Standardy kredytowe

Standardy kapitałowe banków

Monika Marcinkowska

Standardy kapitałowe banków

Bazylejska Nowa Umowa Kapitałowa w polskich regulacjach nadzorczych

Gdańsk 2009

Copyright © 2009 by Regan Consulting Sp. z o.o. All rights reserved

Recenzent:dr hab. Leszek Pawłowicz, prof. UG

Wydawca:Tomasz Włodarczyk

Redaktor prowadzący:Adam Majewski

Opracowanie redakcyjne: Jolanta Stecewicz

Opracowanie graficzne i skład:Michał Szwaguliński

Wydanie I. Gdańsk 2009ISBN 978-83-61225-05-8

Regan Press Regan Consulting Sp. z o.o. ul. Matki Polki 2 80-251 Gdańsk www.reganpress.pl

CIP – Biblioteka Narodowa

Marcinkowska, Monika (1973- )Standardy kapitałowe banków : bazylejska Nowa UmowaKapitałowa w polskich regulacjach nadzorczych /Monika Marcinkowska. – Gdańsk : Regan Consulting, 2009

Druk i oprawa: Arspol Bydgoszcz

Pamięci mojej Mamy

7

Spis treści

Wstęp ................................................................................................... 11

Rozdział 1. Ryzyko bankowe – praprzyczyna regulacji nadzorczych .. 15

1.1. Zakres działalności banków ........................................................... 15

1.2. Ryzyko .......................................................................................... 22

1.3. Źródła i rodzaje ryzyka bankowego .............................................. 28

1.4. Zarządzanie ryzykiem bankowym ................................................. 31

1.5. Metody kwantyfikacji ryzyka ......................................................... 36

1.5.1. Miary wrażliwości .............................................................. 36

1.5.2. Miary zmienności .............................................................. 37

1.5.3. Wartość zagrożona (VaR) ................................................... 38

1.5.4. Metody pomiaru poszczególnych rodzajów ryzyka bankowego ............................................................. 46

1.6. Główne przyczyny upadłości banków ........................................... 56

Rozdział 2. Regulacje bankowe ........................................................... 71

2.1. Powody ustanowienia regulacji bankowych .................................. 71

2.2. Zakres regulacji bankowych .......................................................... 80

2.3. Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego (BCBS) i międzynarodowa konwergencja standardów kapitałowych ......... 85

2.4. Regulacje bankowe Unii Europejskiej .......................................... 90

2.5. Regulacje bankowe w Polsce ......................................................... 93

8

Standardy kapitałowe banków. Bazylejska Nowa Umowa Kapitałowa ...

Rozdział 3. Struktura Nowej umowy kapitałowej (NUK) .................. 101

3.1. Trzy filary NUK ........................................................................... 101

3.2. Adekwatność kapitałowa banku – współczynnik wypłacalności i minimalne wymogi kapitałowe ........................... 105

3.3. Kapitał regulacyjny – składniki funduszy własnych ...................... 116

3.3.1. Fundusze własne i kapitał krótkoterminowy ..................... 116

3.3.2. Fundusze własne a kapitały własne .................................. 125

3.4. Podejścia do pomiaru ryzyka ...................................................... 128

3.4.1. Poziom zaawansowania pomiaru ryzyka (podejście uproszczone, standardowe, zaawansowane) .................... 128

3.4.2. Wymogi odnośnie do metodologii VAR ........................... 129

Rozdział 4. Minimalne wymogi kapitałowe – ryzyko kredytowe ..... 141

4.1. Podejście standardowe ................................................................ 142

4.1.1. Klasy ekspozycji ............................................................... 142

4.1.2. Zewnętrzne oceny wiarygodności kredytowej .................. 146

4.1.3. Wagi ryzyka ..................................................................... 153

4.1.4. Redukcja ryzyka kredytowego ......................................... 171

4.2. Podejście wewnętrznych ratingów ............................................... 189

4.2.1. System wewnętrznych ratingów ....................................... 189

4.2.2. Ustalanie wymogów kapitałowych ................................... 193

4.2.3. Traktowanie oczekiwanych strat ....................................... 226

4.2.4. Redukcja ryzyka kredytowego ......................................... 229

4.2.5. Porównanie metod ustalania wymogów kapitałowych ..... 235

4.3. Sekurytyzacja .............................................................................. 236

4.3.1. Istota sekurytyzacji ........................................................... 236

4.3.2. Wymogi kapitałowe z tytułu sekurytyzacji ........................ 238

Rozdział 5. Minimalne wymogi kapitałowe – ryzyko operacyjne .... 255

5.1. Istota ryzyka operacyjnego .......................................................... 255

5.2. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka operacyjnego ........................ 263

5.2.1. Metoda podstawowego wskaźnika (BIA) .......................... 265

5.2.2. Metoda standardowa (TSA) .............................................. 267

5.2.3. Metoda zaawansowanego pomiaru (AMA) ....................... 273

9

Spis treści

5.2.4. Podsumowanie ................................................................ 286

5.3. Rekomendacje nadzorcze dotyczące zarządzania ryzykiem operacyjnym ................................................................ 292

Rozdział 6. Minimalne wymogi kapitałowe – ryzyko rynkowe i pozostałe wymogi ......................................................... 295

6.1. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka rynkowego ............................ 295

6.1.1. Zasady obliczania pozycji w instrumentach bazowych ..... 296

6.1.2. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka walutowego ................ 298

6.1.3. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka cen towarów ............. 305

6.1.4. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka cen kapitałowych papierów wartościowych ................................................. 310

6.1.5. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka szczególnego cen instrumentów dłużnych ............................................. 316

6.1.6. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka ogólnego stóp procentowych .......................................................... 322

6.2. Pozostałe wymogi kapitałowe ...................................................... 338

6.2.1. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka rozliczenia, dostawy oraz ryzyka kredytowego kontrahenta ................ 338

6.2.2. Wymóg kapitałowy z tytułu przekroczenia limitu koncentracji zaangażowań i limitu dużych zaangażowań ................................................................... 342

6.2.3. Wymóg kapitałowy z tytułu przekroczenia progu koncentracji kapitałowej .................................................. 346

Rozdział 7. Proces analizy nadzorczej .............................................. 349

7.1. Znaczenie i zasady analizy nadzorczej ........................................ 349

7.2. System zarządzania ryzykiem i kontrola wewnętrzna .................. 354

7.3. Wewnętrzna ocena adekwatności kapitałowej – ICAAP .............. 362

7.3.1. Proces analizy adekwatności kapitałowej ......................... 362

7.3.2. Rodzaje ryzyka wymagające dodatkowego kapitału ......... 366

7.3.3. Podejścia do obliczania kapitału wewnętrznego .............. 371

7.4. Ocena nadzorcza (SREP) i działania nadzoru .............................. 384

7.4.1. Proces badania i oceny nadzorczej (SREP) ....................... 384

7.4.2. Zasady efektywnego nadzoru bankowego ....................... 390

10


Rozdział 8. Dyscyplina rynkowa ....................................................... 395

8.1. Znaczenie i założenia dyscypliny rynkowej ................................. 395

8.1.1. Konstrukcja dyscypliny rynkowej ..................................... 395

8.1.2. Regulacje rachunkowości ................................................. 403

8.2. Dyscyplina rynkowa jako trzeci filar NUK................................... 412

8.2.1. Wytyczne BCBS ............................................................... 412

8.2.2. Wymogi informacyjne w polskich regulacjach prawnych .. 417

Rozdział 9. Zarządzanie kapitałem banku ........................................ 427

9.1. Kapitał własny w banku .............................................................. 427

9.1.1. Funkcje kapitału własnego banku .................................... 427

9.1.2. Wymiary kapitału własnego banku .................................. 428

9.2. Rzeczywiste zapotrzebowanie na kapitał .................................... 432

9.2.1. Struktura kapitału banku – rozważania ogólne ................ 432

9.2.2. Zapotrzebowanie na fundusze własne banku .................. 435

9.3. Alokacja kapitału ekonomicznego ............................................... 448

Rozdział 10. Konsekwencje Nowej umowy kapitałowej ..................... 463

10.1. Wpływ NUK na wysokość współczynnika wypłacalności i wymogi kapitałowe ................................................................... 463

10.1.1. Badania ilościowe przed wdrożeniem NUK ..................... 463

10.1.2. Faktyczna zmiana współczynnika wypłacalności i wymogów kapitałowych po wdrożeniu NUK ................. 474

10.2. Skutki wdrożenia NUK ................................................................ 488

10.2.1. Korzyści i koszty NUK ...................................................... 488

10.2.2. Krytyka NUK .................................................................... 498

10.3. Propozycje zmian regulacji kapitałowych .................................... 510

10.3.1. Alternatywy dla NUK ....................................................... 510

10.3.2. Kierunki zmian NUK ........................................................ 516

Zakończenie ..................................................................................... 523

Bibliografia ..................................................................................... 527

11

Wstęp

Odkąd istnieją banki, wciąż aktualne jest pytanie o ich bezpieczeństwo. Py-tanie o tyle istotne, że kwintesencją działalności banków jest ponoszenie ryzyka, i o tyle zasadne, że działalność banku opiera się na cudzych pienią-dzach. W działalności tych podmiotów szczególnie mocno uwidacznia się dwoista natura ryzyka: z jednej strony niesie zagrożenie, z drugiej zaś – stwa-rza szanse. Aby generować wartość dla właścicieli, bank musi osiągać zyski, a zatem musi się narażać na ryzyko.

Odpowiedzialność państwa za kształtowanie bezpiecznych systemów fi-nansowych oraz za ochronę słabszych uczestników rynków przejawia się w konieczności tworzenia regulacji. Niektóre regulacje ograniczają możliwość prowadzenia jakichś działań, inne zaś mają motywować banki do określonych zachowań. W wypadku banków podstawowym odnośnikiem norm ostrożno-ściowych jest kapitał, gdyż pełni on w tych instytucjach szczególną funkcję – gwarantuje ich bezpieczeństwo, chroni przed ponoszonymi stratami, jest podstawą ich stabilności i rozwoju. Głównym celem tych regulacji jest za-pewnienie bezpieczeństwa funkcjonowania poszczególnych instytucji i całego systemu finansowego (którego rdzeniem są właśnie banki).

Szczególnie w czasach kryzysu i zawirowań na rynkach finansowych kwe-stie kształtowania porządku świata finansowego nabierają dużego znaczenia.Każdy kryzys przynosi nową wiedzę i weryfikuje dotychczasowe poglądy; lek-cje te są, niestety, okupione znacznymi kosztami. Aby minimalizować koszty, instytucje nadzorcze ciągle weryfikują przepisy, uczestniczą w wymianie do-świadczeń i poglądów, dążąc do doskonalenia ustanawianych norm.

Jakkolwiek regulacje kapitałowe budzą wiele kontrowersji i nie wszy-scy zgadzają się z tym, że w istocie właściwie spełniają one swoją funkcję, współcześnie nie da się z nich zrezygnować. Wszystkie wysiłki koncentrują się zatem na ich ulepszaniu.

Niniejsza publikacja wiąże się z głównym dokumentem regulacyjnym w bankowości początków XXI wieku – bazylejską Nową umową kapitałową

12


(Bazylea II, NUK). Jest to obecnie najważniejszy dokument zawierający wytycz-ne dotyczące kształtowania norm bezpieczeństwa banków przez ustanowienie minimalnego wymaganego poziomu kapitałów oraz sprawowania nadzoru nad bankami (instytucjonalnego i prywatnego). Dokument ten jest podstawą regulacji systemów finansowych w wielu krajach na świecie. Również Unia Eu-ropejska przyjęła go za podstawę bankowych dyrektyw kapitałowych (Capital Requirements Directives, CRD).

NUK tworzą trzy filary. Pierwszy (na którym koncentruje się większośćpublikacji na ten temat) dotyczy adekwatności kapitałowej, kolejne odnoszą się do nadzoru: instytucjonalnego (drugi filar) i prywatnego (trzeci filar).

Celem książki jest omówienie przepisów (uchwał Komisji Nadzoru Fi-nansowego, KNF) transponujących całościowy układ NUK i CRD na grunt prawa polskiego oraz wskazanie konsekwencji regulacji kapitałowych.

Punkt wyjścia prezentowanych rozważań to opis praprzyczyn regulacji bankowych. Pierwszy rozdział przedstawia zatem zakres działalności banków i ryzyko, jakie jej towarzyszy. Wskazano także stosowane metody pomiaru ry-zyka. Rozdział ten kończy przegląd przyczyn upadłości banków.

Drugi rozdział dotyczy regulacji bankowych. Omawia przyczyny ich wpro-wadzania, wskazuje postulowany ich optymalny zakres. Na tym tle wskazano obszary regulacji na świecie, w Unii Europejskiej i w Polsce. Kolejne rozdziały koncentrują się na wspomnianym fundamentalnym dokumencie – NUK (mię-dzynarodowej konwergencji pomiaru kapitału i standardów kapitałowych). Trzeci rozdział przedstawia ogólną strukturę tego dokumentu. Zdefiniowano tupodstawowy wskaźnik adekwatności kapitałowej – współczynnik wypłacalności. Zaprezentowano także licznik tego wskaźnika (fundusze własne) oraz ogólnie scharakteryzowano dopuszczalne w NUK podejścia do pomiaru ryzyka.

Kolejne trzy rozdziały prezentują pierwszy filar NUK: zasady obliczaniaminimalnych wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka kredytowego (rozdział czwarty), operacyjnego (rozdział piąty) oraz rynkowego (rozdział szósty).

Rozdział siódmy jest poświęcony drugiemu filarowi umowy, czyli proce-sowi analizy nadzorczej. Główne elementy tej części umowy dotyczą procesu oceny adekwatności kapitału wewnętrznego ICAAP (Internal Capital Adequacy Assessment Process), czyli wewnętrznych pomiarów zapotrzebowania na ka-pitał, oraz procesu badania i oceny nadzorczej SREP (Supervisory Review and Evaluation Process).

Trzeci filar NUK jest przedstawiony w rozdziale ósmym. Dotyczy dyscy-pliny rynkowej, czyli prywatnego nadzoru sprawowanego nad bankami przez uczestników rynku finansowego.

Rozdział dziewiąty stanowi swoiste podsumowanie rozważań na temat ka-pitału w banku. Opisuje jego funkcje i wymiary, a także przedstawia podejścia do oceny rzeczywistego zapotrzebowania na kapitał oraz jego wewnętrznej alokacji.

13

Wstęp

Książkę zamyka rozdział dziesiąty, w którym omówiono zarys rozważań na temat konsekwencji Bazylei II. Przedstawiono tu wyniki badań ilościowych przeprowadzanych przed wdrożeniem tego dokumentu, a także informacje o rzeczywistym kształtowaniu się współczynników wypłacalności banków od momentu wejścia nowych regulacji w życie. Opisano postrzegane korzyści z tych regulacji, zwracając również uwagę na rodzone przez nie koszty. Aby nie pozostawiać Czytelnika z jednostronnie pozytywnymi opiniami na temat NUK, dalsza część rozdziału jest poświęcona głównym kierunkom krytyki. Konsekwencją uwag zgłaszanych pod adresem Bazylei II są postulaty zmian w tych regulacjach, a nawet propozycje alternatywnych norm.

Doskonałe regulacje bankowe nie istnieją. Tak jak zmienia się świat, tak zmieniają się i banki, co wymusza konieczność stałego dostosowywania pra-wa. Zgodnie z prawem Goodharta i modelem dialektyki regulacyjnej Kane’a możemy się spodziewać, że banki wciąż będą próbowały minimalizować koszty spowodowane nakazami i zakazami, a regulatorzy – starali się zacie-śniać normy i uszczelniać przepisy. Proces tworzenia prawa nigdy się bowiem nie kończy.

Monika [email protected]

Łódź, grudzień 2008

15

Rozdział 1

Ryzyko bankowe – praprzyczyna regulacji nadzorczych

1.1. Zakres działalności bankówBanki są specyficznym rodzajem podmiotów gospodarczych. Specyfika tokonsekwencja roli, jaką odgrywają w gospodarce. Implikuje to zarówno regula-cyjne warunki ich funkcjonowania, jak i ich organizację i sposób zarządzania.

Szczególna rola banków wynika z podstawowych ich funkcji: udzielania kredytów i jednoczesnego przyjmowania depozytów1. Bank jest zatem insty-tucją pośredniczącą między podmiotami, które chcą ulokować pieniądze na określony czas (deponentami), a podmiotami, u których występuje – w danym czasie – zapotrzebowanie na środki pieniężne (kredytobiorcami). Pojawia się tu wszakże pytanie, czy rzeczywiście są na rynku potrzebni pośrednicy finan-sowi, a zatem czy celowe jest istnienie banków.

W literaturze można znaleźć trzy podstawowe argumenty, które wyja-śniają konieczność istnienia banków2:

– koszty transakcyjne – pośrednicy finansowi są cenni ze względu nadostarczanie usług podzielności i transformacji ryzyka, których sami

1 Jak pisze S. Bratkowski, Nieco inna historia cywilizacji. Dzieje banków, bankierów i obrotu pieniężnego, Biblioteka Nowoczesności, Warszawa 2003, s. 17: „Bankiera nie czyni samo udzielanie kredytu […]. Bankierstwo zaczyna się z podjęciem również tzw. operacji biernych, kiedy przyjmuje się i depozyty, kiedy płaci się od nich właścicielom odsetki lub co najmniej – trzyma ich pieniądze [...] z jakąś korzyścią dla siebie”; „[...] spisanie historii bankowości jest trudne: z zasady szukamy jej zalążków w świecie han-dlu, podczas gdy bierne i czynne operacje bankowe, niekiedy na znacznie większą skalę, uprawiali też inni partnerzy”.

2 Szerzej: M. Marcinkowska, Wartość banku. Kreowanie wartości i pomiar wyników działalności banku, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2003, s. 11–13.

16


pożyczkobiorcy nie osiągną ze względu na koszty transakcyjne; je-śli bowiem istnieją pewne stałe koszty jakiejś transakcji finansowej, topożyczkobiorcy utworzą koalicję, by działać wspólnie celem zaosz-czędzenia tych kosztów3;

– asymetria informacji – banki, zbierając z rynku informacje o potrzebach potencjalnych deponentów i kredytobiorców, mają lepszą możliwość przeprowadzania usług monitoringu; po pierwsze, znają ich preferen-cje dotyczące terminu i kwot inwestycji (depozytów i kredytów), po drugie, mają lepszy dostęp do informacji, a zatem lepszą możliwość oceny ryzyka związanego z inwestycją; mogą zatem uniknąć powie-lania kosztów monitoringu4. Powód ten łączy się zatem z pierwszą z wymienionych przyczyn w zakresie kosztów informacji5. Banki mają możliwość skorzystania z efektu synergii (informacyjnej ekonomii za-kresu w wypadku kredytów), mogą stworzyć pulę aktywów o tym samym poziomie oczekiwanego dochodu, a niższym ryzyku, aniżeli byliby to w stanie uczynić deponenci, którzy samodzielnie próbowali-by pożyczać pieniądze6. Wynika to z faktu, że banki mają dostęp do uprzywilejowanych informacji o przyszłych i obecnych kredytobior-cach (pozyskanych w trakcie podejmowania decyzji kredytowej oraz dzięki prowadzeniu rachunków tych podmiotów);

– preferencja płynności deponentów i kredytobiorców – banki kreują płynność, transformują niepłynne aktywa w płynne zobowiązania7. Istnieje co prawda możliwość odnalezienia potencjalnego deponenta i kredytobiorcy, którzy byliby zainteresowani tym samym terminem inwestycji, jednakże obie strony mogą w międzyczasie zmienić swe decyzje w razie zaistnienia nieprzewidzianych początkowo oko-liczności. Banki zaś są w stanie zebrać dużą liczbę deponentów i kredytobiorców, a tym samym spełnić wymagania obu stron i do-starczyć im żądanej płynności. Banki występują tu zatem jako

3 J. Gurley, E. Shaw, Money in a Theory of Finance, [za:] J.A.C. Santos, Bank Capital Regulation in Contemporary Banking Theory, „Financial Markets, Institutions & Instru-ments”, t. 10, 2001, nr 2.

4 D.W. Diamond, Financial Intermediation and Delegated Monitoring, [za:] J.A.C. Santos, op. cit.

5 Koszty te uwzględniają: koszty poszukiwań stron transakcji, ich weryfikacji, kosztymonitoringu działalności kredytobiorcy (w celu zapewnienia możliwości spłaty kredytu).

6 S. Heffernan, Modern Banking In Theory And Practice, John Wiley and Sons, Chichester 1996, s. 18.

7 D.W. Diamond, R.G. Rajan, Liquidity Risk, Liquidity Creation and Financial Fragility: A Theory of Banking, National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper, nr. w7430, grudzień 1998.

17


„ubezpieczyciele płynności dla agentów o nieznanych terminach po-trzeb konsumpcyjnych”8.

Z powyższego wynika, że egzystencja banków jest konsekwencją niedo-skonałości rynków. Gdyby bowiem istniał pełny, darmowy dostęp do informacji (a zatem gdyby potencjalni deponenci i kredytobiorcy, zainteresowani lokatą lub kredytem o tym samym przedziale czasu, mogli się sami odnaleźć) oraz nie istniałyby koszty transakcji, to banki nie miałyby racji bytu. Po prostu nie byłyby nikomu potrzebne.

Kolejna teza przemawiająca za koniecznością istnienia banków wyni-ka z obserwacji, że – pomimo istnienia możliwości pozyskiwania funduszy z innych, częstokroć tańszych źródeł (np. z rynku kapitałowego) – wiele podmiotów nadal korzysta z kredytów bankowych. Wyjaśnienie tego faktu można znaleźć w teorii sygnałów. Przedsiębiorstwo zaciąga kredyt w banku, aby zasygnalizować innym uczestnikom rynku swą wiarygodność kredytową (od pozytywnej oceny wiarygodności jest uzależnione przyznanie kredytu), co umożliwi mu pozyskanie tańszych funduszy z innych źródeł9, a ponadto zachęci klientów i dostawców do angażowania się w dłuższe z nim relacje10.

Główną rolą banków, będących podstawowym elementem systemu fi-nansowego, jest alokacja zasobów. Merton wskazał podstawowe funkcje, które musi spełniać system finansowy, aby wypełniał to zadanie11:

• rozliczanie i dokonywanie płatności dla ułatwienia wymiany dóbr i usług,

• agregacja funduszy w celu finansowania dużych projektów,• transfer zasobów ekonomicznych w czasie, przestrzeni i między bran-

żami,• dostarczanie sposobów zarządzania niepewnością i sposobów kontroli

ryzyka,• rozpowszechnianie informacji o cenach w celu podejmowania decyzji

w różnych sektorach gospodarki,• dostarczanie sposobów rozwiązywania problemów asymetrii infor-

macji oraz motywacji powstających przy tworzeniu kontraktów finan-sowych.

8 D. Diamond, P. Dybvig, Bank Runs, deposit insurance and liquidity, „Journal of Political Economy”, t. 91, 1983, nr 3.

9 E.F. Fama, What’s Different About Banks?, „Journal of Monetary Economics”, t. 15, 1985, nr 1.

10 J.E. Stiglitz, A. Weiss, Credit Rating in Markets with Imperfect Information, „American Economic Review”, czerwiec 1981, nr 71, [za:] S. Heffernan, Modern Banking, op. cit., s. 20.

11 R.C. Merton, A Functional Perspective of Financial Intermediation, „Financial Mana-gement”, t. 24, lato 1995.

18


W tabeli 1.1. wskazano, w jaki sposób banki spełniają te funkcje.

Tabela 1.1. Spełnianie przez banki funkcji systemu finansowego

Podstawowe funkcje Sposób spelniania funkcji przez banki

przeprowadzanie i rozliczanie płatności

dostarczają podstawowych form płatności (przelewy z rachunku rozliczeniowego, czeki, karty płatnicze, wypłata gotówki z bankomatu itp.)

agregacja (i dezagregacja) funduszy

zbierają depozyty i inne źródła funduszy, sprzedają fundusze powiernicze i inwestycyjne

transfer funduszy udzielają kredytów osobom prywatnym, przedsiębiorstwom i instytucjom rządowym, w różnych miejscach i na różne terminy

zarządzanie niepewnością i kontrola ryzyka

ograniczają niepewność związaną z ryzykiem kredytowym, płynnością i ryzykiem stopy procentowej, oferują usługi zarządzania ryzykiem

przetwarzanie informacji wykonują wiele usług polegających na pozyskiwaniu, przetwarzaniu, przechowywaniu i rozpowszechnianiu informacji

zaradzanie problemom agencyjnym powstającym przy zawieraniu kontraktów finansowych

monitorują zdolność kredytową pożyczkobiorców, sygnalizują zmiany w jakości kredytu, dostarczają gwarancji (i akceptów)

Źródło: J.F. Sinkey, Jr., Commercial Bank Financial Management In the Financial – Services Industry, wyd.6., Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 2002, s. 4.

Analiza przyczyn istnienia banków i pełnionych przez nie funkcji pro-wadzi do wniosku, że kwintesencją działalności bankowej jest ponoszenie ryzyka12: świadome narażanie się na nie i zarządzanie nim. Na banku ciąży zatem odpowiedzialność za uzyskanie przewagi w zakresie zarządzania ryzy-kiem, ku pożytkowi własnemu, klientów i gospodarki13

Ryzyko jako immanentną cechę działalności bankowej uwzględnia się także w legislacyjnej definicji banku. Ustawa Prawo bankowe definiuje tenpodmiot jako osobę prawną „utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, dzia-łającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek ty-tułem zwrotnym”14.

12 M. Marcinkowska, Kapitałowe normy ostrożnościowe dla banków – dostosowanie polskich regulacji prawnych do norm międzynarodowych, Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica, 2004, nr 176. Podobną opinię wyraża M. Zaleska (red.), Współczesna ban-kowość, t. 1, Difin, Warszawa 2007, s. 26: „[...] celem działalności bankowej jest kupnoi sprzedaż ryzyka oraz zarządzanie tym ryzykiem w dążeniu do generowania wyniku fi-nansowego oraz wzrostu wartości banku”.

13 D. Korenik, Odpowiedzialność banku komercyjnego. Próba syntezy, Difin, Warszawa2009, s. 171.

14 Ustawa z dnia 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2002 r, nr 72, poz. 359 ze zm., art. 2).

19


Ustawa ta ogranicza zakres działalności banków do czynności banko-wych oraz kilku innych, wskazanych enumeratywnie. Ma to służyć ochronie klientów tych instytucji przed kumulowaniem ryzyka z różnych typów działal-ności. Ustawa określa dwa rodzaje czynności bankowych: czynności bankowe i czynności, które stają się czynnościami bankowymi, gdy są wykonywane przez banki (patrz tabela 1.2.). Wykonywanie czynności z pierwszej grupy – często określanych jako czynności bankowe sensu stricto – jest zastrzeżone wyłącznie dla banków. Pozostałe zaś – nazywane czynnościami bankowymi sensu largo – nie podlegają takim ograniczeniom i bank, oferując je klientom, bezpośrednio konkuruje nie tylko z bankami, ale także z innymi rodzajami podmiotów.

Tabela 1.2. Czynności bankowe

Czynności bankowe sensu stricto Czynności bankowe sensu largo

− przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów

– prowadzenie innych rachunków bankowych– udzielanie kredytów– udzielanie i potwierdzanie gwarancji

bankowych oraz otwieranie i potwierdzanie akredytyw

– emitowanie bankowych papierów wartościowych

– przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych

– wydawanie instrumentu pieniądza elektronicznego

– wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach

– udzielanie pożyczek pieniężnych– operacje czekowe i wekslowe oraz operacje,

których przedmiotem są warranty– wydawanie kart płatniczych oraz

wykonywanie operacji przy ich użyciu– terminowe operacje finansowe– nabywanie i zbywanie wierzytelności

pieniężnych– przechowywanie przedmiotów i papierów

wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych

– prowadzenie skupu i sprzedaży wartości dewizowych

– udzielanie i potwierdzanie poręczeń– wykonywanie czynności zleconych,

związanych z emisją papierów wartościowych – pośrednictwo w dokonywaniu przekazów

pieniężnych oraz rozliczeń w obrocie dewizowym

Źródło: na podstawie ustawy Prawo bankowe (art. 5).

Oprócz świadczenia usług wymienionych wśród czynności bankowych bank może15:

– obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej i jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych,

– zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,– dokonywać obrotu papierami wartościowymi,– dokonywać, na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem, zamiany wie-

rzytelności na składniki majątku dłużnika,– nabywać i zbywać nieruchomości,

15 Ibidem, art. 6.

20


– świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,– świadczyć usługi certyfikacyjne w rozumieniu przepisów o podpisie

elektronicznym, z wyłączeniem wydawania certyfikatów kwalifiko-wanych wykorzystywanych przez banki w czynnościach, których są stronami,

– świadczyć inne usługi finansowe,– wykonywać inne czynności, jeżeli uprawniają je do tego przepisy od-

rębnych ustaw.Na podstawie obu grup czynności bank musi stworzyć ofertę dla klien-

tów oraz zorganizować swoją gospodarkę finansową. W odniesieniu do ofertybankowej definiuje się operacje bankowe, czyli umowne relacje między ban-kiem i klientem, w których bank świadczy usługi, a klient jest usługobiorcą. Z tymi operacjami wiążą się określone świadczenia bądź to na rzecz banku (np. prowizje, odsetki od kredytów), bądź też na rzecz klienta (np. odsetki od depozytów)16.

Operacje bankowe mogą być klasyfikowane według17:– podmiotów – operacje własne, klientów, obce,– terytorium – operacje krajowe i zagraniczne, międzybankowe i mię-

dzyoddziałowe,– rodzajów operacji – operacje bilansowe, pozabilansowe, nieewiden-

cjonowane w bilansie,– rodzaju waluty – operacje w złotych, w walutach obcych,– przedmiotu działania – operacje czynne, bierne, pośredniczące,– form rozliczeń – operacje gotówkowe, bezgotówkowe.Najbardziej powszechny ogólny podział wyodrębnia:– operacje czynne, czyli aktywne – wiążą się z lokowaniem zgromadzo-

nych środków; są to przede wszystkim kredyty oraz papiery warto-ściowe, a także lokaty zdeponowane w innych bankach;

– operacje bierne, czyli pasywne – polegają na pozyskiwaniu środków; są to przede wszystkim depozyty, własne papiery wartościowe, zacią-gnięte kredyty, pożyczki itp.;

– operacje usługowe (pośredniczące i inne) – to przede wszystkim opera-cje pośredniczące, czyli wykonywane na zlecenie i rachunek klientów (np. rozliczenia pieniężne, zakup papierów na zlecenie klienta itp.), a także inne usługi, np. wynajem skrytek sejfowych, doradztwo.

Banki mogą tworzyć swoją ofertę na bazie wszystkich dozwolonych pra-wem bankowym czynności bądź też ograniczyć się do pewnego zakresu. Po-dobnie zresztą jest z wyborem grupy klientów, do których bank adresuje tę

16 W.L. Jaworski, Bankowość. Podstawowe założenia, Poltext, Warszawa 1996, s. 115.17 Por.: K. Opolski, ABC... bankowości. Samodzielny pracownik bankowy, Instytut

Naukowo-Wydawniczy OLYMPUS, Warszawa 1998, s. 82.

21


ofertę – może to być wyraźnie sprecyzowana grupa bądź nie. Między innymi te aspekty są podstawą wyróżnienia rodzajów banków. Zatem wyodrębnia się18:

– banki uniwersalne, które wykonują pełny zakres usług – zarówno gro-madzenie depozytów i udzielanie kredytów, jak i obrót papierami wartościowymi, działalność emisyjną i doradczą itd.; cele działania tych banków są kompleksowe, obsługują klientów zarówno detalicz-nych, jak i korporacje i małe firmy;

– banki depozytowo-kredytowe, które koncentrują się na podstawowych czynnościach bankowych związanych z gromadzeniem depozytów i udzielaniem kredytów oraz przeprowadzaniem rozliczeń; krąg klien-tów nie musi być ograniczony, choć współcześnie wielu klientów uważa ten zakres usług za niewystarczający (w szczególności duże przedsiębiorstwa i zamożni klienci indywidualni), zatem banki takie zwykle muszą się koncentrować na wybranych grupach podmiotów;

– banki inwestycyjne, których domeną działalności są operacje na rynku pieniężnym, działalność brokerska i dealerska, zarządzanie aktywami klientów, tworzenie i zarządzanie funduszami venture capital, doradz-two dla korporacji, finansowanie długoterminowe itd.; działalność tejgrupy banków koncentruje się na dużych przedsiębiorstwach i ewen-tualnie bardzo zamożnych klientach indywidualnych;

– banki specjalistyczne, które skupiają się na określonym rodzaju czyn-ności bankowych, np. finansowaniu pewnego rodzaju potrzeb, lubwykorzystują określone parametry typowych produktów; przykładem pierwszego typu specjalizacji są banki samochodowe (finansującekredyty na zakup samochodu), na ogół powiązane kapitałowo z pro-ducentem określonej marki pojazdów, a przykładem drugiego typu – banki hipoteczne, które udzielają kredytów zabezpieczonych hi-poteką; największe znaczenie ma tu zatem nie cel kredytowania (niekoniecznie zakup nieruchomości), lecz sposób zabezpieczenia wie-rzytelności; działalność banków hipotecznych reguluje odrębna ustawa (o listach zastawnych i bankach hipotecznych);

– spółdzielczość kredytową (banki spółdzielcze), która odróżnia się nie tylko formą prawną, ale także zakresem działania; zwykle są to małe banki koncentrujące się na obsłudze członków spółdzielni, działające z reguły na obszarach wiejskich; często mają charakter banków depo-zytowo-kredytowych, a nawet uniwersalnych; ich działalność reguluje – poza Prawem bankowym – także Ustawa o funkcjonowaniu ban-ków spółdzielczych (...);

18 Por. m.in.: W.L. Jaworski, Z. Zawadzka (red.), Bankowość. Podręcznik akademicki, wyd. 2, Poltext, Warszawa 2004, s. 43; J. Ostaszewski (red.), Finanse, Difin, Warszawa2005, s. 203.

22


– kasy oszczędnościowe (popularne zwłaszcza w Niemczech), które skupiają się na zaspokajaniu potrzeb gospodarstw domowych i ma-łych firm.

Niekiedy powyższa lista jest uzupełniana o instytucje parabankowe (np. SKOK-i), jednak są to podmioty, które – choć wykonują działalność zbliżoną lub nawet analogiczną do bankowej – nie podlegają reżimowi Prawa banko-wego i nie sprawuje się nad nimi nadzoru bankowego19.

Banki mogą działać na różnym obszarze. Wyróżnia się banki lokalne, re-gionalne, ogólnokrajowe, międzynarodowe i globalne. Kolejnym czynnikiem różnicującym banki jest zakres stosowanych kanałów dystrybucji produktów i kontaktów z klientami. Współcześnie powszechne są banki wielokanałowe, co zostało wymuszone wymaganiami klientów. Na ogół kanały zdalnego do-stępu (np. internet, telefon, telefon komórkowy: WAP, SMS) są uzupełnieniem placówek bankowych, jednak niektóre banki przyjmują strategię różnicowa-nia kanałów w odniesieniu do różnych grup klientów lub produktów.

Wszelkie ostre podziały rodzajów systemów bankowych i rodzajów sa-mych banków w ostatnich latach mocno się zatarły. Coraz częściej banki łączą działalność uniwersalną ze specjalistyczną bądź tworzą holdingi lub konglo-meraty finansowe. Wynika to z chęci całościowej obsługi klienta przez jedenpodmiot (lub grupę podmiotów powiązanych)20. Aby sobie zagwarantować możliwość istnienia w przyszłości oraz utrzymać lub nawet wzmocnić swą pozycję konkurencyjną, banki muszą aktywnie dostosowywać się do doko-nujących się wokół nich przemian. Funkcje banków będą zatem ewoluować, aby mogły one zyskiwać trwałą przewagę konkurencyjną.

Z każdą operacją bankową wiąże się ryzyko. Rozwój bankowości, wpro-wadzanie nowych produktów oraz form świadczenia usług finansowychwpływają na zmianę charakteru całościowego ryzyka ponoszonego przez te instytucje. W związku ze wzrostem skali, znaczenia i tempa realizacji transak-cji bankowych tym bardziej istotne staje się właściwe zarządzanie ryzykiem.

1.2. RyzykoRyzyko jest nieodłącznym elementem rzeczywistości, w której żyjemy. Główną cechą ryzyka jest niepewność, czyli obiektywna prawidłowość wkomponowana

19 Aktualnie proponuje się objęcie SKOK-ów nadzorem KNF.20 Szerzej na ten temat: M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Konglomeraty finansowe, Pol-

skie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007; M. Marcinkowska, Rozwój instytucji finansowych – ewolucja nurtu all-finance, [w:] T. Michalski (red.), Ubezpieczenia gospo-darze wobec globalizacji rynków finansowych – historia i perspektywy rozwoju, OficynaWydawnicza SGH, Warszawa 2007.

23


w świat zewnętrzny21. Źródłem tej niepewności jest nieznajomość przyszłe-go stanu natury. Przyjmuje się istnienie niepewności mierzalnej (ryzyka) oraz niepewności niemierzalnej (niepewności sensu stricto)22. Z ryzykiem mamy zatem do czynienia wtedy, gdy niepewność co do przyszłych stanów natury jest mierzalna w sensie probabilistycznym, czyli znany jest rozkład prawdopo-dobieństwa zaistnienia poszczególnych stanów natury.

Ryzyko jest zatem również immanentną cechą każdej aktywności eko-nomicznej. Towarzyszy wszelkim decyzjom i działaniom przedsiębiorstw, jest związane ze wszystkimi procesami zachodzącymi w organizacji. De-finiowane jest zwykle jako prawdopodobieństwo, że nastąpi zdarzenieniosące ze sobą negatywne skutki. Ryzyko w działalności przedsiębiorstwa oznacza niebezpieczeństwo, że przedsiębiorstwo nie osiągnie swych ce-lów. Tu również dokonuje się rozróżnienia między niepewnością i ryzykiem: niepewność oznacza, że podmiot nie jest w stanie uświadomić sobie charak-teru, rozmiaru i prawdopodobieństwa negatywnych zdarzeń; gdy wszystkie czynniki zagrożenia są możliwe do zidentyfikowania, a także można określićpoziomy występowania tych czynników i ich prawdopodobieństwo, mówi się o ryzyku23.

W literaturze można odnaleźć wiele definicji ryzyka, wiele jest także próbwskazania etymologii tego pojęcia. Zwykle ryzyko jest utożsamiane z niebezpie-czeństwem, groźbą. Jednak wskazuje się także na jego pozytywne konotacje. Najczęściej przytacza się za Bernsteinem starowłoskie słowo risicare, które ozna-cza odważyć się24. Są również podawane starowłoskie ris(i)co i greckie rhiza odnoszące się do możliwości opłynięcia odpowiednio skały podwodnej, rafy lub urwiska, ściany skalnej25.

W języku chińskim symbol oddaje szersze znaczenie wyrazu ryzy-ko: zarówno zagrożenie (kryzys), jak i możliwości26.

W naukach ekonomicznych spotyka się dwie koncepcje ryzyka27:

21 A.H. Willett, The Economic Theory of Risk and Insurance, [za:] E. Smaga, Ryzy-ko i zwrot w inwestycjach, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995, s. 8–9.

22 F.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, Cosimo Classics 2005 (pierwotne wyda-nie: University of Boston Press, Boston 1921).

23 W.L. Jaworski (red.), Współczesny bank, Poltext, Warszawa 1998; J. Duraj, Przedsiębiorstwo na rynku kapitałowym, PWE, Warszawa 1996. Takie podejście nawiązu-je do publikacji Knighta.

24 P.L. Berenstein, Przeciw Bogom – niezwykłe dzieje ryzyka, WIG-Press, Warszawa 1997.

25 Za: A. Karmańska (red.), Ryzyko w rachunkowości, Difin, Warszawa 2008, s. 22.26 A. Damodaran, Strategic Risk Taking. A Framework for Risk Management, Wharton

School Publishing, Pearson Education, Upper Saddle River, New Jersey 2008, s. 6.27 K. Jajuga (red.), Zarządzanie ryzykiem, PWN, Warszawa 2007, s. 13.

24


− negatywną (ryzyko jako zagrożenie), w której ryzyko oznacza możli-wość nieosiągnięcia oczekiwanego efektu,

− neutralną (ryzyko jako zagrożenie i szansa), w której ryzyko oznacza możliwość uzyskania efektu różniącego się in minus lub in plus od oczekiwanego efektu.

Poniższa tabela podsumowuje cechy pojęcia ryzyka według różnych nur-tów badawczych.

Tabela 1.3. Cechy ryzyka według różnych nurtów badawczych

Nurt badawczy Obserwacje, wnioski i uogólnienia

Filozoficzne i klasycznepodstawy definiowaniaryzyka

− ryzyko to trudna, a często wręcz niemożliwa do przewidzenia potencjalna zmienności rezultatów (wyników) zdarzenia

− ryzyko wiąże się z:• działaniem w nierozpoznanych warunkach,• wątpliwościami dotyczącymi obszaru działania,• sygnałami dotyczącymi istotny tzw. zdarzeń przypadkowych

− ryzyko ma obiektywny charakter i dlatego konieczne jest odróżnienie ryzyka i realizacji ryzyka oraz zarządzania w warunkach ryzyka

− przy definiowaniu ryzyka wskazane jest powiązanie pierwiastkaobiektywnego (ryzyka sensu stricto) z pierwiastkiem subiektywnym, jakim jest stan umysłu (niepewność)

Neoklasyczne ramy analizy cech ryzyka

− ryzyko wiążące się z działalnością gospodarczą wymaga punktu odniesienia, jakim jest kategoria zysku, którego wartość w warunkach niepewności jest wielkością zmienną

− skłonność do ponoszenia ryzyka jest zdeterminowana wartością oczekiwanego zysku

− ryzyko to nie to samo co niepewność, ryzyko to niepewność mierzalna

Cechy ryzyka według defensywnego nurtu w jego definiowaniu

− ryzyko jest zjawiskiem negatywnym: niebezpieczeństwem negatywnego odchylenia od celu, możliwością podjęcia błędnej decyzji, niebezpieczeństwem osiągnięcia niekorzystnego wyniku

− niepewność jest kategorią subiektywną, ryzyko jest obiektywne− podejście to jest podstawą teorii ubezpieczeń, w której pojawiają

się pojęcia zdarzenia losowego, wypadku losowego, szkody losowej, niebezpieczeństwa i hazardu (fizycznego, moralnegoi duchowego)

− w teorii ubezpieczeń ryzyko jest interpretowane na różne sposoby: (1) ryzyko jako możliwość (szansa, prawdopodobieństwo) wystąpienia straty, (2) ryzyko jako prawdopodobieństwo wyniku innego niż oczekiwany, (3) ryzyko jako przedmiot ubezpieczenia, (4) ryzyko jako niepewność (niebezpieczeństwo)

Podejście do identyfikowania cech ryzyka według nurtu ofensywnego

− ryzyko wiąże się immanentnie z działalnością przedsiębiorstwa i jest potencjalnym źródłem strat lub zysków, ma znaczenie negatywne w sensie ekonomicznym, a jego pozytywnym odpowiednikiem jest szansa

− niepewność jest zjawiskiem statycznym, ryzyko zaś – dynamicznym, ściśle związanym z działaniem

25


Nurt badawczy Obserwacje, wnioski i uogólnienia

− uświadomione zjawisko niepewności przekształca się w ryzyko; w definiowaniu ryzyka można wyodrębnić elementy obiektywne i subiektywne; elementy obiektywne to: (1) przedsięwzięcie lub interesy narażone na ryzyko, (2) zdarzenia powodujące niebezpieczeństwa, możliwość ich zaistnienia i moment ich zaistnienia, (3) wielkość szkód, które te zdarzenia mogą spowodować; elementami subiektywnymi są: (1) świadomość podmiotu gospodarującego istnienia niebezpieczeństw związanych z podejmowanym przedsięwzięciem lub prowadzonymi interesami, (2) niepewność lub niebezpieczeństwo zaistnienia w konkretnym przypadku, a w razie zaistnienia – określenie, jakie powstaną szkody, (3) decyzja wzięcia na siebie odpowiedzialności z mogących zaistnieć zdarzeń

− ryzyko jest funkcją niepewności, która mu zawsze towarzyszy− ryzyko jest kategorią dynamiczną, ściśle związaną z działaniem

lub zaniechaniem− w kontekście działania przedsiębiorstwa można mówić o ryzyku,

które: (1) trzeba podjąć, (2) na które można sobie pozwolić, (3) którego nie powinno się podejmować

Nurt definiowania ryzykaumiejscowiony w teorii podejmowania decyzji

− ryzyko towarzyszy problemom decyzyjnym, ale tylko tym, w których nie ma pewności co do wyników podjętej decyzji (nie są one zdeterminowane); ryzyko może w tych decyzjach wystąpić samodzielnie (w sytuacjach probabilistycznych) lub w połączeniu z niepewnością (w sytuacjach strategicznych)

− podejmowanie decyzji w warunkach niepewności i ryzyka opiera się na teorii gier, w której – w odróżnieniu od teorii prawdopodobieństwa – istnieje możliwość wyboru jednej z możliwych strategii działania

− analiza zadań decyzyjnych musi być prowadzona w połączeniu z analizą środowiska, w jakim są one podejmowane (niepewności, dynamiki, złożoności)

Źródło: A. Karmańska (red.), Ryzyko w rachunkowości, op. cit., s. 59–60.

Nauka finansów utożsamia ryzyko ze zmiennością określonej wielkościekonomicznej: strumieni pieniężnych netto generowanych w danym przedsię-wzięciu gospodarczym, wartości rynkowej, wyników finansowych, przychodówlub innych parametrów. Dokładniej rzecz ujmując, z ryzykiem mamy do czy-nienia wówczas, gdy możliwe jest określenie rozkładu prawdopodobieństwa osiągnięcia określonego poziomu analizowanego parametru ekonomicznego. Jeśli nie jest on znany, sytuacja taka jest nazywana niepewnością28. Zarządza-nie ryzykiem prowadzi do zmniejszenia poziomu tej zmienności. Umiejętna kontrola ryzyka – przy stabilizacji przepływów pieniężnych – wpływa na zmniejszenie zmienności wartości podmiotu29.

28 J. Czekaj, Z. Dresler, Podstawy zarządzania finansami firm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 38.

29 Ch. Smithson, C. Smith, D. Wilford, Zarządzanie ryzykiem finansowym, Dom Wy-dawniczy ABC, Kraków 2000.

26


Przykład 1.1. Definiowanie ryzyka

Zilustrujmy kwestię ryzyka przykładem30. Przedsiębiorstwa A i B sporządzają prognozę swych wyników. Analiza uwzględnia cztery sytuacje makroekonomicz-ne: recesję, równowagę, hossę (wzrost) i bardzo dynamiczny wzrost (boom). Dla każdego scenariusza określono możliwą sytuację finansową przedsiębiorstwa. Jejpodsumowaniem jest stopa rentowności.

Sytuacja makroekonomicznaPrawdopo-dobieństwo

Stopa rentowności

przedsiębiorstwo A przedsiębiorstwo B

boom 0,1 30% 25%

hossa 0,2 20% 11%

równowaga 0,4 10% 7%

recesja 0,3 –10% 0%

Oczekiwana stopa jest równa sumie iloczynów poszczególnych stóp ren-towności i odpowiadających im poziomów prawdopodobieństwa. W wypadku przedsiębiorstwa A mamy do czynienia z wyższą wartością oczekiwaną – 8%, jednak większa jest także zmienność wyniku (tu mierzona odchyleniem standar-dowym).

Sytuacja makroekonomiczna

Praw

dopo

dobi

eńst

wo

Stopa rentowności wartość oczekiwana

prze

dsię

bior

stw

o A

prze

dsię

bior

stw

o B

prze

dsię

bior

stw

o A

prze

dsię

bior

stw

o B

boom 0,1 30% 25% 3,0% 2,5%

hossa 0,2 20% 11% 4,0% 2,2%

równowaga 0,4 10% 7% 4,0% 2,8%

recesja 0,3 –10% 0% –3,0% 0,0%

1,0 wartość oczekiwana 8,0% 7,5%

odchylenie standardowe 2,92 pp 1,10 pp

Wartość oczekiwana określa zatem (szansę) możliwość stojącą przed przed-siębiorstwem, a odchylenie standardowe – zagrożenie (ryzyko). Sytuację tę podsumowuje ilustracja 1.1.: im bardziej wyniki są skupione wokół wartości

30 Por. A. Damodaran, Corporate Finance. Theory and Practice, Wyd. 2, John Wiley & Sons, b.m. 2001, s. 152–153; E. Smaga, op. cit., s. 19; E.F. Brigham, Podstawy zarządza-nia finansami, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 176–177.

27


oczekiwanej, tym mniejsze ryzyko (mniejsza zmienność); im bardziej krzywa jest płaska, tym większe ryzyko (większa zmienność). Podkreślmy, że z ryzykiem mamy do czynienia zarówno w wypadku osiągania rezultatów gorszych od ocze-kiwanych, jak i lepszych.

Ilustracja 1.1. Porównanie rozkładu wyników finansowych

Dodajmy, że wydłużenie horyzontu czasowego powoduje zwiększenie ryzy-ka – wykresy rozkładów prawdopodobieństw są coraz bardziej spłaszczone (patrz ilustracja 1.2.). Zatem im dalej projekcje wybiegają w przyszłość, tym większe ryzyko.

Źródło: E. Smaga, Ryzyko i zwrot w inwestycjach, op. cit., s. 18.

Ilustracja 1.2. Wpływ czasu na ryzyko

28


1.3. Źródła i rodzaje ryzyka bankowegoWiele rodzajów ryzyka powstało lub nasiliło się w ostatnich kilkunastu latach, co wynika z bardzo dynamicznego rozwoju instrumentów i rynków finan-sowych, konkurencji na nich, a także wyrafinowanych technik zarządzania.Istnieje wiele klasyfikacji ryzyka ponoszonego przez banki31. Powszechnie mówi się o ryzyku biznesowym, makroekonomicznym i finansowym. Ryzykobiznesowe jest ryzykiem dobrowolnie podejmowanym przez przedsiębior-stwo w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej i dodania wartości. Jest ściśle związane z branżą i specyfiką rynku, na którym działa podmiot. Ryzykomakroekonomiczne wynika z otoczenia gospodarczego i politycznego. Ryzy-ko finansowe odnosi się do strat, które można ponieść w związku ze zmianącen na rynkach.

W wypadku banków dokonuje się podstawowego podziału ryzyka na finansowe i operacyjne. W grupie ryzyka finansowego wyróżnia się: ryzykokredytowe, stóp procentowych, ryzyko kursów walutowych, ryzyko papierów wartościowych, ryzyko cen towarów; cztery ostatnie rodzaje ryzyka łączy się zazwyczaj w grupę ryzyka rynkowego. Ryzyko utraty płynności jest kolejnym rodzajem ryzyka – wpływają nań wszystkie wcześniej wymienione. Niektó-re źródła wyodrębniają również ryzyko niewypłacalności, choć w istocie jest ono wpisane w każdy inny rodzaj ryzyka32. Ogólną klasyfikację ryzyka banko-wego przedstawia ilustracja 1.3.

Ryzyko kredytowe jest uznawane za główny rodzaj ryzyka bankowego. Wiąże się z niebezpieczeństwem poniesienia strat na skutek niewywiązania się kredytobiorcy z umowy, tj. niespłacenia kredytu lub nieterminowej jego spłaty. Wyodrębniane jest:

– ryzyko pojedynczego kredytu, określające wysokość straty, jaka grozi bankowi na skutek niespłacenia konkretnego kredytu,

– ryzyko łączne portfela kredytowego, na które – oprócz ryzyka wszyst-kich kredytów – wpływa także stopień zależności między poszczegól-nymi kredytami.

Niektóre źródła wyróżniają ponadto ryzyko kredytowe aktywne (związa-ne ze stratami możliwymi do poniesienia na skutek niespłacalności kredytów) i ryzyko kredytowe pasywne (rozumiane jako ryzyko pozyskania odpowied-nich źródeł finansowania kredytów). Wydaje się jednak, że tak rozumiane

31 Przegląd ogólnych klasyfikacji ryzyka zawierają m.in. prace: W. Tarczyński, M. Mojsiewicz, Zarządzanie ryzykiem, PWE, Warszawa 2001; A. Karmańska (red.), Ryzyko w rachunkowości, op. cit.; M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, OficynaWydawnicza SGH, Warszawa 2001.

32 M. Marcinkowska, Ocena działalności instytucji finansowych, Difin, Warszawa2007.

29


pasywne ryzyko nie jest ryzykiem kredytowym, lecz wynika z konieczności zapewnienia adekwatnej struktury finansowania i jest związane z groźbą utra-ty płynności.

Źródłem ryzyka kredytowego jest przede wszystkim osoba kredytobior-cy (ryzyko jest związane z jego kondycją finansową) oraz umowa kredytu(ryzyko jest związane z warunkami transakcji oraz ewentualnymi nieprawidło-wościami umowy). Wyróżnia się także ryzyko zabezpieczeń przyjmowanych dla zagwarantowania zwrotu kredytu (ryzyko to jest związane z niemożnością zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia, np. ze względu na zbyt małą jego wartość lub brak możliwości upłynnienia).

Ryzyko rynkowe wiąże się ze zmianami rynkowych cen pozycji bilanso-wych i pozabilansowych banku, czyli stóp procentowych, kursów wymiany walut, cen papierów wartościowych i cen towarów. Źródłem ryzyka jest tu poziom parametrów rynkowych, ich zmienność oraz korelacja pomiędzy po-szczególnymi instrumentami.

Ryzyko stóp procentowych jest ryzykiem zmiany kwoty dochodów na skutek zmian poziomu stóp procentowych. W bilansie banku przeważają po-zycje, których wartość zależy od poziomu stóp procentowych. Zatem zmiany poziomu rynkowych stóp procentowych implikują zmienność dochodów ge-nerowanych przez te pozycje. Rozwój instrumentów pochodnych powoduje wzrost rozmiarów ponoszonego przez banki ryzyka stóp procentowych.

Ryzyko kursów walutowych (ryzyko walutowe, dewizowe) wiąże się ze zmianami dochodów, na które jest narażony bank na skutek zmian kursów walut obcych. Zyski lub straty te powstają z powodu zmian wartości pozycji aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych, jak i związanych z nimi indeksowanych przychodów i kosztów (odsetek i prowizji). Drugim elemen-tem ryzyka walutowego jest ryzyko wynikające z przeprowadzanych przez bank transakcji zagranicznych.

Ryzyko cen papierów wartościowych dotyczy:– w wypadku kapitałowych papierów wartościowych – zmian kursów

giełdowych tych papierów,– w wypadku dłużnych papierów wartościowych – zmiany wartości

papierów związanej z kondycją finansową emitenta (jego zdolnościądo obsługi i wykupienia zobowiązania) oraz z poziomem oprocento-wania.

Wyróżniane jest tu ryzyko ogólne rynku (wspólne dla wszystkich instru-mentów o danym charakterze) i ryzyko szczególne poszczególnych papierów (związane z konkretnym emitentem i konkretną emisją).

Ryzyko cen towarów dotyczy przede wszystkim podejmowanych przez bank transakcji pochodnych, których przedmiotem są towary (np. surowce, metale szlachetne, produkty rolne itp.) o zmieniających się w czasie cenach.

30


W wypadku ryzyka operacyjnego spotykana jest największa różnorodność opisu i klasyfikacji poszczególnych rodzajów ryzyka. Na ogół wymienia się:

– ryzyko technologiczne – wynikające z braku lub niewłaściwego funk-cjonowania systemów informacyjnych, a także braku informacji lub generowania niewłaściwych informacji przez te systemy (co może uniemożliwić skuteczne zarządzanie m.in. innymi rodzajami ryzyka bankowego),

– ryzyko ludzkie – będące skutkiem błędów lub nadużyć popełnianych przez pracowników banku oraz osoby trzecie, a także wadliwego za-rządzania bankiem i sprawowania kontroli wewnętrznej.

Odrębną kwestią jest ryzyko związane z procedurami i standardami. Źró-dłem strat może być tu brak wewnętrznych regulacji, ich nieadekwatność lub niestosowanie się pracowników do nich. Niekiedy ryzyko to jest łączone z grupą ryzyka ludzkiego (jako że procedury są dziełem ludzi i powinny być przez nich przestrzegane).

Pewne znaczenie ma także ryzyko związane z fizycznymi aktywami użyt-kowanymi przez bank. Bank może ponieść straty na skutek uszkodzenia, niezadziałania lub błędnego zadziałania wykorzystywanych przezeń aktywów. Ponieważ w większości przypadków majątek trwały banku korzysta w jakimś stopniu z technologii komputerowej, często ryzyko to jest włączane do grupy ryzyka technologicznego.

Do tej grupy ryzyka bywa zaliczane także ryzyko zdarzeń związane z możliwością wystąpienia określonych sytuacji (zwykle zewnętrznych), nie-związanych z wymienionymi rodzajami ryzyka, a mającymi wpływ na wyniki banku.

Kolejna grupa rodzajów ryzyka dotyczy regulacji prawnych i w niektó-rych publikacjach bywa włączana do ryzyka operacyjnego. Ryzykiem jest tu groźba poniesienia strat na skutek niezgodności z przepisami prawa lub w wy-niku zmiany przepisów. Szczególnym przypadkiem jest sytuacja, gdy przepisy prawa są niejasne lub niejednoznaczne, a stosowane przez bank rozwiązania opierają się jedynie na interpretacjach. Ponieważ działalność banków podle-ga ścisłej regulacji w zakresie jej podejmowania i prowadzenia, ryzyko może tkwić także w zakazie wykonywania określonych czynności bankowych.

Ryzyko utraty płynności (w skrócie nazywane ryzykiem płynności) jest definiowane jako ryzyko braku możliwości terminowego wywiązania się z zo-bowiązań. W wypadku banku termin ten jest rozumiany znacznie szerzej i dotyczy dopasowania struktury terminowej aktywów i pasywów. Ryzyko utraty płynności to jedno z podstawowych zagrożeń, na jakie jest narażony bank, ponieważ jest ono multiplikowane przez wpływ każdego z innych ro-dzajów ryzyka. Płynność banku może być zagrożona nie tylko ze względu na niedostosowanie terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasy-wów, ale w dużej mierze także z uwagi na utratę wartości aktywów lub brak oczekiwanych z nich wpływów oraz nieoczekiwane wypłaty. Posiadanie za-

31


pasu płynności wiąże się z możliwością szybkiego upłynnienia aktywów, bez ponoszenia znacznych kosztów, a także z możliwością szybkiego pozyska-nia nowych pasywów. Cecha ta jest zależna nie tylko od rodzaju i struktury posiadanych przez bank aktywów, ale także od sytuacji na rynku (płynno-ści rynków) oraz pozycji banku na rynku warunkującej możliwość szybkiego pozyskania „krótkoterminowego pieniądza”. Jedną z najistotniejszych cech decydujących o płynności banku jest więc jego reputacja – zarówno wśród klientów, jak i innych uczestników rynku.

Niekiedy w odrębnej kategorii jest wymieniane ryzyko niewypłacalno-ści (zwane też ryzykiem wyniku finansowego lub ryzykiem kapitału). Ryzykowyniku finansowego jest określane jako ryzyko utraty kapitału własnego33. Ryzyko to oznacza zatem niebezpieczeństwo poniesienia znacznych strat – generowanych przez różnego rodzaju ryzyko – których bank nie będzie w stanie pokryć. Jest to więc ryzyko upadłości (czyli ryzyko kredytowe, jakie bank rodzi w portfelach swych wierzycieli). Ryzyko niewypłacalności jest kon-sekwencją wszystkich rodzajów ryzyka finansowego i operacyjnego, na którejest narażony bank, oraz posiadanego kapitału własnego. Kapitał własny jest zatem głównym odniesieniem w regulacjach nadzorczych, które wymagają od banków zachowania adekwatności kapitałowej (czyli posiadania poziomu funduszy własnych odpowiednio do skali ponoszonego ryzyka finansowegoi operacyjnego). Omawiając ryzyko kapitałowe, wskazuje się na ryzyko pier-wotne – odnoszące się do gromadzenia kapitału – i wtórne, czyli związane z jego wykorzystaniem34.

Praktycy zarządzania ryzykiem uważają, że najgroźniejsze jest ryzyko... ryzyka, czyli ryzyko spowodowane czynnikami nieznanymi i nieprzewidy-walnymi.

1.4. Zarządzanie ryzykiem bankowym Jak już podkreślono, w działalności banków główne znaczenie ma zarządza-nie ryzykiem. Termin ten oznacza proces, na który składają się35:

• identyfikacja i analiza ryzyka,• pomiar ryzyka,

33 H.E. Büschgen, Przedsiębiorstwo bankowe, t. 2, Poltext, Warszawa 1997, s. 247.34 M. Capiga, Wybrane zagadnienia zarządzania kapitałem banku. Polskie regulacje

ostrożnościowe a wymogi unijne, „Bank i Kredyt”, październik 2002.35 Por. Z. Zawadzka, Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym, Poltext, Warsza-

wa 1996, s. 18; G. Borys, Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku, PWN, Warszawa– –Wrocław 1996, s. 47; M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 17; K. Jajuga (red.), Zarządzanie ryzykiem, op. cit., s. 15; W. Tarczyński, M. Mojsiewicz, Zarządzanie ryzykiem, op. cit., s. 35.

32


Źródło: M. Marcinkowska, Wartość banku..., op. cit., s. 205.

Ilustracja 1.3. Klasyfikacja ryzyka bankowego

33


• sterowanie ryzykiem, • kontrola i monitorowanie, ocena podejmowanych przedsięwzięć.Identyfikacja ryzyka wiąże się z uświadomieniem sobie jego istnienia,

określeniem rodzajów ryzyka i jego źródeł. Dalsza analiza polega na zgro-madzeniu danych i informacji niezbędnych do oceny ryzyka (w tym analizy obszarów, okoliczności, częstotliwości występowania, dotkliwości skutków, możliwości sterowania itd.). Kwantyfikacja ryzyka polega na określeniu jegorozmiarów – najlepiej gdy jest możliwa w jednostkach pieniężnych. Pomiar ryzyka jest niezbędny do powodzenia następnych etapów zarządzania nim. Jeżeli nie da się oszacować wartości ryzyka, przypisuje się je do kategorii wy-rażonych opisowo (niskie, średnie, wysokie ryzyko). Sterowanie ryzykiem ma na celu ograniczenie go do dopuszczalnych rozmiarów (założonych w strategii banku). Kontrola ryzyka (kontrola podejmowanych przez bank przedsięwzięć) ma służyć ograniczaniu i zabezpieczaniu przed negatywnymi skutkami ryzyka. Na tym etapie dokonuje się oceny efektywności całego procesu zarządzania ryzykiem.

W odniesieniu do kontroli poziomu ryzyka można wyróżnić podejście pasywne (polegające na unikaniu ryzyka lub jego ograniczaniu) i aktywne. W tym drugim ujęciu proces zarządzania koncentruje się na ograniczeniu ne-gatywnych skutków ryzyka. Należy podkreślić, że bank może się świadomie narażać na większe ryzyko, aby nie tylko ograniczyć straty, ale także osiągnąć wyższe zyski. Wyróżnia się dwie grupy metod kontroli ryzyka36:

• fizyczną kontrolę ryzyka (działania podejmowane w celu redukcjistrat):− unikanie ryzyka – całkowite wyeliminowanie prawdopodobień-

stwa straty,− redukcja ryzyka – zmniejszenie ryzyka przez wykorzystanie miar,

które pozwalają określić częstotliwość i rozmiary strat;• finansową kontrolę ryzyka (samodzielne zarządzanie ryzykiem):

− zatrzymanie ryzyka – pokrycie ewentualnych strat przez przepły-wy pieniężne, sprzedaż aktywów, fundusze specjalne, pożyczki itp.,

− transfer ryzyka – przesunięcie odpowiedzialności z banku pono-szącego straty na inny podmiot; możliwe są dwie formy transferu ryzyka: związanie się z innym podmiotem, który wykonuje część działalności narażoną na ryzyko (generuje potencjalne straty); transfer odpowiedzialności za pokrycie ewentualnych strat przez ubezpieczenie.

Skuteczność procesu zarządzania ryzykiem jest uwarunkowana pełnym zintegrowaniem wszystkich działań w jego obrębie. Zintegrowane zarządzanie

36 W. Tarczyński, M. Mojsiewicz, Zarządzanie ryzykiem, op. cit., s. 37–38.

34


ryzykiem oznacza z jednej strony integrację systemu zarządzania ryzykiem z systemem zarządzania bankiem, z drugiej zaś – integrację procesu zarządza-nia poszczególnymi rodzajami ryzyka we wszystkich jednostkach banku (co wiąże się m.in. z ujednoliceniem metod pomiaru i kontroli). Na całościowy model zintegrowanego zarządzania ryzykiem w banku składają się trzy ele-menty: zasady (polityka), metodologia i infrastruktura (zob. ilustracja 1.4.)37.

Punktem wyjścia tego procesu jest strategia banku określająca między innymi oczekiwany poziom generowanych wyników oraz tolerancję ryzyka. Akceptowany poziom ryzyka ponoszonego przez bank jest odzwierciedlony w wewnętrznych limitach (mogą one być tożsame z regulacjami zewnętrzny-mi bądź też bank może zdecydować o przyjęciu surowszych norm). Na tym etapie są więc podejmowane decyzje o tym, jakiego ryzyka bank będzie uni-kał, a jakie – będzie ograniczał.

Podstawowym celem strategii zarządzania ryzykiem jest określenie zasad jego pomiaru oraz monitorowania i kontroli. Wiąże się to przede wszystkim z określeniem zasad odpowiedzialności poszczególnych jednostek organiza-cyjnych oraz zasad raportowania informacji na temat ryzyka (określa się m.in. rodzaj raportowanych informacji, częstotliwość raportów, ścieżki komunikacji itp.) i zasad kontroli (odpowiedzialność za kontrolę ryzyka nie powinna być powierzona jedynie departamentowi kontroli wewnętrznej; w tym procesie muszą uczestniczyć wszystkie jednostki banku). Bank musi mieć pewność, że zarządzanie ryzykiem jest procesem kompletnym i ciągłym.

Informacje na temat ryzyka ponoszonego przez bank powinny mieć wpływ na decyzje dotyczące sprzedaży produktów. Decyzje te dotyczą mię-dzy innymi konstrukcji produktów, procedur z nimi związanych, a także ich wyceny. Koszty ryzyka są bowiem istotnym elementem kalkulacji rentowności produktów; ocenie powinna zostać poddana rentowność skorygowana o po-noszone ryzyko (RAROC – Risk Adjusted Return on Capital).

Kolejnym elementem wpływającym na proces zarządzania ryzykiem jest posiadana przez bank infrastruktura, którą wykorzystuje się w tym procesie. Przede wszystkim należy tu wymienić pracowników – ich wiedzę i umie-jętności (kompetencje) oraz wykonywane przez nich operacje (działania). Drugim elementem jest technologia, czyli sprzęt i oprogramowanie wykorzy-stywane do zarządzania ryzykiem. Wypadkową tych dwóch elementów są dane, na których bank opiera się przy ocenie ponoszonego ryzyka. To naj-bardziej krytyczny czynnik w procesie zarządzania ryzykiem. Brak informacji lub informacje o niskiej jakości (błędne, nieaktualne, niekompletne) same są źródłem ryzyka, powodują bowiem, że bank nie jest w stanie skutecznie nim zarządzać, gdyż bądź to nie dostrzega ryzyka, bądź niewłaściwie je ocenia, co uniemożliwia podejmowanie właściwych decyzji.

37 M. Crouhy, D. Galai, R. Mark, Risk Management, McGraw-Hill, New York 2001.

35


Źródło: na podstawie M. Crouhy, D. Galai, R. Mark, Risk Management, op. cit.

Ilustracja 1.4. Koncepcja zintegrowanego zarządzania ryzykiem

W wypadku sektora finansowego ryzyko ponoszone przez jedną insty-tucję może mieć poważny wpływ na wszystkie inne podmioty tego sektora. Często przywołuje się tu tak zwany efekt domina lub zarażania się kryzy-sem, czyli sytuację, w której problemy finansowe i utrata zaufania do jednegobanku wywołują problemy finansowe innych instytucji tego sektora i spadekzaufania do całej branży, co w konsekwencji może doprowadzić do kryzysu systemowego. Jest to argument dla współpracy banków oraz nadzoru banko-wego w zakresie rozwoju metodologii pomiaru i zarządzania ryzykiem oraz edukacji w tym zakresie. Opracowuje się także standardy38 oraz publikuje in-formacje na temat stosowanych modeli39

38 Na przykład Generally Accepted Risk Principles, Coopers & Lybrand, b.m. 1996.39 Por. np. modele CreditMetrics, RiscMetrics, CorporateMetrics, opracowanie i opu-

blikowanie J.P. Morgan i Reuters.

36


Działalność banków podlega szczególnej regulacji prawnej, zatem i ryzyko podejmowane przez bank jest przedmiotem licznych ograniczeń i monitoringu ze strony instytucji nadzorczych. Przepisy prawne w dużym stopniu wpływają bowiem nie tylko na poziom ryzyka, jaki bank będzie ponosił, ale i na sposób jego podejmowania.

1.5. Metody kwantyfikacji ryzykaPomiar ryzyka to kluczowy etap procesu zarządzania nim. Znalezienie ade-kwatnych mierników ryzyka może mieć ogromne znaczenie dla jego kontroli. Do pomiaru ryzyka finansowego wykorzystuje się trzy grupy wskaźników40:

– miary wrażliwości (sensitivity) – ujmują odchylenie zmiennej wywo-łane przez jednostkową zmianę pojedynczego czynnika (np. zmiana wyniku finansowego na skutek wzrostu stóp procentowych o jedenpunkt procentowy),

– miary zmienności (volatility) – uwzględniają zmienność wokół średniej jakiegokolwiek parametru lub zmiennej (zarówno w górę, jak i w dół),

– miary zagrożenia (downside risk) – koncentrują się wyłącznie na nega-tywnym odchyleniu i są określane jako wartość zmiennej w najgorszym możliwym przypadku.

1.5.1. Miary wrażliwości

Wrażliwość jest miarą zmienności cen lub wartości instrumentów względem zmiany określonego parametru ją powodującego. Wrażliwość może być okre-ślana wartościowo (jako pochodna cząstkowa) lub procentowo:

gdzie:W – wrażliwość; V – wartość (cena) instrumentu; X – parametr rynko-

wy (czynnik ryzyka).Do najbardziej znanych miar wrażliwości należą41:

40 J. Bessis, Risk Management in Banking, John Wiley & Sons, New York 1998. Bar-dziej szczegółowy opis miar ryzyka można odnaleźć na przykład w: K. Jajuga, Zarządzanie ryzykiem, op. cit., s. 33–70.

41 E. Szafarczyk, Metoda Value at Risk, „Materiały i studia”, nr 132, NBP, Warszawa 2001.

37


– elastyczność cenowa,– czas trwania (stosowany w odniesieniu do instrumentów odsetko-

wych),– współczynnik β (stosowany w odniesieniu do akcji i ich portfeli),– współczynnik zabezpieczenia kontraktów terminowych,– współczynniki greckie (stosowane w odniesieniu do opcji).

1.5.2. Miary zmienności

Miary zmienności są charakterystykami statystycznymi określającymi dyspersję (rozproszenie) parametrów rynkowych wokół ich wartości średniej. Najczę-ściej stosowane miary to: wariancja, odchylenie standardowe, odchylenie przeciętne i odchylenie kwartylowe (ćwiartkowe)42.

Wariancja jest średnią arytmetyczną kwadratów odchyleń wartości zmien-nej X od ich średniej arytmetycznej:

.

Odchylenie standardowe jest średnią kwadratową odchyleń od średniej, czyli pierwiastkiem kwadratowym z wariancji:

Odchylenie przeciętne jest średnią arytmetyczną modułów odchyleń wartości zmiennej od średniej:

Odchylenie kwartylowe jest miarą pozycyjną; to połowa różnicy między trzecim i pierwszym kwartylem:

W neutralnej koncepcji ryzyka uwzględnia się zarówno ujemne, jak i do-datnie odchylenia od oczekiwanej stopy zwrotu. W negatywnej koncepcji

42 B. Szulc, Statystyka dla ekonomistów, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1972.

38


uwzględnia się jedynie ujemne odchylenia; stosowane są tu miary z przed-rostkiem „semi” (np. semiodchylenie przeciętne).

Z uwagi na fakt, iż żadna z prostych miar nie odzwierciedla wystarczają-co dobrze ryzyka, proponowanych jest wiele innych propozycji estymatorów zmienności43.

Wyróżnia się dwa podstawowe sposoby szacowania zmienności: zmien-ność historyczną i zmienność implikowaną (modelem). Wadą pierwszego sposobu jest konieczność posiadania długich szeregów czasowych, a także brak wskazań co do wyboru właściwej funkcji aproksymującej. Negatywnymi aspektami stosowania zmienności implikowanej są zaś: uzależnienie oceny od przyjętego modelu, możliwość stosowania tylko w odniesieniu do bardzo rozwiniętych rynków i niejednoznaczność rozwiązań44.

Zmienność może być obliczana przy dowolnej ilości obserwacji, jednak ograniczona ich liczba może prowadzić do zniekształcenia obrazu rozprosze-nia. W bankowości powszechnie stosuje się okres próby liczący co najmniej 250 dziennych obserwacji. Wrażliwość wzrasta mniej niż proporcjonalnie wraz z długością okresu pomiędzy dwiema obserwacjami; zwykle jest zacho-wana zależność między zmiennością σt w ciągu t okresów, a zmiennością σ1

w pojedynczym okresie:

.

Jest to tzw. zasada pierwiastka kwadratowego z czasu45.

1.5.3. Wartość zagrożona (VaR)

Ostatnią grupę miar ryzyka tworzą miary zagrożenia, szacujące wyłącznie niekorzystne odchylenia od wartości średniej. Najbardziej rozpowszechniona jest metoda wartości zagrożonej.

Koncepcja wartości zagrożonej (Value at Risk, VaR, tłumaczone także jako wartość narażona na ryzyko lub wartość ryzykowana) jest podejściem lanso-wanym przez regulatorów nadzorczych i chętnie stosowanym przez banki.

43 Zob. np. K. Jajuga (red.), Zarządzanie ryzykiem, op.cit.44 K. Jajuga, Analiza i zarządzanie ryzykiem – podejście teoretyczne i wyzwania prak-

tyczne, „Rynek terminowy”, IV kwartał 2001, nr 14.45 Niektórzy autorzy dowodzą, że pierwiastek kwadratowy z czasu jest zbyt dużym

uproszczeniem i może prowadzić do błędnych kalkulacji w wypadku środowisk ze zmienny-mi o różnych rozkładach – non-iid (por. np. P.F. Christoffersen, F.X. Diebold, T. Schuermann, Horizon Problems and Extreme Events in Financial Risk Management, „FRBNY Economic Policy Review”, październik 1998). Jednak zasada ta jest powszechnie stosowanym uprosz-czeniem w szacowaniu ryzyka.

39


VAR to statystyczna miara ryzyka szacująca maksymalną możliwą do po-niesienia stratę. Wartość zagrożona to maksymalna kwota, jaką bank może stracić w wyniku inwestycji w portfel o określonym horyzoncie czasowym i przy założonym poziomie ufności46. Przykładowo, gdy oblicza się stratę za okres jednego dnia przy zastosowaniu 95-procentowego poziomu ufności, to VAR oznacza, że jest średnio 95% szans na to, że strata na portfelu w ciągu 24 godzin nie przekroczy obliczonej kwoty. Ilustrację definicji wartości zagro-żonej przedstawia ilustracja 1.5.

Źródło: J. Bessis, Risk Management, op. cit.

Ilustracja 1.5. Oczekiwana strata i wartość zagrożona (VaR)

Podstawowymi parametrami modelu wartości zagrożonej są: poziom ufności (ewentualnie poziom istotności47) i horyzont czasowy (okres przetrzy-mania). Oba elementy mają arbitralny charakter. Wybrany horyzont czasowy powinien odzwierciedlać okres przetrzymania danego portfela inwestycji oraz uwzględniać płynność aktywów i maksymalny czas niezbędny do likwidacji lub zabezpieczenia portfela48. Banki stosują na ogół jednodniowy horyzont czaso-wy. Poziom ufności zależy od celów szacowania VAR. W wypadku szacowania

46 P. Best, Wartość narażona na ryzyko. Obliczanie i wdrażanie modelu VAR, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2000.

47 Poziom istotności (poziom tolerancji) jest dopełnieniem do 100% poziomu ufności (poziom istotności = 1 – poziom ufności). Oznacza maksymalne tolerowane ryzyko błędu

48 P. Jorion, Value at Risk. The New Benchmark for Controlling Financial Risk, IRWIN, Chicago 1995.

40


wymogów kapitałowych oraz w procesie alokacji kapitału odzwierciedla po-ziom awersji do ryzyka oraz koszt strat przewyższających VAR. W praktyce są stosowane różne wartości prawdopodobieństwa, choć obecnie banki – również dla celów wewnętrznych – stosują się do wytycznych Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego. Komitet ten zaleca bankom stosowanie jednostronnego 99- procentowego poziomu ufności i jednodniowego okresu przetrzymania49. Niektóre banki przyjmują bardziej konserwatywne założenia50.

Kalkulacja wartości zagrożonej opiera się na wartości pozycji (portfe-la) i jej zmienności. Najistotniejsze znaczenie ma zatem określenie rozkładu stóp zwrotu z portfela. W praktyce stosuje się podejścia oparte na rozkładzie normalnym oraz na rzeczywistym rozkładzie. Należy jednak podkreślić, że faktyczny rozkład może się znacząco różnić od rozkładu normalnego, co pro-wadzi do dużego zniekształcenia wyników.

W praktyce analiza wartości zagrożonej sprowadza się do obliczania VaR absolutnego, czyli maksymalnej straty przy danym poziomie istotności α51:

,

gdzie: W0 – wartość początkowa portfela; Rα – kwantyl rozkładu stopy zwrotu.Jeżeli rozkład stopy zwrotu jest rozkładem normalnym, wówczas

,

gdzie: µ – wartość oczekiwana rozkładu; σ – odchylenie standardowe roz-kładu; c – stała zależna od prawdopodobieństwa (patrz tabela 1.4 oraz ilustracja 1.6).

Tabela 1.4. Prawdopodobieństwo i liczba sigm w rozkładzie normalnym

Prawdopodobieństwo (poziom ufności)

Poziom istotności c – liczba sigm

99,90% 0,10% 3,09

99,00% 1,00% 2,33

98,00% 2,00% 2,05

97,70% 2,30% 2,00

97,50% 2,50% 1,96

49 Basle Committee on Banking Supervision, An internal model based approach to market risk capital requirements, BIS, Basle 1995.

50 Przykładowo Commerzbank oblicza kapitał ekonomiczny przy zastosowaniu 99,95% przedziału ufności, tj. poziomu istotności 0,05%, wiążąc to z poziomem prawdopodobień-stwa niewypłacalności tożsamym z docelową oceną ratingową.

51 Por. K. Jajuga (red.), Zarządzanie ryzykiem, op. cit.; M. Iwanicz-Drozdowska, Zarzą-dzanie finansowe bankiem, PWE, Warszawa 2005.

41


Prawdopodobieństwo (poziom ufności)

Poziom istotności c – liczba sigm

95,50% 4,50% 1,70

95,00% 5,00% 1,64

87,00% 13,00% 1,13

84,10% 15,90% 1,00

Źródło: na podstawie J. Bessis, Risk Management, op. cit.

Ilustracja 1.6. Poziom istotności/poziom ufności w rozkładzie normalnym

Zatem jeśli rozkład stopy zwrotu jest rozkładem normalnym, wówczas wartość zagrożona wynosi:

Jeśli analiza dotyczy krótkiego okresu (np. jednego dnia), wówczas przyj-muje się, że wartość oczekiwana stopy zwrotu wynosi 0, zatem VaR:

Aby obliczyć wartość zagrożoną dla dłuższych okresów, stosuje się pier-wiastek kwadratowy z czasu:

42


gdzie: VaRα,n – wartość zagrożona w okresie n; VaRα,1 – wartość zagrożona w okresie jednego dnia; N – liczba dni roboczych w okresie n (np. jeśli n = 1 rok, to przyjmuje się, że N = 250 dni).

Przykład 1.2. Obliczanie wartości zagrożonej

Wartość początkowa portfela wynosi 100 000 PLN, a jego dzienna zmienność – 0,05%. Rozkład stopy zwrotu jest rozkładem normalnym. Przyjęto, że wartość oczekiwana stopy zwrotu wynosi zero.VaR jednodniowy dla poziomu istotności 0,01 wynosi: , czyli:

.

Z prawdopodobieństwem 99% strata na tym portfelu w ciągu jednego dnia nie przekroczy 116 PLN.

Aby uzyskać informację o kwocie, którą można stracić w okresie 10 dni robo-czych, powyższą wartość przemnażamy przez pierwiastek kwadratowy z czasu:

Z prawdopodobieństwem 99% strata na tym portfelu w ciągu kolejnych 10 dni roboczych nie przekroczy 368 PLN.

Jeśli przyjęte zostanie niższe prawdopodobieństwo (wyższy poziom istotno-ści), wówczas VaR będzie niższy.

Na przykład VaR jednodniowy dla poziomu istotności 0,05 wynosi:

.

Z prawdopodobieństwem 95% strata na tym portfelu w ciągu jednego dnia nie przekroczy 82 PLN.

Przy obliczaniu wartości zagrożonej są stosowane trzy podstawowe me-tody52:

– metoda wariancji – kowariancji (Delta – Normal),– metoda symulacji historycznych,– metoda symulacji Monte Carlo.W każdej z metod pierwszy etap polega na identyfikacji czynników ryzy-

ka i wyborze metodologii modelowania ich zmian.Metoda wariancji – kowariancji jest najczęściej stosowaną metodą ob-

liczania wartości zagrożonej. VAR jest obliczane przy założeniu, że rozkład

52 M. Crouhy, D. Galai, R. Mark, Risk Management, op. cit.

43


zmian wartości portfela jest normalny. W metodzie tej dokonywana jest de-kompozycja portfela – rzeczywiste pozycje są przedstawiane za pomocą synte-tycznych pozycji w tak zwanych aktywach podstawowych. Następnie szacuje się wariancję i kowariancję poszczególnych instrumentów. Wartość zagrożona portfela jest obliczana na podstawie wartości zagrożonych poszczególnych in-strumentów, korelacji portfela i parametrów rozkładu normalnego53.

Metoda symulacji historycznych wykorzystuje bieżącą strukturę portfe-la oraz historyczne stopy zwrotu poszczególnych instrumentów portfela. Dla każdego instrumentu tworzy się rozkład cen, korygując bieżącą cenę rynkową o poszczególne historyczne stopy zwrotu. Na podstawie cen poszczególnych aktywów dokonuje się wyceny całego portfela i wyznacza stopy zwrotu dla poszczególnych scenariuszy54.

Metoda Monte Carlo jest uznawana za najdokładniejszą, ale i najbar-dziej złożoną metodę szacowania VAR. Wykorzystuje rozkład stóp zwrotu portfela wyznaczony na podstawie przeprowadzonych powtarzanych symu-lacji losowych procesów kształtujących ceny rynkowe. Generowane są ścieżki cenowe dla poszczególnych instrumentów, uwzględniające korelację między nimi; poziom wartości zagrożonej jest odczytywany na podstawie rozkładu prawdopodobieństwa stóp zwrotu portfela55. Zastosowanie metody Monte Carlo wymaga wykorzystania znacznego potencjału technologii informatycz-nej (sprzętu o dużej sile obliczeniowej i specjalistycznego oprogramowania).

Tabela 1.5 przedstawia porównanie metod wyznaczania wartości zagro-żonej.

Tabela 1.5. Porównanie metod obliczania wartości zagrożone

Metoda Zalety Wady

war

ianc

ja –

kow

aria

ncja

– łatwa do obliczenia– ze względu na twierdzenie

o centralności limitów metodologia może zostać zastosowana nawet wtedy, gdy czynniki ryzyka nie mają rozkładu normalnego

– porównywalność dzięki stałości rozkładu normalnego

– nie jest wymagany model wyceny (jedynie współczynniki greckie)

– łatwo wskazać krańcową VAR

− zakłada normalny rozkład zwrotu z portfela

– zakłada, że czynniki ryzyka mają rozkład normalny i dlatego nie jest możliwe uwzględnianie dużych strat o niewielkich prawdopodobieństwach (szoki cenowe)

– wymaga szacowania zmienności czynników ryzyka i korelacji ich zwrotu

– nie jest właściwa do szacowania ryzyka opcji (zakłada liniowość aktywów)

– nie może być zastosowana do przeprowadzenia analizy wrażliwości

– nie może być wykorzystana do wyprowadzenia przedziału istotności

53 E. Szafarczyk, Metoda Value at Risk, op. cit.54 Ibidem.55 Ibidem.

44


Metoda Zalety Wadysy

mul

acja

hist

oryc

zna

− nie trzeba tworzyć żadnych założeń co do rozkładu czynników ryzyka

– nie potrzeba szacować zmienności i korelacji

– zdarzenia ekstremalne są uwzględnione tylko wtedy, gdy znajdują się w przedziale czasowym danych

– umożliwia obliczanie przedziałów istotności dla VaR

− pełna zależność od określonego zestawu danych historycznych

– krótki szereg danych może prowadzić do zniekształconych i nieprecyzyjnych szacunków

– nie można uwzględnić zmian w strukturze rynku

– nie może być zastosowana do przeprowadzenia analizy wrażliwości

– nie jest wydajna obliczeniowo wtedy, gdy portfel zawiera złożone instrumenty

sym

ulac

ja M

onte

Car

lo

− może uwzględnić każdy rozkład czynników ryzyka

– może być zastosowana do modelowania każdego, nawet złożonego portfela

– możliwe jest uwzględnienie ekstremalnych zdarzeń (szoków cenowych)

– umożliwia obliczanie przedziałów istotności dla VaR

– umożliwia przeprowadzenie analizy wrażliwości i testów warunków skrajnych

− wymaga zastosowania znacznych zasobów informatycznych

– wymaga znacznej wiedzy– ograniczone zastosowanie do

olbrzymich, złożonych portfeli

Źródło: na podstawie M. Crouhy, D. Galai, R. Mark, Risk Management, op. cit.; P. Best, Wartość narażona na ryzyko, op. cit.; P. Jorion, Value at Risk, op. cit.

Podstawową zaletą modelu wartości zagrożonej jest jego komplekso-wość. Umożliwia pomiar ryzyka związanego z poszczególnymi instrumentami oraz łącznego ryzyka portfela (uwzględniając związki między poszczególnymi składnikami portfela), niezależnie od rodzajów analizowanego ryzyka. Istot-ną zaletą jest także fakt uwzględnienia okresu, przez który bank utrzymuje portfel. Ważnym elementem jest także intuicyjność interpretacji VaR; jest to miara wyrażona w kwocie pieniężnej, syntetyczna i kompleksowa.

Koncepcja wartości zagrożonej ma olbrzymie znaczenie dla pomiaru i za-rządzania ryzykiem, jednak nie jest wolna od ograniczeń zmniejszających jej przydatność. Podstawową wadą tego modelu jest fakt, że nie da się oszaco-wać maksymalnej straty, jaką bank może ponieść na danym portfelu. Model ten nie daje też żadnej wskazówki co do kwot, o które faktyczne straty mogą przekroczyć kwotę VAR. Jest to szczególnie istotne w wypadku niezdy-wersyfikowanych portfeli oraz przy rozkładach, które nie są subaddytywne(dotyczy to na przykład sytuacji, w której powyżej określonego poziomu ufno-ści w pewnym przedziale następuje nagły istotny wzrost prawdopodobieństwa znacznych strat56). Ponadto wyniki są bardzo wrażliwe na dobór poszcze-

56 W takich przypadkach zaleca się stosowanie tzw. warunkowego VAR (Conditional VAR – ConVAR), zwanego też modelem Expected Shortfall (ES).

45


gólnych parametrów: okresu próby i okresu prognozy, poziomu istotności57. Kolejnym ograniczeniem jest założenie o normalnym funkcjonowaniu rynku, eliminujące możliwość wystąpienia zdarzeń ekstremalnych, czyli szoków ce-nowych (cecha ta nie dotyczy symulacji Monte Carlo). Wadę tę eliminuje się, przeprowadzając analizę symulacji i stosując tak zwane testowanie warunków skrajnych (test reakcji na sytuację ekstremalną).

Metodologia VaR ciągle się rozwija i ma wiele modyfikacji oraz roz-winięć58. Przykładowo do obliczenia krańcowego wpływu na całkowitą war-tość zagrożoną portfela dodania lub eliminacji danego składnika aktywów stosuje się IVaR (Incremental VaR ). Model DeltaVAR mierzy ryzyko dodawane przez składnik aktywów do całkowitego ryzyka portfela.

Rozwinięciem metodologii VaR jest teoria wartości ekstremalnych (Extreme Value Theory, EVT), która umożliwia określenie wartości ekstremalnych rozkła-du (np. maksymalnych strat)59. Ryzyko modelu jest tu zredukowane, ponieważ nie wymaga się żadnych założeń dotyczących rozkładu stóp zwrotu. Jest to podejście parametryczne, co stanowi dodatkową jego zaletę. Istnieją trzy typy rozkładu wartości ekstremalnych, określone parametrem kształtu rozkładu, tak zwanym parametrem położenia i parametrem skali. W zależności od wartości dystrybuanty uogólnionego rozkładu wartości ekstremalnej (tzw. uogólnionego rozkładu Pareto) możemy mieć do czynienia z rozkładem Gumbela (syme-trycznym), Weibulla (lewostronnie skośnym) lub najczęstszym w zjawiskach finansowych rozkładem Frécheta (prawostronnie skośnym). Na podstawie po-wyższych rozkładów ustala się kwantyl rozkładu maksymalnej straty60.

Metoda wartości zagrożonej nie jest narzędziem doskonałym, jednak praktyka wskazuje na to, że daje najlepszą możliwość analizy ryzyka. Model ten nie powinien być wdrażany i stosowany bezkrytycznie, nie może także zastąpić innych analiz ryzyka, gdyż nie służy eliminacji miar klasycznych, lecz raczej podsumowaniu analizy ryzyka. Przede wszystkim należy zaś pamię-tać o stałym udoskonalaniu modelu i weryfikowaniu jego poprawności (m.in.przez weryfikację historyczną).

Nadzór bankowy propaguje metodę wartości zagrożonej jako najbardziej adekwatną do pomiaru ryzyka, na jakie jest narażony bank, i będącą podsta-wą systemów zarządzania tym ryzykiem.

57 Przy różnych poziomach istotności model VaR może dawać sprzeczne wyniki; por. G. Szegö, Measures of risk, „Journal of Banking and Finance”, t. 26, lipiec 2002, nr 7.

58 Szerzej na temat rozwinięcia modeli podstawowych i alternatywnych podejść zob. np. T. Bałamut, Metody estymacji Value at Risk, „Materiały i Studia”, nr 147, NBP, Warsza-wa 2002.

59 K. Jajuga, Podstawy analizy wartości ekstremalnych na rynkach finansowych, „Rynek Terminowy”, styczeń 2001, nr 11.

60 S.H. Poon, M. Rockinger, J. Tawn, Modelling Extreme-Value Dependence in Interna-tional Stock Markets, „Statistica Sinica” t. 13, październik 2003, nr 4.

46


1.5.4. Metody pomiaru poszczególnych rodzajów ryzyka bankowego

Pomiar ryzyka kredytowego banku polega na oszacowaniu kwoty, której nie da się odzyskać w chwili zaprzestania obsługi kredytu przez klienta (na przy-kład na skutek jego niewypłacalności). Analiza ta wiąże się zatem z oceną kondycji finansowej kredytobiorcy i oceną prawdopodobieństwa zaprzestaniaobsługi kredytu. Odrębną kwestię stanowi możliwość odzyskania zaangażo-wanych kwot dzięki zastosowanym zabezpieczeniom. Analizie poddaje się poszczególne ekspozycje kredytowe (służy to ocenie ryzyka pojedynczego kredytu) oraz cały portfel.

Wśród stosowanych obecnie metod pomiaru ryzyka kredytowego w od-niesieniu do pojedynczego kredytu można wymienić61:

– metody tradycyjne:• systemy eksperckie – determinantami oceny wiarygodności klien-

ta i podjęcia decyzji o udzieleniu kredytu są doświadczenie pra-cownika, subiektywna ocena i umiejętność ważenia kluczowych czynników,

• systemy klasyfikacyjne – należności kredytowe są przypisywane do określonych klas ekspozycji kredytowych, według określonych kryteriów (np. opracowanych przez ciała nadzorcze),

• systemy ilościowej oceny – wykorzystuje się syntetyczne mode-le analizy finansowej do określenia podstawowych czynnikówokreślających prawdopodobieństwo niewywiązania się klienta z umowy kredytowej, szczególne zastosowanie mają tu modele dyskryminacyjne;

– metody wartości zagrożonej – korzystają z metodologii VAR do okre-ślenia wartości oczekiwanych strat z uwzględnieniem ich prawdopodo-bieństwa, do popularnych modeli należą CreditMetrics (J.P. Morgan), CreditPortfolioView (McKinsey), Credit Risk Plus (CSFP) i KVM.

Tradycyjne metody pomiaru ryzyka kredytowego służą ocenie zdolno-ści kredytowej podmiotu i korzysta się z nich przed udzieleniem kredytu, a następnie w trakcie trwania umowy kredytowej (tzw. monitoring kredy-towy). Badaniu podlegają zdolność prawna oraz wiarygodność kredytowa, a w wypadku przedsięwzięć inwestycyjnych ocenie są poddawane również i same przedsięwzięcia (przeprowadza się analizę techniczno-technologicz-ną z uwzględnieniem czynników ekologicznych oraz analizę efektywności inwestycji). Przeprowadzenie analizy zdolności kredytowej umożliwia przypi-sanie klienta do odpowiedniej klasy ryzyka. Może być to dokonane metodą

61 A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, Dom Wydawniczy ABC, OficynaEkonomiczna, Kraków 2001.

47


opisową (ocena dokonywana jest za pomocą list kontrolnych zawierających warunki przypisania do poszczególnych klas) oraz metodą punktową (tzw. credit-scoring polegający na przypisaniu określonym wielkościom wybranych wskaźników punktów i ocenie zdolności kredytowej na podstawie łącznej liczby uzyskanych punktów)62. Analizę dyskryminacyjną można uznać za jed-ną z odmian modelu credit-scoring – ocena jest dokonywana na podstawie oszacowania wartości wybranej funkcji dyskryminacji63. Do tworzenia klas ry-zyka kredytowego oraz oceny podmiotów na podstawie danych finansowychwykorzystuje się metody taksonomiczne64.

Do oceny poziomu ryzyka kredytowego stosuje się także metodę warto-ści zagrożonej. Opierając się na65:

– dostępnych danych dotyczących klasyfikacji kredytowej klienta,– prawdopodobieństwie, że klasyfikacja ta zmieni się w ciągu najbliż-

szego roku (wykorzystywana jest tu tzw. macierz migracji),– stopach odzyskania dla kredytów niespłaconych (wynikających m.in.

z wartości zabezpieczeń i efektywności systemu egzekucji),– marżach na pokrycie ryzyka kredytowego i dochodach na rynku,

da się określić wartość rynkową kredytu oraz jej zmienność w czasie.W tym podejściu oblicza się oczekiwaną stratę (expected loss, EL) z tytu-

łu kredytu, będącą efektem: prawdopodobieństwa niewykonania zobowiązań (probability of default, PD), wartości ekspozycji w momencie niewykonania zo-bowiązań (exposure at default, EAD) oraz stopy odzyskania (recovery rate, R)66:

.

Określenie wiarygodnej funkcji rozkładu, na podstawie którego oblicza się VaR, jest najtrudniejszym zadaniem w modelowaniu ryzyka kredytowego. Polega to na stworzeniu odpowiedniego modelu, który pozwala oszacować wrażliwość prawdopodobieństwa niewypłacalności kredytobiorców w zależ-ności od zmian czynników makroekonomicznych.

Ryzyko poszczególnych kredytów jest kluczowym czynnikiem ryzyka łącz-nego portfela. Dodatkowym elementem jest poziom zależności (korelacji) mię-dzy poszczególnymi ekspozycjami. Zastosowanie ma tu ponownie metodologia

62 W. Przybylska-Kapuścińska (red.), Zarządzanie ryzykiem i płynnością banku komer-cyjnego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001.

63 M. Marcinkowska, Przewidywanie bankructwa – przykładowe modele i narzędzia stosowane do oceny ryzyka upadłości przedsiębiorstw, Zeszyty Teoretyczne Rady Nauko-wej SKwP, t. 11(67), 2002.

64 W. Rogowski, M. Krysiak, Zastosowanie metody wzorca do tworzenia klas ryzyka kredytowego, „Bank i Kredyt”, lipiec–sierpień 1997.

65 A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka, op. cit.66 J. Bessis, Risk Management, op. cit., s. 90 i nast.

48


wartości zagrożonej. Ilustracja 1.7 prezentuje strukturę ryzyka portfela kredy-towego, wynikającego z poszczególnych zaangażowań.

Źródło: J.P. Morgan, CreditMetricsTM – Technical document, New York 1997, s. 35 .

Ilustracja 1.7. Wartość zagrożona portfela kredytowego

Ryzyko stóp procentowych składa się z dwóch podstawowych elemen-tów ryzyka67:

– ryzyka dochodu – wynikającego z odmiennych terminów zapadal-ności aktywów i pasywów wrażliwych na zmiany stóp procentowych i oznaczającego niebezpieczeństwo zmniejszenia się dochodów odset-kowych banku na skutek zmian stopy procentowej i niedopasowania zmian po stronie aktywów i pasywów,

– ryzyka inwestycji – polegającego na zmianie wartości rynkowej in-strumentu o stałym oprocentowaniu pod wpływem zmian rynkowych stóp procentowych.

Wymienia się cztery główne rodzaje zachowań i reakcji na zmiany krzy-wej dochodowości, będące czterema głównymi źródłami ryzyka68:

– ryzyko zmiany wysokości stóp procentowych – odnoszące się w szcze-gólności do certyfikatów depozytowych i aktywów rynku pieniężnego,

67 B. Gup, R. Brooks, Zarządzanie ryzykiem stopy procentowej, Związek Banków Pol-skich, Warszawa 1997.

68 D. Uyemura, D. Van Deventer, Zarządzanie ryzykiem finansowym w bankach.Teoria i praktyka zarządzania aktywami i pasywami, Związek Banków Polskich, Warszawa 1997.

49


– ryzyko spreadu – odnoszące się w szczególności do kredytów opar-tych na stopie prime i do rachunków oszczędnościowych,

– ryzyko fluktuacji sald – obserwowane w szczególności w wypadku de-pozytów na żądanie,

– ryzyko opcyjne – występujące na przykład w wypadku wcześniejszych spłat kredytów oraz przy kredytach o stopie ograniczonej od góry.

Wśród metod pomiaru ryzyka stopy procentowej wymienia się:– metodę luki stopy procentowej (gap analysis),– analizę czasu trwania (duration),– analizę elastyczności stóp procentowych (sensitivity analysis),– metody symulacyjne (simulations),– metodę wartości zagrożonej (Value at Risk).Analiza luki polega na zestawieniu aktywów i pasywów o stałych stopach

procentowych w poszczególnych pasmach czasowych (tzw. okresach przesza-cowania). Luka stóp procentowych jest różnicą między aktywami i zobowią-zaniami o stałych stopach procentowych69. Gdy aktywa odsetkowe są równe pasywom odsetkowym, to wartość ta jest równa co do wartości bezwzględ-nej kwocie różnicy pomiędzy aktywami i pasywami o zmiennym oprocento-waniu70. Skumulowana luka stopy procentowej jest sumą luk w wybranych pasmach czasowych (na ogół liczona od pasma o najdłuższym terminie do pasma o najkrótszym terminie)71. Luka krańcowa (marginalna) jest obliczana na podstawie zmiany poziomu aktywów i pasywów72.

Dobór liczby i szerokości przedziałów czasowych powinien być uzależ-niony od specyfiki banku, struktury jego aktywów i pasywów oraz możliwościsterowania nią i przewidywań co do częstotliwości zmian poziomu stóp pro-centowych. Do celów nadzorczych sugeruje się przeprowadzenie analiz w następujących pasmach czasowych: do 1 miesiąca, do 3, 6, 12 miesięcy, do 2, 3, 4, 5, 7, 10, 15 i 20 lat.Możliwe są następujące warianty znaku luki:

– luka zerowa (pozycja neutralna) – aktywa i pasywa o stałych stopach mają równą wartość w danym paśmie czasowym,

– luka dodatnia (pozycja długa) – aktywa o stałej stopie są wyższe od pasywów o stałej stopie,

– luka ujemna (pozycja krótka) – aktywa o stałej stopie są niższe od pa-sywów o stałej stopie.

69 W niektórych opracowaniach można się spotkać z definicją luki odnoszącą się doróżnicy między aktywami i pasywami o zmiennym oprocentowaniu.

70 J. Bessis, Risk Management, op. cit.71 M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, op. cit.72 J. Bessis, Risk Management , op. cit.

50


Obliczone luki są wyrażone w wartościach kwotowych. W celu ich zre-latywizowania oblicza się współczynnik luki (lub luki skumulowanej) przez odniesienie wielkości luki do kwoty aktywów/pasywów o stałej stopie pro-centowej, sumy bilansowej, wyniku odsetkowego itp.73

Miarą ryzyka stopy procentowej jest kwota szacowanej zmiany wyniku odsetkowego, którą może obliczyć:

– w danym paśmie zapadalności/wymagalności – jest to iloczyn luki i przeciętnej zmiany oprocentowania,

– łącznie w wybranym okresie (w kilku przedziałach czasowych) – jest to suma iloczynów luk i przeciętnej zmiany oprocentowania w po-szczególnych podokresach, ważonych długością czasu pozostającego do końca analizowanego okresu.

Zarządzanie luką stopy procentowej jest łatwiejsze, gdy się wprowadzi pojęcie tzw. granicznych stóp procentowych (Grenzzinssätze). Są to wartości graniczne stóp procentowych, przy których możliwe jest domknięcie otwar-tych pozycji odsetkowych (czyli zneutralizowanie luk)74.

Graniczna stopa procentowa to: – maksymalna stopa procentowa, po której – w wypadku nadwyżki po

stronie aktywów – mogą być pozyskane środki na refinansowanie tejnadwyżki, tak by bank nie poniósł straty z tytułu pozycji o stałej sto-pie procentowej,

– minimalna stopa procentowa, którą – w wypadku nadwyżki po stro-nie pasywów – bank powinien uzyskać w transakcjach aktywnych, aby nie ponieść straty z tytułu pozycji o stałej stopie procentowej.

Jeśli jako r oznaczymy przeciętne oprocentowanie aktywów (A) oraz pa-sywów (P) o stałej stopie procentowej, a jako q – sumę aktywów (A) oraz pasywów (P) o stałej stopie procentowej, to graniczna stopa procentowa bę-dzie równa:

.

Wielkość zagrożenia ryzykiem stopy procentowej (czyli zmniejszenia wy-niku odsetkowego) zależy od:

– kierunku wahań stóp rynkowych i znaku luki – w wypadku wzrostu stóp bank traci przy pozycji długiej (dodatniej luce) i zyskuje przy po-zycji krótkiej (ujemnej luce),

73 Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe. Ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe, Poltext, Warszawa 1995.

74 H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Bankmanagement, t. 2, wyd. 7., Gabler, Wiesbaden 2001.

Documents

Standardy kredytowe