Stanisław Andrzej Średziński

Kobiety

o których w Łodzi

zapomnieć nie można

VI

Maria o dwóch obliczach

(Maria Rodziewiczówna)

Fundacja KAMENA Łódź

2017

Stanisław Andrzej Średziński Kobiety, o których w

Łodzi zapomnieć nie można.

Cz. VI Maria o dwóch obliczach (Maria Rodziewi-

czówna) ©2017

Zdjęcia

pochodzą z ogólnodostępnych stron internetowych

Opracowanie graficzne i komputerowe – autor

Okładka – collage w oparciu o:Dąb Dewajtis za; http://bialczynski.pl/2015/11/08/strazniczka-wiary-

przyrody-maria-rodziewiczowna-1864-1944-i-jej-

dewajtis/

ISBN

Wydawca:

Fundacja KAMENA Łódź

ul. Woronicza 12/2

91-030 Łódź

slawistan@gmail.com

tel. 694 246 866

Druk

Drukarnia CUK

Ul. Tuwima 20

Tel. 42 633 46 73

druk@drukarniacuk.pl

Opisanie życia Marii Rodziewiczówny

w niewielkiej broszurce to zadanie

wręcz karkołomne a tu jeszcze, zgodnie

z zasadą moich opowieści, trzeba uza-

sadnić umieszczenie, tej niezwykle cie-

kawej postaci, w historii naszego mia-

sta. Zacznijmy jednak od początku.

Zaciszny dwór w Pieniuhy niedaleko

Wołkowyska zamieszkuje Henryk Ro-

dziewicz, herbu Łuk, ze swoja małżon-

ką Amelia z Kurzenieckich. Sielskie

życie ziemiańskiej rodziny przerywa w

lutym 1863 roku powstanie narodowe.

Małżonkowie nie są zwolennikami

walki zbrojnej. Tym bardziej, że w

czerwcu pani Amelia okazuje się być,

po raz kolejny, w błogosławionym sta-

nie. Radość miesza się jednak z wojen-

nym zamętem. Szlachectwo zobowiązu-

je. Henryk nie idzie do powstania, ale

udostępnia pomieszczenia do składo-

wania broni. To wystarczy. Któregoś

dnia dochodzi do rewizji i życie Ro-

dziewiczów zmienia się nieodwracal-

nie. Majątek zostaje skonfiskowany,

Henryk wysłany na Sybir. Amelia mo-

że urodzić dziecko a potem na własny

koszt wyjechać do męża na zesłanie.

2 lutego 1864 roku rodzi się Maria i

niemal od razu przechodzi pod opiekę

dziadków Kurzewnieckich. Dziadkowie

jednak wkrótce umierają i kilkuletnia

Marysie przechodzi pod opiekę ich da-

lekiej krewnej. Pod jej opieka pozostaje

do siódmego roku życia, kiedy to na

mocy amnestii wracają z zesłania ro-

dzice.

Maria znów wkracza w obcy świat.

Nawiązuje nowe więzi z rodziną w nie-

zwykle ciężkich warunkach. Zamiesz-

kują w Warszawie gdzie ojciec obejmu-

ję lichą posadę zarządcy kamienicy a

matka zatrudnia się w fabryce papiero-

sów. Dopiero, gdy dziewczynka kończy

jedenaście lat, ojciec otrzymuje po bez-

dzietnym bracie majątek ziemski Hru-

szowa na Polesiu. Jest rok 1875

Dziewczynka już w Warszawie rozpo-

częła naukę na pensji, teraz jednak od-

dana zostaje na pensję Sióstr Niepoka-

lanek w Jazłowcu, gdzie przełożoną

Jest Marcelina Darowska (beatyfiko-

wana przez Jana Pawła II), zwana przez

Marię „Mateczką”

Trzy lata spędzone na pensji to dla Ma-

rii najważniejszy okres życia. Tu,

dziewczęta, w religijnej i patriotycznej

atmosferze przygotowywane były do

roli matki i żony, ale rozwijały tez swo-

je talenty. Tu właśnie Rodziewiczówna

poczyniła pierwsze pisarskie próby.

Niestety, śmierć ojca i całkowite zadłu-

żenie majątku zmusiły siedemnastolet-

nią dziewczynę do powrotu. Opuściła

pensję i wkroczyła w nowy okres swo-

jego życia.

Jest rok 1881. Maria systematycznie

przejmuje wszystkie obowiązki po swo-

im zmarłym ojcu. Nie jest jej łatwo.

Wszędzie kobieta traktowana jest z lek-

ceważeniem. Włościanie w majątku

zaczynają lekceważyć swoje obowiązki,

grabią, co się da. Rodziewiczówna wie,

że musi utrzymać majątek i spłacić

ogromne długi pozostawione przez po-

przedników. Jak wspominają jeszcze

do dziś mieszkańcy tamtych okolic,

dziedziczka trzymała wszystko twardą

ręką? Jeśli szedłeś po chrust, maliny

czy grzyby do jej lasu istniała zasada:

jedna część dla ciebie, dwie części dla

dworu. Tak samo było z innymi powin-

nościami. Najważniejszy był dwór.

Dość powiedzieć, ze Maria mając 23

lata, przejęła w 1887 roku formalnie

cały ojcowski majątek i zarządzając

nim przez ponad pięćdziesiąt lat wy-

prowadziła go z długów spłacając rów-

nież swoje rodzeństwo. A nie była to

sprawa prosta, bo gospodarstwo pełne

borów i nieużytków miało stosunkowo

mały areał uprawny.

Walka o pozycje czy też jeszcze inne

okoliczności sprawiły, że młoda wła-

ścicielka porzuciła damskie stroje i za-

chowywała się jak typowy ziemianin.

Raz nawet sądzona była za pobicie nie-

sfornego parobka, co też obrazuje jej

ówczesny status.

Ta sama harda, walcząca o przetrwanie

bojowniczka siada jednak wieczorami i

pisze. Spod jej pióra wypływają opo-

wiadania, nowele i powieści pełne mi-

łości do ziemi ojczystej, troski o pol-

skość wschodnich rubieży, obawy o

rusyfikację ludności o zalew prawosła-

wia. Jej pisarski styl zupełnie nie pasuje

do postaci, którą kreuje w życiu. Pisze,

co prawda z oburzeniem o poczyna-

niach Żydów, winiąc ich za lichwę, któ-

ra powoduje upadek wielu majątków,

ale równocześnie pomaga odbudować

cheder – żydowska szkołę religijną w

pobliskim Kobryniu. Toczy boje z pra-

wosławnymi chłopami z jej włości a

równocześnie organizuje dla nich w

majątku pomoc medyczną.

Praca pisarska to dla Marii drugie ży-

cie. Mając osiemnaście lat, drukuje w

Dzienniku Anonsowym dwie nowele:

Gamę uczuć i Z dzienniczka reportera.

Mając dwadzieścia, nawiązuje współ-

pracę z pismem dla kobiet ŚWIT reda-

gowanym w Warszawie przez Marię

Konopnicką. Publikuje opowiadanie

Jazon Bobrowski, a w 1885 humoreskę

Farsa panny Heni. Mając dwadzieścia

dwa lata wygrywa konkurs ŚWITU na

powieść. Jej Straszny dziadunio dru-

kowany jest potem w odcinkach.

Za pieniądze uzyskane z nagród literac-

kich zwiedza Europę. Poznaje Francję,

Włochy, Niemcy, Szwecję i Norwegię

Maria nie jest sama. W tej ciągłej walce

towarzyszą jej przyjaciółki: Jadwiga

Skirmunttówna bądź Heleną Weycher-

tówna. Znajduje też czas by miesiące

zimowe spędzić w Warszawie. Tu też

dostrzega nędzę i poniżenie kobiet. Za-

kłada tajne stowarzyszenie kobiet

UNIA wspomaga utworzenie taniego

sklepu oraz sklepu z twórczością ludo-

wą.

Jej miejscem na świecie pozostaje jed-

nak Hruszowa. Tu razem z przyjaciół-

kami buduje w leśnych ostępach chatę,

nazwaną Czahary1 , w której przyja-

ciółki spędzają tygodnie w bezpośred-

nim kontakcie z przyrodą. Napięcia,

jakie towarzyszą rewolucji radzieckiej

powodują, że domek zostaje przenie-

siony z lasu i postawiony na terenie

dworu.

W czasie I Wojny Światowej Maria

Rodziewiczówna jest w Warszawie.

Tworzy szpital polowy, tanie kuchnie

uliczne. Wraca na krótko do majątku by

tam również organizować pomoc dla

ofiar wojny.

W roku 1919 Maria odkupuje dworek

Wyraj w Zagórzu koło Warszawy bę-

dący wcześniej w posiadaniu rodziny

1 czahary reg. «mokradła porosłe krzewami i karłowa-tymi drzewami»- SJP PWN

Jerzego Szaniawskiego a potem Rodzi-

ny Bolesława Prusa. Tu, w wyniku na-

padu rabunkowego, pięćdziesięciopię-

cioletnia kobieta zostaje postrzelona w

twarz i skrępowana. Po odejściu na-

pastników ostrzem siekiery rozcina

więzy i sama opatruje ranę. Kula trafiła

w policzek i wyszła za uchem. Nie oby-

ło się bez interwencji medycznej.

Osłabiony organizm podatny jest na

inne choroby. Antraks2, róża zagrażają

życiu. Pisarka wolno wraca do zdro-

wia a pamiątką bytności w tym, jednak

uroczym, zakątku jest powieść Lato

leśnych ludzi, w której pod postaciami

trzech mężczyzn autorka opisuje przy-

2 Wąglik (łac. anthrax) – choroba zakaźna, zaraźliwa,

wywoływana przez Gram-dodatnią bakterię nazywaną laseczką wąglika ( wikipedia)

gody swoje i przyjaciółek w domku

Czahary.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej

Rodziewiczówna w Warszawie pełniła

funkcje sekretarki Zarządu Głównego

PCK oraz komendantki Kobiecego

Komitetu Ochotniczej Odsieczy Lwowa

na miasto Warszawę, za co odznaczono

ja później

Po tej wojnie stosunki z ludnością ule-

gły pogorszeniu. Propaganda bolsze-

wicka, konflikty na tle narodowościo-

wym i religijnym sprawiły, że miesz-

kanki Hruszowej przestały się czuć

bezpiecznie. Mimo to Maria, już wtedy

pięćdziesięcioletnia kobieta, nie zaprze-

stała dbałości o rodzinny majątek. Po

latach ciężkiej pracy, oddłużony, mógł-

by stać się opoką do końca życia.

Niestety wspomniana tu n napięcia oraz

zatarg z władzami Kobrynia dotyczący

oddania części majątku dla osadników z

centralnej Polski sprawiły, ze Rodzie-

wiczówna nie złożyła broni. Stała się

protektorką i współzałożycielką Związ-

ku Szlachty Zagrodowej i przystąpiła

do Obozu Zjednoczenia Narodowego.

Była nawet w jego władzach, ale po

roku, nie zgadzając się z programem, z

partii tej wystąpiła.

II Wojna Światowa pomieszała wszyst-

kie plany. Zaraz po wkroczeniu Rosjan

do Polski, majątek przejął komitet miej-

scowej ludności. Panie otrzymały w

pałacu skromny kąt, ale i w nim nie by-

ło bezpiecznie. Ludzie rabowali

wszystko. Do dziś odnaleźć można w

podkobryńskich wsiach rodowe sztućce

Rodziewiczów i inne dobra pochodzące

z majątku.

Kobiety nie miały innego wyjścia jak

tylko ucieczka. NA podstawie zdoby-

tych fałszywych dokumentów Rodzie-

wiczówna i Skirmunttówna dostały się

do niemieckiego obozu przejściowego

dla wysiedlanych Polaków. Mieścił się

w Łodzi przy ul. Łąkowej 4

I tu stała się rzecz, która wiąże siedem-

dziesięciosześcioletnią pisarkę w z na-

szym miastem:

"I oto pewnego marcowego dnia [1940

r.], kiedy słońce złotymi promieniami

świeciło nad miastem, a przez okna sal

obozu ogrzewało zziębniętych wysie-

dleńców, Maria Rodziewiczówna usa-

dowiona pod ścianą fabryki na krzeseł-

ku, czekała od kilku godzin na dorożkę,

które miała ją wywieźć do przyjaciół w

mieście. (...) Wieść o tym rozleciała się

po obozie lotem błyskawicy. Jakiś

ogromny odruch umiłowania dla tej

wybitnej literatki poruszył ludzkie ser-

ca. By nie zwrócić uwagi wachmanów,

podchodziły pojedyncze matki, dziew-

częta i chłopcy, i całowali ręce i kolana

p. Marii, dając tym wyraz głębokiej czci

i umiłowania za zasługi dla Narodu

Polskiego w okresie zaboru i niewoli

naszej ziemi Ojczystej. Na podwórko

wjechała nareszcie długo oczekiwana

dorożka. Panią Marię ulokowano w tej

skromnej bryczce. Otwarła się żelazna

brama obozu i dorożka odjechała do

miasta. Stojący na warcie wachmani,

zahipnotyzowani okazywanym głębokim

szacunkiem wysiedlonych dla opuszcza-

jącej obóz staruszki, stanęli na bacz-

ność. (...)"3

Starsze kobiety dzięki opiece rodziny

Mazaraki osiadły pod Tuszynem, ale

wkrótce wyjechały do Warszawy gdzie

przeżyły piekło Powstania Warszaw-

skiego.

Po kapitulacji Maria osiadła w majątku

Mazarakich Żelazna pod Warszawą a

dokładnie w leśniczówce Leonów,

gdzie zmarła w listopadzie 1944 roku

przeżywszy osiemdziesiąt lat.

W roku 1948 prochy Marii Rodziewi-

czówny przeniesiono do Alei Zasłużo-

nych na Powązkach.

3 Za: Marian B. Michalik [red.]Kronika Kobiet, Wy-dawnictwo KRONIKA, warszawa 1993