Embed Size (px)
Citation preview
C E N T R U M 12
76
Fati Iseni, PhD1
UDC: 341.7(410):323.269.6(497.115)"1981"
STATUSI I SHQIPTARËVE NË ISH-JUGOSLLAVI DHE DIPLOMACIA BRITANEZE PËR DEMONSTRATAT E VITIT
1981 NË KOSOVË
СТАТУСОТ НА АЛБАНЦИТЕ ВО ПОРАНЕШНА ЈУГОСЛАВИЈА И БРИТАНСКАТА ДИПЛОМАТИЈА ЗА
ДЕМОНСТРАЦИИТЕ ВО 1981 ВО КОСОВО
ALBANIAN STATUS IN FORMER YUGOSLAVIA AND THE BRITISH DIPLOMACY ON DEMONSTRATIONS OF 1981 IN
KOSOVO
ABSTRACT
The UK, as one of the largest world power, showed great interest
in following closely the developments in Kosovo unrest of 1981. The
Embassy of the United Kingdom in Belgrade and Foreign Office in
London were in constant communication, sending reports of develop-
ments in Kosovo and Yugoslavia throughout 1981. In order to shed
light to the events of 1981, research has been carried out at the British
Archives on this issue. During the research have been found nearly 500
pages of written material archived by the Foreign Office on riots in
Yugoslavia during 1981.The documents from the British government
are of particular importance as they show the authenticity of its policy
at a specific time during the Cold War and high tensions between the
east-socialist and capitalist-Western blocks.
The British Embassy in Belgrade will be very active during the
riots in Kosovo in 1981. Mostly the embassy will gather information
from its sources, process and send them to the UK Foreign Minister in
1 Doc. Dr. Fati Iseni, Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup, R. e Maqedonisë së Veriut
C E N T R U M 12
77
the form of event descriptions, will draft analyzes by embassy
officials and the Ambassador himself Mr. Bolland. During the period
of April - December 1981 we will also find a lot of material compiled
in the British government, such as analysis, various conclusions that
hold the stamp "Secret" and "confidencial". In many occasions the
certain documents will be also forwarded to The British Embassy in
Washington, and the same will end up at the US Administration as
well as to the British NATO Delegation in Brussels.
British diplomats will report on the demonstrations in Kosovo
since the 11th of March 1981, describing them very carefully in detail
and correctly by trying to always give their own version of the causes
and consequences of the demonstrations. Despite the embassy's
communication with the Yugoslav authorities, with the Yugoslav media
and other parties, the British diplomats weren’t affected by the infor-
mation they receive from their sources. They are more careful and
accurate about any movement that occurs.
C E N T R U M 12
78
HYRJE
Zhvillimet gjeopolitike në fillim të shekullit XX-të, shënuan
ndryshime të rëndësishme në skenën politike globale ku gjatë
përplasjeve të fuqive të mëdha reflektuan në determinimin e fatit të
shumë popujve të vegjël në rajone të ndryshme të botës dhe si rrjedhojë
edhe në Ballkan. Shembja e Perandorisë Osmane dhe tërheqja nga
Ballkani krijoi mundësi për disa popuj ballkanik të fitonin pavarësinë
dhe sovranitetin shtetëror, ndërsa për shqiptarët nuk rezultoi në fitore të
plotë. Përderisa popujt sllav të Ballkanit kishin mbështetjen e plotë të
Rusisë Cariste, e cila e shikonte ekspansionin e vet territorial nëpërmjet
të krijimit të shteteve që do të ishin nën ndikimin e saj për të realizuar
projektin afatgjatë politik rus të Trimariumit (daljes në tre dete: Detin e
Zi, Baltik dhe atë Adriatik). Grekët kishin mbështetjen e Perandorisë
Britanike si fuqi më e madhe ushtarake në botë dhe me mbështetjen e
saj e kishin fituar pavarësinë që nga fillimi shekullit XIX. Shqiptarët
pavarësisht nga shtrirja territoriale dhe demografike që kishin si dhe
pozita e veçantë gjeostrategjike e tyre, nuk kishin aleat natyrorë sikurse
kishin fqinjët e tyre, por përkundrazi territoret shqiptare ishin objektiv
sulmi dhe shkoqitje të pjesëve të saj në radhë të parë nga fqinjët pastaj
edhe nga fuqitë e mëdha. Mundësitë për një manovrim gjeopolitik
shqiptar ishin të pakta. Vështirë krijoheshin mundësitë për të siguruar
aleat që do t’i ndihmonin shqiptarëve në rrugën e pavarësisë dhe
sovranitetit shtetërorë. Austro-Hungaria (më tej A-H) dhe Italia dolën
si mbështetësit e vetëm të formimit të një shteti shqiptar dhe e gjithë kjo
bëhej meqë ata shikonin interesin e tyre shtetëror afatgjatë, sepse duhej
të formohej shteti shqiptar i cili do të vendoste një bllokadë të Rusisë
për të dalë në Detin Adriatik. Në të kundërtën planet afatgjate të Austro-
Hungarisë dhe Italisë do të merrnin kahje tjetër. Për arsye të qarta
gjeopolitike ata ishin avokatët e vetëm të shqiptarëve gjatë këtij procesi
të rëndësishëm të shtetformimit të shqiptarëve. Me gjithë përplasjet e
fuqishme të këtyre dy shteteve me Rusinë Cariste, mezi ishte arritur
kompromis në maj të vitit 1913, gjatë Konferencës së Ambasadorëve të
gjashtë fuqive të mëdha në Londër, që të pranohej pavarësia e
Shqipërisë e shpallur më 28 nëntor 1912.
Me gjithë mbështetjen e A-H dhe Italisë, Shteti Shqiptar ishte
mjaft i ngushtuar territorialisht dhe jashtë kufijve të tij kishin ngelur më
shumë se gjysma e territoreve të banuara me shqiptarë. Krahina e jugut
të saj, Çamëria ngeli nën Greqi, ndërsa krahinat e saj lindore, veriore
C E N T R U M 12
79
dhe veri-perëndimore u zaptuan nga Serbia dhe Mali i Zi. Kjo shënoi
një fazë të re në historinë politike të shqiptarëve. Fillimi i luftës së Parë
Botërore, neutraliteti i Shqipërisë, okupimi i territoreve shqiptare nga
kampet e mëdha politike dhe ushtarake botërore si ai i Antantës ashtu
edhe ai i Qendrës vështirësuan edhe më shumë zonat e varfra shqiptare.
Përfundimi i Luftës së Parë Botërore, rikonfirmimi i pavarësisë
së Shqipërisë në Konferencën e Versajës 1919, me kufijtë përafërsisht
të njëjtë si ato të vitit 1913 dhe zyrtarizimi i dhënies së hapësirave të
tjera shqiptare shtetit të sapo formuar të Mbretërisë Sërbo-Kroato-
Sllovene (më pas Mbretërisë Jugosllavisë nga 1928) krijoi shqetësime
të jashtëzakonshme te popullata shqiptare. Kjo periudhë paraqet kohën
më të vështirë të shqiptarëve deri në fillimin e Luftës së Dytë Botërore.
Territori i Maqedonisë së Vardarit ndahet në frymën e koncepteve
të mëparshme në bisedimet e Vjenës 20-29 prill 1941, mes Ribentropit,
Ministër i Punëve të Jashtme të Gjermanisë dhe grofin Çiano Ministër
i Punëve të Jashtme të qeverisë fashiste italiane.2 Meqë nuk u përfshinë
të gjithë territoret shqiptare brenda kufijve të Shqipërisë, Çiano nuk la
pa përmendur faktin se te popullata shqiptare mund të paraqitej një
kundërshtim i fortë kundër bullgarëve.3 Kjo marrëveshje ndryshoi thel-
bësisht gjendjen politike dhe shoqërore në tërësi në hapësirat shqiptare.
Pjesa më e madhe e territoreve shqiptare nën Mbretërinë e Jugo-
sllavisë do t’i bashkëngjiten Shtetit Shqiptar. Ky ishte momenti i
veçantë kur për herë të parë shqiptarët e këtyre hapësirave do të gëzojnë
të drejtën e përdorimit të gjuhës shqipe, flamurit kombëtar, shkollat
shqipe, administrata e qyteteve ne gjuhën shqipe dhe vendosja e shqip-
tarëve për prefektë te komunave dhe bashkive. Pavarësisht se ky shtet
ishte nën tutelën nazifashiste, shqiptarët u ndjenë zot për herë të parë në
shtëpinë e tyre. Kjo zgjati derisa blloku nazi-fashist u mund nga forcat
aleate kah fundi i vitit 1944, respektivisht maj 1945.
Mirëpo gjatë Luftës së Dytë Botërore një pjesë e shqiptarëve u
mobilizuan në aradhat partizane jugosllave nën udhëheqjen e Titos dhe
luftuan deri në përfundimin e luftës duke i mobilizuar dhe dërguar në
shumë vise të Jugosllavisë, si Srem, Trieste etj. Për t’i bindur shqiptarët
që mos të organizohen në njësitet vullnetare shqiptare dhe të kalojnë në
anën e tyre në një marrëveshje që është lidhur mes Shtabit Kryesor të
UNÇSH-së, dhe atij Jugosllav, më 25 korrik 1943, ndër tjerash pika 4
2 Hronologija Oslobodilaçke Borbe Naroda Jugosllavije 1941-1945, Vojnoistorijski
Institut, Beograd, 1964, f.31. 3 Vladimir Dedijer, Interesne Sfere, Prosveta p.d.b., f. 194.
C E N T R U M 12
80
thotë se shqiptarët do të fitojnë garanci njëjtë si maqedonasit, të vendo-
sin vetë për fatin e tyre në bazë të së drejtës së vetëvendosjes së popuj-
ve.4 Pas përfundimit të luftës jo vetëm që nuk u respektuan premtimet
që ishin dhënë për vetëvendosje apo bashkim me Shqipërinë, por
përkundrazi Kosova dhe viset tjera shqiptare në Jugosllavi u vendosën
nën shtetrrethim të hekurt nga Ushtria Jugosllave. Megjithëse edhe
gjatë rrjedhës së luftës indikacionet ishin të qarta se do të manipulo-
heshin shqiptarët pasi që edhe pse në aspekt demografik dhe territorial
ishin populli i tretë në Jugosllavi, ata nuk ishin të përfaqësuar në Mble-
dhjen e Parë të Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar të Jugosllavisë
në Bihaç të Bosnjës më 26-27 nëntor 1942, as në mbledhjen e dytë në
Jajce të Bosnjës më 29-30 nëntor 1943, ku edhe u vendosën kornizat
administrative dhe juridike të federatës së ardhshme në të cilën shqip-
tarët nuk u parapanë që të kishin njësinë e vet territoriale në nivel të
republikës ashtu siç u përcaktua për popujt e tjerë. Ndërsa pas përfun-
dimit të luftës në Mbledhjen e tretë të Këshillit Antifashist Nacional-
Çlirimtar të Jugosllavisë më 7-10 gusht 1945, ky organ u shndërrua në
Asamble Kombëtare, jo që nuk u përfaqësuan, por edhe më 29 nëntor
1945, kur ky organ e shpalli Republikën Federative Popullore të
Jugosllavisë me gjashtë njësi federative, shqiptarët, respektivisht
Kosova ishte lënë si Qark Administrativ në kuadër të Serbisë. Ky
ridefinim politiko-juridik i shtetit të ri u përkufizua qartë me sjelljen e
Kushtetutës së Parë të Jugosllavisë më 31 janar 1946, ku në Kreun e
Parë, Neni 2 thuhet se Republika Popullore e Serbisë në kuadër të saj
do të ketë Krahinën Autonome të Vojvodinës dhe Qarkun Autonom të
Kosovës e Metohisë.5 Përderisa Neni 103 i jep të drejtë Republikës të
vendos më Kushtetutën e saj për të drejtat e krahinave dhe qarqeve
autonome. Kjo jo vetëm që shoi shpresat e shqiptarëve në Jugosllavi për
një trajtim të barabartë, por kjo shënoi një faze të errët në periudhën në
vazhdim e cila do të regjistrojë vetëm diskriminim dhe keqtrajtim të
skajshëm të tyre. Dhuna, terrori, proceset e montuara gjyqësore, shpër-
nguljet e dhunshme të shqiptarëve për Turqi do të ishin përditshmëri
deri kah viti 1966.
Ndryshimet kushtetuese ndodhën në kohën kur Tito në Plenumin
e Brioneve me 1 korrik 1966, e shkarkoi Aleksandar Rankoviçin, shefin
4 Arkivi i Maqedonisë, Fondi: Lufta Nacional Çlirimtare, Kutia-2, Dosja-420; Fati
Iseni, Shqiptarët në Maqedonisë, Shkup, 2008. F. 131. 5 USTAV FEDERATIVNE NARODNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE 1946
SLUZBENI LIST, BEOGRAD. 1946, F. 5.
C E N T R U M 12
81
e politikës sekrete jugosllave (Drejtorisë për Siguri Shtetërore) i cili
njëkohësisht ishte edhe nënkryetar i RSFJ-së si dhe sekretar i Komitetit
Qendror të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, respektivisht njeriu i
tretë në hierarkinë shtetërore. Shkas tjetër për krijimin e një klime më
liberale ishte ajo kur Tito përpiqej për të sendërtuar reputacion pozitiv
para grupit të Bllokut të Shteteve të Painkuadruara, me qëllim për të
paraqitur vendin e tij si shembull të funksionimit mbi principe të bara-
zisë në mes bashkësive etnike brenda saj. Megjithatë, ndryshimet ishin
të ngadalshme përderisa okupimi i gjatë i kishte bërë shqiptarët që të
humbin durimin. Në nëntor dhe dhjetor 1968 u shënuan protestat e para
në Kosovë dhe disa qytete të Maqedonisë.
Ndryshimet e para në kahje pozitive për shqiptarët do të shënohen
pas trazirave të vitit 1968 në vendbanimet shqiptare. Krijimi i hapësirës
më të madhe në çështjen e kulturës, arsimit, vetëqeverisjes, etj. që çoi
në ndryshimet kushtetuese të vitit 1974, të cilat përskaj avancimit të
statusit të shqiptarëve, respektivisht Kosovës në atë të Krahinës Socia-
liste Autonome, përsëri nuk ishte në nivelin e pritshëm nga shqiptarët,
pra atë të Republikës. Kushtetuta jugosllave e vitit 1974, nga Neni 1
deri te Neni 5 i saj i definonte njësitë federative të Jugosllavisë, në rastin
e Kosovës la një paqartësi në çështjen e statusit juridik të saj, ku edhe
trajtohej si pjesë përbërëse e Jugosllavisë në nivel federate, por edhe
njëherit si pjesë e Serbisë.6 Kryeministër i Jugosllavisë në këtë periudhë
(30.07.1971 - 18.01.1977), ishte Xhemal Bijediç, boshnjak nga Mos-
tari. Ndërsa në nivel të Kosovës ishte Mahmut Bakalli, kryetar i Komi-
tetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve të Krahinës Socialiste Autono-
me të Kosovës si dhe anëtar i Kryesisë së Komitetit Qendror të Lidhjes
së Komunistëve të Jugosllavisë nga viti 1971 deri më 1981. Pas shpër-
thimit të demonstratave studentore-gjithëpopullore në tërë Kosovën,
gjatë vitit 1981, ai u tërhoq nga jeta politike. Vitet e 70-ta, ishin më të
veçantat në zhvillimin pozitiv të Kosovës në të gjitha segmentet e jetës,
si juridike, politike, ekonomike, kulturore, etj. Ishte dekada kur u
ngritën institucionet e Kosovës në nivel të njësive tjera federative, por
kategoria kushtetuese në nivel të autonomisë që e mbante Kosovën ishte
shqetësim i përditshëm në qarqet intelektuale, patriotike dhe ato
studentore.
Shqetësimet për statusin e Kosovës më tepër u ngritën pas vdekjes
së udhëheqësit jugosllav, Tito në maj 1980, meqë ishin dyshimet se 6 USTAV FEDERATIVNE NARODNE REPUBLIKE JUGOSLAVIJE 1946
Sluzbeni list, Beograd. 1974, f. 15-16.
C E N T R U M 12
82
pretendimet nacionaliste dhe hegjemoniste serbe do të gllabëronin
përsëri Kosovën, e cila në fakt edhe ndodhi në mars 1989. Kryeministër
i RSFJ-së ishte Veselin Gjuranoviq, nga Mali i Zi, (15.03.1977-
16.05.1982), ndërsa Kryetar i Kryesisë së Jugosllavisë ishte Cvijetin
Mijatoviq, serb nga Bosnja (15 maj 1980-15 maj 1981).
Kështu më 11 mars 1981, shpërthimi i demonstratave të studen-
tëve shqiptarë të Universitetit të Prishtinës, i zuri në befasi organet
komuniste te Krahinës dhe federatës. Trazirat në Kosovë ishin të parat
e këtij lloji me parulla politike dhe me kaq përmasa të mëdha. Ashtu siç
zhvilloheshin me vrull protestat në Kosovë ashtu edhe filluan të mo-
bilizohen të gjitha autoritetet politike dhe të sigurisë nga niveli krahinor
deri te ai federativ. Mirëpo këto trazira morën edhe dimensione ndër-
kombëtare. Përveç mediumeve prestigjioze nga e gjithë bota që rapor-
tuan për ngjarjet në fjalë për muaj me radhë, interesi ishte i jashtë-
zakonshëm edhe te qeveritë e shteteve me ndikim në politikën globale.
DIPLOMACIA BRITANIKE NDAJ TRAZIRAVE NË
JUGOSLLAVI - KOSOVË NË VITIN 1981
Britania e Madhe si një nga fuqitë më të mëdha në nivel global
shfaqi interesim të jashtëzakonshëm duke i përcjellë ngjarjet për së
afërmi. Ambasada e Mbretërisë së Bashkuar në Beograd dhe Foreign
Office-i në Londër ishin në komunikim të vazhdueshëm, duke dërguar
raporte për të gjitha zhvillimet në Kosovë dhe Jugosllavi gjatë gjithë
vitit 1981. Me qëllim të ndriçimit të ngjarjeve të vitit 1981, janë kryer
hulumtime në arkivat britanike për çështjen në fjalë. Gjatë hulumtimeve
janë gjetur rreth 500 faqe material të arkivuar nga Foreign Office për
trazirat në Jugosllavi gjatë vitit 1981. Dokumentet nga qeveria britanike
janë të një rëndësie të veçantë meqë ata paraqesin autenticitetin e një
politike të saj në periudhën e caktuar gjatë Luftës së Ftohtë dhe tensio-
neve të larta në mes bllokut lindor-socialist dhe atij kapitalist-perëndi-
mor. Duhet të merret parasysh se në fillim të viteve 80-të, Jugosllavia
ishte në anën perëndimore të Perdes së Hekurt, pra në raporte të mira
politike, ekonomike dhe diplomatike me shtetet perëndimore dhe me
theks të veçantë me SHBA-në dhe Britaninë e Madhe. Ky qëndrim i
politikës anglo-amerikane ndaj Jugosllavisë ishte që nga viti 1948 kur
Tito u konfrontua me Stalinin, udhëheqësin e Bashkimit Sovjetik dhe
do të vazhdojë deri te ardhja e Mihail Gorbaçovit në pushtet më vitin
1985. Pikërisht në këtë konstelacion politik që ndodhej bota, fuqitë
C E N T R U M 12
83
perëndimore hapën dyert për Jugosllavinë në të gjitha aspektet, duke u
bërë shteti i vetëm me rregullim shoqëror socialist që të trajtohej me një
status të veçantë nga demokracitë perëndimore. Prandaj duke i pasur
parasysh këto simpati dhe raporte politike në linjën Perëndim-Jugoslla-
vi sërish vërejmë një korrektësi në raportet dhe analizat që i bëjnë edhe
ambasada britanike në Beograd edhe departamentet e qeverisë britanike
në Londër.
HISTORIK I SHKURTËR I MARRËDHËNIEVE
BRITANI E MADHE- JUGOSLLAVI
Menjëherë pas okupimit të Mbretërisë së Jugosllavisë në prill
1941, mbreti Petri i II-të do të formojë qeverinë në ekzil në Londër.
Drazha Mihailoviçi u bë Ministër i Luftës më ndihmën e britanikëve.
Brenda territorit të Jugosllavisë vepronin njësitet partizane të Titos, e
cila krijoi konfuzion te politikat britanike meqë Tito ishte një lider i ri
dhe i panjohur, me orientim komunist pro sovjetik, ndërsa më parë të
dy mbretëritë kishin pasur raporte korrekte. Gjatë Konferencës së
Teheranit në nëntor 1943, kryeministri britanik Winston Churchill e
pranoi Titon si udhëheqës të vetëm të luftës në Jugosllavi dhe e ndër-
preu ndihmën ndaj mbretit jugosllav. Bashkëpunimi i ngushtë në mes
Titos dhe anglo-amerikanëve vazhdoi deri në përfundim të Luftës së
Dytë Botërore, përderisa Tito i përforcoi lidhjet me Stalinin dhe në
Jugosllavi vendosi sistem politik komunist sipas modelit sovjetik. Ky
veprim e largoi Jugosllavinë nga raporti i ngushtë me britanikët dhe
amerikanët. Tani kaluan në fusha të hapura konflikti dhe shkuan deri
aty saqë gjatë luftës civile në Greqi dy aeroplanë ushtarakë amerikanë
gjatë vitit 1946, u rrëzuan mbi Jugosllavi si dhe trupat britanike në
Greqi ishin sulmuar nga rebelët të përkrahur nga Tito. Po ashtu porti i
Triestes u bë mollë sherri mes Titos dhe aleatëve perëndimorë që
pretendonin ta kishin nën kontroll.
Stalini meqë kishte vështirësi që ta kontrollonte Titon, në vitin
1948 ai e largoi nga Kominterna, më shumë ndoshta për ti bërë presion
që ai të disiplinohej dhe të ndiqte linjën politike sovjetike ashtu siç
vepronin liderët komunistë të Evropës Lindore, por kjo metodë si duket
nuk rezultoi produktive, meqë Tito u kthye menjëherë kah perëndimi
dhe kërkesës për ndihmë ata iu përgjigjën së shpejti. Në vitin 1951, në
Britani të Madhe do të rikthehej në pushtet Winston Churchill, miku i
vjetër i Titos. Ishin ditët e para të Luftës së Ftohtë dhe akoma vijat e
C E N T R U M 12
84
frontit mbaheshin të gjalla, prandaj Jugosllavia ishte mjaftë e rëndësish-
me për Britaninë e Madhe për shkak të pozitës gjeostrategjike të saj,
nga dalja në Detin Adriatik dhe Detin Jon, deri te ai Mesdhe, si dhe ajo
ishte një murr që ndalonte shtrirjen e sovjetikëve drejt ujërave të nxehta.
Ftesën për të vizituar Mbretërinë e Bashkuar e kishte sjellë Sekre-
tari Jashtëm Anthony Eden në shtator 1952. Një pjesë e mirë e zyrtarëve
dhe popullatës kundërshtonin hapur vizitën e një lideri komunist i cili
ishte një diktator dhe shkelte të drejtat elementare të njeriut. Më i zësh-
mi që mbështeste këtë vizitë kontroverse edhe historike ishte kryemi-
nistri britanik Churchil, i cili insistonte se do të ishte vizitë zyrtare dhe
joshtetërore. Në vitin 1953, ende pa u bërë inaugurimi i Elizabetës së
II-të në fronin mbretëror britanik, ishte organizuar vizita e Titos në
Londër. Nga pritja që iu bë Titos në Londër dhe vetë prezenca e gruas
së tij në Pallatin Mbretëror të Buckingham-it më shumë i ngjante një
vizite shtetërore sesa zyrtare. Me këtë vizitë të parë Tito e nxori
Jugosllavinë nga izolimi dhe hapi dyert drejt perëndimit, duke siguruar
edhe përkrahjen e Churchilit në rast të ndonjë sulmi sovjetik mbi
Jugosllavinë do të intervenonte Perëndimi (Britania e Madhe, SHBA
dhe Franca) në krah të Jugosllavisë. Kjo ishte fitore e madhe e Titos nga
takimi bilateral që kishte me Churchilin me 17 mars 1953, në selinë
qeveritare britanike.7
Këto marrëdhënie ndërshtetërore do të zhvillohen me korrektësi
deri kah mesi i viteve të 80-të, kur do të krijohen rrethana të reja në
rrafshin politik global, respektivisht kriza e thellë financiare në bllokun
sovjetik dhe humbja e garës në armatim, si rrjedhojë edhe ulja e
ndikimit politik të sovjetikëve në rajon dhe në botë.
ÇFARË PËRMBAJNË DOKUMENTET NGA ARKIVAT
BRITANIKE PËR KOSOVËN NË VITIN 1981
Ambasada e Britanisë së Madhe në Beograd ishte mjaft aktive
gjatë trazirave në Kosovë në vitin 1981. Kryesisht ambasada do të
mbledhë informacione nga burimet e saj, do t’i përpunojë dhe do t’i
dërgojë në Ministrinë e Jashtme të Mbretërisë së Bashkuar në formë të
7 Më detalisht shiko në: FO 371/102179 Eden note to Churchill, 14 July 1952;
PREM 11/578 FO report to Churchill, March 1953; PREM 11/578 Wellington letter
to Colville, 17 Feb 1953; FO 371/102184 Eden minute, Belgrade telegram to FO, 1
December 1952; PREM 11/577 Report on meeting at 10 Downing Street, 17 March
1953.
C E N T R U M 12
85
përshkrimit të ngjarjeve, do të hartojë analiza që janë bërë nga zyrtarët
e ambasadës si dhe nga vetë ambasadori z. Bolland. Gjatë periudhës
prill-dhjetor 1981 do të hasim edhe në shumë materiale që janë përpi-
luar në qeverinë britanike, si analiza, konkluzione të ndryshme që e
mbajnë shenjën “sekret” e “të besueshme”, por ka raste kur dokumenti
në fjalë është përcjellë edhe te Ambasada e Britanisë së Madhe në
Uashington që më pas të përcillet të administrata amerikane si dhe te
delegacioni britanik në NATO në Bruksel.
Do të raportohet për demonstratat që nga 11 marsi, të përshkruar
në detaje dhe me shumë kujdes dhe korrektësi, si dhe duke u munduar
që të japin gjithnjë edhe versionin e tyre për shkaqet dhe pasojat e
demonstratave. Përskaj komunikimit që ambasada kishte me autoritetet
jugosllave, mediumet jugosllave dhe palëve të tjera, ata nuk ndikohen
nga këto informacione që i marrin nga ata. Janë më të kujdesshëm dhe
më të saktë për çdo lëvizje që ndodhë. Sa për ilustrim do të paraqesim
disa dokumente të javës së parë të muajit prill 1981, për të parë qartë se
si ishte qasja e diplomacisë britanike.
Një raport analitik ambasadori britanik në Beograd z. Bolland e
dërgon te Foreign Oficce-i në Londër dhe Delegacioni britanik në
NATO në Bruksel, më 3 prill 1981.8 Telegrami nr. 041, të protokolluar
më 13 prill 1981, me shifrën ENU 015/3, të ndarë në gjashtë pika thotë:
“1. Demonstratat me 1 prill ishin qartë më serioze sesa ata të 11 dhe 26
marsit dhe pavarësisht nga shkaqet origjinale, ishin pastër me karakter
politik. 2. Sot në mëngjes kur e thirra Rotarin, Sekretarin për Tregti për
të pyetur për situatën, ai më tha se nuk duhet kjo çështje të del nga
kontrolli. Numri i njerëzve të involvuar atje është më pak se 20% nga
popullata e përgjithshme. Nuk është e qartë nëse ai mendonte për
popullatën e Prishtinës apo Kosovës në përgjithësi, por sido që të jetë
numrat janë shumë më të lartë sesa paraqitjet zyrtare, deri tani që ne e
kemi kuptuar.”9 Z. Bolland tregon se autoritetet jugosllave dyshojnë në
ndihmën nga jashtë që u vijnë protestuesve dhe për koincidencë në të
njëjtën ditë edhe në New York kishte pasur demonstratë si dhe amba-
sadori belg i kishte thënë se ishin sulmuar zyrat e JAT-it në Bruksel dhe
se atë e bëjnë ata që kërkojnë pavarësi. 10 Më tej shkruan se është
8 FCO28/4645, Telegrami nr. 041, të protokoluar më 13 prill 1981, me shifrën ENU
015/3. 9 Telegrami nga Ambasodori i Britanisë së Madhe në Beograd, z. Bolland, më 3 prill
1981, nr. 041, ENU 015/3. 10 Po aty.
C E N T R U M 12
86
aplikuar orë policore dhe se nga ora 20 deri në 5 në mëngjes Prishtina
është e bllokuar nga ushtria dhe policia speciale dhe se gazetarët janë
nxjerrë jashtë qytetit. Në fund të telegramit ambasadori Bolland njofton
se gjatë fundjavës do ta dërgojë atasheun ushtarak në Kosovë si dhe
javën e ardhshme kreu i kancelarisë do të qëndrojë në Kosovë.11
Në telegramin më 6 prill 1981, Nr. 42, që ambasadori Bolland
dërgon në Londër, njofton se në mbrëmjen e 2 prillit kishin mbajtur
mbledhje të përbashkët Presidiumi i Jugosllavisë me Presidiumin e
Partisë për të diskutuar gjendjen politike dhe të sigurisë në Kosovë.12
Z. Bolland njofton për konstatimet e marra ku sipas kreut jugosllav:
“Aktivitete përçarëse që kërcënuan paqen, rendin dhe pronën publike,
janë organizuar nga elemente armiqësore irredentiste të cilët janë pjesë
e brendshme e aktiviteteve në ngritje të organizuara nga armiqtë e
jashtëm dhe të brendshëm për të nxitur rrezikimin e integritetit territo-
rial të Jugosllavisë… Fadil Hoxha anëtar i Presidencës Federale dhe
Presidiumit të Partisë, shkoi në Prishtinë më 3 prill dhe bëri paraqitje
televizive për aktivistët e partisë. Ai konfirmoi se ngjarjet e fundit janë
zhvilluar jo vetëm në Prishtinë, por edhe në pjesë të tjera të Kosovës.
Ai i përshkroi ato si kundërrevolucionare. Protestat studentore ishin
vetëm pretekst nga armiqtë për të sulmuar Jugosllavinë. Ai e paraqiti
këtë në një kontekst më të gjerë, duke thënë se në kohën e keqësimit të
gjendjes ndërkombëtare dhe ngritjen e ndërhyrjes në vendet e tjera,
është evidente se nuk ishte në interes të dikujt që Jugosllavia të ishte
stabile. Nëpërmjet trazirave dhe aktiviteteve nacionaliste ata dëshirojnë
ta bëjnë Kosovën pikë të dobët dhe të krijojnë kriza dhe pakënaqësi jo
vetëm në Kosovë, por në të gjithë Jugosllavinë me synim për të shkatë-
rruar sistemin politik të saj. Prandaj ne shohim që në rritjen e rrezikut
të gjendjes ndërkombëtare, gishtërinjtë e kundërrevolucionit sërish ma-
nipulojnë në Jugosllavi, në Kosovë dhe më gjerë me qëllim të sigurimit
të pasigurisë dhe zone të re të konfliktit për interesa të huaja.”13
Ambasadori z. Bolland në Tel. nr. 043 të 6 prillit 1981, dërguar
FCO në Londër dhe delegacionit të MB në NATO, do të njoftojë për
një komunikim që kishte pasur të njëjtën ditë me një përfaqësues të lartë
të partisë, si z. Gërlickov, anëtar i Presidiumit të Lidhjes së Komunis-
tëve. Z. Gërlickov i kishte thënë se fillimisht demonstratat kishin filluar
për shkak të kushteve ekonomike dhe sociale, të cilat ishin shfaqur në
11 Po aty. 12 Telegram, 6 prill 1981, Nr. 42, Ambasadori Bolland e dërgon në Londër. 13 Telegram, 6 prill 1981, Nr. 42, Ambsadori Bolland e dërgon në Londër.
C E N T R U M 12
87
formën më të mprehtë se ndonjëherë tjetër.14 Më tej z. Gërliçkov do t’i
thoshte: “… Sidoqoftë situata përmbante elemente të jashtme të mëdha
të inspirimit, të cilat ishin kryesisht irredentiste. Demonstruesit kishin
kërkuar Republikë që do t’i përfshinte pjesët e tjera fqinje të Jugoslla-
visë me pakicë shqiptare. Kjo do të ishte vetëm një fazë tranzitore. E
ardhmja ndoshta do të ishte bashkimi i Kosovës me Shqipërinë” 15. Z.
Bolland do të vazhdojë: “3. Ata ende nuk e dinë se kush nga jashtë i ka
nxitur këto zhvillime. Ata sigurisht do ta gjejnë. Për momentin nuk ka
fakte që të drejtojnë kah Bashkimi Sovjetik. Gjuha e përdorur në
fletushka në Prishtinë ishte në frymën Kominform-Biroiste. Ata e dinin
se lideri shqiptar Enver Hoxha është në gjendje të rëndë shëndetësore
dhe vuan nga vështirësitë e brendshme dhe nuk do të dëshironte ndonjë
vëmendje të jashtme. 4. Autoritetet mendojnë se iniciativa tani ka
kaluar në anën e tyre dhe tani ata përpiqen të izolojnë forcat irredentiste
dhe ta kthejnë shumicën e popullatës kundër tyre. Autoritetet kishin një
avantazh real meqë vetëm nacionalizmi në Shqipërinë Staliniste ishte
atraktiv te punëtorët, fshatarët ose inteligjenca në Kosovë. Sidoqoftë
nacionalizmi është i verbër dhe ata presin edhe më shumë trazira para
se situata tërësisht të rikthehet. Sidoqoftë, këto mund të jenë vetëm disa
ndodhi të vogla pa e ndryshuar suksesin. 5. Ata kanë përdorur forcë të
madhe, përfshirë ushtrinë dhe milicinë. Për t’u treguar inspiruesve të
huaj se Jugosllavia ishte përgatitur që të mbrojë pavarësinë dhe inte-
gritetin e saj. Trupat janë përdorur brenda në Prishtinë me qëllim për të
mbrojtur objektet më të rëndësishme. Të gjithë forcat me qëllim kanë
udhëzime të prera për të përdorur armën vetëm për vetëmbrojtje. 6. Deri
tani, tre pjesëtarë të milicisë dhe shtatë demonstrues janë vrarë. Dy nga
këta të fundit nuk janë vrarë nga forcat e rendit, ata besojnë, nga forcat
armiqësore që kërkojnë gjakderdhje…”16
Telegramet përkatëse pasqyrojnë gjendjen reale në Kosovë gjatë
vitit 1981 dhe në mënyrë të pavarur vlerësojnë çdo lëvizje që ndodhë
atje. Nga fakti se dokumentet në fjalë janë kategorizuar si sekrete dhe
dhunë vonë janë deklasifikuar, mund të vlerësohet se këto raporte nuk
14 Telegram nga Ambasadori z. Bolland, nr. 043 të 6 prillit 1981, dërguar FCO në
Londër dhe delegacionit të MB në NATO. 15 Telegram nga Ambasadori z. Bolland, nr. 043 të 6 prillit 1981, dërguar FCO në
Londër dhe delegacionit të MB në NATO. 16 Telegram nga Ambasadori z. Bolland, nr. 043 të 6 prillit 1981, dërguar FCO në
Londër dhe delegacionit të MB në NATO.
C E N T R U M 12
88
ishin në vijë të njëjtë me politikën jugosllave, përskaj marrëdhënieve të
mira që kishin në atë kohë Britania e Madhe dhe Jugosllavia.
Sa i përket teorive konspirative që kohë pas kohe qarkullonin se
nga kishin mundur të frymëzohen demonstruesit, me ç’rast lansoheshin
disa teori se ata mund të vinin nga Bashkimi Sovjetik apo ndonjë qendër
e tillë e ngjashme, kjo teori padyshim bie poshtë. Të gjitha analizat që
janë bërë nga vet ambasadori Bolland, diplomatët britanik në adminis-
tratën mbretërore dhe ata nga shërbimet tjera mbretërore, më tepër drej-
tojnë shigjetat te lëvizjet nacionaliste shqiptare në vetë Jugosllavinë,
duke mos përjashtuar edhe ndonjë ndikim eventual nga vetë Shqipëria
Socialiste në atë kohë. Sigurisht që shërbimi inteligjent britanik nuk
mund të mos ishte i mirëinformuar për atë që ndodhte në Kosovë dhe i
njëjti mund të konsiderohet shumë i besueshëm për t’u thirrur në të.
Materialet përkatëse nga arkivat britanike në Londër janë të një rëndësie
të veçantë meqë në kohën kur flasim (por edhe sot), ajo zinte një vend
të respektuar në rrafshin e superfuqive botërore, por atë e bën më të
rëndësishme edhe afërsia dhe koordinimi i politikave me SHBA-në,
respektivisht i njohur si boshti Anglo-Amerikan.
CONCLUSIONS
When reviewing the documents of Foreign Office sent by the
British Embassy in Belgrade and all other material from the British
government, are noted the correctness of the reporting and the details
that have been reported of all aspects of the riots. Not only the descrip-
tions of the events of spring 1981 in Kosovo, but part of those docu-
ments which are written by respective British diplomats speak out
clearly of political and legal analyses of the political status of Albanians
in Yugoslavia and the same were sent by the Beograd British Embassy
in form of Telegrams to the UK Embassy in Washington, though later
were informed senior US administration officials on the unrest in
Kosovo, also the same telegrams were sent to British permanent
delegation to NATO in Brussels.
The various services of British diplomacy try to find the genesis
of the demonstration. All possible versions are scrambled, starting with
the infiltration of the Soviet secret services in order to harm Yugoslavia
due to the cold relations they had, then the possible interference of the
Albanian State and its own intelligent structures controlled by Enver
Hoxha, and also was analised wether there is a possible independent
C E N T R U M 12
89
nationalist movements within Kosovo. It is important to mention that
the reports and analyses of the British Embassy in Belgrade show a
direction that the riots in Kosovo are rising from the Albanian youth
itself, but there is also a limited indication that Albania might be
indirectly involved.
Another aspect of the analyses of these documents is been noticed
the fact that no derogatory attitude or vocabulary was used for the Alba-
nians in general or for the Albanian youth movements in Yugoslavia.
In many cases it is clearly stated that Albanians are discriminated in
every aspect of life and that their status is not satisfactory for them to
feel equal.
Overall it is very important to mention the fact that the United
Kingdom had expressed large interest for the riots in Kosovo during
1981.
Reviewers:
Prof. dr. Zekirija idrizi
Prof. dr. Nazmi Maliqi
LITERATURE
British Archive Documents; File of Foreign and Commonwealth
Office, Nr. 28/4645.
C E N T R U M 12
90
C E N T R U M 12
91
C E N T R U M 12
92
C E N T R U M 12
93
Recensentë:
Prof. dr. Zekirija Idrizi
Prof. dr. Nazmi Maliqi
