Prof.dr Tomislav SudareviSTANJE U PONUDI ORGANSKIH POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA U SRBIJI I ZEMLJAMA U OKRUENJU1. Razvijenost ponude i tranje organskih poljoprivrednih proizvoda u trino razvijenim zemljama

Organski poljoprivredni proizvodi u najveoj meri su prisutni na trpezama potroaa sa relativno visokom kupovnom moi tj. u trino razvijenim zemljama. Zbog toga se u analizi ponude ove kategorije proizvoda u Srbiji i zemljama u okruenju mora krenuti od ire slike tj. stanja ponude i tranje u trino razvijenim zemljama (pre svega EU). Naime, uticaj tranje za ovom kategorijom poljoprivrednih proizvoda u organskoj trijadi: SAD EU Japan na kreiranje ponude prisutan je na globalnom nivou. Moe se slobodno rei da ne postoji nijedna zemlja u kojoj se proizvode organski poljoprivredni proizvodi, kako unutar tako i izvan pomenute trijade, a da makar deo svoje ponude ne realizuje na datim tritima. Isto vai i za Srbiju i zemlje u okruenju.

Najsveije podatke u pogledu stanja na tritu ekonomski razvijenih zemalja dao je Institut za istraivanje organske poljoprivrede (FIBL) u vajcarskoj u saradnji sa IFOAM-om (Meunarodno udruenje organskih poljoprivrednih pokreta) na osnovu statistikih podataka objavljenih 2010. godine u publikaciji Organic Agriculture Worldwide: Key results from the global survey on organic agriculture 2010 (www.ifoam.org). Trite organskih poljoprivrednih proizvoda u globalnom obuhvatu na kraju 2009. godine, prema navedenim podacima, vredelo je 54,9 milijardi US dolara. Pri tome, tri vodea trita su SAD sa 25,5 milijardi US dolara, Nemaka sa 8,3 i Francuska sa 4,3 milijarde US dolara.

Kada su u pitanju povrine koje su u sistemu organske poljoprivrede ubedljivo prednjai Australija sa 12.2 miliona hektara (najvie zahvaljujui ogromnim prostranstvima panjaka za ishranu stoke) a potom slede Argentina i SAD sa po 4,4 i 1,9 miliona hektara. Od Evropskih zemalja, u apsolutnom iznosu najvee povrine pod organskom proizvodnjom ima panija sa 1.317.539 hektara, uz Italiju i Nemaku sa po 1.002.414 i 907.786 hektara. Linthentajn je zemlja sa najveim udelom organskog poljoprivrednog zemljita u ukupnom u Evropi koje iznosi 29,8%. Pored njega znaajne procente imaju i Austrija sa 15,7%, vedska sa 10% i Italija sa 9% (www.organic-world.net/statistic ). U nekim trino razvijenim zemljama organska poljoprivreda danas ve ima znaajan udeo u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji, npr. u Danskoj ovaj udeo iznosi 13%, u Austriji 10%, u vajcarskoj 8%. Najvee trite organskih proizvoda je u Njemakoj sa godinjim rastom od 10% i dvostruko je vee od drugog po redu trita Francuske. Procenjeno je da u SAD i Japanu godinji rast tranje za ovim proizvodima iznosi oko 10%. Interesantan je i podatak da po potronji organskih poljoprivrednih proizvoda u Evropi prednjai Danska sa 132 evra, zatim vajcarska sa 119 evra i Austrija sa 97 evra per capita.

U zemljama EU potronja organskih proizvoda ima tendenciju permanentnog rasta. Potroai ovu hranu konzumiraju pre svega iz zdravstvenih razloga (46%) i zbog boljeg ukusa (40%). Detaljnija istraivanja glavnih motiva potroaa a na osnovu procena Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (www.osce.org) ukazuju na sledee motive potronje organskih proizvoda: smanjenje rizika po zdravlje (36%), bolji ukus (31%), smatra se prirodnijim (25%), izbegavanje genetskih modifikovanih proizvoda (12%) i zatita ivotne sredine (5%).

Organska poljoprivreda u Americi takoe belei rast. Razbijaju se mitovi da samo bogati mogu da kupe proizvode organskog porekla. Prema rezultatima objavljenim u Organic Industry Survey 2011 na sajtu Organic Trade Association (www.ota.com/organic ) prodaja organskih poljoprivrednih proizvoda je porasla za 7.7 % u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu dostiui cifru od 28,6 milijardi US dolara. Time je udeo organskih poljoprivrednih proizvoda u ukupno kunzumiranim poljoprivrednim proizvodima porastao na 4%, to je do pre samo jedne decenije bilo nezamislivo.

Usled velike potranje i nemogunosti neograniene proizvodnje (kao posledica velike zagaenosti zemljita i vazduha i naruenih odnosa u prirodi tj. nepostojanja osnovnih agroekolokih preduslova za organsku proizvodnju), u trino razvijenim zemljama se javlja znaajan nedostatak organskih poljoprivrednih proizvoda. Stoga, manje razvijene zemlje u kojima je jo uvek ouvan agroekosistem imaju ansu da preko organskih poljoprivrednih proizvoda poveaju svoju poljoprivrednu proizvodnju i izvoz.

2. Razvijenost sektora organske poljoprivredne proizvodnje u Srbiji i zemljama u okruenju

Realizacija prethodno navedene anse, pre svega u domenu izvoza organskih poljoprivrednih proizvoda, nije mogua bez neprekidnog razvoja ovog sektora poljoprivrede. Srbija i zemlje u okruenju su prole kroz odreene faze i danas se, generalno posmatrano, nalaze na nivou koji u velikoj meri zaostaje u odnosu na trino razvijene zemlje. Drugim reima, i pored primetnog napretka u odnosu na stanje od pre dve decenije (kada se u Srbiji poinje iriti ideja o potrebi proizvodnje i konzumiranja organskih poljoprivrednih proizvoda) postoji potreba za usvajanjem iskustava trino razvijenih zemalja, njihovim adaptiranjem na uslove u konkretnoj zemlji i time dosezanja vieg nivoa razvoja ovog sektora.

2.1. Pregled stanja razvijenosti sektora organske poljoprivredne proizvodnje u Srbiji

Prvi organizovani oblici promovisanja ideje o potrebi proizvodnje i konzumiranja organskih poljoprivrednih proizvoda javili su se na prostoru bive SFRJ 1991. godine osnivanjem i delatnou nevladine organizacije Terras iz Subotice. Organizovanjem eksperimentalne proizvodnje na devianskom zemljitu dobijeni su prvi nauno verifikovani rezultati prednosti poljoprivrednih proizvoda proizvedenih po metodama organske proizvodnje u odnosu na konvencionalnu. Paralelno sa time otpoeo je proces edukacije potroaa o prednostima ishrane u kojoj su ukljueni organski poljoprivredni proizvodi to je izazvalo inicijalnu tranju za ovom kategorijom proizvoda. I pored tekih ekonomskih uslova poslovanja u periodu 1991- 2000 godina (sankcije meunarodne zajednice, hiperinflacija, ratna deavanja i dr.) vitalnost organskog sektora poljoprivrede se pokazala kao veoma jaka tako da je opstanak u tako tekim uslovima predstavljao pravi uspeh.

Drugi period razvoja otpoinje sa 2000 godinom i traje do 2010. godine. Povratkom Srbije u meunarodnu zajednicu u punom obimu, sektor organske poljoprivredne proizvodnje je prepoznat kao interesantan za razvoj ne samo u Srbiji nego i zemljama u okruenju. Tako je u okviru programa pomoi EU pod nazivom Pakt za stabilnost Jugoistone Evrope finansiran projekat pod nazivom Uvoenje i razvoj organske poljoprivrede u zemljama Jugoistone Evrope gde je i Srbija bila znaajan uesnik. U okviru projekta, u periodu 2001 2006 godina, finansiran je veliki broj aktivnosti, od edukacije poljoprivrednih proizvoaa, potroaa, savetodavaca, inspektora do formiranja oglednih parcela na kojima su demonstrirani savremeni metodi proizvodnje u organskoj poljoprivredi. Od mnogobrojnih rezultata ovog projekta po svom karakteru najobuhvatniji je otvaranje znaajnog broja specijalizovanih prodavnica u svim veim gradovima irom Srbije za prodaju organskih poljoprivrednih proizvoda (popularno zvani bio opovi). Svakako da do ovoga ne bi dolo da nije prethodno uspeno obavljen proces edukacije svih uesnika u lancu od njive do trpeze.

Trei period razvoja, koji karakterie reavanje institucionalnih okvira razvoja, moe se rei da poinje od 2010. godine. Usvajanjem Zakona o organskoj proizvodnji koji je usklaen sa regulativom EU stekli su se inicijalni uslovi za svrsishodniji i efikasniji razvoj ove delatnosti. Pored toga samo godinu dana ranije osnovano je Nacionalno udruenje za razvoj organske proizvodnje pod nazivom Serbia Organica (http://serbiaorganica.org) kao krovne organizacije, koja udruuje celokupan sektor organske poljoprivrede na teritoriji Republike Srbije. U toku prole godine od strane Ministarstva za poljoprivredu, vodoprivredu i umarstvo osnovana su etiri centra za razvoj organske poljoprivrede i to u Seleni za uzgajanje ratarskih i povrtarskih useva, Valjevu za voarstvo, Svilajncu za stoarstvo i Leskovcu za sakupljanje proizvoda iz prirode. Subvencije koje su dobili poljoprivredni proizvoai u toku 2010. godine iznosile su 10 miliona dinara, to svakako nije dovoljna suma ali predstavlja jasan signal da se i ovom sektoru proizvodnje pridaje odreeni znaaj od strane drave. Ratarska i povrtarska proizvodnja podrana je u iznosu od 25.000 dinara po hektaru, 15.000 dinara je bio iznos subvencije po grlu krupne stoke, 5.000 dinara za sitnu stoku, 500 dinara za sitnu ivinu i 2.000 dinara po konici pela (www.mojafarma.rs/index ).

Kada su u pitanju konkretni rezultati u razvoju organske poljoprivrede u Srbiji odnosno dosegnuti nivo predstavljen kroz podatke, najbolji izvor je studija pod nazivom Organic agriculture in Serbia objavljena januara 2011. godine kao rezultat istraivakog projekta iji su nosioci strunjaci iz GTZ-a (Nemaka organizacija za tehniku pomo i saradnju) i ranije pomenutog Instituta FIBL-a.

Osnovne odlike ponude organskih poljoprivrednih proizvoda u Srbiji su relativno skromna ukupna povrina u odnosu na ukupno poljoprivredno zemljite tj. svega 8500 hektara kao i veoma skroman broj poljoprivrednih kultura tj. useva koji se proizvode. Pored navedenog potrebno je u ukupne povrine ubrojati i oko 230.000 hektara uma u okviru kojih se vri sistematsko sakljupljanje lekovitog bilja, jagodiastog umskog voa i peurki. Stavljanjem u odnos podatka o ukupnoj poljoprivrednoj povrini i u najirem smislu shvaene povrine u organskoj poljoprivredi u Srbiji, dobija se podatak o svega 0,04% uea povrina u organskoj poljoprivredi u odnosu na ukupne poljoprivredne povrine to nas svrstava, globalno posmatrano, u grupu zemalja sa najniim procentima po ovom pitanju.

Tabela 1. Povrine u sistemu organske poljoprivrede u Srbiji po kulturama (2009. god.)

Kategorija proizvodaPoljoprivredna kultura (usev)Organska proizvodnja (ha)Prelazni period (ha)Ukupno (ha)

Viegodinji zasadi Jabuke6505501200

Maline36020380

Jagode801090

ljive420170590

Trenje10050150

Ostalo2560

Meuzbir4970

Jednogodinji zasadiKukuruz20210230

Penica40130170

Soja10400410

Povre i ostalo427

Meuzbir1240

Panjaci5022402290

Izvor: Organic agriculture in Serbia, 2011, str. 8.

Glavne proizvoake zone su juni i zapadni deo Srbije kao i celokupna teritorija Vojvodine. Viegodinji zasadi su dominantni sa oko 60% uea u ukupnom organskom poljoprivrednom zemljitu uz 15% angaovanog u proizvodnji jednogodinjih useva kao i 25% u obliku panjaka. Generalna karakteristika poljoprivredne proizvodnje u Srbiji koja se ogleda u usitnjenosti poseda i velikom broju poljoprivrednih proizvoaa prisutna je i u sektoru organske poljoprivrede. Negde oko 3000 proizvoaa je angaovano u ovom vidu proizvodnje 2009. godine uz ekspertske procene ukupne vrednosti proizvoda na izlasku sa farme u rasponu izmeu 20 25 miliona Euro.

Specifinost poljoprivrednih proizvoda da se u najveoj meri moraju preraivati kako bi zadovoljili zahteve potroaa prisutna je i kod organskih poljoprivrednih proizvoda (Sudarevi, 2007, str.49). Prehrambena industrija u domenu organskih poljoprivrednih proizvoda je vitalan sektor koji sainjava oko 30 preraivaa tj. malih i srednjih preduzea. Njihova osnovna karakteristika je, pored posveenosti odravanja kvaliteta proizvoda tj. ouvanja korisnih sastojaka u sirovini, da u svojoj delatnosti imaju i proizvode iz konvencionalne poljoprivredne proizvodnje. Drugim reima, program organskih poljoprivrednih preraevina je dopunska aktivnost koja ima za svrhu popravljanje finansijskog stanja preduzea i poboljanja imida. U sastav prehrambene industrije se ukljuuju i rashladni kapaciteti tj, hladnjae koje prednjae u primeni HACCP standarda u prehrambenoj industriji Srbije. I pored skromnog broja preduzea i kapaciteta za preradu, proizvodni asortiman koji se nudi nacionalnom tritu i za potrebe izvoza je veoma irok. Putem odreenih kanala distribucije (na domaem tritu prevashodno u bio opovima) u ponudi su proizvodi nastali od integralnih itarica i uljarica, lekovitog bilja, zainske paprike, genetski nemodifikovane soje, suenog, smrznutog i pasterizovanog povra, kae, pulpe i koncentrat od jabuke, demovi, sokovi i vino od kupine, smrznuto bobiasto voe, sueno voe, bio grisini i keksovi. Gotovo da ne postoji proizvod koji su potroai navikli konzumirati proizveden po metodama konvencionalne poljoprivrede i prerade a da ga nije mogue nai i u obliku organskog prehrambenog proizvoda.

Precizno praenje kretanja proizvoda do finalnih potroaa je neizvodivo zbog nedostatka validnih podataka, ali je primetno generalno da se konzumiranje organskih poljoprivrednih proizvoda u sveem stanju odvija na domaem tritu (posebna prodajna mesta na zelenim pijacama u veim gradovima kao i dostava na kunu adresu koja je tek u poetnoj fazi razvoja) dok se preraevine jednim delom izvoze a veim delom plasiraju uz uee raznih posrednika. Osnovna karakteristika proizvoda koji se izvoze su da su niskog stepena prerade (preteno smrznuto voe i povre, sueno voe, lekovito bilje, koncentrat od jabuke) odnosno da se gubi identitet zemlje porekla (i proizvoaa) u finalno pakovanom proizvodu koji se prodaje stranim potroaima. Kada je re o prodaji na domaem tritu dominantno je uee specijalizovanih prodavnica (u kojima se prodaju i dijetetski proizvodi koji nisu rezultat organskih metoda proizvodnje i prerade) uz prisutnost ove kategorije proizvoda u manjoj meri i u supermarketima.

2.2. Organska poljoprivredna proizvodnja u zemljama u okruenju

Analizu stanja u domenu organskog sektora u zemljama u okruenju nuno je zapoeti sa Maarskom kao pionirom u ovoj oblasti proizvodnje u odnosu na ostale zemlje jugoistone i istone Evrope. 1983. godine je osnivanjem udruenja organskih proizvoaa pod nazivom Biokultur (www.organic-europe.net) u Budimpeti otpoeo intenzivan razvoj organske poljoprivrede. Osnovna karakteristika razvoja od samog poetka je bila izvozna orijentacija proizvodnje koja je u odreenim godinama dosezala ak i 90% od ukupne proizvodnje. Danas se kree na nivou od 80 do 85 % to je i dalje veoma visok procenat u poreenju sa drugim zemljama. Osnovne destinacije izvoza su konstantne i obuhvataju Nemaku, Austriju i vajcarsku.

Osnovni razlog izvozno zasnovane strategije razvoja organskog sektora je nedovoljna razvijenost tranje na domaem tritu. Prema rezultatima istraivanja Roszik Petera direktora Biokontrol Hungary, ak 75% od ukupnog broja stanovnika u Maarskoj uopte ne konzumira organske poljoprivredne proizvode. Tome u najveoj meri doprinose relativno visoke cene ove kategorije proizvoda (http://www.agroland.hu) koje su za oko 60% na viem nivou u odnosu na konvencionalne (EU prosek je od 30 do 35%), kao i interesantna injenica da se ideja o organskim poljoprivrednim proizvodima od samog poetka pozicionirala u svesti potroaa kao deo vegetarijanske ishrane koja je slabo zastupljena u populaciji (tranja za organskim mesom i njihovim preraevinama je na izuzetno niskom nivou). U prilog opravdanju visokih cena i oekivanja njihovog daljeg rasta ide podatak da je u anketi potroaa koji konzumiraju organske poljoprivredne proizvode vie od polovine navelo da je osnovni razlog ouvanje zdravlja, to ponuaima daje mogunost da formiraju cene i na viem nivou bez bojazni da e doi do ozbiljnijeg pada prodaje. U tom smislu bitan je i podatak da 26% ispitanika kupuje ovu kategoriju proizvoda zbog zdravlja svoje dece to opet ide na ruku rastu cena jer su roditelji spremni izdvojiti i vie novca za ispunjenje svoje roditeljske dunosti.

Iako se procenat zemljita angaovanog u organskoj poljoprivredi kree na (za Srbiju jo uvek nedostinih) oko 3% od ukupnih poljoprivrednih povrina, Maarska predstavlja jedan od retkih primera zemalja gde je dolo do smanjenja povrina u organskoj poljoprivredi. U odnosu na 2004. godinu kada je bilo 133.000 hektara registrovano u sertifikovanoj organskoj proizvodnji u 2010. godini taj broj se smanjio na 122.000 hektara. Osnovni razlog negativne tendencije je ukidanje subvencija za poljoprivredne proizvoae u prelaznom periodu koje su bile deo podrke ovom sektoru do 2004. godine. Primera radi subvencije za osnovne proizvode kao to su ratarske kulture su iznosile 176 Euro po hektaru godinje za prelazni period i 125 Euro po hektaru za sertifikovane povrine, za povre 325 Euro po hektaru godinje za prelazni period i 200 Euro za sertifikovane povrine i tako dalje. Bez pomoi drave u prelaznom periodu dolo je do odustajanja odreenih proizvoaa od ovog vida proizvodnje i povratka na konvencionalni nain proizvodnje. Novano izraena vrednost organske poljoprivredne proizvodnje je u 2010. godini iznosila oko 130 miliona US dolara.

U regulisanju ponude i tranje na domaem tritu prisutna je izraena spoljnotrgovinska delatnost. Naime, nedostajua ponuda se zadovoljava uvozom iz Austrije, Nemake, vajcarske i Italije (oko 70% od ukupne ponude - www.ats.agr pristupljeno 06. 07. 2011. godine) dok se trini vikovi domaih proizvoda (uglavnom itarice i uljarice) realizuju na istim tritima odakle se vri uvoz. U najveem broju sluajeva radi se tome da se izvoze proizvodi niskog stepena prerade a uvoze finalni proizvodi sa veim sadrajem novostvorene vrednosti u njima.

Rumunija je po svojim karateristikama organskog poljoprivrednog sektora u velikoj meri slina susednoj Maarskoj. Iako je organizovani vid proizvodnje organskih poljoprivrednih proizvoda otpoeo kasnije nego u Maarskoj, osnovni motiv je bio i ostao isti izvoz na strana trita. Prema dostupnim podacima za 2007. godinu oko 90% od ukupne vrednosti organske poljoprivredne proizvodnje koja je iznosila 102 miliona US dolara realizovano je kroz izvozne aranmane (www.fas.usda.gov). Dominantna izvozna destinacija je Grka a potom i ostale zemlje lanice EU. U pogledu strukture izvoza ak 60 70% od ukupnih koliina ine rinfuzni proizvodi dok u kategoriji finalnih proizvoda poseban znaaj imaju mleko i sirevi.

Po pitanju povrina pod organskom poljoprivrednom proizvodnjom one su u neprekidnom porastu i 2007. godine su se kretale na nivou od oko 200.000 hektara sa preko 4000 registrovanih farmera posveenih iskljuivo ovom vidu aktivnosti. Intersantno je navesti procenu Ministarstva poljoprivrede Rumunije da je oko 2 miliona hektara poljoprivrednog zemljita, uz period konverzije ne dui od dve godine mogue uvesti u sektor organske proizvodnje (obzirom na nizak stepen zagaenosti). Ulaskom Rumunije u EU inostrani kapital je prepoznao mogunost iskorienja pogodnosti (jeftina i struna radna snaga) i dolazi do ubrzanog razvoja ovog sektora na trinim osnovama poslovanja (ve pomenuta proizvodnja mleka i sireva). Od proizvoda koji se nalaze u ponudi kako za domae (lokalno) trite tako i za izvoz prisutni su: kabasta stona hrana, itarice, med, suncokret (ulje), mleko i sirevi. Svi proizvodi su pod inspekcijskom kontrolom i zavrnom sertifikacijom ak 14 dravno registrovanih institucija to dovodi do sniavanja cena ovih usluga na zadovoljstvo poljoprivrednih proizvoaa.

Tranja za organskim poljoprivrednim proizvodima u Rumuniji je u stalnom porastu ali jo uvek predstavlja tipian primer nia trita. Podatak da svega 0,01% od ukupnih izdataka za hranu otpada na ovu kategoriju proizvoda to najbolje potvruje (www.fas.usda.gov). Osnovni razlog za skromnu tranju za organskim poljoprivrednim proizvodima, i pored toga to su cene vie za 30 40 % u odnosu na konvencionalne (to je u granicama evropskog proseka) je niska kupovna mo stanovnitva tj. nepostojanje dovoljno brojne srednje klase. Obzirom na skroman asortiman proizvoda iz domae proizvodnje najvei deo traenih proizvoda se uvozi i to preteno iz Austrije i Nemake. Prodaja je u priblino istim procentima prisutna u supermarketima i specijalizovanim prodavnicama.

Bugarska po pokazateljima dostignutog nivoa razvijenosti organskog poljoprivrednog sektora spada u kategoriju najnie pozicioniranih zemalja u EU (Tananeva, 2010). Svega 13.646 hektara koji su se nalazili 2007. godine u ovom reimu upotrebe to najbolje ilustruje (www.fas.usda.gov). U strukturi poseda koji se nalaze u ovom vidu proizvodnje dominiraju male povrine odnosno najvei broj farmera ima manje od 1 hektara u svom posedu to uslovljava lokalni karakter upotrebe (domainstvo i najblii urbani centri). Delimino lepa slika se dobija kada se u ukupne povrine ubroji i oko 400.000 hektara uma iz kojih se vri organizovano prikupljanje umskih plodova. Meutim, ak i tako posmatrano, podatak o vrednosti organske poljoprivredne proizvodnje u 2008. godini od svega 4 miliona Euro jasno ukazuje na poetni nivo razvijenosti ovog sektora i znaajan zaostatak ne samo u odnosu na zemlje lanice EU nego i znatan broj zemalja u okruenju koje nisu u sastavu EU.

Osnovni proizvod iz organske proizvodnje je sueno lekovito bilje s tim da su prisutni i smrznuto jagodiasto voe (maline, jagode i kupine), med, ulja lekovitog bilja (lavanda, rua, nana), susam i susamovo ulje kao i neke vrste povra (pre svega krastavci).

Ambicije drave u pogledu razvoja ovog sektora, zasnovane na raspoloivosti osnovnih resursa (nezagaeno zemljite i raspoloiva radna snaga), predviaju u planu za period 2008 2013. godina da ak 8 % od ukupnog poljoprivrednog zemljita bude u organskom sektoru upotrebe kao i da 3% od ukupnih izdataka za hranu bude u kategoriji proizvoda organskog porekla. U ostvarenju plana presudnu ulogu e imati dostupnost fondovima EU za subvencioniranje ovog vida proizvodnje obzirom da su proizvoai preputeni iskljuivo ovom nainu pokrivanja povienih trokova proizvodnje u odnosu na konvencionalnu proizvodnju.

Interesantno je napomenuti injenicu da je strani kapital, kao i u sluaju Rumunije, polako poeo da nalazi svoje mesto i u domenu razvoja organske poljoprivrede u Bugarskoj. Za sada, najvea ulaganja su u proizvodnji organskih krastavaca po emu je Bugarska poznata u zemljama EU. U jeku jo uvek aktuelne situacije oko zaraenosti stanovnitva nekih od EU zemalja sa virusom Eerihije Koli, izdato je zvanino saoptenje dravne institucije za kontrolu kvaliteta da su potpuno ispravni organski poljoprivredni proizvodi koji se izvoze iz Bugarske (a posebno krastavci, na koje se u poetku sumnjalo da su glavni uzronik nastajanja oboljenja) (http://bur.bg/sites/en/News).

U okviru sastava zemalja Zapadnog Balkana, Hrvatska je svakako zemlja sa najrazvijenijim sektorom organske poljoprivredne proizvodnje. Znaajan broj nevladinih organizacija (Ecologica, Biopa ) u razliitim delovima zemlje prilino uspeno je plasirala ideju o potrebi proizvodnje i konzumiranja ekoloke hrane (zvanini naziv za ovu kategoriju proizvoda u Hrvatskoj). Paralelno sa time uloga dravnog sektora (pre svega Ministarstva za poljoprivredu) je vremenom dobijala na znaaju. Aktuelni primer je njihova vodea uloga u kreiranju Akcionog plana razvoja ekoloke poljoprivrede u Republici Hrvatskoj za period 2011 2016 godina u kojem je postavljen ambiciozni cilj dostizanja 8 % od ukupnih poljoprivrednih povrina u sektoru ekoloke proizvodnje do 2016. godine tj. oko 90.000 hektara (www.mps.hr).

Prema dostupnim podacima Ministarstva poljoprivrede, ribarstva i ruralnog razvoja u 2010. godini u sistemu sertifikovane ekoloke poljoprivredne proizvodnje se nalazilo 23. 282 hektara odnosno neto vie od 2 % od ukupnih poljoprivrednih povrina. U strukturi upotrebe datih povrina dominiraju oranice sa 17.066 hektara, a potom slede livade i panjaci sa 2452 hektara, vonjaci sa 1770 hektara i tako dalje. U kojoj meri se ekoloka poljoprivreda usklaeno razvija pokazuje podatak da se ak 57,7% od oraninih povrina koristi za uzgajanje useva koji slue u ishrani stoke tako da je Hrvatska vodea zemlja u regiji Zapadnog Balkana po broju grla stoke uzgajanih u skladu sa ekolokim propisima (dominantno se radi o govedima, ovcama i kozama). Manji deo oraninih povrina se koristi za proizvodnju itarica, uljarica, mahunjarki i korenastog bilja. Ukupnu proizvodnju (za koju naalost ne postoji zvanian vrednosni pokazatelj) je realizovalo 1125 registrovanih proizvoaa koji su ekoloki sertifikat dobili od jedne od tri dravno ovlaene institucije za ove poslove.

U dostizanju navedenih rezultata veliki znaaj su imale subvencije proizvoaima sa kojima se otpoelo 2002. godine. Za 2011. plan subvencija za ekoloku proizvodnju podrazumeva 400 Euro po hektaru za proizvoae povra i za viegodinje zasade, 330 Euro za proizvodnju na oranicama i 220 Euro za livade i panjake u ekolokom reimu upotrebe.

U pogledu razvijenosti domaeg trita generalna procena je da je u neprekidnom porastu tranja za ovom kategorijom proizvoda i da se jo uvek znaajan broj ekolokih poljoprivrednih proizvoda uvozi kako bi se ona podmirila na adekvatan nain (www.balcanicaucaso.org/bhs/). Pored specijalizovanih prodajnih objekata koji se u veim gradovima otvaraju u sve veem broju u Hrvatskoj od 2009. godine u ponudi ekolokih poljoprivrednih proizvoda je prisutan i bio supermarket pod imenom Garden. Pored toga prisutan je i sistem isporuke na kunu adresu (koncept bio korpe) razvijen od strane proizvoaa blizu velikih urbanih centara.

Makedonija je zemlja u regiji Zapadnog Balkana koja belei najdinaminiji razvoj organskog poljoprivrednog sektora u poslednjih nekoliko godina. Iako zvanini podaci za 2010 godinu govore da se ovaj vid poljoprivredne proizvodnje praktikovao na samo 5.228 hektara, treba imati u vidu da to predstavlja oko 2% ukupnih poljoprivrednih povrina (www.balcanicaucaso.org/bhs/). Znaajan doprinos ovakvoj situaciji sigurno ima i uloga drave koja je u toku 2010. godine izdvojila ak 1.16 miliona Euro u vidu subvencija za 562 poljoprivredna proizvoaa koji su opredeljeni za ovaj vid proizvodnje.

Najznaajniji proizvodi su itarice (penica, jeam i zob) kao i voe i povre (ljive, jabuke, orasi, bademi, lenici, krompir), ovije i kozije meso, vino , ajevi i sirevi. Nivo tranje na domaem tritu je veoma nizak prevashodno usled niske kupovne moi stanovnitva i nedovoljne informisanosti. Primereno datoj situaciji prodaja ove kategorije proizvoda je prisutna u klasinim samouslunim objektima i na gradskim pijacama. Najvei deo domae proizvodnje realizuje se na inostranim tritima.

Preostale tri zemlje u okruenju Srbije (koje su ujedno deo regije Zapadni Balkan) tj. Albanija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora nalaze se u poetnim stadijumima razvoja organskog poljoprivrednog sektora. Od zajednikih karakteristika mogue je istai nepostojanje adekvatne zakonske regulative koja slui kao poetna taka ureenog razvoja organske poljoprivredne proizvodnje kao i skromne povrine u ovom vidu proizvodnje i nizak nivo tranje.

Tako je u Albaniji udeo povrina u organskoj poljoprivrednoj proizvodnji u ukupnim poljoprivrednim povrinama tek 0, 01% uz negde oko 100 registrovanih proizvoaa (www.balcanicaucaso.org/bhs/). Iako je pokret za organsku poljoprivredu registrovan jo 1997. godine nije dolo do ozbiljnijeg prodora u pogledu proizvodnje i konzumiranja ove kategorije proizvoda. Subvencije koje daje drava u vidu pokrivanja 50% trokova sertifikacije proizvoaima, oigledno nisu dovoljni podsticaj za bri razvoj. Od proizvoda koji se gaje po metodima organske poljoprivrede dominiraju voe i povre (i njihove preraevine), maslinovo ulje, lekovito bilje i kestenje. Najbitnija izvozna trita su Nemaka, Italija, SAD i vajcarska.

Bosna i Hercegovina takoe nije iskoristila ni priblino resurse koje ima u domenu proizvodnje organskih poljoprivrednih proizvoda. O tome najbolje govori podatak da ak oko 40% od obradivog zemljita nije u upotrebi to ga ini odlinom osnovom za brzo ukljuenje u organski sistem proizvodnje. Procene o sertifikovanim organskim povrinama se razlikuju od izvora do izvora tako da se prema ovlaenoj sertifikacionoj instituciji OK (www.organskakontrola.ba) radi o samo 209 hektara u 2009. godini do podataka na osnovu drugih sertifikacionih kua da je u pitanju 1113 hektara. Pored toga mogue je u konanu cifru ubrojati i oko 3000 hektara sa kojih se vri ubiranje aromatinog bilja. Tranja za ovom kategorijom proizvoda je u laganom usponu ali se zbog nepostojanja dovoljno irokog asortimana proizvoda iz domae ponude ona zadovoljava uvozom iz drugih zemalja (preteno EU lanice).

Crna Gora i pored proklamovanog stava u svom Ustavu da je ekoloka drava nije daleko odmakla u razvoju organskog poljoprivrednog sektora. Pre svega se to odnosi na povrine koje su 2008. godine iznosile svega 75 hektara uz 1000 hektara panjaka i 100.000 hektara uma iz kojih se vri sakupljanje lekovitog bilja i umskih plodova (www.balcanicaucaso.org/bhs/). U okviru Monteorganic-e, nacionalne agencije za sertifikaciju i kontrolu organske proizvodnje, registrovano je 57 proizvoaa u prelaznom periodu i 8 proizvoaa sa organskim sertifikatima. Od 2002. godine na promovisanju ideje o organskoj poljoprivredi i njenom trinom usmerenju prisutna je aktivnost nevladine organizacije Proizvodnja zdrave hrane koja je pokrenula i specijalizovani asopis Eco food. I pored nepostojanja striktnih zakonskih regulativa u formi zakona o organskoj poljoprivredi, od 2005. godine podzakonska akta su omoguila kontrolu organske poljoprivredne proizvodnje ime se proizvoaima kao konana potvrda ispravnosti proizvoda daje pravo na upotrebu nacionalnog logo znaka Organska poljoprivreda.

PAGE 11