skoro nepoznata linost. Bio je svetogorski monah i,verovatno, Domentijanov uenik. Osimivota svetog Save(pre 1292), od njega potie jo jedanhagiografski spis,ivot Petra Korikog, zatim retorskaPohvala Simeonu i Savii est liturgijskihhimni. Ve na osnovu samih naslova Teodosije se pokazuje kao na najraznovrsniji i najplodnijisrednjovekovni knjievnik.

Iako kao himnograf zauzima prvo mesto u naem starom duhovnom pesnitvu, Teodosije jeprevashodno pripoveda. Njegova dva itija predstavljaju nesumnjivo najvee domete naegasrednjovekovnog pripovedakog majstorstva. Iako je, naroito u Savinu itiju, bio sputavangraom koju je obraivao, a u oba hagiografskim ablonima kojima je ostao veran, Teodosijee umeo prevladati i jednu i drugu prepreku i nametnuti se lakim, tenim, ivopisnim, ponekad

dramatinim i uvek psiholoki obojenim prianjem, to ga je, s jedne strane, uinilonajpopularnijim piscem u srednjem veku, a s druge mu obezbedilo sve pohvale modernih

prouavalaca, ak i onda kada ovi nisu pokazivali ni malo naklonosti prema drugim starimpiscima. Neki knjievni istoriari nazivali su ga romansijerom a njegovivot svetogSaveromanom. Epizoda o Savinom begu u Svetu Goru i o poteri za njim, uzbudljiva i

zanimljiva, ispripovedana je sa smislom za postupno, dramsko razvijanje akcije tako da, doista

moe podsetiti na poglavlje iz kakvog romana.

Uporeen s Domentijanom i drugim starim biografima, Teodosije deluje gotovo realistino.Njegov Sava izgubio je neto od svog nadzemaljskog lika kojim ga je ukrasio Domentijan i,uprkos tome to je idealizovan, postao je nekako stvarnija linost. Njegovi postupci su ne samoreligiozno-moralno nego i psiholoki motivisani. On nije ni tako monolitan kao kodDomentijana. U njemu se, ne jednom, bore suprotni motivi i tenje: s jedne strane, vue galjubav prema Svetoj Gori i monakim ivotu, koji je prikazan kao idilino "tihovanje"("mlanije"), a s druge strane, dunosti prema otadbini nameu mu obaveze koje mu nedoputaju da ivi onako kako bi hteo. Savina delatnost u Srbiji, njegova nastojanja da prosvetinarod, da utvrdi veru i uvede "dobre naravi i obiaje", data je takoe s dosta pojedinosti naosnovu kojih se mnogo vie nego iz drugih starih spisa nazire drutveni ivot tog doba.

Teodosijev pripovedaki dar jo je potpunije doao do izraaja u njegovu drugom delu, u ivotuPetra Korikog, koje je krae i manje poznato od prethodnoga, ali po svojim isto knjievnimkvalitetima nimalo ne zaostaje za njim. Piui o anonimnom pustinjaku, Teodosije nije biosputan istorijskim obzirima kao to je bio kad je pisao o prvom srpskom arhiepiskopu, te se zatomogao do kraja prepustiti svojim pripovedakim sklonostima i stvoriti delo kojem podramatinosti zbivanja, ivotnoj verodostojnosti i psiholokoj produbljenosti nema ravna u naoj


10/17

staroj knjievnosti. Lik glavnog junaka prikazan je u dramatinim odnosima prema svojima,majci i sestri, prema sebi, prema bogu. Ni u jednom drugom naem delu nije s toliko snage datadrama srednjovekovnog oveka raspetog izmeu ljudskog i boanskog, izmeu "grenih"potreba tela i visoka verskog idealizma, koji je ostvarljiv samo po cenu umrtvljenja telesnog usebi, audodestrukcijom.

Uporedo sa itijima razvijala se i liturgijska himnografija. Nju ine slube za novoustanovljenekultove domaih svetaca. Prva od njih jeSluba svetom Simeonu od svetog Save. Nakon njenastalo je nekoliko slubi svetom Savi. Od njih se snagom reitosti i lepotom pesnikih slikaizdvaja anonimna Sluba svetom Savi, nastala povodom prenosa Savinih motiju iz Trnova uMileevu 1237. to je liturgijska poezija zauzela tako znaajno mesto u naoj knjievnosti 13.stolea, trba zahvaliti pre svega Teodosiju. On je napisao tri slube, posveene trima domaimsvecima, Simeonu, Savi i Petru Korikom, i triZajednika kanona, od kojih je prvi posveenHristu, Simeonu i Savi, drugi, na osam glasova, Simeonu i Savi a trei opet Simeonu i Savi.Tih est liturgijskih poema ine znatan deo nae stare poezije. One su tesno povezane sTeodosijevim itijima, ne samo zato to je re o istim linostima nego i po dubljim zakonimastilistikog oblikovanja u jednom i u drugom anru. Nae srednjovekovno crkveno pesnitvo nemoemo izjednaiti s poezijom u dananjem smislu, ali ne moemo ni staru itijnu prozupoistovetiti s prozom u savremenom znaenju. I u itijima i u slubama imamo ritmiku prozu,razliitu od proze kakva je nastala u novijim vremenima. Ona je i u naoj srednjovekovnojknjievnosti vrila istovremeno funkciju i proznog i poetskog, to se naroito vidi u itijima ijiizraz stalno oscilira izmeu dva pola, prozno-narativnog i retoriko-poetskog. Istorijski ibiografski podaci esto se u njima pretvaraju u vieznane simbole. U liturgijskim pesmama tisimboli ine polaznu taku knjievnog oblikovanja, pri emu se dogaaji ili podrazumevaju, ilise na njih aludira. Uivotu svetog SaveTeodosije pripoveda kako je mladi Rastko, podizgovorom da ide u lov na jelene, napustio roditeljski dom i pobegao u manastir. Isti pisac

u Slubi svetom Savikoristi lov na jelene kao poetski motiv, s osobenim, simbolikimznaenjem. U slubama nalazimo razvijene slike, bogatstvo metafora i simbola, velikim delompreuzetih iz vizantijske poezije. Najbolje od njih uzdiu se na momente do istinskog religioznoglirizma. Posebno je znaajna svetlosna simbolika. Nje ima najvie kod Teodosija i drugihhimnografa 13. stolea, koje je i u itijnoj prozi i u slikarstvu obeleeno dubokim doivljajemsvetlosti, ali e i u kasnijoj naoj himnografiji kao i u itavoj srednjovekovnoj knjievnosti svetlosni simboli biti meu najzastupljenijim i, ujedno, najdubljim znaenjima opskrbljenima.

I posle Teodosija knjievnost se razvija u istim tematskim i stilskim okvirima. Najvie se piubiografije vladara i arhiepiskopa. Novina je u tome to su ta kasnija itija meusobno povezana isabrana u jednu knjigu, u zbornik, poznat pod nazivomivot kraljeva i arhiepiskopasrpskiharhiepiskopa Danila II. U njemu je sadrano est kraljevskih itija (Uroa, Dragutina,kraljice Jelene, Milutina, Stefana Deanskog i Duana), od kojih je poslednje, Duanovo,nedovreno, i deset itija arhiepiskopa, od Savinog naslednika Arsenija do Danila II, kojima sudodate tri istorijske skice "o postavljenju" prvih patrijaraha. itija su razliitog obima, naroitouarhiepiskopskom delu, gde su, pored etiri opirna, sva ostala kratka, od nekoliko redova do tristranice. Autori su takoe razliiti. Najvei deo potie od Danila: sva kraljevska itija, izuzevposlednja dva, i najvei deo arhiepiskopskih. Preostala sudelo njegovih anonimnih nastavljaa,kojih ima najmanje dva, a moda i vie. Meu njima je najznaajniji Danilov uenik autoritija Deanskog, Duana i samog arhiepiskopa Danila. Njemu najverovatnije pripada i


11/17

sastavljanje itija u celinu.

Danilo je zapoeo tamo gde su stali biografi 13. veka. Od njih je prihvatio tematiku i filosofijuistorije, knjievni oblik i stil. Njegov je glavni uzor Domentijan a preko njega i Prvovenani.Danilove su biografije "ista retorska itija" vizantijskog tipa. Na Danila su se nadovezali

njegovi nastavljai, posebno njegov uenik.

Od pojedinanih biografija po vrednosti se izdvajaju tri: Milutinova od Danila i StefanaDeanskog i arhiepiskopa Danila od Danilovog uenika. Danilovivot kralja Milutina, kojizauzima sredinji poloaj u knjizi, najopirniji je i ujedno najvie istorian od svih ostalihivotopisa. To delo mestimino, naroito u partijama o ratovima koje je vodio Milutin, prerastau hroniku vladavine ovog kralja, koji je od svih Nemanjia najdue vladao, bio najvei ratnik iujedno najvei graditelj zadubina meu njima. Danilo je ovek znaajne knjievne kulture, alibez veeg dara. Njegovo je pripovedanje bez reljefnosti, njegova retorika bez pesnikogpoleta. Njega talentom daleko nadmaa njegov uenik, koji je napisao dve najlepe biografijezbornika:ivot Stefana Deanskogiivot arhiepiskopa Danila II. Iako tei da ide stopama svoguitelja, uenik je mnogo blii onoj liniji srpske hagio-biografike iji su predstavnici Sava iTeodosije. Kao i oni, Danilov uenik, je pre svega pripoveda, s tom razlikom to njemunedostaje emocionalno-psiholoka komponenta koja ini osobenim dva spomenuta pisca.Njegovo kazivanje usmereno je na spoljanja zbivanja; ono je vie hroniarsko, epsko. Najviedomete postigao je u opisima masovnih kretanja i okraja, u emu je pokazao izvanrednooseanje za geografski prostor, tako retko kod naih starih pisaca. Dve ratne epizode iz njegovihitija, bitka na Velbudu iivota Stefana Deanskogi Danilovo vojevanje s razbojnicimaizivota arhiepiskopa Danila, zajedno sa scenom Nemanjine smrti iz Savinogivota sv.Simeona, epizodom o Savinom begu u manastir iz Teodosijevogivota sv. Saveiivotom PetraKorikogu celini predstavljaju najvee pripovedake domete naesrednjovekovne knjievnosti.

Pozni srednji vek

Sredinom 14. veka feudalna Srbija na vrhuncu svoje moi proglaava se za carstvo Srba i Grka,a svoju crkvu podie na rang patrijarije. No carstvo je bilo kratkoveko. Ubrzo posle smrti prvogcara Stefana Duana (1355) ono se poelo raspadati na samostalne dravne oblasti a smrunjegova nesposobnog naslednika Uroa (1371), s kojim je izumrla dinastija Nemanjia, ono je iformalno prestalo da postoji. Zatim dolazi turska najezda i u nepunih dvadeset godina dva

strana poraza: na Marici (1371), i na Kosovu (1389). Veliki porazi koji su usledili poslenajvieg uspona izazvali su pometnju kod savremenika. Njihovo raspoloenje najbolje je izraziosvetogorski inok Isaija kada je na prevodu filosofskih spisa Pseudo-Dionisija Areopagita,neposredno posle Marike bitke, zapisao da je knjigu zapoeo "u dobra vremena" a zavrio je "unajgora od svih zlih vremena". U ezdesetak godina posle kosovske bitke, koliko je jopostojala, srednjevekovna Srbija imala je razdoblje blistave obnove za vreme despota Stefana,koji e doneti moda najvei razmah srednjovekovne knjievne aktivnosti, a zatim e usleditiduga agonija za vreme despota ura i konani pad, nakon njegove smrti.

Znatne promene dogodile su se ne samo u politikoj sferi nego i u kulturnom ivotu iknjievnom stvaranju. U Srbiji kao i u drugim zemljama pravoslavnog jugoistoka i istokaEvrope dolaze krajem 14. i u 15. veku do izraaja neke tendencije u kojima kulturni istoriari


12/17

vide predznake renesanse. To su, pre svega, tenje k sekularizaciji kulture, zaeciindividualizma, buenje interesovanja za antiku. Despot Stefan, za ije su vlade te tenjenajizrazitije, ima u svojoj pojavi neeg to ga odvaja od ranijih, nemanjikih kraljeva ipribliava ga tipu renesansnog prosveenog tiranina. On je bio zatitnik kulture i knjievnosti,inicijator knjievne obnove u Srbiji svog doba. Na njegov poziv u despotovinu dolaze ueni

kalueri iz Svete Gore i, smeteni po raznim manastirima, po despotovoj narudbini prevodedela s grkog jezika. "Resavska kola" u manastiru Manasiji najvaniji je centar prepisivake iprevodilake aktivnosti u despotovo vreme. Despotova prestonica Beograd postaje takoeznaajno kulturno sredite. U njemu ivi i radi najznaajniji pisac tog doba Ko nstantin Filosof,koji je, zajedno s drugim izbeglicama iz bugarskih i grkih zemalja, naao utoite u despotovojSrbiji.

U odnosu na prethodno razdoblje ta se knjievnost izdvaja nekim novim crtama kao to su npr.psihologizam, istoricizam, zaeci kritinosti. Pisci se okreu unutarnjem, emocionalnom svetuoveka, to dovodi do svojevrsne psihologizacije literature. Ta tendencija primetna i kodranijih pisaca, kod Save i, naroito kod Teodosija, koji, ne sluajno, u ovo vreme postajepopularannala je podsticaja u isihazmu, mistinom pokretu koji je u drugoj polovini 11. vekazahvatio ne samo Vizantiju nego i junoslovenske zemlje. Svojim uenjem o umnoj molitvi kaonainu individualne komunikacije s bogom isihazam je skrenuo panju na ovekov unutranjisvet i doprineo da u knjievnosti doe do neeg to bismo mogli nazvati "skretanjem ka unutra".Glavni predstavnici ove struje su episkop Marko i Grigorije Camblak. Istoricizam je suprotna

tendencija. On se ogleda ne samo u pojaanom zanimanju za dela vizantijske istoriografije koja se naroito u vreme despota Stefana i, esto, na njegov lini zahtev prevodi i kompiliraju nego i u novom shvatanju srpske povesti. Prevoenje vizantijskih istoriara (Zonare, Hamartola,Manasa) uticalo je na stvaranje domaih istoriografskih vrsta: letopisa, rodoslova, hronografa, ukojima se srpska istorija izlae prvi put kao celina i u organskoj povezanosti sa svetskomistorijom. Najpuniji izraz novog istoricizma dao je Konstantin Filosof u svojoj biografiji despotaStefana. I najzad, zaeci kritinog odnosa prema stvarima najbolje pokazuju da su na pomolunova vremena, drukija od ranijih. Upoznavanje s delima vizantijske uenosti otvorilo je novevidike naim piscima i oni se poinju na drukiji nain odnositi prema tradicionalnimvrednostima, praviti poreenja, izricati sudove, vrlo esto i nepovoljne. Ve spomenuti inokIsaija poredio je slovenski s helenskim jezikom i iz toga izvukao gotovo prosvetiteljski

zakljuak da su oba jezika od boga dobro stvorena, ali, dok je helenski "od raznih filosofaukraen", slovenski, usled nedostatka "ljubavi k uenju", nije mogao dostii slinog savrenstva.Takav nain razmiljanja pokazuje neobinu slinost s onim kako e etiri stotine godina kasnijegovoriti Dositej Obradovi o odnosu srpskog jezika prema jezicima "prosvetene Evrope". Udoba despota Stefana i na njegov podsticaj ueni monasi vre reviziju ranijih prevoda s grkogezika, "ispravljanje knjiga", i u vezi s tim iznose svoja zapaanja i ocene vrednosti tih prevoda.

To su zaeci kritikog i filolokog rasuivanja o knjievnosti kod nas.

Knjievnost novog vremena pretrpela je i neke dublje, sistemske promene. Ona gubi najvanijuodliku nemanjike knjievnosti, njenu monolitnost. Raspadaju se veliki knjievni anrovi imesto njih dolaze do izraaja manje forme, kao to su slovo, pohvala, pesma, poslanica, zapis.Knjievnost se usitnjava, drobi, ali zato sve vie dobija umetniki, poetski, lirski karakter,postajui vie knjievnost u modernom smislu.

Meu autorima tihpoetskim tekstova susreemo se prvi put s imenom jedne ene. To je


13/17

monahinja Jefimija (oko 1349 posle 1405), pre zamonaenja ena despota UgljeeMrnjavevia. Od nje potiu dva lirska, elegino intonirana sastava: napis na ikonici darovanojmanastiru Hilandaru, u kojem je izrazila materinski bol zbog smrti svog deteta, iPohvala knezu

Lazaru, izvezena svilom na pokrovu za kneev ivot. Oba teksta odlikuju se toplinom ineposrednou te linim, ispovednim tokom. Pesnikinja govori mrtvom knezu kao dragom

prijatelju, kojega je smrt udaljila, ali nije odvojila od najbliih. Hvaljena od srednjovekovnihpisaca Grigorija Camblaka i Konstantina Filosofa kao mudra ena, Jefimija uiva nepodeljenesimpatije svih modernih poznavalaca nae stare knjievnosti.

Jefimijinapohvala knezu Lazaru spada u tematsku skupinu od desetak spisa o knezu Lazaru,nastalih u prvim decenijama posle kosovske bitke. O Lazaru nije napisano celovito itije poputbiografija nemanjikih vladara, nego vei broj manjih spisa uglavnom poetsko-retorskogkaraktera. Tom svojom ciklinom prirodom lazarevski spisi su pandan kosovskom krugu epskihpesma, s kojima imaju i niz tematskih podudarnosti. Sa anrovskog stanovita meu njima semogu izdvojiti tri tipa: povesna slova, pohvalna slova i pohvale. U povesnim slovima pohvala

knezu mueniku skopana je s izlaganjem u retorskom obliku najvanijih dogaaja iz njegovaivota. Njih ima najvie, meusobno se uglavnom slau po injenicama koje iznose, ali serazlikuju po opsegu. Najvaniji od njih su:Slovo knezu Lazaruod patrijarha Danila III iPomenknezu Lazaru(naziva se takoe iPovesnim slovom) od nepoznata pisca. U njima se govori odogaajima iz kneeva ivota koji su gotovo svi uli u narodnu pesmu i na nain koji, i poredcrkvene retorike, podsea na heroiku epske pesme. Sredinji dramatini trenutak u njima nijesamo bitka nego Lazarevo savetovanje s vojvodama, besede u kojima su sadrane lepe,aforistike izreke o sramoti ropstva i lepoti rtvovanja za slobodu. Drugom tipupripadaPohvalno slovo knezu Lazaruod nepoznata pisca, u stvari beseda drana na godinjicuLazareve smrti, bez ieg biografsko-narativnog. Od ostalih spisa razlikuje se i po radosnom,pobednikom raspoloenju, u kojem nema ni senke tragike. O Lazarevom danu govori se kao oradosnom prolenom prazniku kada se spaja nebo sa zemljom, a svetlost obasjava "svega svetakute". U pohvale, uz pomenutu JefimijinuPohvalu knezu Lazaru, spada iNatpis na kosovskomstubu, koji se pripisuje Lazarevom sinu Stefanu.

Despot Stefan Lazarevi (1377-1427), vladao od 1389. bio je ne samo prosveeni vladar,knjigoljubac i mecena nego i knjievnik. O njegovu knjievnom daru i umetnikim tenjamanajupeatljivije govori pesnika poslanicaSlovo ljubve, neka vrsta pesme u prozi s akrostihom,edan od najlepih kraih knjievnih tekstova u naoj literaturu srednjeg veka. Posebno svojstvo

tog teksta jeste lirska sugestivnost. Govorei o ljubavi, pesnik nita ne kae do kraja, sve ostajeu nagovetaju koji, kao to je primetio Miodrag Pavlovi, "daje potrebnu eleganciju pesnikomtekstu i obezbeuje tajnovitost tananim oseanjima" izraenim u njemu. Pesnik je najodreenijikad govori o prirodi. Lirska sugestija tada prelazi u deskripciju. Slike koje se niu pune supokreta, irine i radosnog doivljaja obnove prirode. Kroz ovo Slovodespota Stefana prvi put seu naoj knjievnosti osea svei dah prolea i ljubavi.

Uz spomenute, panju privlae i neki drugi, uglavnom krai tekstovi poetskog karaktera, nastaliu 11. i 15. stoleu:Slovo sv. SaviMonaha Siluana iz 14. veka, jedna od reih starih pesama,napisana u vizantijskom dvanaestercu, s naglaenim aliteracijama;Ispovedna molitvanepoznatapisca iz druge polovine 11. veka, virtuozna verbalna kompozicija, u kojoj se grehovi reaju ubeskraj ali uvek u skladu sa zahtevima visokoorganizovane retorske proze;Povest o

erusalimskim crkvama i pustinjskim mestimaNikona Jerusalimljanina (1441), putopis napisan


14/17


15/17

Miloevom podvigu. Na Konstantina su uticali vizantijski hroniari i antiki istorici. Na oveposlednje upuuje naroito njegova tenja ka konkretnom i pojedinanom, suprotnaapstraktnosti ranijih pisaca, njegov smisao za detalj, situaciju, za anegdotu, njegovo nastojanjeda opie zemlju i narod, da prui podatke o dravnom ureenju i drutvenom ivotu. Tomstranom Konstantin je blizak modernom shvatanju istorije. Drugim pak svojim osobinama on je

ostao veran sledbenik tradicije. U jednom starom rodoslovu reeno je za njega da je svoje delonapisao "pletenim i retorskim reima" i time je data najbolja karakteristika Konstantinova stila.Komplikovani, retorski ukraeni izraz poznat pod nazivom stil "pletenija sloves" Konstantin jeprihvatio od ranijih pisaca i razvio ga do krajnjih mogunosti.

Najznaajniji pisac druge polovine 15. veka jeste Dimitrije Kantakuzin. Kao i Konstantin, on jesvetovno lice. Dok je Konstantinov rad vezan za despotovu prestonicu Beograd, Kantakuzinpotie iz najznaajnijeg rudarskog grada Srbije, Novog Brda. Napisao je vie spisa, od kojih seosebno izdvajaju sledea tri: kratkiivot Jovana Rilskog, sa zanimljivim osvrtom na Marikubitku, koji pokazuje da je narodna legenda o Urou i Mrnjaveviima ve tada bilauobliena,Poslanica kir-Isaijinjegovo najopsenije delo, religiozno-filosofski spis o smisluljudskog ivota, iMolitva Bogorodici, poema koja sa svojih 308 stihova predstavlja najobimnijedelo u stihu u naoj staroj knjievnosti. U osnovi te pesme jeste drama spasenja ljudske due,sredinji motiv srednjovekovne knjievnosti i na Istoku i na Zapadu. Iako poneto monotona irazvuena, ona je istinski znaajno delo. U sebi ima neeg to podsea na jednu od najboljihpesama nae nove knjievnosti, naSanta Maria della Salute. I jedna i druga sadre molitvenoobraanje Bogorodici, obe poinju pokajanjem a zavravaju se ekstazom beskonane radosti. IzNovog Brda potie jo jedan pisac druge polovine 15. stolea, Vladislav Gramatik, sastavljanekoliko opsenih enciklopedijskih zbornika i autor zanimljiveRilske povesti, u kojoj imarealistikih detalja iz ivota i sumornih refleksija o sudbini balkanskih naroda.

Posle pada Srbije (1459) despotska titula odrala se izvesno vreme pod suverenitetom ugarskogkralja u Sremu, gde je ivela mnogobrojna srpska emigracija. Te poslednje ostatke srpskedravnosti pratila je i knjievnost, koja je jo vie nego ranije imala kultno-politiki karakter.Oko manastira Kruedola u Frukoj Gori stvara se kult poslednjih, "sremskih" Brankovia, okojima se piu slube i kratka itija. Slino je bilo s poslednjim "despotom" Stevanomtiljanoviem, o kojem postoji kratko itije i sluba. U Sremu je srpski rodoslov dopunjenrodoslovom sremskih Brankovia i Jakia.

Emigracije pojedinaca i seobe naroda, koje poinju u ovim vremenima, bie najznaajnijapojava u ivotu srpskog naroda u narednih nekoliko stolea. Konstantin Mihailovi, vojnikdespota ura, zatim na silu turski janiar, posle bekstva od Turaka emigrant u Maarskoj amoda i u Poljskoj, ostavio je deloJaniareve uspomene ili turska hronika, sauvano samo upoljskim i ekim izdanjima, u kojem govori ponajvie o Turcima, o njihovu ivotu i nainuratovanja, ali ima u njemu i dosta podataka iz nae istorije kao i zanimljivih autobiografskihpojedinosti. Po seanju za konkretno,najblie Konstantinu Filosofu, Janiar je u svom izrazupotpuno osloboen retorikih ukrasa i etikecije, to je sputavalo stil Despotovog biografa. Onpie onako kako se u to vreme pisalo na Zapadu i kako e se vie stolea kasnije pisati u nas.

Knjievnirad pod Turcima


16/17


17/17

hagiografskom stilu, ovo delo se ipak razlikuje od ranijih itija: najvaniji dogaaji ispriani suprema narodnom predanju, u izlaganju nalazimo tragove ne samo domaih nego i stranih pisanihizvora, osea se, uz to, dah ireg, narodnog rodoljublja i nasluuju vremena ustanka i irokihpokreta naroda, to su se pribliavala.

Uz Pajsija, u 17. stoleu javljaju se i drugi, mahom anonimni knjievni poslenici, od kojih potievie kraih spisa;Skazanija o srpskim patrijarsima, beleke o manastirima, opisi putovanja uSvetu zemlju itd. Jedan od najvanijih knjievnih dogaaja jeste kolekcioniranje slubi srpskimsvecima u jedinstvenu knjigu nazvanuSrbljak. Prvi pokuaji u tom pravcu uinjeni su jo u 16.stoleu, a najstariji prepis knjige potie iz 1714. U Svetoj Gori, gde su srpski kalueri, poredHilandara, drali i druge manastire, odravan je izvestan kontinuitet knjievnog rada kroz ceoturski period. U drugoj polovini 17. stolea u Hilandaru ivi Ukrajinac Samuilo Bakai, kojiprevodi dela s ruskog na srpskoslovenski jezik. Knjievna sredita nalaze se i po mnogimdrugim manastirima, u naoj zemlji: u Sv. Trojici, kod Pljevalja, u Rai na Drini. Raanskikalueri odigrae znaajnu ulogu u knjievnoj obnovi do koje e doi u novim istorijskimprilikama, u prvim decenijama 18. veka.

Documents

srednjovekovna deretic