STANDARDET PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM TE … · 159.922.736.3 373.2 STANDARDET për mësim dhe zhvillim të hershëm te fëmijët në moshë prej 0 - 6 vjeç / [Lena Damovska

zhvillimi i hershëm i fëmijëve

STANDARDET PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM TE FËMIJËT NË MOSHË PREJ 0 - 6 VJEÇ

Boton:

Ministria e Punës dhe Politikës Sociale

Autorë:

Lena Damovska, Florina Shehu, Nadica Janeva, Simona Palçevska, Liljana Samarxhiska Panova

Dizajnoi dhe botoi:

KOMA

Tirazhi: 150

Standardet për mësim dhe zhvillim të hershëm janë hartuar me mbështetjen profesionale dhe financiare të UNICEF-it.

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”, Skopje

159.922.736.3373.2

STANDARDET për mësim dhe zhvillim të hershëm te fëmijët në moshë prej 0 - 6 vjeç / [Lena Damovska... [i dr.] ; prevod na albanski jazik Arta Deari] . - Skopje : Ministerstvo za trud i socijalna politika, 2009. - 88 str. ; 30 sm

Prevod na deloto : Standardi za rano u~ewe i razvoj kaj deca od 0 - 6 godini / Lena Damovska ... [i dr.]

ISBN 978-9989-2263-6-6

1. Damovska, Lena [avtor]a) Razvojna psihologija - Predu~ili{ni deca b) Predu~ili{no vospitanie i obrazovanieCOBISS. MK - ID 76478986

PËRMBAJTJA

PARATHËNIE ............................................................................................................................................................................. 5

HYRJE ............................................................................................................................................................................................ 7

PROCESI I TË HARTUARIT TË STANDARTEVE PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM NË R. R MAQEDONISË ..................................................................................... 8

PARIMET DHE VLERAT KRYESORE GJATË KRIJIMIT TË STANDARDEVE PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM TË FËMIJËVE NË R. E MAQEDONISË ........................... 9

SFERAT ZHVILLIMORE DHE SHPËRNDARJA E GRUPMOSHAVE TË PËRFSHIRA ME STANDARDET PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM .................................... 10

PËRKUFIZIMI I TERMAVE ............................................................................................................................................... 11

SHËNDETI DHE ZHVILLIMI MOTORIK ................................................................................................................... 13

ZHVILLIMI SOCIO-EMOCIONAL ................................................................................................................................. 27

QASJA NDAJ TË MËSUARIT .......................................................................................................................................... 42

ZHVILLIMI I GJUHËS, KOMUNIKIMIT DHE SHKRIM- LEXIMIT ............................................................... 48

ZHVILLIMI KOGNITIV DHE MARRJA E NJOHURIVE TË PËRGJITHSHME ....................................... 60

LITERATURA E SHFRYTËZUAR ................................................................................................................................... 82

�

�

PARATHËNIEPArAThëNie

�

�

PAR

ATH

ËNIE

Të nderuar,

Standardet për mësim dhe zhvillim të hershëm janë rezul-tat i përpjekjeve të tërësishme të Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, gjegjësisht te Ministrisë për Punë dhe Politikë Sociale që ta përmirësojë cilesinë e të mësuarit të hershëm tek fëmijët e moshës prej 0 deri në 6 vjeç në Republikën e Maqedonisë.

Standardet për mësim dhe zhvillim të hershëm për fëmijët e moshës më të re janë të pregatitura si përgjigje në pyetjet e shpeshta të parashtruara nga një numër i madh i prindërve, edukatorëve dhe personave të tjerë profesional të cilët puno-

jnë me popullatën më të re për arsye të nxitjes së të mësuarit dhe zhvillimit të hershëm tek fëmijët e vegjël:

‘Çka duhet të dijnë dhe mund të bëjnë fëmijët e moshës së caktuar në periudhën prej 0 deri në 6 vjeç?‘

Në kuptim të këtillë shpresoj sineqrisht se ky dokument do t’u ndihmojë te gjithëve që të kuptoni sa më mirë dhe të krijoni të arritura reale nga fëmijët në raport me atë se çka munden të arrijnë ata dhe si ju mund ta nxisni zhvillimin dhe mësimin e tyre të hershëm.

Këto standarde si pikënisje kanë supozimin, se të mësuarit gjatë fëmijërisë së hershme është bazë e suksesit gjatë gjithë jetës së mëtutjeshme, duke i përfshirë edhe arsimimin si segment i rëndësishëm në jetë dhe me këtë rast të gjithë fëmijëve duhet t’u jipen mundësi të barabarta për startim të suksseshëm në jetë. Dokumenti do të ndihmojë në krijimin e ambientit përkatës social dhe mobilizimin e të gjithë atyre që kanë ndikim në zhvillimin dhe mësimin e fëmijëve të vegjël që të sigurojnë me kohë fillimin e procesit të të mësuarit, para së gjithash duke i marrë parasysh nevojat individuale të secilit fëmijë dhe dallimet e mjedisit.

Pikërisht për këtë standardet duhet të shfrytëzohen në mënyrë fleksibile, gjegjësiht ta mbështesin zhvillimin individual të secilit fëmijë pa dallim të aftësive, përkatësisë etnike dhe kulturore dhe të statusit socio- ekonomik. Të njejtët duhet të shfrytëzohen në mje-dise të ndryshme: në familje, në bashkësi, në çerdhet e fëmijëve, entet shëndetësore, në qendrat joformale për zhvillim të hershëm të fëmijëve, qendrat ditore e kështu me radhë.

Për këtë arsye, pritet që gjatë implementimit të tyre të përmirësohet dhe të rritet efika-siteti i bashkëpunimit në mes të sektorëve të ndryshëm me qëllim të përforcimit të kapa-citeteve në të gjtiha entet që marrin pjesë në përparimin e të mësuarit dhe zhvillimin e hershëm të fëmijëve, por gjithashtu edhe me bashkëpunimin me sektorin qytetar.

Shpresoj se ky dokument do të jetë në dobi të madhe për të gjithë prindërit dhe personat profesional me mandat për pëparimin dhe stimulimin e të mësuarit dhe zhvillimit të her-shëm tek fëmijët e vegjël. Në të njejtën kohë ju inkurajojmë që këtë informatë ta ndani me të gjithë edukatorët, mësuesit, prindërit të cilët i njihni. Të gjithë së bashku mund t’u ndihojmë fëmjëve tanë që të kenë sukses në procesin e arsimimit dhe në përgjithësi në jetë.

Ministri,Xhelal Bajrami

�

�

HYRJEhYrje

�

�

petencave nga niveli qendror në atë lokal duhet ta ngrysë vetëdijen e pushtetit lokal për shfrytëzimin maksimal të kapaciteteve ekzistuese (të infrastrukturës dhe ato kadrovike), me qëllim që bashkësia lokale të jetë shtyllë në realizimin e procesit edukativo- arsimor të fëmijëve të moshës parashkollore.

Programi nacional për zhvillim të arsimit në R. e Maqedonisë 2005/2015, fokusohet edhe në sigurimin e kontrollit të procesit arsimor përmes Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës e cila ka marrë masa për sigurim permanent të kontrollimit të cilësisë së siste-mit arsimor në R. e Maqedonisë.

Matja e cilësisë së arsimit dhe edukimit parashkollor në republikën e Maqedonisë në mënyrë direkte është e kushtëzuar nga zhvillimi i Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm tek fëmijët, si dhe implementimi konsekuent i tyre.

Standardet për mësim dhe zhvillim të hershëm i prezantojnë të arriturat të cilat duhet t’i arrijnë fëmijët nga mosha parashkollore edhe atë në sfera të ndryshme të zhvillimit (zhvillim motorik, zhvillim socioemocional, zhvillim kognitiv etj).

Këto standarde mund të zbatohen në të gjitha rrethanat ku kujdesen, edukohen dhe ar-simohen fëmijët nga 0-6 vjeç (në familje, në çerdhet e fëmijëve, në qendrat rekreative të fëmijëve, si dhe në format e ndryshme joformale të kujdesit dhe edukimit të fëmijëve).

Në dokument standardet janë të prezantuara sipas sferave zhvillimore, mirëpo është e nevojshme për t’u theksuar se procesi zhvillimor dhe mësimi tek fëmijët e vegjël nuk rrjedh të izoluar, por rrjedh në kontinuitet nëpërmes të gjitha sferave.

Sferat zhvillimore janë në lidhshmëri mes veti, kurse fëmijët mësojnë me për-sosje të njohurive veç me të arritura ekzistuese nëpër të gjitha sferat.

HYR

JE Ambienti i gjithanshëm politiko-shoqëror, për promovim të zhvillimit të hershëm të fëmijëve në R. e Maqedonisë bazohet në kornizën ndërkombëtare e cila është e mbështetur në Konventën për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve, si dhe kornizën ekzistuese nacionale ligjore dhe politike.

Në planin zhvillimor nacional 2008-2013, Republika e Maqedonisë në suaza të arsimit më të mirë për të gjithë e implementoi edhe zhvillimin e hershëm të fëmijëve dedikuar fëmijëve të moshës parashkollore. Që të mund të përcillet zhvillimi i fëmijëve të moshës parashkollore u projektua sjellja dhe implementimi i Standardeve për mësim dhe zhvil-lim të hershëm tek kjo grup moshë.

Qeveria e Maqedonisë, në kuadër të Strategjisë për zhvillim demografik të Republikës së Maqedonisë 2008-2015, projektoi marrjen e masave dhe aktiviteteve adekuate veça-nërisht në pjesën e zgjerimit të rrjetit të çerdhet e fëmijëve, me qëllim që të gjithë fëmijët të jenë të qasur në mënyrë të barabartë, e sidomos për fëmijët e komunave rurale ose të komunave më pak të zhvilluara, dhe në të njëjtën kohë të merren edhe masat për rritjen e përfshirjes së fëmijëve të moshës parashkollore.

Përkrahjen institucionale për zhvillim të hershëm të fëmijëve në R. e Maqedonisë e mori Ministria për Punë dhe Politikë Sociale dhe Ministria e Arsimit.

Legjislativja nacionale (Ligji për mbrojtjen e fëmijëve) në R. Maqedonisë zhvillimin e her-shëm të fëmijëve e definon si arsimim parashkollor i cili përfshin përskaj masave për kujdes të fëmijëve, edhe masat dhe aktivitetet për promovim të shëndetit dhe përpari-min e zhvillimit intelektual, emocional, fizik dhe social. Kujdesi dhe edukimi i fëmijëve të moshës parashkollore realizohet nëpër çerdhet e fëmijëve, kurse për fëmijët të cilët nuk janë të përfshirë në këto ente, janë paraparë mundësitë për organizime në formë tjera të shkurtuar jashtë institucionale (Gazeta Zyrtare e R.M. 98/2000).

Në të ardhmen, përskaj formave të kujdesit tërë ditor të fëmijëve në çerdhet ekzistuese, duhet të promovohen edhe format e shkurta të përfshirjes, varësisht nga nevojat, mundësitë, dhe interesat e Bashkësisë Lokale.

Në programin nacional për zhvillim të arsimit në R. e Maqedonisë 2005/2015, thek-sohet se: “Zhvillimi i hershëm i fëmijëve do të paraqesë një nga prioritetet e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë , andaj ndihma nga sektori qytetar për realizim të këtij qëllimi do të jetë i mirëpritur.

Gjendja e tanishme në arsimin parashkollor tregoi rrjet të kufizuar dhe përfshirje jo të mjaftueshme të fëmijëve (vetëm rreth 15 % të fëmijëve të moshës deri 6 vjeç janë të përfshirë me ndonjë formë të arsimit parashkollor).

Me procesin e decentralizimit, në periudhën që vijon, pritet që përgjegjësinë nga sfera e zhvillimit të hershëm të fëmijëve ta marrin njësitë e vetëqeverisjes lokale. Bartja e kom-

�

�

PROCESI I TË HARTUARIT TË STANDARTEVE PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM NË R. R MAQEDONISË

Në R. e Maqedonisë procesi i hartimit të Standarteve për mësim dhe zhvillim të her-shëm të fëmijëve filloi në vitin 2006 me iniciativën e zyrës së UNICEF-it në Shkup në kuadër të bashkëpunimit me Ministrinë për Punë dhe Politikë Sociale. Qëllimi primar i kësaj nismeje ishte që të zhvillohet përmbledhja e standardeve të pranuara nacionale për mësim dhe zhvillim të hershëm të cilat fokusojnë në rezultate pozitive dalëse të zhvil-limit holistik tek fëmijët nga 0 deri 6 vjet.

Procesi realizohej në disa faza:

Sjellja e vendimit inicial për zhvillim të Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm

Në kuadër të kësaj faze realizohen punëtori orientuese 5 ditëshe me pjesëmarrje in-tersektorike të pjesëmarrësve nga më shumë sektorë kyç, si dhe ekspertë nga sfera e zhvillimit të hershëm të fëmijëve. Punëtoria qe udhëhequr nga ekspertë ndërkombëtarë. Në kuadër të kësaj punëtorie, pjesëmarrësit i definuan vlerat kyçe dhe principet ud-hëheqëse të dokumentit në kontekst të sistemit nacional të mësimit dhe zhvillimit të hershëm tek fëmijët, si dhe sferat zhvillimore dhe moshë grupet të cilët do të jenë të përfshirë në dokument.

Zhvillimi I versionit punues të Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm

Hartimi i versionit të punës së Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm qe re-alizuar nga grupi punues i ekspertëve nacional të emëruar nga Ministria për Punë dhe Politikë Sociale.

Definimi i zhvillimit të standardeve është proces inkluziv, kërkon punë ekipore dhe kon-cenzus në kuadër të gjithë bashkësisë e cila është e lidhur me fëmijërinë e hershme, duke i inkuadruar edhe prindërit.

Grupi punues, sipas rekomandimeve të ekspertit ndërkombëtar, këtë proces e filloi me shqyrtimin e literaturës ndërkombëtare në sferën e standardeve për zhvillim të hershëm të fëmijëve. Anëtarët vetanak të grupit punues në procesin e zhvillimit të dokumentit kanë punuar në kuadër të sferës – rajone specifike varësisht nga ekspertiza e tyre pro-fesionale.

Versioni i parë punues i dokumentit qe hartuar në periudhë 6 mujore.

1.

2.

Ekspertiza ndërkombëtare e versonit punues të dokumentit

Në këtë fazë, versioni i dokumentit qe kontrolluar nga ana e ekspertëve ndërkombëtar dhe në nismë qe vlerësuar si bazë solide për hartim të versionit final të dokumentit. Në të njejtën kohë qenë dorëzuar edhe rekomandime të caktuara në bazë të së cilës kryhet revizion dokumentit inicial nga ana e grupit ekspert nacional.

Revizioni i dokumentit inicial fokusohej në segmentet në vijim:

a. Realizimin e standardeve të ngjashme apo të njejta në më shumë sfera zhvillimore.

b. Bashkangjitje të standardeve të njejta në sfera të caktuara zhvillimore, në veçanti në sferën – e zhvillimit kognitiv.

c. Riformulim i disa indikatorëve me qëllim të sigurimit të kontinuitetit konzistent dhe kronologjik të standardeve në kuadër të çdo intervali të moshave.

d. Intervenimet gjuhsore në aktivitetet për mësim dhe konkretizim të tyre me qëllim që të sigurohet komplementimi me vet indikatorin e kornizës së standardeve.

Ekspertiza ndërkombëtare dhe revizioni i dokumentit inicial paraprinte në hartimin e versionit final paravalidor të Dokumentit gjatë 4-6 muajve në vijim.

Validiteti i Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm

Procesi i validitetit të Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm, paraqet pjesë nga gjithpërfshirja e metodologjisë së rekomanduar e përpunimit dhe implementimit të Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm në praktikë.

Edhe pse dokumenti është hartuar në bazë të konceptit shkencor të zhvillimit fëmijëror dhe ekspertizës së ekspertëve lokal dhe ndërkombëtarë, validiteti paraqet proces me të cilin vlerësohet precizimi dhe reflektimi aktual i asaj që fëmijët munden dhe dijnë ta bëjnë në kontekst të caktuar lokal, në vend. Validiteti çon drejt përsosjes dhe sqarimit të mëtutjeshëm të dokumentit të tërësishëm në kuadër të kornizës standarde të kontrak-tuar paraprakisht.

Metodologjia e procesit të validitetit realizohet në dy faza:

Validiteti i përmbajtjes së standardeve – me të cilën vlerësohet, përmes met-odologjisë shkencore, vëllimi më të cilin Standardet për mësim dhe zhvillim janë refleksim i vlerave dhe principeve nacionale për zhvillim të fëmijëve dhe sa ato janë në pajtim me konceptin shkencor të zhvillimit të fëmijëve.

3.

4.

a.

�

�

Validiteti i moshave – me të cilin sigurohen dëshmitë kuantitative për moshë për-puthje të indikatorëve të cilët manifestojnë atë që fëmija duhet dhe mund ta bëjë në moshë të caktuar.

Të dyja metodologjitë bazohen në hulumtimet dhe observimet anketuese në teren te fëmijët te mosha përkatëse. Në procesin e validitetit, rol participues kishin edhe prindërit. Aktivitetet e procesit të validitetit realizohen në kuadër të 12 muajve.

Hartimi i versionit final post valid i Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm të fëmijëve nga 0 deri 6 vjet

Në fund të vitit 2008, u bë revizioni i fundit i Standardeve për mësim dhe zhvillim në bazë të konstatimeve të validitetit të moshave dhe është pjesë përbërëse e këtij dokumenti.

b.

5.

PARIMET DHE VLERAT KRYESORE GJATË KRIJIMIT TË STANDARDEVE PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM TË FËMIJËVE NË R. E MAQEDONISË

Mirëqenia sociale, kulturore, fizike dhe intelektuale e qytetarëve të R. së Maqedonisë paraqesin një vlerë të përgjithshme ku mbështetet Programi Nacional për Zhvil-limin e Arsimit.

Në kuadër të zhvillimit të hershëm të fëmijës, sigurimi i mjedisit stimulues dhe të sigurt për mësim kualitativ të hershëm është supozim për arritjen e suksesit të mëtutjeshëm në kuadër të procesit arsimor për secilin fëmijë.

Procesi i krijimit të Standardeve lidhur me mësim dhe zhvillim të hershëm të fëmijëve të moshës 0 -6-vjeçare ka pasur për bazë këto parime:

Të gjithë fëmijëve, pa marrë parasysh gjininë, përkatësinë fetare dhe etnike, dallimet socio-ekonomike dhe kulturore si dhe nevojat e ndryshme dhe të veçanta shëndetë-sore, duhet t’u mundësohet qasje në sistemin arsimor;

Të gjithë fëmijët mund të mësojnë. Ata i meritojnë pritjet e larta për arritjet e tyre në procesin e të mësuarit, e që janë në pajtueshmëri me moshën dhe me karakteristikat socio-kulturore të tyre.

Fëmijët më së miri mësojnë nëpërmjet lojës. Në procesin e të mësuarit, loja pranohet si instrument i të mësuarit;

Mjedisi mësimor i nxënësit e nxit kuriozitetin e tij dhe është në pajtueshmëri me nevojat e tyre fizike dhe emotive, që nxënësi të ndihet i sigurt;

Zhvillimi i të mësuarit te fëmijët është i kushtëzuar tërësisht nga edukatorët cilësorë dhe të cilët janë të interesuar për ngritjen e tyre profesionale në vazhdimësi, për zhvillimin dhe për bashkëpunimin me fëmijët dhe prindërit e tyre;

Respektimi i personalitetit të fëmijëve si dhe specifikave individuale, nevojave, inte-resave dhe mundësive për cdo fëmijë, duke i përfshirë këtu edhe fëmijët me nevoja të posaçme, si dhe fëmijët nga të gjitha mjediset socio-ekonomike dhe etnike;

Përmbajtjet e standardeve i përfshijnë të gjitha fushat e zhvillimit të personalitetit të fëmijës, duke mos i favorizuar fushat e veçanta. Qasja holistike në zhvillimin e standardeve është bazë për përgatitjen e tyre, duke pasur parasysh faktin se fëmija e njeh botën si tërësi;

Veprimi i përbashkët i familjes dhe bashkësisë në nxitjen e zhvillimit për mësim të hershëm te fëmijët;

Të gjithë fëmijët kanë potencial të arrijnë pjesën më të madhe të standardeve të pritura në një moshë të caktuar, me mbështetje, instruksione dhe stimulim përkatës të zhvillimit të të nxënit të hershëm

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10

10

Vlerat e pritura të cilat fëmijët duhet t’i posedojnë gjatë arritjeve të Standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm R. e Maqedonisë janë: pavarësia, kreativiteti, marrja e iniciativës, përgjegjësia ndaj vetes dhe rrethit, pranimi dhe respektimi i ndryshimeve që dallohen nga vetja e tyre, sjelljes tolerante dhe solidaritetit si dhe respektit ndaj bashkë-sisë dhe shtetit në tërësi.

SFERAT ZHVILLIMORE DHE SHPËRNDARJA E GRUPMOSHAVE TË PËRFSHIRA ME STANDARDET PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM

Fëmijët zhvillohen në mënyrë holistike. Nuk ekzistojnë sfera me prioritet në zhvillimin e fëmijëve. Duke e respektuar qasjen holistike në procesin edukativo-arsimor dhe duke iu shmangur tendencave për favorizim për sfera të caktuara në zhvillimin e person-alitetit të fëmijëve, gjatë përpilimit të standardeve për zhvillim të hershëm të fëmijëve në R. e Maqedonisë u kushtohet kujdes këtyre sferave:

Shëndeti fizik dhe zhvillimi motorik;

Zhvillimi socio-emocional;

Zhvillimi i qasjes për të mësuar;

Zhvillimi i gjuhës, mësimi i shkrim-leximit dhe komunikimi;

Zhvillimi kognitiv dhe marrja e njohurive të përgjithshme.

Në një masë të madhe zhvillimi te fëmijët e vegjël realizohet në mënyrë komplementare, nëpërmjet sferave të lidhura të zhvillimit, ashtu që progresi të cilin e bënë fëmija në një sferë ka ndikim të fortë në zhvillimin dhe progresin të cilin e bënë fëmija në një sferë tjetër të zhvillimit.7

Lidhja komplementare dhe kushtëzimi i reciprok i të gjitha sferave e imponon qasjen ho-listike, si qasje të vetme në zhvillimin e standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm në R. e Maqedonisë.

Standardet janë tendenca rreth asaj çka fëmijët duhet të dinë dhe mund ta bëjnë në moshë të caktuar. Çdo tendencë është në mënyrë të pandarë e lidhur me moshën. Stan-dardet lidhur me mësim dhe zhvillim të hershëm në R. e Maqedonisë kanë të bëjë me intervalin e moshës prej 0 – 6 (ose prej 0 – 72 muaj), të ndarë në grupmoshat vijuese:

0-2 vite (0-6 muaj, 6-18 muaj dhe 8-24 muaj);

2-3 vite (24-36 muaj);

3-4 vite (36-48 muaj);

4-6 vite (48-60 muaj, 60-72 muaj).

Ndarja e grupmoshave është e përcaktuar nga regullativa ligjore, në bazë të së cilës organizohet puna e çerdheve të fëmijëve dhe ndarja e fëmijëve në grupe.

11

11

PËRKUFIZIMI I TERMAVE

Sferat zhvillimore Sferat zhvillimore përkufizohen si aspekte të ndryshme të zhvillimit të personalitetit të fëmijës, edhe pse fëmijët e vegjël zhvillohen në mënyrë holistike dhe fushat e veçanta zhvillimore janë të lidhur në mënyrë reciproke.

Në bazë të numrit të madh të hulumtimeve, dimensioni i zhvillimit të fëmijëve dhe të mësuarit është i ndarë në 5 sfera themelore edhe atë:

Shëndeti fizik dhe zhvillimi motorik;

Zhvillimi socio-emocional;

Zhvillimi i qasjes ndaj të mësuarit;

Zhvillimi i gjuhës, mësimi i shkrim-leximit dhe komunikimi;

Zhvillimi kognitiv dhe fitimi i njohurive të përgjithshme.

Me përkufizimin e sferave tregojmë çka dëshirojmë të vlerësojmë dhe çfarë dëshirojmë të jenë fëmijët tanë dhe bashkësia jonë.

Në kuadër të secilës sferë në veçanti mund të shqyrtohen edhe nënsfera të cilat kanë të bëjnë me ndonjë veçanti zhvillimore në kuadër të secilës sferë (për shembull “zhvillimi i madh motorik”, si nënfushë në kuadër të sferës – “Shëndeti fizik dhe zhvillimi motorik”).

Standardi Deklarata për pritjet tona çka duhet të dinë fëmijët dhe çka kanë aftësi ta bëjnë gjatë zhvillimit të tyre në një moshë të caktuar.

Ato janë shkathtësi të përgjithshme, sjellje dhe koncepte të cilat fëmijët i zhvillojnë në kuadër të çdo sferë zhvillimore.

Standardet lidhur me mësim dhe zhvillim të hershëm kanë të bëjnë me atë të cilën fëmi-jët duhet dhe mund ta bëjnë në moshë të caktuar.

IndikatoriManifestim i dukshëm dhe i matshëm të asaj që fëmija e bën. Indikatori është çdoherë i lidhur me standardin. Ajo është komponent e secilit standard, i cili tregon çka fëmija duhet të mësojë të bëjë që ta arrijë standardin. Në kuadër të një standardi mund të ketë numër më të madh të indikatorëve.

1.2.3.4.5.

Aktivitetet e të mësuaritStrategji në formë të aktiviteteve të ndryshme të cilat të rriturit i përdorin me fëmijën në shtëpi ose në çerdhe, me qëllim që ta shpejtojnë dhe nxisin arritjen e indikatorit dhe në pjesë më të madhe paraqesin interakcion ndërmjet të moshuarve dhe fëmijëve, me qëllim që të nxisin zhvillimin e tyre në procesin e të mësuarit.

12

12

13

13

SHËNDETI DHE ZHVILLIMI MOTORIK

Shëndeti dhe mirëqenia e fëmijëve janë faktor kyç në procesin e rritjes dhe zhvillimit që bëhet gjatë periudhës së hershme të jetës. Rritja dhe zhvillimi te fëmijët është proces paralel dhe komplementar. Por megjithatë rritja ka të bëjë me shtimin e peshës dhe lartësisë, si edhe me ndryshimin e madhësisë së trupit. Përkundër kësaj, zhvillimi ka të bëjë me ndryshimet që ndodhin në shkallën e kompleksitetit në kryerjen e funk-sioneve të caktuara dhe në fitimin e shkathtësive të caktuara, ku gradualisht shkohet prej ndryshimeve më të thjeshta nga ndryshimet më komplekse në të nxënit dhe fitimin e shkathtësive të reja në lëvizjen e trupit, në mbajtjen e drejtpeshimit, në vendosjen e kontrollit në pjesët e trupit, si dhe në forcimin e koordinimit senzitiv-motorik.

Edhe pse modelet e ndryshimeve që krijohen gjatë rritjes, në parim janë të njëjta te të gjithë fëmijët, shkalla e ndryshimeve është ajo që tregon variabilitetet e konsiderueshme individuale.12

Vlerat kryesore që priten nga fëmijët e moshës 0 – 6-vjeçare, të cilat janë bazë për përkufizimin e standardeve për mësim dhe zhvillim të hershëm në sferën e “Shëndetit fizik dhe zhvillimit motorik” janë:

Kompetenca fizike dhe kondicioni i mirë fizik, i cili siguron shkallë të lartë të gatishmërisë për shkuarje në shkollë dhe pjesëmarrje aktive në procesin e të mësuarit;

Pjesëmarrje aktive e fëmijëve në mjedisin që i rrethon;

Aftësia për zbatimin e praktikave të shëndosha dhe të sigurta në veprimtaritë e përditshme.

Shëndeti i mirë fizik u jep fëmijëve energji dhe qëndrueshmëri që aktivisht të marrin pjesë në procesin e të mësuarit. Zhvillimi motorik i balancuar është i lidhur dhe ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë edhe në fushat e tjera zhvillimore, siç janë zhvillimi i të folurit, zhvillimi kognitiv, kompetenca sociale dhe zhvillimi emocional.13 (për shembull, foshnjet, kur mësojnë të zvarriten ose të ecin, e rrisin mundësinë e tyre ta hulumtojnë hapësirën, e me atë ta nxisin edhe zhvillimin e tyre kognitiv).

Mënyra në të cilën fëmijët e zhvillojnë aftësinë e tyre të rrinë ulur, të ecin ose t’i përdorin shqisat ndikon në atë si e përjetojnë hapësirën në të cilën lëvizin, si e njohin rrethin ose si e përdorin lapsin ose brushën për vizatim

Zhvillimi motorik te fëmijët zhvillohet në bazë të tre parimeve:Parimi cefalo-kaudal – kontrolli mbi muskujt fillon nga pjesët e sipërme të trupit dhe vazhdon kah pjesët e poshtme (foshnja së pari fillon t’i kontrollojë muskujt të cilët e mbajnë baraspeshën e kokës, derisa kontrolli i muskujve të cilët marrin pjesë në të ecurit, vendoset më së voni);

Parimi proksimo-distal – kontrolli mbi muskujt fillon tek ato muskuj të cilat janë më afër pjesëve qendrore të trupit (kontrolli i muskujve të cilët e lëvizin qafën dhe kokën vendoset më herët, në krahasim me muskujt me të cilët fëmija kap dhe mbledh sende të caktuara); Parimi i përsosjes progresive të zhvillimit motorik të madh dhe të imët, duke fil-luar nga lëvizja më e thjeshtë kah lëvizja më komplekse.

Procesi zhvillimor te fëmijët, në kuadër të sferës “Shëndeti fizik dhe zhvillimi motorik”, kryhet nëpërmjet këtyre nënfushave:

NËNSFERA – Zhvillimi i madh motorik me të cilën fëmijët lëvizin në hapësirë dhe vendosin kontroll në baraspeshë dhe koordinimin e pjesëve të trupit gjatë të ecurit, vrapimit, të kërcyerit, ngjitjes nëpër shkallë. Në këtë nënfushë shqyrtohen këto standarde.

Standardi 1: Fëmija mund ta mbajë baraspeshën e trupit;

Standardi 2: Fëmija mund t’i kontrollojë pjesët e trupit;

Standardi 3: Fëmija mund të lëvizë në mënyrë të koordinuar, me qëllim;

Standardi 4: Fëmija është i vetëdijshëm për trupin e tij në raport me ekzistimin e objekteve të tjera të lëvizshme dhe të palëvizshme

NËNSFERA – Zhvillimi motorik i imët me të cilën fëmijët gradualisht fitojnë shkathtësi si t’i shfrytëzojnë pëllëmbën dhe gishtërinjtë në kryerjen e veprim-tarive të përpikta motorike (kapje, të shkruarit, mbyllje e pullave, hapje, mbyllje, prerje). Në këtë nënsferë shqyrtohen këto standarde:

Standardi 1: Fëmija mund të vendos kontroll në lëvizjet e pëllëmbëve dhe gishtërinjve;

Standardi 2: Fëmija mund të luajë me lodra dhe sende të ndryshme për përdorim të gjerë.

NËNSFERA – Sjellje e shëndetshme dhe e sigurt me të cilën fëmijët fillojnë të kuptojnë si veprimtari ditore dhe praktikat e sigurta ndikojnë në shëndetin e përgjithshëm. Në këtë nënfushë shqyrtohen këto standarde:

Standardi 1: Fëmija ndërmerr veprimtari të lidhura me kujdesin personal dhe higjienën;

Standardi 2: Fëmija mund të njeh situata të rrezikshme dhe të dëmshme

NËNSFERA – Zhvillimi senzitiv-motorik me të cilin fëmijët e njohin botën rreth tyre, gjatë së cilës aspekt kyç i kësaj nënsfere është vendosja e koordinimit sy – duar, nëpërmjet standardit vijues:

Standardi 1: Fëmija mund t’i përdorë shqisat e tij (të parët, të dëgjuarit, të prekjes, të nuhatjes, të shijimit) për rregullimin e lëvizjes

I.

II.

III.

IV.

1�

1�

I. NËNSFERA – Zhvillimi motorik i madh Standardi 1 : Fëmija mund ta mbajë baraspeshën e trupit

0-2 vite 2-3 vite(24-36 muaj)

3-4 vite (36-48 muaj) 4-6 vite6-18 muaj 18-24 muaj

1. Fëmija e mban kokën të drejtuar.

Mbani foshnjën nën sqet-ulla, në pozitë të drejtuar.

1. Fëmija rri i ulur në kar-rige, me trup të drejtuar pa e mbajtur.

Uleni fëmijën në karrige dhe flitni me fytyrë të drejtuar kah ai.

1. Fëmija hip dhe zbret nga krevati në mënyrë të pavarur.

Jepni kurajë fëmijës të merr send ose lodër në duar duke hipur dhe duke zbritur nga krevati.

1. Fëmija ec në gishtërinj në një largësi të vogël.

Jepni kurajë fëmijës të bëjë disa hapa në gishtërinj, pa e humbur drejtpeshimin.

1. Fëmija mban drejtpesh-imin gjatë vrapimit.

Inkuadroni fëmijën në lojëra me karakter garues në vrapim.

1. Fëmija vrapon në mënyrë stabile dhe shpejtë, me rrëzime të rralla.

Siguroni kushte për veprim-tarive komplekse fizike në të cilin përfshihen vrapimi, ecja, kërcimi, hipja.

2. Fëmija e ngre kokën dhe kraharorin derisa rri i shtrirë në bark.

Shtrini foshnjën në bark dhe nxiteni t’i ngrejë kraharorin dhe kokën nga dyshemeja.

2. Fëmija zvarritet në duar dhe gjunjë kah sendi i dëshiruar.

Jepni kurajë fëmijës të lëviz me të zvarritur deri te lodra e preferuar.T

Siguroni hapësirë të mjaf-tueshme për zvarritje të shpejtë.

2. Fëmija në pozitë të drej-tuar hedh topin mbi kokë pa u rrëzuar.

Jepni kurajë fëmijës t’u jep topin me hedhje mbi kokë.

2. Fëmija kërcen në një këmbë përpara.

Jepni kurajë fëmijës të kërcejë pengesë të ulët me një këmbë (vizatoni vijë dhe nxiteni fëmijën ta kërcejë me një këmbë ose të kërcejë mbi ndonjë pengesë të vogël – gjir uji, gur…).

2. Fëmija lëviz përpara dhe prapa me lehtësi.

Siguroni fëmijës hapësirë të sigurt që të mund të prak-tikojë këto lëvizje.

2. Fëmija kërcen prapa me një këmbë.

Organizoni gara të ndryshme në kërcim dhe vrapim në hapësirë të pambaruar.

1�

1�


3-4 vite(36-48 muaj) 4-6 vite0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

3. Fëmija kthehet në bark dhe anasjelltas.

Jepni kurajë foshnjës të rrotullohet nga pozicioni në shpinë në pozicionin në barkë, që të kap sendin ose lodrën e preferuar.

3. Fëmija në mënyrë të pavarur ec i drejtuar

Jepni kurajë fëmijës që në mënyrë të pavarur të ec nga një send deri te sendi tjetër;

Siguroni kushte që fëmija çdo ditë të lëviz në oborr ose në dhomë nën mbikëqyrje të vazhdueshme.

3. Fëmija hip dhe zbret nëpër shkallë duke i vendo-sur të dy shputat e këmbëve në shkallë duke u mbajtur.

Siguroni kushte për veprim-tarive fizike që janë në lidhje me hipjen dhe zbritjen nëpër shkallë ose pengesave të improvizuara.

Mbani fëmijën me një dorë derisa hip dhe zbret nga shkallët.

3. Fëmija ec nëpër tehun e trotuarit pa u lëkundur apo rrëzuar.

Nxiteni fëmijën të ec në tehun e trotuarit, nëse ka nevojë në fillim mbajeni.

3. Fëmija e shkelmon topin përpara.

Inkuadroni fëmijën në ndonjë lojë e cila përbëhet nga shkelmimi i topit kah pengesa (muri) ose kah fëmijë tjetër

3. Fëmija tregon shkallë të lartë të kontrollit të baras-peshës gjatë lëvizjeve të komplikuara lokomotorike (vrapim, hipje, kërcim, kapër-cim).

Mundësoni fëmijës që të qëndrojë një kohë më të gjatë në ambient të jashtëm (në natyrë ose në terrene sportive) dhe nxiteni që të ushtrojë sporte të caktuara individuale ose grupore.

4. Fëmija i shtrirë në bark me duar e tërheq trupin përpara.

Vendosni fëmijën në bark me duar të tërhequr për-para, tregoni një lodër dhe nxiteni që të lëviz me zvar-ritjen e trupit.

4. Fëmija pa ndihmën e ndonjë më të moshuari përkulet nën tavolinë që të merr lodrën dhe përsëri drejtohet.

Jepni kurajë fëmijës që ta merr lodrën e cila është e vendosur nën tavolinë.

4. Fëmija në mënyrë të pa-varur bënë disa hapa prapa.

Ndaluni pas shpinës së fëmijës dhe nxiteni që t’u afrohet me ecje prapa.

4. Fëmija ec në një tra të hollë me duar të drejtuar pa u lëkundur.

Siguroni tra ose improvi-zojeni nga karrige të vogla (të renditura në varg) dhe nxiteni fëmijën të ec nëpër ato përpara ose duke ecur anash.

1�

1�

Standard 2: Fëmija mund t’i kontrollojë pjesët e trupit


3-4 vite (36-48 muaj) 4-6 vite0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

1. Fëmija i lëviz duart kah goja.

Jepni një lodër në dorë dhe vëzhgone si e afron kah goja.

1. Fëmija i përdor edhe duart edhe këmbët që ta ndryshojë pozitën e trupit.

Zgjatni fëmijës top derisa është në pozitë të ulur, duke e nxitur që ai ta kap topin.

1. Fëmija ec dhe qëndron i drejtuar me bazë ndërmjet këmbëve të ngushtuar.

Fëmijës jepni instruksion t’u sjellë ndonjë send nga dhoma tjetër.

1. Fëmija ec dhe vrapon me ndryshim të shpejtësisë dhe drejtimit të vrapimit.

Nxiteni fëmijën që herë të ec e herë të vrapojë.

1. Fëmija kërcen përpara me shputa të këmbëve të bashkuara.

Nxiteni fëmijën të kërcejë nga shkalla e parë, duke i mbajtur gjatë kërcimit këmbët e bashkuara.

Organizoni garë në kërcim në të cilën fëmijët do të kërcejnë me shputa të këm-bëve të bashkuara (shputa të lidhura), në oborr ose në ndonjë lokal tjetër më të madh të mbyllur.

1. Fëmija hip dhe zbret me lehtësi nga vegla të ndry-shme për ushtrim që janë vendosur në oborr ose në dhomë.

Siguroni mundësi dhe nxiteni fëmijën të përdor vegla të ndryshme për ushtrim.

2. Fëmija i drejton dhe i lakon këmbët dhe duart derisa rri i shtrirë në shpinë.

Derisa foshnja rri i shtrirë në shpinë, me kujdes kapeni njërën këmbë e pastaj kap-eni këmbën tjetër, ashtu që ajo duhet ta tërheq ose ta shtyjë këmbën që të mund ta lirojë.

2. Fëmija drejtohet nga pozicioni i ulur ose i shtrirë, duke i përdorur të katër ekstremitetet.

Nxiteni fëmijën të ngrihet vetë nga pozicioni i shtrirë ose vetëm nga pozicioni i ulur

2. Fëmija mbahet për dorën e një personi më të rritur dhe me njërën këmbë e shkelmon topin përpara.

Mbani fëmijën për dore dhe nxiteni ta shkelmojë topin me një këmbë përpara.

2. Fëmija i rrotullon pedalet e biçikletës, duke i përdorur njëkohësisht të dy shputat e këmbëve

Vendosni fëmijën në biçikletë dhe nxiteni që t’i lëviz pedalet.

2. Fëmija e shkelmon topin përpara dhe e kap topin e hedhur.

Organizoni lojëra në oborr me shkelmim dhe kapje të topit ose sendeve të tjera të përshtatshëm për hedhje.

2. Fëmija kryen veprime lokomotorike dhe i koordi-non lëvizjet, në kombinim me vegla të ndryshme fizike (hipje në litar, shkelmim i topit me duar dhe këmbë, përdorimi i lëkundësve, veglave për zgjatje, rrëshq-itëseve...).

Mundësoni fëmijës të qëndrojë në hapësira ose në teren ku ka shumë vegla ose në natyrë ku mund të përdoren elementet natyrore për këtë veprimtari (dru, mal, hipje nëpër shkëmbinj të pjerrët...).

1�

1�



3. Fëmija hedh sendin nga njëra dorë në dorën tjetër.

Jepni foshnjës të mbajë send në njërën dorë dhe nxiteni që ta hedh në dorën tjetër.

3. Fëmija hyp nga dyshem-eja në krevat ose në ndonjë pjesë tjetër të ulët të mo-bilies pa ndihmën e ndonjë të rrituri.

Jepni kurajë fëmijës të merr send ose lodër duke hipur dhe duke zbritur nga krevati.

3. Fëmija hip dhe zbret nëpër shkallë me hapa alternativ.

Nxiteni fëmijën të hip dhe të zbret nëpër shkallë.

3. Fëmija luan tenis, ping-pong dhe lloje të tjera të sporteve kolektive ose indi-viduale (futboll, basketboll).

Mundësoni hapësirë ose dërgoeni fëmijën në ter-ren sportiv ku në mënyrë rekreative mund të merret me ndonjë sport konkret;

Së bashku me fëmijën mer-runi me sport, si partner apo si pjesë e ekipit sportiv.

4. Fëmija e ngre njërën këmbë derisa është i shtrirë në shpinë dhe e vë shputën e këmbës në gojë.

Vendoseni fëmijën në shpi-në, ngriteni njërën këmbë të tij dhe nxiteni që ta kap me dorë dhe ta lëviz kah goja.

1�

1�

Standard 3: Fëmija mund të lëviz në mënyrë të koordinuar dhe me qëllim



1. Fëmija e kthen kokën kah burimi i dritës ose zërit.

Afrohuni foshnjës me ndonjë burim të dobët të zërit (lodër zanore ose me fëshfëritjen e letrës).

1. Fëmija drejtohet nga pozicioni i ulur në pozicion në këmbë.

Jepni kurajë fëmijës të drejtohet dhe të kap ndonjë send ose lodër që është ven-dosur lartë (në tavolinë).

1. Fëmija me qëllim e ndër-ron drejtimin e lëvizjes.

Luteni fëmijën të sjellë ndonjë send, i cili është jashtë nga drejtimi i lëvizjes së tij.

1. Fëmija lëviz në hapësirë të hapur dhe të mbyllur dhe tejkalon pengesa që të hulumtojë (vrapon dhe kapërcen pengesa të vogla).

Jepni kurajë fëmijës që të lëviz në hapësirë duke tejkaluar pengesa të caktu-ara (hipje, kërcim, zvarritje).

1. Fëmija e shpejton dhe e ngadalëson ecjen sipas nevojës.

Gjatë shëtitjes në hapësirë, jepni instruksione fëmijës që ta ndjek tempin tuaj të të ecurit.

1. Fëmija e vendos trupin edhe ekstremitetet në pozitë që të imitojë dikë ose diçka.

Luteni fëmijën ta imitojë ecjen ose kërcimin e ndonjë per-soni të njohur ose të imitojë ndonjë kafshë.

2. Fëmija e lëviz trupin dhe duart kah sendi që i është treguar.

Zgjatjani fëmijës lodrën e preferuar ose sendin dhe ndiqni si e lëviz trupin dhe duart kah sendi i zgjatur.

2. Fëmija ngrihet në gishtërinj që të kap ndonjë send të vendosur në lartësi.

Nxiteni që ta merr lodrën të vendosur në tavolinë.

2. Fëmija shtyn dhe tërheq send derisa ec.

Lejoni fëmijës që të tërheq ose të shtyjë ndonjë lodër të preferuar.

2. Fëmija i vë shputat e këmbëve në pedalet e biçikletës dhe i rrotullon ato paralelisht, me të dy shputat.

Mundësoni fëmijës t’i rrotullojë pedalet e biçikletës ose të ndonjë lodër tjetër e cila tërhiqet.

2. Fëmija e lëviz trupin dhe ekstremitetet sipas taktit të muzikës.

Lëshoni ndonjë muzikë dhe nxiteni fëmijën ta lëviz trupin sipas taktit të muzikës.

2. Fëmija në mënyrë të orga-nizuar kombinon sekuenca të disa lëvizjeve motorike (rrotullohet rreth boshtit të trupit, kërcen në një këmbë ose me të dy këmbët, bën lëvizje kreative sipas taktit të muzikës).

Nxiteni fëmijën të inkuadro-het në veprimtarive ku ka të kërcyer.

3. Fëmija derisa është i ulur zgjatet me trup kah sendi i lëshuar.

Hidhni lodrën në dysheme dhe nxiteni foshnjën të zgjatet me trup kah ajo që ta merr.

3. Fëmija hip në karrige dhe ulet në mënyrë të pavarur.

Luteni fëmijën që të ulet në karrige afër tavolinës së ngrënies.

3. Fëmija bie në gju që të sheh çka ka ndër tavolinë dhe përsëri drejtohet.

Nxiteni fëmijën që të bie në gju dhe të drejtohet, duke luajtur një lojë me një send të fshehur.

3. Fëmija bart kuti të mëdha ose sende të tjera nga një vend në vend tjetër.

Organizoni një lojë garuese me bartjen e kutive me duar.

1�

1�

Standardi 4: Fëmija është i vetëdijshëm për trupin e tij, në raport me ekzistimin e objekteve të tjera lëvizëse dhe jo lëvizëse



1. Fëmija shtyhet me këmbë nga baza derisa është në pozitë të drejtuar.

Mbani foshnjën në pozitë të drejtuar nën duar dhe mbështeteni në bazë të fortë.

1. Fëmija e ndërpret lëvizjen para pengesës së vendosur.

Mundësoni fëmijës të lëviz në hapësirë ku ka shumë pengesa.

1. Fëmija ec i drejtuar dhe futet nën tavolinë.

Jepni instruksion fëmijës të lë ose të merr ndonjë send ose lodër nën tavolinë.

1. Fëmija lëviz në hapësirë pa u goditur në pjesë të mobilies.

Mundësoni fëmijës të lëviz lirisht në hapësirë të mbyl-lur në të cilën ka pjesë të mobilies të cilët me sukses mund të shmangen.

1. Fëmija gjatë ecjes i shm-anget sendit lëvizës.

Ndiqeni fëmijën gjatë shëtitjes në ambient të jashtëm dhe nxiteni që të tejkalojë këmbësorët e tjerë.

1. Fëmija i shmang sendet lëvizëse dhe jo lëvizëse gjatë vrapimi.

Nxiteni fëmijën që të vrapojë rreth ndonjë druri ose ndonjë sendi tjetër pa e prekur. 2. Fëmija merr pjesë në lojëra me pengesa (nën dhe mbi pengesë).

Vendosni pengesë në formë të shkallës ose rretheve dhe jepni fëmijës instruksione t’i tejkalojë ato me kapërcim ose me gjunjëzim.

2. Fëmija i vendosur në pozitë të ulur në mënyrë spontane mbështetet prapa

Uleni fëmijën në krevat ose kolltuk me mbështetëse dhe gradualisht lëshoheni dhe nxiteni që të mbështetet me shpinë.

2. Fëmija e shmang pengesën e vendosur gjatë të ecurit.

Vendosni ndonjë pengesë në dhomë ose në oborr dhe nxiteni fëmijën të ec shpejt drejt pengesës dhe ta shmang atë pa u goditur.

2. Fëmija e shmang pengesën e vendosur.

Renditni karrige (ose sende të tjera) në një varg me distancë dhe nxiteni fëmijën të arrijë deri te fundi i vargut duke i shmangur karriget në zik-zak vijë.

2. Fëmija e zvogëlon ose shpejton ecjen (ndalet ose e ngadalëson ecjen nëse has ndonjë pengesë – dru, pjesë të mobilies, fëmijë tjetër...).

Mundësoni fëmijës të qëndrojë në ambient të jashtëm të përshtatshëm për veprimtari fizike (vrapim, ecje e shpejtë…)

2. Fëmija largohet që mos të goditet në fëmijën tjetër gjatë veprimtarive vallëzu-ese.

Organizoni veprimtarive val-lëzuese dhe nxiteni fëmijën të lëviz në ritmin e muzikës;

Organizoni lojëra me val-lëzim në çifte dhe nxiteni fëmijën të vallëzojë pa e shkelur apo goditur shokun.

3. Fëmija kapërcen pengesa më të larta gjatë vrapimit.

Nxiteni fëmijën t’i kapërcejë pengesat gjatë vrapimi.

20

20

II. NËNSFERA – Zhvillim motorik i imët Standardi 1: Fëmija mund të vendos kontroll mbi lëvizjet e pëllëmbëve dhe gishtërinjve



1. Fëmija e lëshon pël-lëmbën e dorës kah sendi i ofruar.

Derisa foshnja rri i ulur, i mbështetur në krevat, zg-jatni ndonjë send ose lodër të preferuar.

1. Fëmija e hedh topin i zgjatur me të dy pëllëmbët e dorës.

Zgjatjani fëmijës ndonjë top të butë dhe nxiteni ta kthejë prapa.

1. Fëmija ndan dhe bashkon lodra të thjeshta.

Tregoni fëmijës si t’i bash-kojë dhe t’i ndajë lodrat ose sendet për përdorim të përgjithshëm (ndarjen e kapakut dhe tenxheres).

1. Fëmija nxjerr dhe vë sende më të imta në shportë.

Jepni fëmijës shportë me sende më të imta dhe nxiteni t’i nxjerrë dhe përsëri t’i kthejë prapa në shportë.

1. Fëmija e mban topin me të dy pëllëmbët e dorës mbi kokë dhe e hedh përpara.

Fëmija e mban topin me të dy pëllëmbët e dorës mbi kokën e tij dhe merr instruk-sion ta hedh mbi kokë kah ndonjë cak i caktuar (kosh, shportë e të tjerë)

1. Fëmija e përdor dorën dominuese në veprimtaritë e përditshme (mban lugë, laps).

Kur zgjatni sende çdoherë ato zgjatni në mes, që fëmija vetë të përcaktojë me cilën dorë më lehtë do të shërbe-het.

2. Fëmija e mban fortë në duar trokashkën.

Zgjatjani foshnjës trokash-kën, ajo e kap me tërë pël-lëmbën e dorës.

2. Fëmija e mban gotën me të dy pëllëmbët e dorës dhe pi në mënyrë të pavarur.

Zgjatni fëmijës gotë plastike me ujë dhe jepni instruksion ta pi.

2. Fëmija e lakon nyjën (kyçin) e dorës në të gjitha drejtimet (hap dorezë, zhvidhos dorezën…)

Mundësoni fëmijës qasje deri te sende dhe lodra të ndryshme, me të cilët do ta kryejë këtë veprimtari.

2. Fëmija ndërton kullë prej 5 -7 kube.

Jepni fëmijës instruksione si t’i radhisë kubet njëri afër tjetrit në formë të kullës.

2. Fëmija rendit rënditëse prej 8 pjesëve.

Jepni fëmijës sende të imta që t’i rëndit njëri pranë tje-trit, duke e përdorur gishtin tregues dhe gishtin e madh.

2. Fëmija e kap topin e hed-hur me njërën ose me të dy pëllëmbët e dorës.

Hidhni fëmijës një top të vogël dhe jepni instruksione ta kap me njërën pëllëmbë të dorës.

21

21



3. Fëmija e kap me pëllëm-bën e dorës sendin e dhënë, e mban dhe pas një kohe e lëshon sendin e dhënë.

Mundësoni fëmijës qasje deri te sendet dhe lodrat të cilët mund t’i kapë dhe t’i mbajë në dorë. Zgjatni fëmijës sende dhe lodra.

3. Fëmija i kthen fletët e librit (zakonisht 2-3 faqe përnjëherë).

Uluni afër fëmijës dhe tregoni se si kthehen fletët e ndonjë libri për fëmijë, lejoni atij që në mënyrë të pavarur ta përsëris veprimtarinë.

3. Fëmija e kap gotën e zgjatur me gishtërinjtë e njërës dorë ose e kap dorezën me lakimin e gishtërinjve.

Zgjatni fëmijës gotë me ose pa vegë dhe nxiteni ta kapë me njërën dorë.

3. Fëmija e përdor gishtin e madh dhe gishtin tregues gjatë mbajtjes së lapsit, fllomasterit, markerit.

Mundësoni fëmijës qasje deri te lapsat e ndryshëm dhe nxiteni t’i mbajë me gishtin e madh dhe me gishtin tregues.

3. Fëmija kthen fletë të librit fletë për fletë.

Mundësoni fëmijës qasje deri te librat e ilustruar (li-bra, gazeta) me fletë të hollë dhe nxiteni t’i shfletojë fletë për fletë.

3. Fëmija mban gërshërë me njërën dorë dhe pret letër sipas vijës së parashtruar (në rreth).

Nxiteni fëmijën ta pres letrën sipas vijës së parashtruar.

4. Fëmija i rreh pëllëmbët e dorës.

Nxiteni foshnjën t’i rreh pël-lëmbët e dorës.

4. Fëmija shtrydh sfungjerë të lagur me shtrëngim të sfungjerit me të gjithë gishtërinjtë

Nxiteni fëmijën të luajë me sfungjerin derisa lahet dhe jepni kurajë ta shtrydh me shtrëngim të gishtërinjve të pëllëmbës së dorës.

4. Fëmija shkopsit dhe kopsit portofolin ose çantën me kopsa.

Nxiteni fëmijën të shkopsit dhe kopsit kopsat e sendeve të ndryshme (portofol, çanta, këpucë, veshje...).

4. Fëmija shkopsit dhe kopsit pullat e veshjes.

Lejoni fëmijës që në mënyrë aktive të merr pjesë gjatë të veshurit, t’i kopsit pullat dhe patentat e veshjes nëse ajo i ka ato.

4. Fëmija e shtrydh dhe e lëshon përmbajtjen e dendur të tubës me ngjitëse, pastës së dhëmbëve, plastelinës, ngjyrave temperë).

Lejoni fëmijës që në mënyrë të pavarur të përdorë tuba të ndryshme dhe ta shtrydhë përmbajtjen e saj me një dorë.5. Fëmija e hedh objektin

nga njëra pëllëmbë e dorës në pëllëmbën tjetër të dorës.

Nxiteni ta hedh lodrën në dorën tjetër.

5. Fëmija mban laps me gishtin e madh dhe me gishtin tregues dhe vizaton vijë në formën e parash-truar.

Vizatoni rreth dhe/ose formë tjetër dhe nxiteni fëmijën që në mënyrë të pavarur ta vizatojë.

22

22

Standardi 2: Fëmija mund të përdor lodra dhe sende të ndryshme për përdorim të përgjithshëm



1. Fëmija mban sende të vogla në të dy pëllëmbët e duarve dhe i përplas njëri nga tjetri.

Jepni foshnjës të mbajë lodra në të dy pëllëmbët dhe nxiteni t’i përplasë njëri në tjetrin.

1. Fëmija mban send/lodër në njërën dorë dhe luan me atë me dorën tjetër.

Derisa e mban kukullën me njërën dorë, jepni kurajë fëmijës ta krehë ose ta nxjerrë dhe ta vë kapelën me dorën tjetër.

1. Fëmija i kap sendet më të vogla me gishtërinjtë e njërës dorë dhe i vendos në një enë më të madhe.

Nxiteni fëmijën t’i mbledhë mollët e derdhura në një pjatë më të madhe (tenx-here).

1. Fëmija i mbledh lodrat nga dyshemeja me pël-lëmbët dhe gishtërinjtë e duarve.

Jepni instruksion fëmijës t’i mbledhë lodrat dhe t’i ven-dosë në shportën për lodra.

1. Fëmija e hap dhe e mbyll çezmën.

Nxiteni fëmijën ta hapë çezmën, të mbushë enë me ujë dhe të mbyllë çezmën.

1. Fëmija në mënyrë të pavarur e përdor takëmin e ngrënies.

Gjatë ngrënies së ushqimit nxiteni fëmijën që të përdorë takëmin e ngrënies.

Nxiteni fëmijën të merr pjesë në përgatitjen e ushqimit, si lyerjen e bukës me gjalpë ose marmelatë, vënien e qumësh-tit, lëngut apo ujit.

2. Fëmija mbledh sende të vogla nga tavolina me gishtin e madh dhe me gishtin tregues.

Vendoseni fëmijën në tav-olinë në të cilën ka lodra më të vogla dhe nxiteni t’i kapë me gishtërinjtë e dorës.

Nxiteni fëmijën t’i mbledhë thërrmijat më të mëdha të bukës në njërin vend të tavolinës.

2. Fëmija e sjell dhe zhvid-hos lodrën e cila aktivizohet me sjelljen e mekanizmit me një dorë, duke i përdorur të gjithë gishtërinjtë e dorës.

Mundësoni fëmijës qasje deri te lodrat ose sendet e ndryshme që aktivizohen me anë të mekanizmit i cili sillet dhe nxiteni që më shpesh të manipulojë me ato.

2. Fëmija i ndan dhe përsëri i bashkon pjesët e lodrave ose sendeve (nxjerrë kapakun e fllomasterit, hap dhe mbyll kutinë).

Në vendet ku fëmija luan dhe lëviz siguroni mjaftë sende dhe lodra të cilat ndahen dhe bashkohen.

2. Fëmija vidhos dhe zhvid-hos kapakun e shishes.

Lejoni fëmijës të vidhos dhe zhvidhos kapak të shisheve.

2. Fëmija i mbath këpucët me lidhjen e lidhëseve.

Lejoni fëmijës vetë t’i mbathë këpucët, t’i lidhë lidhëset ose t’i kopsitë pullat.

23

23



3. Fëmija e mban fllo-masterin (markerin) me pëllëmbë të shtrënguar të dorës në formë të grushtit dhe përpiqet që të shkar-ravisë nëpër fletë.

Jepni fëmijës një fllomaster të trashë ose marker (të për-shtatshëm për moshën) dhe nxiteni ta kapë me të gjithë gishtërinjtë dhe të bëjë disa lëvizje në një fletë të letrës.

3. Fëmija e mban kutinë me një dorë e me tjetrën e mbush me sende më të vogla.

Mundësoni fëmijës qasje deri te sendet e tilla dhe nx-iteni që t’i përdorë gishtërin-jtë dhe shuplakat e dorës veç e veç

3. Fëmija e zhvidhos kapakun e shishes, e derdh lëngun në gotë dhe e mban gotën me një dorë për dorezën.

Lejoni fëmijës që të përdorë sende për përdorim të përditshëm (vidhosje, zh-vidhosje, përdorim të lugës, pirunit.

3. Fëmija shtie ujë nga një gotë në gotën tjetër, pa e derdhur ose nga gota në shishe me fyt më të madh.

Nxiteni fëmijën në veprim-tari në të cilën ka shtirrje të lëngut prej një enë në enë tjetër.

4. Fëmija i përdor shu-plakat dhe gishtërinjtë e të dy duarve që të përdorë gërshërë.

Zgjatni fëmijës gërshërë dhe nxiteni që ta hapë dhe ta mbyllë me të dy duart.

4. Fëmija shtie supë ose lëng tjetër me lugë nga tenxherja në pjatë ose gotë.

Jepni kurajë fëmijës të merr pjesë në përgatitjet e ush-qimeve ose në veprimtaritë të lidhura me përdorimin e sendeve dhe enëve të përdit-shme.

2�

2�

III. NËNSFERA – Sjellje e shëndoshë dhe e sigurtStandardi 1: Fëmija ndërmerr veprimtari të lidhura me kujdesin personal dhe higjienën



1. Fëmija luan derisa lahet.

Gjatë larjes lejoni fëmijës të luajë në ujë.

1. Fëmija i mban duart nën currilin e ujit që t’i lajë duart me ndihmën e ndonjë të rrituri.

Nxiteni fëmijën t’i lajë duart para ngrënies dhe jepni instruksion që atë ta bëjë çdoherë para dhe pas për-dorimit të tualetit.

1. Fëmija i brushon dhëm-bët me brushë për dhëmbë me ndihmën e një të rrituri.

Lejoni fëmijës të përdorë brushë për dhëmbë dhe jepni instruksione si bëhet ajo.

1. Fëmija i lyen duart me sapun, i shpërlan me fërkim dhe në mënyrë të pavarur i fshin.

Mbikëqyreni fëmijën derisa i lan duart në tualet.

1. Fëmija në mënyrë të pavarur i lan duart, fytyrën dhe trupin.

Nxiteni fëmijën që vet të lahet dhe mbikëqyreni derisa lahet ose lan pjesë të veçuara të trupit.

1. Fëmija e mbulon gojën dhe hundën kur kollitet.

Nxiteni fëmijën ta mbulojë gojën dhe hundën me dorë kur kollitet.

2. Fëmija reagon në sisën e nënës kur është i uritur.

Ofroni të thithë çdoherë kur është i shqetësuar apo kur qan.

2. Fëmija i lyen duart me sapun dhe i fërkon ato.

Zgjatni fëmijës sapun, tre-goni si përdoret dhe lini që vetë t’i lajë duart;

Përsëriteni këtë veprim më shpesh dhe nxiteni që atë ta kryejë në mënyrë të pavarur.

2. Fëmija ulet në tavolinë gjatë ngrënies.

Nxiteni fëmijën të uletë në tavolinë derisa ha me anëtarët e tjerë të familjes ose grupit.

2. Fëmija në mënyrë të pavarur e përdor tualetin me ndihmë të vogël.

Nxiteni fëmijën t’i kryejë nevojat e tij fiziologjike në mënyrë të pavarur ose me ndihmë minimale nëse bëhet fjalë për ndonjë mjedis të ri apo të panjohur.

2. Fëmija e fshin hundën dhe e hedh shaminë e letrës në vendin përkatës..

Gjatë ftohjes, teshtitjes dhe kollitjes, nxiteni fëmijën të përdorë shami letre që ta fshijë hundën dhe pastaj ta hedhë në vendin e duhur.

2. Fëmija vetë i kryen nevojat e tij fiziologjike, duke pasur kujdes për rregullat higjie-nike (fshihet, lëshon ujë, lan duart…).

Nxitni fëmijën në mënyrë të pavarur të përdorë tualet.

3. Fëmija tregon me gisht ose e kap ushqimin kur është i uritur.

Tregoni fëmijës ushqimin e preferuar kur ai është i uritur.

3. Fëmija e përdor lugën gjatë ngrënies.

Nxiteni fëmijën që ta mbajë lugën me dorë dhe me atë të merr nga përmbajtja e pjatës.

Nxiteni dëshirën e fëmijës që të ushqehet vetë.

3. Fëmija i vë duart në mëngët e xhaketës dhe ndi-hmon gjatë veshjes së saj.

Nxiteni fëmijën që në mënyrë të pavarur të vesh pjesët më të mëdha të veshjes së tij (xhaketa, pan-tallona, bluza).

3. Fëmija në mënyrë të pavarur i lan dhëmbët me pastë dhe brushë për dhëmbë.

Mundësoni fëmijës që çdo ditë të përdor brushë dhe pastë për dhëmbë

3. Fëmija e rregullon dhomën ose lokalin në të cilin luan.

Luteni fëmijën që t’i ngrejë lo-drat e tij, t’i vendosë në vend dhe ta rregullojë hapësirën në të cilin qëndron.

Ndihmoni fëmijës në këto veprimtari..

Lavdëroni fëmijën..

2�

2�

Standardi 2: Fëmija mund t’i dallojë situatat e dëmshme dhe të rrezikshme



1. Fëmija qan (shqetësohet) gjatë rritjes së për men-jëhershme të zhurmës në lokal.

Afrohuni fëmijës dhe për-piquni ta qetësoni.

1. Fëmija e largon një pjesë të veshjes nëse e ka nxehtë.

Ndihmoni fëmijës ta largojë pjesën e tepërme të veshjes nëse ndjen nxehtësi ose të veshë diçka nëse ndjen të ftohtë.

1. Fëmija e mban dorën e të rriturit gjatë shëtitjes në vende publike (për shembull në rrugë).

Derisa ecni nëpër rrugë me fëmijën, kapeni për dore dhe sqaroni rregullat e sigurisë.

1. Fëmija e paralajmëron të rriturin nëse ndjen ndonjë dhimbje apo shqetësim.

Bisedoni me fëmijën për shenjat fillestare të së-mundjes (dhimbja, kollitja) dhe sqaroni pse është me rëndësi në kohë t’u para-lajmërojë nëse ndjen diçka të tillë.

1. Fëmija e kupton rëndësi-në e ngjyrave të semaforëve të rrugës.

Sqaroni fëmijës rëndësinë e ngjyrave të semaforit dhe praktikoni atë gjatë secilit kalim të rrugës.

1. Fëmija me kujdes e kalon rrugën në shoqëri të të rriturit, pasi që shikon në të dy drejtimet.

Gjatë kalimit të rrugës jepni instruksion fëmijës të shikojë në të dy drejtimet e rrugës dhe në mënyrë të sigurt të kalojë rrugën.

2. Fëmija reagon ndaj ndalesës nga personi i rritur, por ka nevojë për ndihmë shtesë.

Demonstroni kufizime të sakta për prekjen e sendeve të rrezikshme (për shembull: sqaroni se disa gjëra jenë tepër të nxehta që t’i prekë).

2. Fëmija i dallon disa shenja të sëmundjes (dhim-bje, ndjenjën e të ftohtit, ndjenjën e të nxehtit).

Reagoni në mënyrë të për-shtatshme kur fëmija tregon ndonjë shenjë të dhembjes ose shqetësimit.

2. Fëmija kërkon takëm të ri të ngrënies nëse ai i bie në tokë.

Përgjigjuni në mënyrë të përshtatshme kërkesës së fëmijës dhe bisedoni me atë për përparësitë e përdor-imit të takëmit të pastër të ngrënies.

2. Fëmija dallon shenja të rrezikut (sirenat e veturave të zjarrfikësve, policëve, apo të veturës së ndihmës së shpejtë).

Bisedoni me fëmijën për rolin e sirenave të cilët i për-dorin këto lloje të veturave.

2. Fëmija dallon shprehi të dëmshme për shëndetin.

Përdorni fotografi dhe libra të ilustruar ku janë të prezan-tuar sjellje të ndryshme (pirja e duhanit, pirja e alkoolit, ng-jarja e biçikletës pa helmetë mbrojtëse) dhe bisedoni me fëmijën për këto praktika.

2�

2�

IV. NËNSFERA – Zhvillimi senzo-motorik Standardi 1: Fëmija mund t’i përdorë shqisat e tij (të parit, të dëgjuarit, të prekurit, të nuhaturit, të shijuarit) për rregullimin e lëvizjes



1. Fëmija e kthen kokën nga burimi i zërit.

Trokitni me një lodër me zë prapa foshnjës.

1. Fëmija e tërheq dorën kur prek send të nxehtë.

Zgjatni gotë me pije të nxehtë dhe jepni instruksion me kujdes ta prekë, sepse është e nxehtë.

1. Fëmija reagon me ngërdheshjen e fytyrës kur provon ushqim të caktuar.

Ofroni fëmijës ushqimin e preferuar.

1. Fëmija imiton lëvizje të ndonjë personi të njohur ose të ndonjë beniamini të shtëpisë.

Luani me fëmijën imitimin e të ecurit ose lëvizjes karak-teristike të ndonjë personi të njohur ose të ndonjë benia-mini të shtëpisë.

1. Fëmija imiton zë të ndonjë instrumenti muzikor në të cilin e ekzekuton dikush tjetër.

Nxiteni fëmijën ta imitojë zërin e ndonjë instrumenti muzikor.

1. Fëmija shikon duart e tij kur bën lëvizje kreative.

Mundësoni fëmijës të ketë qasje në materiale të ndry-shme dhe lodra për ndër-timin e kullave, rënditeseve, brumërave, plastelinës, letrës dhe takëmit për ngjyrosje.

2. Fëmija zgjatet kah lodra e zgjatur dhe e vë në gojë.

Zgjatni lodër gome foshnjës.

2. Fëmija vë lodra të zbrazëta njëra në tjetrën.

Siguroni lodra dhe sende të ndryshme me brendi të zbrazët të madhësive të ndryshme dhe nxiteni fëmi-jën t’i vërë njërën në tjetrën.

2. Fëmija e fut sendin më të vogël në vrimë më të madhe me formë përkatëse.

Mundësoni fëmijës qasje deri te lodrat ose sendet e ndryshme që janë me forma të ndryshme dhe nxiteni t’i vërë njëra në tjerat.

2. Fëmija e kthen shikimin e jo qafën, që të shohë diçka.

Thirreni fëmijën të ndjekë ndonjë veprimtari në të djathtë ose në të majtë nga ai.

2. Fëmija i vizaton figurat e parashtruara me saktësi të madhe.

Mundësoni fëmijës të ketë qasje deri te lapsat, ngjyrat, shkumësat dhe jepni instruk-sione për të vizatuar në një temë të caktuar.

3. Fëmija përpiqet të kapë send i cili është në lëvizje.

Nxiteni fëmijën të kapë ndonjë lodër ose send që e intereson derisa ai send është në lëvizje (lodra apo sende të ndryshme lëvizëse).

3. Fëmija i rëndit kubet një mbi një dhe pastaj i rrëzon.

Mundësoni fëmijës të ketë qasje deri te kubet me mad-hësi të ndryshme dhe nxiteni t’i vërë një mbi një.

3. Fëmija derdh ujë nga ena më e vogël në enë më të madhe.

Jepni fëmijës dy enë me madhësi të ndryshme, mbushni me ujë dhe nxiteni fëmijën ta derdhë ujin me një gotë më të vogël nga njëra ene në enën tjetër.

3. Fëmija i fut sendet në vrima të vogla (rëndit numëratore…).

Mundësoni fëmijës qasje deri te sendet dhe lodrat me të cilat bëhen vargje, rëndit numëratore me pjesë më të vogla, i ndanë dhe përsëri i bashkon ato....

3. Fëmija bën konstruksione kreative nga materiale të ndryshme (konstruktiv, figu-rativ, manipulues).

Mundësoni fëmijës qasje deri te materiale të ndryshme konstruktive, figurative dhe manipuluese.

2�

2�

ZHVILLIMI SOCIO-EMOCIONAL

Zhvillimi social dhe emocional te fëmija luan rol të rëndësishëm në funksionimin e tashëm dhe të ardhshëm social të individit.Gjatë zhvillimit të fëmijës etapat e zhvillimit socio-emocionale, më vështirë identifikohen në krahasim me etapat e zhvillimit fizik dhe motorik. Shenjat e etapave të caktuara të zhvillimit vërehen më vështirë dhe nuk janë qartë të përkufizuara siç vërehen dhe përku-fizohen në sferën e shëndetit fizik dhe zhvillimit motorik.

Kjo fushë ka të bëjë me fitimin dhe mësimin e shkathtësive, të cilat e rrisin vetëdijen dhe vetëkontrollin. Hulumtimet tregojnë se shkathtësitë e fituara sociale dhe zhvillimi emocional janë pjesë e rëndësishme e përgatitjes së fëmijës për shkollë.

Një numër i madh i autorëve në publikimet nga sfera e zhvillimit të hershëm të fëmijës e theksojnë rëndësinë e vendosjes së kompetencës socio-emocionale qysh në vitet më të hershme të jetës, si bazë për zhvillimin e përgjithshëm të mëtutjeshëm të individit.14

Rol të rëndësishëm në promovimin e zhvillimit të shëndosh socio-emocional të fëmijëve në vitet e para të jetës luan rrethi i sigurt dhe ndërveprimin pozitiv me më të rriturit.

Karakteristikat e kësaj sfere të zhvillimit tregojnë një lidhshmëri të ngushtë mes kom-ponentës sociale dhe asaj emocionale. Të dy nënsferat gjenden në një raport komple-mentar dhe ato e plotësojnë njëra tjetrën. Kontaktet e suksesshme sociale mundësojnë zhvillimin e pamjes pozitive për veten te fëmija, por në të njëjtën kohë edhe zhvillimin e shkathtësive emocionale për vetëkontroll.

Komponentët pozitive zhvillimore në këtë sferë e karakterizojnë fëmijën me aftësi që të kontrollojë sjelljen e tij, të mësojë t’i praktikojë shkathtësitë e interakcionit me persona të tjerë, duke i përfshirë këtu edhe moshatarët, si edhe të vendosë dhe të ruajë raporte pozitive me mjedisin.

Komponenti emocional, në kuadër të kësaj sfere, e nxit fëmijën të ketë vetëbesim dhe besim ndaj të tjerëve.

“Sipas natyrës së tyre njerëzit janë qenie sociale. Nëpër të gjitha fazat e jetës ata vendo-sin raporte ndërvepruese me njerëzit e tjerë. Për çdo njeri është esenciale të mësojë të jetojë me të tjerët. Fëmijët e formojnë njohurinë e tyre për botën rreth tyre, nëpërmjet in-terakcioneve sociale. Fëmijët e shëndoshë në të gjitha kulturat vendosin lidhje me më të rriturit qysh në moshën e re. Për shumë familje dhe bashkësi kulturore, koncepti të jesh “mirë i formuar” e përfshin edhe zhvillimin social edhe atë emocional, si gjë të rëndë-sishme për tërë të mësuarit e mëtutjeshëm që do të pasojë gjatë jetës”. (9, faqe 41)

Zhvillimi i drejtë socio-emocional i secilit fëmijë është i lidhur dukshëm me suksesin e mëtutjeshëm në jetë dhe në shkollë. Fëmija qysh në moshën më të re vendos kontakte shoqërore me prindërit, me edukatorët, me moshatarët dhe më njerëzit e tjerë që janë më të rritur. Cilësia e këtyre marrëdhënieve shoqërore e nxisin zhvillimin socio-emocio-nal, fëmijët i mësojnë vlerat dhe llojet e sjelljes të cilat janë të pranueshme për bash-kësinë në të cilën rriten dhe në të cilën zhvillohen.

Marrëdhëniet shoqërore pozitive formohen kryesisht kur fëmijët zhvillojnë sjellje të për-shtatshme shoqërore, kur e kuptojnë rëndësinë e llojeve të ndryshme të sjelljes, kur janë të aftë të përshtaten në mjedise të ndryshme shoqërore dhe kur aktivisht marrin pjesë në aktivitetet grupore. Kompetencën sociale fëmijët e demonstrojnë kur shprehin em-pati me mirëkuptim, ndjeshmëri dhe respekt të ngjashmërive dhe të dallimeve.

Vlerat kyçe të cilat priten nga fëmijët e moshës 0 – 6 vjeçare dhe që janë bazë për përkufizimin e standardeve lidhur me mësim dhe zhvillim të hershëm në sferën “Zhvillimi socio-emocional” janë:

Krijimi i pamjes pozitive për veten;

Vetëbesimi dhe kompetenca në interakcionet me mjedisin dhe moshatarët;

Aftësia për të kuptuar emocionet personale;

Kontrolli mbi ndjenjat personale;

Gjendje emocionale pozitive;

Respekt dhe përgjegjësi ndaj ngjashmërive dhe dallimeve në bashkësi.

Në kuadër të sferës së zhvillimit emocional dallohen dy nënsfera me standardet vijuese:

I. NËNSFERA – Zhvillimi shoqëror me të cilën fëmija vendos interakcion me mjedisin shoqëror dhe me personat të cilët e rrethojnë:

Standardi 1: Fëmija mund të bëjë dallim mes personave të rritur të njohur dhe të panjohur;

Standardi 2: Fëmija mund të zhvillojë shkathtësi shoqërore në interakcion me fëmijët e tjerë;

Standardi 3: Fëmija mund të zhvillojë shkathtësi shoqërore në interakcion me të rriturit;

Standardi 4: Fëmija mund t’i vërejë dhe t’i respektojë ngjashmëritë dhe dallimet te njerëzit.

2�

2�

II. NËNSFERA – Zhvillimi emocional me të cilën fëmija e zhvillon perceptimin për veten dhe për emocionet e tij:

Standardi 1: Fëmija e zhvillon kuptimin për veten;

Standardi 2: Fëmija mund t’i njehë dhe t’i shprehë në mënyrë përkatëse emocio-net e tij;

Standardi 3: Fëmija krenohet me arritjet e tij dhe beson në aftësitë e tij;

Standardi 4: Fëmija mund t’i kontrollojë ndjenjat e tij.

2�

2�

I. NËNSFERA – Zhvillimi socialStandardi 1: Fëmija mund të bëjë dallimin mes personave të rritur të njohur dhe të panjohur

0- 2 vite 2-3 vite (24-36 muaj)

3-4 vite(36-48 muaj) 4-6 vite 0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

1. Fëmija e ndal të qarit kur e merr në përqafim ndonjë person i njohur.

Mundësoni fëmijës të ndje-het i sigurt dhe i kënaqur, kur qan ose kur reagon ndryshe, qëndroni afër tij dhe merreni në përqafim.

1. Fëmija reagon me buzëqeshje kur sheh fytyrë të njohur, i zgjat duart kah personi i njohur.

Flisni me fëmijën, vendosni me të ndërveprim të besimit dhe respektimit të ndërsjellë.

1. Fëmija imiton veprimtari e personit të afërt (shtiret sikur se gatuan ose lexon si personi i rritur).

Vështroni me kujdes fëmijën dhe shënoni porosinë të cilën jua dërgon.

1. Fëmija fillon ndërvepri-min me personin e njohur gjatë lojës (kërkon nga per-soni i rritur t’i zgjatë ndonjë send ose lodër të cilën nuk mund ta kapë).

Afrohuni derisa luan me lodra në dysheme dhe luani së bashku me atë.

1. Fëmija kërkon dhe ofron ndihmë ndonjë personi të rritur të afërt.

Mbështeteni sjelljen pozitive të fëmijës ndaj të rriturve.

Luteni t’u zgjat ndonjë libër ose ndonjë send.

Ndihmoni në zbatimin e disa veprimtarive të përditshme (larja e duarve, hipje, veshje).

1. Fëmija i emërton fytyrat e njohura në fotografi.

Shikoni fotografi të përbash-këta dhe nxiteni t’i emërtojë personat të cilat i njeh.2. Fëmija me lehtësi kontak-ton me personat e njohur nga mjedisi (fqinj, mjekut amë, miqve të shtëpisë dhe farefisit).

Flisni me fëmijën dhe sqaroni pse është e rëndësishme të respektohen të moshuarit.

2. Fëmija reagon ndaj per-sonave të panjohur me të qarë ose me lëvizje të trupit.

Përqafoni fëmijën në prani të personit të panjohur dhe mundësoni atij që të ndjehet i sigurt.

2. Fëmija shikon përreth që ta gjejë fytyrën e njohur.

Shikoni fëmijën. Qëndroni afër tij, i gatshëm t’i ndih-moni.

2. Fëmija përgjigjet në mënyrë përkatëse në për-shëndetjen të dërguar nga personi i afërt.

Nxiteni fëmijën të përgjigjet në përshëndetjen e personit të njohur dhe bisedoni me atë si të sillet kur do të ta-kojë ndonjë anëtar të afërm të familjes.

2. Fëmija ia zgjat dorën per-sonit të njohur kur gjendet në mjedis të panjohur.

Përgjigjuni nevojave të fëmijës dhe siguroni që të ndjehet i sigurt në mjedis të ri dhe të panjohur.

2. Fëmija e ngre dorën që t’i drejtohet mësueses.

Përgjigjuni në mënyrë për-katëse kërkesës së fëmijës dhe kushtoni kujdes.

3. Fëmija kërkon ndihmë nga personi i njohur dhe i afërt kur ballafaqohet me ndonjë problem.

Dalloni nevojën e fëmijës dhe nxiteni çdoherë t’u drejtohet për ndihmë kur ajo i nevojitet.

30

30

0- 2 vite 2-3 vite(24-36 muaj)

3-4 vite (36-48 muaj) 4-6 vite 0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

3. Fëmija afrohet kah personi i njohur i rritur në mjedis të panjohur (e kap për dore, kërkon që ta ngre në duar...)

Përgjigjuni në mënyrë përkatëse nevojës së fëmijës (përqafoni, kapeni për dore që ta bindni që është i sigurt dhe i mbrojtur në mjedis të panjohur dhe të ri).

3. Në mjedis të panjohur afrohet deri te personi i njohur (prindi…) që të kërkojë ndihmë (të shkojë në tualet).

Përgjigjuni në mënyrë për-katëse kërkesës së fëmijës dhe kushtoni kujdes.

4. Fëmija parashtron pyetje për ndonjë person të cilin nuk e njeh ose që e sheh për herë të parë në afërsinë e tij (kush është ai, si quhet…).

Përgjigjuni në pyetjet e fëmi-jës dhe bisedoni për personin ose prezantoni fëmijës perso-nin për të cilin pyet.

4. Fëmija imiton zëra të njerëzve të cilët i njeh (si kollitet gjyshi…)

Përgjigjuni në mënyrë përkatëse në iniciativat e fëmijës për të lëvizur.

5. Fëmija i rrëfehet personit të afërm.

Dëgjoni me kujdes dhe çdo-herë tregoni interes për atë për të cilën fëmija ju flet.

31

31

Standardi 2: Fëmija mund të zhvillojë shkathtësi shoqërore në ndërveprim me fëmijët e tjerë

0- 2 vite 2-3 vite (24-36 muaj)


1. Fëmija i prek flokët ose pjesë të fytyrës së fëmijës tjetër që është në afërsi të tij.

Lejoni fëmijëve të tjerë (vëllait, motrës) t’i afrohen foshnjës.

1. Fëmija në mënyrë spon-tane i buzëqeshet fëmijës tjetër.

Lejoni prezencën e fëmijës tjetër, i cili është i lumtur dhe qeshet.

Përgjigjuni pozitivisht secilit zë, të qarë dhe disponim të fëmijës të shprehur në mënyrë verbale ose me ekspresion të fytyrës.

1. Fëmija interesohet për moshatarët, u afrohet dhe i prek.

Mundësoni fëmijës lojëra dhe veprimtari ndërve-pruese me moshatarët.

1. Fëmija me lehtësi e lë personin e rritur që të bash-kohet me fëmijët e tjerë të cilët luajnë.

Nxiteni fëmijën t’i bashkohet grupit të fëmijëve të cilët lu-ajnë në afërsi dhe lëreni në grup një kohë më të gjatë.

1. Fëmija fillon të luajë me fëmijë tjetër;

Inicion veprimtari me fëmijë të tjerë.

Mundësoni fëmijës që më shpesh të luajë me fëmijë të tjerë.

1. Fëmija tregon lojalitet ndaj shokut (i tregon si ta vesh xhaketën, të mbyll patentën...).

Mbështeteni fëmijën gjatë lojës me moshatarët, kurse ju qëndroni në afërsi.2. Fëmija zgjedh të luajë me shok të ri.

Nxiteni fëmijën t’i pranojë fëmijët që vijnë në grup dhe mbështeteni lojën e tyre të përbashkët.

2. Fëmija ia ofron lodrën e tij fëmijës tjetër, por reagon me të qarë ose proteston nëse fëmija ia merr lodrën.

Nxiteni fëmijën që t’i ndajë lodrat e tij me fëmijë të tjerë.

2. Fëmija luan një kohë të shkurtër me shokun.

Çdo ditë krijoni kushte që fëmija të mund të luajë me shokë , gjatë kësaj mosha nuk është me rëndësi.

2. Fëmija afrohet me shokun në lojë (ia zgjat lodrën e tij fëmijës tjetër).

Mundësoni fëmijës që më shpesh të luajë me moshatarë. Qëndroni në afërsi, ofroni ndihmë, mbështetje, lodra e të tjerë.

2. Fëmija i ndan lodrat dhe sendet tjera me fëmijë të tjerë.

Nxiteni fëmijën që gjatë lojës t’i ndajë lodrat me fëmijët të tjerë.

3. Fëmija bashkëpunon në lojërat kolektive me fëmijët e tjerë në veprimtaritë grupore (këtë do ta bëjmë kështu, kjo nuk mundet kështu…).

Bisedoni me fëmijën sa është mirë që të bashkëpunohet në lojë.

Mundësoni fëmijëve vep-rimtari në të cilin ata do t’i ndihmojnë njëri tjetrit.4. Fëmija ka shokë në më shumë vende (në kopshtin e fëmijëve, në shkollë, te gjyshi, para ndërtesës…).

Mundësoni fëmijës të jetë pjesë e ndonjë veprimtarie grupore me moshatarët.

32

32

Standardi 3: Fëmija mund të zhvillojë shkathtësi shoqërore në ndërveprimin me të rriturit

0- 2 vite 2-3 vite (24-36 muaj)


1. Fëmija e shikon nënën ose ndonjë tjetër të njohur kur i flet.

Çdoherë kur mundeni qën-droni me fëmijën, mbani në dorë, përqafoni, buzëqeshni dhe flisni me atë.

1. Fëmija pranon dhe kërkon ndihmë nga personi i njohur (shikon dhe kërkon t’i ndihmojë personi i njohur kur ka ndonjë rrezik, për shembull kur do të rrëzohet gjatë të ecurit).

Ndihmoni kur i nevojitet ndi-hma dhe ofroni komoditet më të madh fëmijës.

1. Fëmija tregon interes që të merr pjesë në veprim-tari të përbashkëta me të rriturit.

Mundësoni fëmijës që të merr pjesë në veprimtari të përditshme (gjatë veshjes, të ngrënit, të larit).

Mbështeteni pavarësinë e tij;

Inkuadrohuni në veprim-taritë e përbashkëta me fëmijën.

1. Fëmija kërkon personi i rritur të inkuadrohet në lojë.

Çdoherë përgjigjuni pozitivisht kësaj iniciative dhe pranoni lojën të cilën e ofron fëmija.

1. Fëmija luan lojëra të për-bashkëta me më të rriturit.

Mbështeteni fëmijën në tentimin e tij të luajë ndonjë lojë kolektive me ju (letra, domino, mos u hidhëro njeri....)

1. Fëmija përshëndetet me personat e njohur kur hyn në dhomë ose kur takohet në ndonjë vend tjetër ku lëviz fëmija.

Nxiteni fëmijën të përshën-detet me ju, gojarisht ose me zgjatjen e dorës dhe të përshëndetet çdoherë kur do të takojë person të njohur.

2. Fëmija tërheq vëmendjen e personit të njohur me vokalizim (duke shqiptuar zanore) përpjekje për të prekur ose buzëqeshje.

Hetoni këtë reagim të fëmi-jës dhe reagoni në mënyrë përkatëse, ngriheni në duar, flisni atij.

2. Fëmija parashtron pyetje dhe fillon me bisedë.

Tregoni durim në të dëgjuarit dhe kur përgjigjeni në pyetjet e parashtruara.

2. Fëmija dëshiron tu ndihmojë të rriturve (fshin pluhurin).

Mundësoni fëmijës që nëpërmjet lojës të merr pjesë në veprimtari të caktu-ara, si ujitja e luleve, fshirja e pluhurit e të tjerë.

2. Fëmija kërkon ndihmë nga të rriturit në bashkësinë ose në fqinjësi.

Nxiteni fëmijën dhe mëso-heni të pyes persona tjerë të moshuar kur i nevojitet ndonjë informatë ose ndihmë.

33

33

Standardi 4: Fëmija mund t’i vërejë dhe t’i respektojë ngjashmëritë dhe dallimet te njerëzit;

0- 2 vite 2-3 vite (24-36 muaj)

3-4 vite(36-48 muaj) 4-6 vite 0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

1. Fëmija e shikon veten në pasqyrë dhe qeshet.

Mundësoni fëmijës të shihet në pasqyrë së bashku me ju dhe nxiteni që të qeshet.

1. Fëmija tregon dallime të fytyrave të caktuara nga librat për fëmijë.

Mundësoni fëmijës qasje deri te librat me ilustrime dhe nxiteni fëmijën të tregojë disa dallime të fy-tyrave të caktuara në librat (dallimi në mes njerëzve dhe kafshëve)

1. Fëmija fëmijën më të vogël që është në rrethin e tij e quan “bebe”.

Nxiteni fëmijën t’u tregojë diçka për fëmijën më të vogël nga rrethi i tij dhe mbështeteni deklaratën e tij se fëmija tjetër është më i vogël nga ai.

1. Fëmija e identifikon gjininë dhe ngjashmëritë dhe dallimet themelore mes tij dhe të tjerëve (unë jam djalë, Arita është vajzë).

Mundësoni fëmijëve kontakt dhe mundësi për të luajtur me fëmijë me nevoja të posaçme dhe me fëmijë të kulturave dhe etnive të tjerë.

Mundësoni fëmijëve mjedis me sende multikulturore, libra, këngë dhe gjuhë.

1. Fëmija pyet pyetje të thjeshta të cilët kanë të bëjnë me fëmijët e tjerë.

Nëpërmjet këngëve, tregi-meve dhe kontakteve të drejtpërdrejta me personat njoftoni fëmijët për dallimet dhe ngjashmëritë me të cilët do të ballafaqohen në jetë.

1. Fëmija di ta përshkruajë pamjen e tij dhe ta krahasojë me të tjerat.

Mundësoni fëmijës nëpërmjet lojës ta përshkruajë veten dhe të krahasohet me të tjerët (vëlla, motër, shok).2. Fëmija i dallon rolet e ndryshme shoqërore të per-sonave të cilët e rrethojnë.

Mundësoni fëmijëve të vërejnë se prindërit e tyre kanë role të ndryshme (si nënë-baba, si farefis, si fqinjë e të tjerë.)

2. Fëmija e shikon kohë më të gjatë fytyrën e njohur por që mban syze të reja ose kapele të re.

Derisa luani me fëmijën vëni syze dhe vëreni reagimin e tij.

2. Fëmija e emërton si “gjyshe” personazhin i cili ka flokë të bardha dhe mban syze.

Nxiteni fëmijën t’i njehë dallimet mes njerëzve dhe bisedoni për atë.

2. Fëmija interesohet për personin e panjohur në rrethin e tij (pyet kush është ai?)

Nxiteni fëmijën të përshk-ruan disa karakteristika të personave ose fytyrave që janë në rrethin e tij.

2. Fëmija përpiqet të imitojë disa fjalë nga gjuha tjetër e folur.

Nëse jemi nga një familje bilinguale mund ta njoftoni fëmijën edhe me gjuhën tjetër.

2. Fëmija e ndërron pamjen e tij (vishet me veshjen e të tjerëve ose e ndërron shprehjen e fytyrës që t’i përngjajë ndonjë personi tjetër nga rrethi i tij).

Ndihmoni fëmijës të merr pjesë në lojëra, siç janë maskenballot ose shfaqjet e tjera dramatike ku ka maskim.

3. Fëmija parashtron pyetje për fëmijët të tjerë, karakter-istikat e tyre fizike, familjet e tyre, karakteristikat etnike, dallimet kulturore.

Festoni të gjithë festat dhe ndodhitë e fëmijëve në grup. Mundësoni që të njoftojnë më shumë dhe të mësojnë diçka të re për identitetin e tyre shoqëror, kulturor dhe etnik.

3�

3�

II. NËNSFERA : Zhvillimi emocional Standardi 1: Fëmija e zhvillon kuptimin për veten

0- 2 vite 2-3 vite (24-36 muaj)

3-4 vite (36-48 muaj) 4-6 vite0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

1. Fëmija e hulumton trupin e tij (i vëren duart dhe i vë në gojë).

Gjeni kohë të jeni vetë dhe tërësisht t’i kushtoheni fëmijës tuaj.

1. Fëmija reagon me gjestikullime dhe zëra kur e dëgjon emrin e tij.

Përdorni emrin e fëmijës në ndërveprim me atë.

1. Fëmija dëshiron të kryejë ndonjë veprimtari në mënyrë të pavarur.

Nxiteni fëmijën që kohë më të shkurtër të kryejë veprim-tari të caktuar, pa ndërvep-rimin tuaj (10 minuta) dhe lavdëroni aftësinë e tij.

Lejoni ndonjë veprimtari të cilin e kryen me sukses.

1. Fëmija e përmend emrin e tij kur flet me person tjetër (Unë jam Edoni).

Nxiteni fëmijën të prezanto-het në fillim të komunikimit me persona të tjerë.

1. Fëmija në loja simbolike nëpërmjet roleve të ndry-shme e prezanton veten.

Organizoni lojëra të roleve dhe fëmijës jepni rol të cak-tuar (mjek, mësuese, nënë, gjyshe).

1. Fëmija shkëmben infor-mata për veten me fëmijë të tjerë (numri i telefonit të shtëpisë, vendbanimi).

Mundësoni fëmijës lojë ose veprimtari në të cilin do të ketë mundësi të flet për veten (në tregim, dramë, nëpërmjet vizatimit…).

Flisni me fëmijën për ato punë që kanë të bëjnë vetëm me atë, pyeteni ku jeton, adresën, qytetin….

2. Fëmija e përshtat të qarit në varshmëri të nevojave të tij (uri, lodhje, kërkesa për vëmendje).

Përpiquni ta njihni të qarit dhe të reagoni në mënyrë përkatëse nevojave të fëmijëve.

2. Fëmija e prek pasqyrën kur i rrituri e pyet ku është fëmija.

Mundësoni fëmijës lojëra dhe veprimtari të ndryshme para pasqyrës dhe nxiteni që të qeshet dhe të tregojë fytyrën e tij në pasqyrë.

2. Fëmija i njeh pjesët e trupit të tij kur i rrituri i emërton.

Organizoni lojë në të cilën kërkoni nga fëmija t’i emër-tojë ose t’i tregojë pjesët e trupit (hundën, gojën, flokët, dhëmbët, veshët…).

2. Fëmija e di gjininë e tij (unë jam djalë, vajzë).

Nxiteni fëmijën të përgjigjet në pyetjet a është djalë ose vajzë.

2. Fëmija e njeh xhaketën e tij dhe e vesh kur shkon në shëtitje.

Nxiteni fëmijën që vetë të përgatitet para se të shkoni në shëtitje.

2. Fëmija bëhet i vetëdijshëm për identitetin kulturor personal, tregon cilën gjuhë e flet, çfarë veshje mban…

Mundësoni fëmijës që nëpër-mjet lojës dhe bisedës t’i shprehë vlerat e tij kulturore. Bisedoni për gjuhën, për mënyrën e veshjes….

3�

3�


3-4 vite (36-48 muaj) 4- 6 vite 0-6 muaj 6-18 muaj 18-24 muaj

3. Fëmija lajmërohet kur e thërrasin emrin e tij.

Drejtohuni fëmijës çdoherë me emrin e tij.

3. Fëmija i njeh sendet dhe lodrat personale.

Mundësoni fëmijës të trego-jë, të emërtojë sende të cilët i përkasin (pjesë të veshjes, lodrën e preferuar...).

3. Fëmija insiston të fitojë atë të cilën e dëshiron (unë dua mollë, e jo qumësht… unë e dëshirojë këtë kapelë …, e jo tjetër.

Përgjigjuni në mënyrë për-katëse kërkesave individ-uale të fëmijës dhe nxiteni t’u prezantojë nevojat dhe dëshirat e tij.

3. Fëmija vendos të bëjë ve-prime të caktuar në mënyrë të pavarur (për shembull: të bëjë kullë nga kubet…).

Nxiteni pavarësinë e fëmijës në veprimtaritë e përdit-shme.

4. Fëmija proteston dhe refuzon ta hajë ushqimin të cilin nuk e dëshiron (për shembull: refuzon të pi ujë, sepse dëshiron lëng…).

Lejoni fëmijës t’i tregojë nevojat e tij dhe mbështeteni në kërkesat e tij..

4. Fëmija insiston ta luajë rolin e “mjekut/mjekes” gjatë ndonjë loje me ndër-rimin e rolit.

Gjatë organizimit të veprim-tarive të fëmijëve, me ndër-rimin e roleve, respektoni dëshirat e nxënësve gjatë dhënies së roleve (Kush dëshiron të jetë mjek/mjeke, mësues/mësuese, polic…).

3�

3�

Standa

Documents

STANDARDET PËR MËSIM DHE ZHVILLIM TË HERSHËM TE … · 159.922.736.3 373.2 STANDARDET për mësim dhe zhvillim të hershëm te fëmijët në moshë prej 0 - 6 vjeç / [Lena Damovska