1

STANISŁAWA ZAWADZKA— życie dla sztuki

Mówilioniejdama.Jużmałoktórapotrafiłabyćprawdziwą,godnątegomianakobietąwtychspauperyzowanychczasach.Onapozostałaniądokońca,do21lipca1988roku,kiedytomająclat97,odeszłanazawsze. Kimbyłalegendarnajużdziśśpiewaczka,StaniZawadzka(jaknazywanojąnaafiszachwkrajurodzinnym)lubteżStaniZawaska—jakgłosiłyprogramyoperoweMediolanu,LondynuczyBarcelony.Idąctropemjejlosu,razjeszczeprzypominałemsobietęprawdęoprzedziwnychdrogach prowadzących na operową scenę...Alemoże tym razem zacznijmyod końca. Przezostatnie40lat—czyliodchwili,gdyw1948rokuopuściłascenę—StaniZawadzkazajmowałasięwyłączniepracąpedagogiczną,którąjużrozpoczęławokresieokupacji.Iniedawno,przenoszącsiędolepszegoświata,pozostawiłanamwświeżejpamięciswójwizerunekśpiewaka-pedagoga-człowieka. Mówijejuczennica,wybitnaśpiewaczkapolska,StefaniaWoytowicz:—ProfesorStaniZawadzka przekazywała uczniomwiedzę nie tylko ściślemuzyczną, alewpajała im równieżmiłośćioddaniemuzycepolskiej.Zwykłabyłamawiać:„Pamiętajzjakiegogniazdawywodziszsięidokądmaszwrócić”.Niezmienniedbałaoposzerzenierepertuarupolskiego,twierdząc,iżświadectworodzimejsztukipotwierdzaudziałnarodupolskiegowkulturzeświatowej. Mówijejuczennicaczeska,AnnaVranowa,obecniesolistkaTeatruWielkiegowWarszawie,którapoukończeniuAkademiiMuzycznejwPradzeodswojejprofesorki,MartyKrasovej,dostałalistpolecającynadalszestudiaupolskiejmaestry: —ZtremązapukałampewnegodniawWarszawiedodrzwiprofesorStaniZawadzkiej,mieszkającejprzyulicyGlogera.Wiedziałam,żejestonaprofesorkąStefaniiWoytowicz,którąbardzoceniłam,atopowiększałojeszczemójniepokój.Drzwiotworzyłaeleganckadamaśredniegowzrostu,którejblondwłosydodawałytwarzypoświatężyczliwości.Mojanieśmiałośćzostałarozproszonanatychmiastjejpogodnymzachowaniem imiłympowitaniem.Niezapomnę jejnośnegogłosu,któryuderzałświeżością.Wysławiałasięprecyzyjnieimówiłakrótkimizdaniami.Tacecha,jakpóźniejmiałamsiędowiedzieć,byłachybaobokdobrocidrugąjejcechącharakterystyczną.Apaplaniebezsensuuważałazastratęczasu. OpoczątkachpracypedagogicznejStaniZawadzkiejwczasieokupacjihitlerowskiej,kiedytoprzerwała swojewystępyażdo1945 roku,mówi jejówczesnauczennicaAlicjaOkońska,autorkaksiążkiSpotkania z ludźmi niezwykłymi. —Nadwamiesiąceprzedwojnąusłyszałamwradiośpiewkobiety,którydosłownieprzykuł

2

3

mniedomiejsca.Głosbyłjakmiódsłodki,ajednocześniemocny,odużymwolumenie,pięknychniskich tonach, nieskazitelnej „górze”.Arię zakończyła fermatą trzymaną bardzo długo i takprześliczniesprowadzonądonajcichszegopiano,żewprostzamarłamwzachwycie.Pomyślałam,żetopłytazjakąśsławnąśpiewaczką(...)Zatelefonowałamdorozgłośniwarszawskiegoradiaiokazałosię,żeniepomyliłamsięwswojejocenie.StaniZawadzkabyłaistotnieśpiewaczkąeuropejskiej sławy, powróciła świeżo zWłoch po piętnastu latach występów w tamtejszychteatrachoperowych. Kiedydowiedziałamsięwczasieokupacji,żeprofesorZawadzkadajelekcjeśpiewu,moimmarzeniembyłodostaćsiędojejstudia(...)Niepamiętam,ktomidaładresStaniZawadzkiej.MożeślicznaAnnaBorey,zktórąśpiewałyśmywkawiarniach„SIM”czy„UAktorek”?UczyłasięjużwówczasuprofesorZawadzkiej,podobniejakNataliaRiabis,HalinaWoytowicz(starszasiostraStefanii),AdaLenczewska,MariaTaszowska,JaninaLipkowskaiinne. KiedyposzłamdopaniStani,najpierwpowiedziałamotym,jakwielkiewrażeniewywarłnamniejejgłos,słyszanyprzedwojną.—KiedybędziemożnaznówPaniąusłyszeć?—zapytałam.—BędziemniePanisłyszałana lekcjach,alenakoncerciezaśpiewamdopieropowojnie.Wczasieokupacjiniemożebyćotymmowy—odpowiedziała.Podtymwzględembyłanieugięta,nicniemogłojejzmusićdokoncertowania,choćbiedowałajakinni. Warunki finansowe, na jakich zgodziła się udzielać mi lekcji, były czystą filantropią:płaciłamzalekcje10złotych(AdaSaribrała50),akiedyniemiałampieniędzy,robiłammodnewówczasbroszkiikolczykizkwiatów,którepaniStaniwyceniłaponadichwartośćprawdziwąikomuśtamsprzedawała.Lekcjeniebyłypółgodzinne,alegodzinneidłuższe,bonieliczyłasięzczasem,gdychciałacośopracowaćdokładnie. MówiAdrianaKłosińska,bratanicaartystki: — Ojciec opowiadał, że ciocia była dla wielu podporą w trudnych latach studiów wPetersburgu,apotemwKolePolskimwMediolanie.Aledobroćopartateżbyłaowymagania.Samabyłabardzopracowitaiwymagałategoteżodotoczenia.Stalebyłagotowadopomocyuczennicompilnym,zdolnym,pracowitym,alezleniuchaminiechciaławspółpracować. MówiStefaniaWoytowicz: —Wprzeciwieństwiedowielu innychnieoczekiwałapoklasku i taniegorozgłosu.Jejbezkompromisowy stosunekdo sztuki i życia, łącznie zwysokimmorale, dały imnie trwałepodstawy. Miała ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości każdego, kto zdołałznieść jej dyscyplinę. Często podkreślała, iż istotą działalności artystycznej jest umiejętnośćpodporządkowania się silniejszej indywidualności i zrozumienie wielkiej prawdy, że sztukawymagapokory.Sztukazacałkowitejejoddanieodpłacasięszczodrzezwłaszczawtedy,gdyinneuczuciazawodzą. TemyśliartystkiprzypomnianeprzezStefanięWoytowiczjakożywoskojarzyłymisięzwielomawypowiedziamiuczennicAdySari.Opięć lat starszaodZawadzkiej,Sariwiodłapodobny samotniczy żywot, oddającwszystkie swoje siły imyśli sztuce: śpiewowi, a potempedagogice.Uważała,żesztukajestzazdrosna,nawetodom,rodzinę.Obieartystkibyłyzesobązaprzyjaźnione,obiewtymsamymczasieświęciłyswojetriumfyweWłoszechicałejEuropie,obie biografie były do siebie bardzo podobne.Oba soprany: choć Sari— koloraturowy, zaśZawadzkiej—dramatyczny.Obieteżbyłygłębokowierzącymiipraktykującymikatoliczkami. Obieprzywiozłyzesobą,powielulatachpobytuwItalii,zamiłowaniedowłoskiejkuchni;

4

5

uczenniceobumistrzyńśpiewuzprzyjemnościąwspominałyichkulinarnetalenty. MówiAnnaVranowa:—Maestra lubiłaprzygotowaćcośwkuchni ieleganckopodać.Byłytonajczęściejdaniawłoskie,którychprzyrządzanianauczyłasiępodczaspobytuwItalii.Zprzyjemnościąpatrzyła,zjakimsmakiemjezjadam.Tobyłyrównieżchwilewspomnieńojejkarierze(...),opowiadaniabarwne,aleiniesamowite.Świadczyłyobezgranicznymipokornymuwielbieniudlasztuki.Wtedyteżpoznałamjejgorącypatriotyzm.Dowiedziałamsię,żewojnaprzerwałajejkarieręizabrałacałydobytek.Nieraznaszespotkaniaprzerywaływróbleczygołębiesiadającenabalkonie.Maestraczęstowałagłodneptakiśniadaniemspecjalnieprzygotowanymwkubeczkupomargarynie.Uwielbiałatrzepotichskrzydełinigdyonichniezapominała. PoukazaniusięIzbioruKarier i legendrozmawiałemzpaniąStefaniąWoytowicz,którazubolewaniemzauważyła,żezabrakłowtejksiążcebiografiiStanisławyZawadzkiej.Obiecałateżdoprowadzićdospotkaniazartystką,jazaśzobowiązałemsięuzupełnićtęewidentnąlukęwnastępnychedycjachśpiewaczychbiografii.Jednakżedospotkaniategoniedoszło.DopieropośmierciartystkizadzwoniładomniepaniVranowa,oferującposiadanemateriały,dokumentującedziałalnośćjejmaestry.OnateżpodałamiinformacjeonajbliższejrodzinieStanisławyZawadzkiej,uktórejznajdowałosięarchiwumartystkiipamiętnikiponiej.Takotodotarłemdodwóchcórekbrataśpiewaczki:AdrianyKłosińskiejiHannyPolubiec. Bratanice—opróczopowieścioswojejciotce,jejusposobieniuistylużycia—udostępniłymiwszystkiezachowanedokumentyzwiązanezbiografiąStanisławyZawadzkiej.Niebyłoichwiele,bowiemwiększośćdokumentacji jejwystępów, listy,afiszespaliłysięwczasiewojny.Alenawette,copozostały,pozwalajądziśprzynajmniejnaszkicowaćkolejelosuartystkii—coważniejsze—sprostowaćniektórebłędne,acznajczęściejpodawaneinformacje.Apierwsząznichjestjużdataurodzenia. OtóżwdokumencierzymskokatolickiejparafiiŚwiętegoKrzyżawWarszawie(nr455z1891roku),poświadczonymw1929rokuprzezUrzędnikaStanuCywilnego,czytamy:„StanisławaAgataZawadzka,córkaBronisławaStanisławaiAleksandryzJedynaków,urodziłasię5lutego1891rokuwWarszawieprzyulicyNowyŚwiatpodnumerem1294”. Była pierworodnym dzieckiem w rodzinie przemysłowca Bronisława Zawadzkiego.Do 1900 roku urodziło się jeszcze dwóch jej braci: Felicjan iAleksander oraz najmłodsza zrodzeństwa—Bronisława.Początkowowarunkifinansowepozwalałynawzględnydobrobytiopłatęstarannegowykształcenia. Stanisława uczyła się w Zakładzie Wychowawczo-Naukowym Żeńskim EmiliiSzteinbokównywWarszawie,któregoświadectwoz1908rokudowodzi,iżuczyłasięcelująco.Pomaturzewyjechała do Petersburga, gdzie rozpoczęła studiamedyczne.Od tegomomentujednak zaczęły się kłopotyfinansowe, bowiempo śmierci ojca kształceniewobcymmieścieStanisławyizarazpotemjejobubraciwykraczałopozamożliwościfinansowematki. Z opowieści rodziny wiem, że Stanisława Zawadzka, podobnie jak ojciec obu moichrozmówczyń—Aleksander,wspominaliokrespetersburskijakopasmowyrzeczeń,zimnejstancji,poszukiwaniakorepetycji,słowem—jakookreschmurnyiciężki.Najstarszazrodzeństwaczułasięnajbardziejzaresztęodpowiedzialna,musiaławięcdorabiaći tonietylkonaswojestudiamedyczneibraci,alerównieżnaopłacenienaukiśpiewu(pedagogaiakompaniatora).Lekcjeśpiewuzaczęłapobieraćod1910roku,takprzynajmniejwskazująjejzapiskipamiętnikarskie,czynionedrobnymmaczkiemwniewielkimbrązowymnotesie,wktórymzapisywałasobie,ile

6

7

rubliwdanymmiesiącukosztowałśpiew,ileotrzymałazkorepetycji, ilemusiaławydać...Tastudenckabuchalteriapotwierdzatylko,jaktrudnybyłtoczaswżyciuStanisławyZawadzkiej.Notesbędzienamjeszczeniejednokrotniesłużyłpomocąwpróbieustaleniakolejnościwydarzeńwjejbiografii,bowiemzarównowrodzinie,jakipóźniejszych,nielicznychzresztąwywiadachprasowych,nicniewspominałaotym,cosięzniądziałoprzedrokiem1921.Zupełnietak,jakbysamachciaławymazaćzpamięciswojejipotomnychpierwszy„przedśpiewaczy”okresswojegożycia. Wnotesiepoddatą5listopada1916rokuczytani:„Jestempoegzaminach,otrzymałamlisty,wybieramsiędoMińska”.Miesiącpóźniejwróciładostolicyuwikłanegowwojnęimperium,gdzieotrzymaładyplomnumer150ukończeniaMedycznegoInstytutuŻeńskiegowPetersburgu.Takwięcoddnia12grudnia1916 roku rodzi sięnowapostać: doktormedycynyStanisławaZawadzka,któraprzezcałedalszeswojeżycieartystycznebędziezawszeoficjalnietytułowana:panidoktor.SwójdyplompetersburskinostryfikowaławwolnejPolscewmarcu1920roku. W zapiskachw notesie następują teraz urywane informacje o licznych podróżach (niewiadomo, czy związanych z zawodemczy też—co bardziejwydaje się prawdopodobne—zzawieruchąwojenną i rewolucją rosyjską).Ażwreszciepada,niestety teżniepełne, zdanie:„Pierwszy razdebiutowałamdnia18maja1918 rokuwoperzeCavaleria rusticana”.Gdzie?—nienapisała.Oboktrzyrosyjskienazwiska.Awięcpewnienaktórejśzescenrozpadającegosięimperium. PodkoniectegorokuznajdujesięjużwwolnejiniepodległejrodzinnejWarszawie.BratFelekwstępujedolegionów,aonaodlkwietnia1919r.podejmujepracęlekarzawojskowegowSzpitaluIVDywizjiStrzelcówgenerałaLucjanaŻeligowskiego.Początkowojestordynatorem,a później przechodzi z dywizją cały szlak bojowy jako lekarz II ambulansu. Uczestniczywczarnomorskiej interwencji anty bolszewickiej, przechodzi przezMołdawię i we wschodniejGalicjibierzeudziałwrozstrzygającejofensywie.Pod1919rokiemnotujepotem:...„WyruszamyprzezCzerniowcedoStanisławowa.13czerwca—pierwszydzieńnapolskiejziemi!”Idalej:„22 czerwcawybieram sięnaurlop.PrzyjechałamdoWarszawy l lipca. 17 lipcakontrakt zOperą”. WdokumentachStanisławyZawadzkiejzachowałysiędwieumowyrocznepodpisanezEmilemMłynarskim,dyrektoremOperym.st.Warszawy(jakgłosipieczątka).Pierwszaznichinformuje:„PaniStanisławaZawadzka(zamieszkaławWarszawieprzyul.Chłodnej35)obowiązujesięoddnialsierpnia1919r.dodnialstycznia1920rokuśpiewaćpartiesopranowewskazanejejprzezgłównegoreżyseranieograniczonąilośćrazywkażdymmiesiącukontraktowym.Zapracęswąp.StanisławaZawadzkapobieraćbędziewynagrodzeniezMagistratumarek6000(sześćtysięcy)roczniewratachmiesięcznych”.DrugapodobnaumowaodlVIII1920dolVIII1921rokuprzewidujegażęroczną72000marek. Jednazzachowanychdwóchlegitymacjidowodzi,żeodlmarca1920roku,jużpodczaspierwszego roku pracy w Operze, doktor Stanisława Zawadzka równolegle pracowała wlaboratoriumbakteriologicznymSzpitalaUjazdowskiegowWarszawie(dokońcastycznia1921roku,czylidoostatnichchwilprzedwyjazdemzPolski).Drugalegitymacjanatomiast,zwana„dowodemosobistym”—podpisana15czerwca1920rokuprzezAleksandraZelwerowicza—zaświadcza,żeśpiewaczkazostałaczłonkiemrzeczywistymZwiązkuArtystówScenPolskich.Askorojużolegitymacjachmowa,togodzisięwspomniećbynajmniejnienamarginesie,że

8

9

„Legitymacjanr85PannyDrąStanisławyZawadzkiej”zaświadcza,iż„Otrzymała«odznakę4-ejDywizjiStrzelców»ustanowionądlaupamiętnieniawalk4-tejDywizjiStrzelcównaKubani,wOdessie,BesarabjiiGalicjiwlatach1918—1919orazdziałalnościOrganizacjiWerbunkowe-Agitacyjnej w 1918 roku poprzedzającej sformowanie 4-ej Dywizji Strzelców”. Podpisałdowódca:LucjanŻeligowski,generał-podporucznik.Znotatkiprasowejz listąodznaczonychwynika,żebyłajedynąkobietą,któraotrzymałakrzyż4D.S.,wśródtakichpostacijakprezydentWojciechowski,marszałekPiłsudskiczyWładysławRaczkiewicz. Okazuje się, że historia lubi się powtarzać, gdyż nasza bohaterka miała szczęście dogenerałów.Czterdzieści latpootrzymaniuodgenerałaŻeligowskiegoodznaczeniazawalkizbolszewikami,w1960rokugenerałAleksanderZawadzki,jakoprzewodniczącyRadyPaństwaPRL, podpisywał akt nadania Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski StanisławieZawadzkiej,zaśw1981rokuKrzyżemKomandorskimtejżePoloniaRestitutauhonorował jąnastępnyprzewodniczącyRadyPaństwa,HenrykJabłoński,któryniebawemzostałgenerałem.Otym,żedwapierwszesezonywOperzeWarszawskiejtoniebyłzbytudanyokreswjejżyciuartystycznym,świadczynietylkojejpóźniejszemilczenieotychlatach,alewymownyjestprzedewszystkim akt swoistej desperacji. Otóż bardzo sumienna, obowiązkowa i zdyscyplinowanatrzydziestoletniajużsolistkawlutym1921rokuwpołowiesezonuoperowegozrywakontraktzMłynarskim.Decydujesięnato,mimożeumowaprzewidujenatęokolicznośćkaręwwysokościpołowyjejrocznejpensji. W notesie zapisała: „Dnia 9 lutego 1921 roku wyjechałam zWarszawy. OdprowadziłmnieMiłosz,FelekiOleś.Pożegnaniebyłobardzosmutneiprzykre,bousłyszałamuwagiodbraci”.Widoczniedecyzjaśpiewaczki„terazalbonigdy”niewzbudziłazrozumieniawrodzinie,awyjazdentuzjazmu. DoMediolanuprzyjechała13lutego1921rokunadranem.OdtegomomenturozpocząłsięnowyinajważniejszyrozdziałwżyciuartystycznymStanisławyAgatyZawadzkiej. Półrokupóźniej,29lipca,podpisałaswójpierwszywłoski„contrattoteatrale”nawystępyod 26 listopada do 22 grudnia.Wmiejscowości Speziamiała śpiewać jako „primo sopranoassoluto”partięMagdalenywoperzeAndrea ChenierUmbertaGiordana.Kontraktprzewidywałteż,żeartystkazobowiązujesięśpiewaćczteryspektakle tygodniowo,aleniewięcejniżdwakolejnoposobienastępujące.Honorariummiałowynosić1500lirów,płatnych„zdołu”. ZadebiutowałajakoMagdalenawSpezii3grudnia1921rokupoddyrekcjąAnselmiego.Znotesuwynika,żebyłaowąMagdalenąrównieżnastępnegodnia,apotem7,10,11i14grudnia,zaśrokzakończyłakoncertemarii19grudnia. Terazspieszyłasię.JużtrzydnipoprzyjeździedoWłochrozpoczęłalekcjeuprofesoraOrtizi,a22lutegozanotowałapoczątekpracynadroląwFauście,5marcazapisałapierwsząlekcjęupaniFosatti.Potemuczyłasięuznanychpedagogów:EmiliiCorsiiLuizyCortesi.Zdumąteżwspominała,żezostałaprzyjęta—mimoiżniebyłaWłoszką,costanowiłoowyjątkowościsytuacji—doSzkołyDramatycznejTeresyBoetti-Valvasoura. PowystępachwSpeziiprawiecały1922rokpoświęciłananaukęidopierowlistopadziesześciokrotnie wystąpiła w Operze w Palermo, w utworze Mascagniego Il piccolo Marat. ZarównoRycerskość wieśniaczą,wktórejczterylatatemu—jakpisaławnotesiku—debiutowałascenicznie,jakiMałego Marata,którymzaczynaławystępywpierwszymwiększymwłoskimośrodku sztuki operowej, śpiewała potempoddyrekcją kompozytora.Zaś inny znanywłoski

10AfiszFalstaffazlondynskiejCovenGardenzeStaniZawadzkąwroliAlicji

11

twórcaoperowy,RiccardoZandonai,spośródwieluwówczasliczącychsięśpiewaczekwłoskichwybrał StanisławęZawadzką do ról tytułowychwewznowieniach swoich operFrancesa de Riminioraz Julia i Romeo. Jednymz jej pierwszychwłoskich akompaniatorówbyłFrancoCapuana, początkującywówczaspianistaidyrygent,aniebawemdyrektorOperyRzymskiej.WłaśniemiędzyinnymiwRzymienaprzełomielatdwudziestychitrzydziestychbędzieZawadzkaodnosićdużesukcesy.Nadposzczególnymipartiamioperowymi,próczCapuany,pracowałateżzinnymznakomi¬tymdyrygentemtychczasów—AntonioGuarnierim. Półtora roku pobytu we Włoszech było w zasadzie okresem przygotowawczym. Napoczątku czerwca 1923 roku przyjechała namiesiąc doWarszawy i dwukrotniewystąpiławAidzie(5i23czerwca)poddyrekcjąEmilaMłynarskiego.Dopieroodpaździernika1923rokurozpocząłsięjejpierwszywielkisezonśpiewaczynascenachwłoskich.RozpoczęłagowTeatroVerdiwFerrarze,występującprzezpaździerniki listopadwAndrea Chenier.WgrudniubyławWenecji.„KiedyMascagniprzyjeżdżałdyrygowaćdoWenecji,towcałymmieścieczułosięświątecznynastrój”—wspominałaStaniZawadzkawaudycjiradiowejw1980roku.Właśnieodlgrudnia1923rokunascenieweneckiegoTeatroLaFenicekreowałaMariellęwMałym Maracie PiętroMascagniegopoddyrekcjąkompozytora.JejdwutygodniowewystępywWenecjistałysiępierwszymistotnymsukcesemwkarierześpiewaczej.OdtegobowiemmomentuwewłoskimświecieoperowymzaczętomówićonowejśpiewaczcezPolski,określanejjakoStanilubStanjZavaska. WtymsezonieśpiewałajeszczewVicenzy,znówwWenecji,Ferrarze(TheatroVerdi)iBolonii.16grudnia1924rokuwypłynęłazGenuinaswojepierwszetourneepozaItalię.NowyRokwitałanascenieTeatroRealewKairze,gdziewystąpiła jakoHelena trojańskawoperzeBoitaMefistofeles.WEgipcieśpiewałaprzezczterymiesiące.PoHeleniebyłaJuliąwGiuletta e RomeoZandonai’ego(wKairzewystępowałapodbatutąkompozytora),apotemwAleksandriiśpiewałateżwAidzie i Wilhelmie Tellu.PowystępachwEgipcierozpoczęłasięseriawyjazdóweuropejskich. Pierwsze miesiące sezonu 1925/26 spędziła artystka w Holandii (Haga, Rotterdam,Amsterdam, Utrecht), występując w Aidzie, Trubadurze, Tosce, Giocondzie i Rycerskości wieśniaczej.Wlutymimarcu1926rokuśpiewaławBarcelonie,wkwietniuwWalencji,wmajuwMadrycie,apotemdokońcategoholendersko-hiszpańskiegosezonuwBilbao,SanSebastianiinnychmiastachIberii.Wielelatpóźniejpowiewaudycji,żenajbardziejlubiławystępowaćwHiszpanii,doktórejwielokrotniepotympierwszymtourneewracała.Tuczułanajbardziejżywyodbiórswoichkreacjiscenicznych,tuażchciałosięśpiewać... W1927rokubyłajużautentycznągwiazdąscenwłoskich.PowystępachwBolonii(którąsamiWłosi nazywają miejscem najbardziej surowej krytyki) „Resto del Carlino” nazywa ją„największąinajbardziejautentycznąrewelacjąsezonu”.Zaś„CorrieredelPomeriggio”dodaje,że„zainteresowanieśpiewaczkązrodziłosiębardzoszybko”.„LavoroATtalia”określająjako„śpiewaczkęimuzykaoogromnejsławie”.Natomiastwmarcu1927rokutygodnik„IIPiccoloTeatrale”poświęcajejdużyartykuł,podsumowującdotychczasoweosiągnięcia.CzytamytammiędzyinnymiowystępachZawadzkiejwOtelluVerdiegonaSycylii:„TeatroRegiozParmy,jakoNajwyższyTrybunałSztuki,wydałnowetriumfalnedekretynacześćznakomitejśpiewaczki,a„Gazzetta”potwierdziłatotym,że«...wroliDesdemonypotrafizachowaćobokpostaciłagodnej

12

13

inieszczęśliwejwłasnąosobowośćszlachetnąinamiętną,wzbudzającąwmomentachnajbardziejdramatycznychsilnewibracjeuwidza...»”. Od 19 lipca do 15 sierpnia 1927 roku zapowiedziano w Weronie na słynnej Arenie„GrandęStagioneLirica”podkierownictwemartystycznymGiovanniegoZenatello.Amfiteatr„Arena diVerona”mieści ponad 25 tysięcy słuchaczy i podczas letnich sezonówoperowychuchodzizanajwiększyteatroperowyświata.Sezon1927rokubyłhistorycznyiprzełomowydlatejsceny,bowiemporazpierwszy,próczdziełoperowych,zapowiedzianowykonanieutworusymfonicznego:IXSymfonięLudwigavanBeethovena,w100rocznicęśmiercikompozytora,poddyrekcjąAntonioGuarnieriego.WykonawczyniąpartiisopranowejbyłaStanisławaZawadzka.Całomiesięczny sezon przewidywał też kilkakrotnewystawienieWestalki Spontiniego iAidy Verdiego.PozadwomakoncertamiBeethovenowskimiZawadzkawystąpiłatuteżośmiokrotniewroliGiuliiwWestalce,odnoszącwielkisukces.Tencoroczny(zwyjątkiemprzerwwojennych)letnifestiwal—sezonoperowy„ArenadiVerona”odbywasięnadal,uchodzizajednązczołowychimprezoperowychnaświecie,alewjegohistoriitylkorazpojawiłasiępolskaśpiewaczka—właśniew1927roku—StaniZawadzka.Śpiewaławieczoramiwniepowtarzalnejatmosferzewielkiego święta muzyki, kiedy to dwadzieścia kilka tysięcy widzów amfiteatru rozpoczynamisterium od zapalenia wielu tysięcy świeczek. Ktoś to nawet nazwał „świętem płonącegośpiewu”. NastępnyrokspędziławpodróżachpocałejEuropie.OpróczWłochśpiewaławGenewie,potemwPortugalii,ażwreszciepodkonieclistopadapojawiłasięwPolsce.Wystąpiłanajpierww AidziewKatowicach,3i5grudniawPoznaniu(Aida i Tosca),zaś11grudniabyłaDesdemonąw Otellunasceniewarszawskiej(dwadnipóźniejAida). Adam Wieniawski napisał w „Rzeczpospolitej”: „Poprzedzona nimbem dużej sławyzagranicznej i bezpośrednio przed wyjazdem do Stanów Zjednoczonych wystąpiła p. StaniZawadzkawewtorekwOtellu.Zbytniareklamaczyteżzbytgorąceuprzedniepochwaływpływająnierazujemnienaustrójkrytyka,bookazująsięwwieluwypadkachprzynajmniejprzesadne.Zawodutakiegozpewnościąniktniedoznał,słuchającpaniZawadzkiej.JejkreacjatrudnejpodwzględemwokalnympartiiDesdemonywypadłazewszechmiarpięknie.Wujęciuaktorskimcałejpostacibyłoprzedewszystkimbardzowieleprawdziwejkobiecości,zdoskonałąmimikąipełnąwykwintnegoumiarugestykulacją.Desdemonap.Zawadzkiejinkarnowałastylowoiwiarygodniezarazempoetycznąirasowącórędożówweneckich(...)Stronawokalnaniepozostawiaprawienic do życzenia— głos posiada p. Zawadzka bezsprzecznie piękny, powłóczysty i ciepływbrzmieniu,arozległywskaliiemitowanydobrze,ztemtylkozastrzeżeniem,żecokolwiekzagłębokowrejestrześrednim.Głostenjestwmiarępieszczotliwyimocny.Słowempowitaliśmywp.Zawadzkiejbardzogorącorodaczkęonazwiskujużzasłużeniegłośnym,artystkęprzynoszącąchlubę śpiewactwu polskiemu na obczyźnie.DzisiejszaAida p. Zawadzkiejwinnawzbudzićnajwyższezainteresowanie”. Wnastępnymsezonieoperowym,zaczynającymsięniecopóźniej,bodopiero7grudnia1929 roku, Stani Zawadzka weszła do zespołu solistów mediolańskiej La Scali. Fakt tenodnotowałateżzdumąnaszaprasa,donoszącwtytułach:„JanKiepuraiStaniZawadzkawTeatroallaScala”.Awkorespondencjachpisano:„ZrozwieszonychnamurachMediolanuplakatówmożnasiędowiedziećozmianachwzespoleScali io repertuarzesłynnego teatru.Głównymdyrektorem zamiast Toscaniniego został Guarnieri, były dyrektor Opery w Bolonii, wśród

14

dyrektorów-kapelmistrzów widnieje nazwisko ZygfrydaWagnera, syna wielkiego Ryszarda.MiędzyartystamitejmiarycoLauriVolpi,TitoSchipa(...)czytamydwanazwiska:JanKiepuraiStaniZawadzka.NazwiskatewśródczołowychartystówoperowychświataroznosząpoświecienietylkoimięPolski,alestawiająsztukęnasząnaodpowiednimpoziomiewobeczagranicy”. Wmarcu1930rokuwyjechaławrazzzespołemLaScalinauroczysteprzedstawienieToskiwMonteCarlo,gdzieodniosłagłośnywprasiecałejEuropysukceswrolitytułowej.Wczerwcu1931 roku również z tymzespołempoddyrekcjąTullioSerafinawystępowaław londyńskiejCoventGardenjakoAlicjaw FalstaffieVerdiego.TurównieżkrytycywsuperlatywachocenilikreatorkęroliAlicjiFord.StanisławaZawadzkabyłaniekwestionowanągwiazdąeuropejskiejscenyoperowej. Wlatachtrzydziestychjejrepertuarobejmowałokołotrzydziestuoperklasykiświatowej,odOpowieści Hoffmanna Offenbacha,poprzezoperywłoskie,francuskie,rosyjskie,poLohengrina, Tannhäusera i Śpiewaków norymberskich Wagnera, co najlepiej świadczy o możliwościachgłosowych Stanisławy Zawadzkiej. Oprócz tego miała w repertuarze 16 (szesnaście!) operpolskich: całego Moniuszkę, opery Żeleńskiego, Paderewskiego, Różyckiego,Walewskiego,Joteyki,anawetKrólową JadwigęKurpińskiego. Była też znana w światku operowym ze swoich zamiłowań lingwistycznych.Władałabiegleośmiomajęzykamieuropejskimii—jakmówiłymijejbratanice—niemaldoostatnichchwilżyciaciąglepowtarzałasobiesłówkaizwroty,byniezapomniećtychjęzykówprzezbrakkontaktów z obcokrajowcami; uczyła się z radia nowości językowych, dysponując przy tymniespotykanąwtymwiekuznakomitąpamięciąikondycjąfizyczną.Ponoćnigdynieleczyłasięulekarzy,jejwiedzamedycznawzupełnościwystarczała,wierzyłatylkowziołolecznictwo.Nawetwostatnichmiesiącachżycia,leżącwszpitalu,nieprzyjmowałalekarstwfarmakologicznych—jakopowiadałamijejuczennica,CzesławaCiechomska,któraopiekowałasięMaestrądokońca—dyskretniejewypluwając,bynieurazićpielęgniarekinowoczesnychmedyków. Od 1921 do 1935 rokumieszkała stalewMediolanie. Z tego okresu pochodzą też jejwspomnienia(przekazanemiprzezAdrianęKłosińską),dotyczącepaństwaToeplitzów,postaciprzewijającychsięwbiografiachwielunaszychartystówm.in.AdySariiJanaKiepury.ŻonaJózefa Toeplitza, jednego z najbogatszych ludzi ówczesnej Europy, Jadwiga, opublikowałaswojepamiętniki.PoprzeczytaniuksiążkiJadwigiToeplitz-MrozowskiejStanisławaZawadzkaopowiedziałaswojejbratanicy: — W przepięknej rezydencji państwa Toeplitzów w Varese byłam częstym gościemi spędzałam tamparę razy swoje tygodniowewakacje.Pałac ichbył ładnieurządzony,pełendrogichiegzotycznychprzedmiotówprzywożonychprzezJadwigęzcałegoświata. Dostawałamzawszeapartamentpod—wybudowanądlaJadwigi—wieżą-obserwatoriumastronomicznym.Byłtopokójcaływyścielonywspaniałymbiałymdywanem,zwidokiemnapark, który był swoistymarcydziełem sztuki ogrodniczej, z licznymi basenami i fontannami,kolorowowieczorempodświetlanymi. Józef Toeplitz był wtedy nie koronowanym królem włoskiej finansjery, właścicielembanków,kolei iwielu innych instytucji.Lubiłmójśpiewipółżartemtwierdził,że tylkodwiesprawygonienudzą:bankipaniZawadzka.NaprzyjęciachwVenesemiejsceobokpanaToeplitzabyłoprzeznaczonedlamnie. NatomiastJadwigęodbierałamniecoinaczejniżtobywynikałozjejpamiętników.„Była

15

16

niesympatyczna,chimerycznaibardzoapodyktyczna.Myślałatylkooswoichpodróżach.Miałaogromnąilośćsłużbyisekretarzy,którzywszystkospisywalipodczasjejpodróżyiprzygotowywaliopracowaniadojejksiążekiodczytów,oczymrównieżniewspomina.Niemogłamteżzrozumiećjej zachowaniaw stosunku dowłasnejmatki.Była tomiła imądra kobieta i gdy cokolwiekchciałazałatwićuswegozięcia, tomnieprosiłaowstawiennictwo,boJadwiganiechciaławogólerozmawiaćzmężemnatematmatki. Była niezłą aktorką dramatyczną, ale koniecznie chciała śpiewać, bo to się liczyło wMediolanie.Uczyłasięśpiewu,próbowaławystępów,leczniestetybezrezultatów...”. Przed wyjazdem zWłoch w notesie naszej bohaterki— tam gdzie zapisywała swojewystępysceniczne—niejakonarównychprawachzpremieramioperowymi,poddatą25marca1934roku,znalazłemzapis:koncertuToeplitzów. W1935rokuStanisławaZawadzkaprzeniosłasięzMediolanudoPoznaniaizostałasolistkąTeatruWielkiego,prowadzonegowówczasprzezZygmuntaLatoszewskiego,bodajnajmłodszegodyrektoraoperowegowEuropie.Korzystającztego,żewzespolepojawiłasięgwiazdaświatowejklasy,Latoszewskitakustawiłrepertuarsezonu1935/36,iżpotemkronikarzeoperypoznańskiejuznalitensezonzajedenznajlepszychsezonówwdziejachteatru.Szczególniedwiepozycjezapisały sięnajwyraźniejnakartachhistoriiTeatruWielkiegowPoznaniu:otwierającasezon5października1935rokupremiera(jednegoznajlepszychdziełLudomiraRóżyckiego,porazpierwszypokazanegowtymmieście)operyBeatrix Cencioraz21grudniapolskaprapremierawłoskiejoperyAdriana Lecouweur,którejtwórcąbyłFrancescoCilea. Sukcesobutychpremierbyłteżwdużejmierzeudziałemodtwórczynipartiitytułowych—StanisławyZawadzkiej.Przyznawali tokrytycy, jak równieżobecnynapremierzeBeatrix Cencikompozytortejopery,opartejnaponurymdramacieSłowackiegootymsamymtytule. A już wręcz wirtuozowskim pokazem najwyższej klasy włoskiego bel canta była dlaZawadzkiej premieraAdriany Lecouvreur. Przyznawali to zgodniewszyscy świadkowie tegozdarzenia, słuchając jej partii tytułowej. „Jest to rolaopracowanawdużymstylu—pisał nałamach„KurieraPoznańskiego”WitoldNoskowski.—Głospłynieszerokąfalą.Każdafrazazarysowana pięknym łukiem, technicznie wykończona w sposób wzorowy, z klasycznymrozkłademoddechów(...)Górnedźwiękizalewająamfiteatrblaskiemipełnią,dalszeodpowiadająposłuszniewchwilachtragicznegonapięcia.Natymmocnymfundamencietechnicznymopierasię ekspresja.Adriana pani Zawadzkiej nieraz porywa bezpośrednością tragicznego wyrazu,wktórym ton spływa się zwybornie zarysowanymgestem.Widaćdoskonalepoprowadzoną,imponującą pracę nad częściąmimiczną tej bardzo trudnej roli.Kto pamięta p.ZawadzkąwBeatrix Cenci, ledwie uwierzy, iż jest to ta sama artystka (...) Nabiera się wyobrażenia, jakwyglądająweWłoszechmanierywielkiejarystokracjiśpiewaczej.PaniZawadzkamiaławieczórwielkichowacji”. Zygmunt Latoszewski, jak mi niedawno opowiadał, wystawił Adrianę Lecouvreur za namową swojej nowej solistki, która gorąco rekomendowała tę nieznaną w Polsce operęCilea’i. —SiadłemdoinstrumentuzwyciągiemfortepianowymipoprzegraniucałościodrazuprzyznałemracjępaniZawadzkiej.,,Towartowystawić—wspominałprofesorLatoszewski. —ZresztąjużwtympierwszymsezoniepobytuunaspanidoktorobsadziłemjąrównieżwRycerskości wieśniaczej,którąwznawialiśmywlistopadzie1935roku,jużpopremierzeBeatrix,

17

a przed premierąAdriany.Wiedziałem, że ta operaMascagniegowiąże się silnie z biografiąśpiewaczki, że przez kontakt z batutą dyrygencką kompozytora może wnieść do naszegowznowienia Rycerskościwieleciekawychobserwacji.Inieomyliłemsię.Gwiazdatejmiaryiztakimdoświadczeniem,niemówiącodużejkulturzeosobistej,byłasilnymfilaremnaszegoteatru.Awówczas,cotrzebaprzypomnieć,byliśmyjedynymwPolsceregularniepracującymteatremoperowym, boTeatrWielkiwWarszawie zajmował się głównie operetkami imiał rozlicznekłopotyorganizacyjne”. Do wybuchu II wojny światowej Stanisława Zawadzka śpiewała w Poznaniu, biorącudziałwwieluważniejszychzdarzeniachartystycznychnatejscenie.ByłamiędzyinnymiElząwpremierze LohengrinaWagnera(21XI1936r.),stworzyła„RewelacyjnąkreacjęMimi”(jaktookreślano)wewznowionejCyganerii,śpiewałagłównąpartięSelikinapremierzeAfrykanki Meyerbeera(lXII1937r.),byłatytułowąpostaciąwpolskiejprapremierze AlcestyGlucka(12III1938r.),tytułowąGiocondą(premiera26XI1938r.),tytułowąTurandot(lII1939r.). WWarszawiebyłarzadkimgościem.Wmarcu1935rokuzaśpiewałaAidępoddyrekcjągościnniewówczaswystępującegowTeatrzeWielkimkapelmistrzaJaschyHorensteina.Znako-mitykrytykikompozytor(twórcaoperyJjola)PiotrRytelpoAidziebyłmilezaskoczony,czemudałwyraznałamach„GazetyWarszawskiej”. „Nie słyszeliśmy tej artystki wiele lat (...) Dawniej młoda dobrze zapowiadająca siędebiutantka,dzisiajpaniZawadzkaprezentujesięjakoartystkamiarypoważnej,pierwszorzędnej!Uderzanasprzedewszystkimjejkulturawokalnaisceniczna.Dalej:świeżość,siłairozległośćgłosu, umiejętność władania nim, w końcu: utrzymywanie szlachetnej miary w stosowaniuefektów,unikanieprzesadyibrakprzetozmanierowaniaorazpowściągliwośćwgrzeaktorskiej,wktórejwidzimywięcejprzemyślenianiżwybujałościżywiołowej.Stworzonaprzezp.ZawadzkąpostaćAidymiałarysydlanasnieconowe, interesowałaprzeto izaciekawiała.Dwiewielkiescenysolowe(aktyIiIII)wykonanebyłyiściepomistrzowsku;wejścienagórnedoodbywałosięznajwiększąswobodąiłatwością.Szlachetnośćfrazyutrzymanabyładokońca”. W1936i1938rokupojawiasięjeszczeStanisławaZawadzkanapublicznychkoncertachwWarszawiejakosolistkaorkiestrysymfonicznejPolskiegoRadia,prowadzonejprzezGrzegorzaFitelberga.Uczestniczyła6października1936rokuwpierwszymkoncerciedlapublicznościwsali„Romy”,inaugurującymcomiesięcznewystępy„radiówki”przedżywąpublicznością. Natomiast28marca1938rokuśpiewałapartiesopranowewpamiętnymkoncercieorkiestryPolskiegoRadiawsaliTeatruWielkiego,wpierwsząrocznicęśmierciKarolaSzymanowskiego.ŚpiewaławLitanii, Veni Creator i IIISymfonii,któraporazpierwszyzostałaprzedstawionapublicznościwpełnejkrasie,zchórami(czylizgodniezorginalnymzamysłemkompozytora,bowiemdotychczasowe„redakcje”tegoutworuzamysłtenuszczuplały). Kilkuletnia współpraca radiowa z Fitelbergiem przyniosła jej popularność wśródmelomanówspozapublicznościpoznańskiejOpery,czegodowodemmożebyćokładka„Anteny”(nr18z1939r.),naktórejznajdujemyzdjęcieStanisławyZawadzkiejwkostiumiezTurandot, takwięciradiowcyuznalijązaswojągwiazdę. OkupacjęspędziławWarszawie,uczącśpiewu.Nigdzieniewystępowałaażdoczerwca1945roku,kiedytoporazpierwszypowojniepojawiasięnaestradziewkoncercieariioperowych.PrzeznastępnychpięćlatprowadziłaklasęwokalistykiwPaństwowejWyższejSzkoleMuzycznejwKrakowie,będącjednocześniedo1948rokusolistkąOperyPoznańskiej.Zescenążegnałasię

18

wsierpniu1948roku,podczasgościnnychwystępówpoznaniakówwWarszawie,gdziewSaliTeatruPolskiegoprezentowaliAidę zeStanisławąZawadzkąwrolitytułowej. Od1950rokuprzeniosłasiędoWarszawyiprzezdalszych20latpracowałajakoprofesorwyższej szkoły muzycznej. W tym czasie była też jurorem międzynarodowych konkursówwokalnych,międzyinnymiwSofii,Genewie,RiodeJaneiroczyTuluzie.Prócztegoprowadziłazajęcianaletnichkursachmistrzowskich. Napoczątkulatosiemdziesiątychjedenazjejuczennic,AlicjaOkońska,pisała:„DoktorStani Zawadzka swoimi uczennicami opiekuje się z prawdziwiemacierzyńską troskliwością.Znaichosobistesprawy,doradza,leczy(jestprzecieżlekarzem),chociażwieleznichodpłaciłojejzapomnieniemiobojętnością.Czasemnarzekanatrudy,kłopotypedagogiki,twierdzi,żenicjejniedałapróczsmutkuizawodów,alewiem,żeniechnotylkozjawisięuczennicazładnymgłosemipoprosiolekcje,paniStanizajmiesięniązcałympoświęceniem.Wsprawachsztukinigdysiebienieoszczędzała,nigdynieuważała,żejużczasnaodpoczynek...” Ipomyśleć,żemowatuokobiecieponaddziewięćdziesięcioletniej.Dokońcaswoichdnisprawnej,precyzyjnej,systematycznej.Uważałabowiem,żebezprecyzjiwmyśleniuidziałaniuwśpiewieniczegosięnieosiągnie.Swoimuczniommówiłaczęsto: —Kiedykurtynaidziewgórę,abatutazawisawpowietrzu,niemaczasuanimiejscanajakiekolwiek„rozwichrzenieartystyczne”.Stajeszsiękółeczkiemwielkiejmuzycznejmachinyitwoimzadaniemjestspełnićswojąrolęwsposóbjaknajbardziejprecyzyjny.Byłamświadkiemmarnowaniasięwielutalentówwokalnych,awwiększościprzypadkówprzyczynątegobyłbraksystematycznościiumiejętnościrozłożeniapracy. Zawód śpiewaka wymaga koncentracji wszystkich wysiłków. Mówiłam to moimuczennicom,alezaledwiekilkaumiałozrozumiećsłusznośćtychradidonichsięzastosować. DoktorStanisławaZawadzkazmarła21lipca1988rokuwSkolimowie.Niestety,nagrańfonograficznychniepozostawiła.