Yrd. Doç. Dr. Kadri KULUALP

STERİLİZASYON DERSİ 2. HAFTA DERS NOTLARI

KİMYASAL MADDELERİN MİKROORGANİZMALAR ÜZERİNE ETKİLERİ

Dezenfeksiyon ve antisepsi daha çok kimyasal maddelerle yapılır. Kimyasal maddelerin mikroorganizmalar üzerine öldürücü veya üremeyi durdurucu özelliklerini etkileyen çe itli faktörler vardır. şBunlar a a ıdaki ba lıklarda toplanabilir.ş ğ ş

1. Dezenfektan maddenin konsantrasyonu: Dezenfektan maddenin etkisi konsantrasyonla do ru orantılı olarak artmaktadır. ğGenelde yüksek konsantrasyonda bakterisidal etkilidirler.

2. Etki süresi: Dezenfektan veya kimyasal maddenin mikroorganizmalar üzerine etkili olabilmesi için belirli bir süre geçmesi gerekir. Etki süresi uygulanan kimyasal maddeye ve uygulandı ı ortam artlarına göre de i ir.ğ ş ğş

3. Isı: Isı arttıkça dezenfektan maddenin etkisi de buna paralel olarak artar. Her 10°C lik ısı artımı öldürmeyi en az bir kat arttırmaktadır. Dezenfektan içerisinde fenol gibi maddelerin varlı ında bu oran 5-10 ğkata ula maktadır.ş

4. PH: Ortamın pH'sı ne kadar nötrden uzak olursa etki o denli artar. Hidrojen iyon konsantrasyonu bakterisidal etkiyi arttırmaktadır.

5. Organik maddeler: Ortamda bulunan organik maddeler dezenfeksiyon i lemini olumsuz yönde etkiler.ş

6. Mikroorganizmaya ba lı etkiler: ğ Mikroorganizmanın cins ve türleri ile bulundu u ya am evresine göre dezenfektan maddelerin ğ şetkisi de i ir. Örne in; sporlar bakterilerin üreyen ekillerine göre ğş ğ şdezenfektan maddelere kar ı oldukça dirençlidir. Ayrıca bakterilerin şüreme fazları, sayıları ve di er özel yapıların varlı ı etkilidirler.ğ ğ

DEZENFEKTANLARIN ETKİ MEKANİZMALARI

Hücre zarına etkili dezenfektanlar: Hücre zarının mikroorganizmalar için önemi bilinmektedir. Yüzey aktif maddeler, fenoller ve organik çözücüler gibi dezenfektanlar hücre sitoplazma zarının yapısını de i tirerek hücrenin aktif transportunu ve enerji ğşmetabolizmasını bozarlar.

1. Yüzey aktif dezenfektanlar: Bu maddeler iyonla ma şözelliklerine göre katyonik, anyonik ve non-iyonik olmak üzere 3’e ayrılırlar. Katyonik dezenfektanlar grubunda örnek olarak benzalkonium klorür'ü verebiliriz. Anyonik grupta sabunlar ve ya asidleriğ yer alır. Anyonik ve katyonik dezenfektanlar birlikte kullanılmazlar.

2. Fenol ve fenol bile ikleri: ş Hücre zarını parçalayarak hücre yapısının dı arı çıkmasına neden olurlar. Fenollerin bir di er etkisi de ş ğhücre proteinlerini denatüre etmektir. Fenolün yerini bu gün daha az toksik olan alkil ve klor türevleri almı tır. Bu maddelerin dezenfektan şetkileri hem daha fazla hem de insanlar için daha az toksiktirler. Fenolün alkil türevine örnek olarak krezol verilebilir. Fenolün klorlü türevi heksaklorofen olup, özellikle Gram (+) bakteriler üzerine etkilidir.

3. Organik çözücüler: Alkol, eter, kloroform bu gruba örnektir. Bu maddelerin içinde en çok alkol kullanılır. Alkolün en etkili konsantrasyonu %70 dir. Alkol, aynı zamanda proteinleri de denatüre eder. Ancak sporlu bakterilere etkileri yoktur. Dezenfeksiyon amacıyla en çok kullanılan dezenfektanlardan biridir.

Hücre proteinlerini denatüre ederek etki gösterenler: Proteinler, mikroorganizmaların i levleri için gerekli organik şmoleküllerdir. Protein moleküllerinin normal i levlerini şgörebilmeleri için uygun bir konumda bulunmaları gerekir. Proteinleri denatüre eden dezenfektanlar bu konumunu de i tirerek ğşproteinlerin rastgele ekil almasına neden olurlar. Böylece bakterisid şetki gösterirler. Asitler, alkaliler, alkoller, aseton ve di er organik ğçözücü maddeler bu gruptaki dezenfaktanlardır. De i ik amaçlarla ğşsulandırılarak kullanılan asitlere; asetik asit, sülfirik asit, klorhidrik asit, borik asit ve propiyonik asiti örnek verebiliriz.

Mikroorganizma enzimlerinin i levlerini ş

bozarak etki gösteren dezenfektanlar

1. A ır metal tuzları: ğ Civa, gümü , bakır tuzları ş ba lıcalarıdır. şBunların etkileri enzimlerin sülfridril grupları ile birle erek ortaya şçıkar. Civa bile ikleri bugün önemli yan etkileri ve antiseptik şolarak etkisinin azlı ı nedeniyle pek kullanılmaz. ğ Merthiolate ve mercurochrome deri dezenfektanı olarak kullanılır. Gümü şnitratın %1 lik çözeltisi ise çe itli amaçlarla özellikle yeni do an ş ğbebeklerde göz antisepti i olarak kullanılmaktadır.ğ

2. Okside edici maddeler: Hidrojen peroksit, potasyum permanganat, ozon, oksitleyici etkileriyle enzim aktivitesini bozarlar. Halojenlerden klor ve klor vericiler (sodyum hipoklorit, kloraminler), brom ve iyot bile ikleri ş kuvvetli oksitleyici etkileri olan dezenfektanlardır. Klor ve ozon, suların dezenfeksiyonunda kullanılır.

3. Alkilleyici maddeler: Bu grupta formalin, etilen oksit ve betapropiolakton yer alır. Formalin yüksek konsantrasyonda bütün mikroorganizmalar üzerine öldürücü etkilidir. Kadavra ve dokuların saklanmasında kullanılır. Etilen oksit, polietilen araçların sterilizasyonunda kullanılır.

Nükleik asit üzerine etkili dezenfektanlar

Bu grupta ço u mikrobiyolojide de kullanılan boyalar yer alır. Bu ğboyaların ba lıcaları ş kristal viyole, mala it ye ili, brillant ye ili, ş ş şfuksin, metilen mavisi ve akridindir. Bu boyalar nükleik asitlerle bile ikler yaparak, onların aktivitelerini bozmak suretiyle dezenfektan şetki gösterirler. Metilen mavisi ve akridin boyaları mukozalar üzerine dezenfektan olarak kullanılır.

STERİLİZASYON VE YÖNTEMLERİ

Hastane enfeksiyonlarının kontrol altına alınmasında, alet ve malzemelerin standartlara uygun steril edilmesi, standartlara uygun malzemelerle sterilizasyon i leminin her bir a amasının do ru ş ş ğyapıldı ından emin olunması önemli rol oynamaktadır. ğ Sa lık ğHizmeti veren her kurum te his ve tedavi amaçlı hizmet verirken şkullandıkları alet ve malzemelerin olanakları dahilinde steril veya yüksek seviye dezenfeksiyon i lemi yaptıktan sonra kullanılmasını şsa larlar. ğ

Sterilizasyon tüm mikroorganizmaların her türlü canlı ve aktif ekillerinden temizlenmesi i lemidir. Kesin ve mutlak anlamlı olan bir ş ş

i lemdir. 1995 yılında AAMI (Association for Advancement of Medical şInstrumentation) sterilizasyonu “kabul edilebilir sterilite güvence düzeyini sa layacak ölçüde ortamın mikroorganizmalardan ğarındırılması” olarak tanımlanmı tır. Sterilizasyon bir süreçtir.ş

Te his ve tedavi amaçlı kullanılmak üzere steril edilmi aletler; ş şKullanılaca ı alana gidene kadar ğ Merkezi Sterilizasyon Ünitesi(MSÜ)'nde depolanır. htiyaç oldu u zaman ilgili servise İ ğtransferi sa lanır. Serviste kullanıldıktan sonra uygun ko ullarda ğ şMSÜ’ye teslim edilir.

Kullanılmı kontamine alet ve malzemeler sayım ve kontrolleri şyapılarak MSÜ tarafından teslim alınır. Temizlik dekontaminasyon ve dezenfeksiyonu gerçekle tirilir. Dekontaminasyon ve dezenfeksiyonu şyapılan alet ve malzemelerin kurulanır. Bakım onarım ihtiyacı olanlar de erlendirilir, tamir ihtiyacı olanlar ayrılır ve tamir olması sa lanır, ğ ğgerekli bakımlar yapılır.

STERİLİZASYON YÖNTEMLERİ

1. Isı ile sterilizasyon

2. Filtre ile sterilizasyon

3. I ınlar ile sterilizasyonş

4. Kimyasallar ile sterilizasyon

ISI İLE STERİLİZASYON

En sık kullanılan sterilizasyon yöntemidir.

• Yüksek ısı ile, mikroorganizmaların proteinleri denatüre olur.

• Basit, ucuz ve hızlı sonuç alınır.

•Hem çalı anlar hem de do a açısından toksik atık olu turmaz.ş ğ ş

ETK S N DE T REN FAKTÖRLERİ İ İ ĞİŞ İ

1. Isı Derecesi: Isı derecesi arttıkça sterilizasyon i leminin süresi ş

kısalır.

2. PH: Nötr ortamda sterilizasyon süresi uzar. Asit ve alkali

ortamlarda ise kısalır.

3. Ortamın Nemi: Nem oranı arttıkça gerekli ısı derecesi ve etki

süresi kısalır. Mikroorganizma içindeki su oranı arttıkça protein

koagülasyonu çabukla aca ından sterilizasyon kolayla ır (Bakteri ş ğ ş

sporları içinde su az oldu undan sterilizasyona daha dayanıklıdır).ğ

A. Nemli Isı ile Sterilizasyon

1. Su buharı ile sterilizasyon

a) Basınçsız buharla sterilizasyon

Arnold kazanı = Koch kazanı. Doymu ve akım halindeki basınçsız şsu buharı ortamında 100 oC de en az 30 dakikada yapılan sterilizasyon.

Yüksek ısıya dayanıksız maddelerin sterilizasyonu bu yöntemle

yapılır.

A. Nemli Isı ile Sterilizasyon1. Su buharı ile sterilizasyon

b) Basınçlı buharla sterilizasyon

Buharla doymu bir ortamda, basınç altında ve 100 oC nin şüzerindeki ısılarda yapılan sterilizasyondur.

lk otoklav İ 1879 yılında Charles Chamberland tarafından geli tirilmi tir.ş ş

Bu yöntemde bazı kritik parametreler söz konusudur.

En önemli üç parametre; doymu buhar, ısı ve zamanş ’dır.

Basınç arttırıldıkça otoklav içerisindeki doymu buharın da ısısı ş

artar ve süre kısalır.

Otoklav, çift katlı çeperi ve içindeki suyun ısıtılması için gerekli ısıtma

kayna ı olan, izolasyonlu özel kapa ı ile gerekli ısı, zaman ve basınç ğ ğkontrol göstergeleri bulunan bir cihazdır.

OTOKLAVIN YAPISIBelirli ısı ve basınç derecelerine ayarlanabilen basınca dayanıklı

kazanlardır.

Çok küçük ve basit olanlar oldu u gibi büyük ve karma ık, tek ğ şçeperli çift çeperli, tek kapılı çift kapılı, buhar jeneratörlü ve ön vakumlu olanları vardır.

Her otoklavda bulunan bölümler;

Kazan: De i ik çapta (büyüklükte) olanları vardır. Küçük ğşotoklavlarda kazan tek çeperli, büyüklerinde ise iç içe oturtulmu çift şçeperlidir. Tek çeperli otoklavlarda ayrı bir su bölmesi yoktur. Su kazanın dibine konur. Otoklava giren malzemenin ıslanmaması için arada suyla teması önleyen ızgara bulunur. Çift çeperli büyük otoklavlarda dayanıklı olan dı kazandır. Su bu kazanın dibine konulur. şç kazan steril edilecek malzemenin yerle tirilmesi için kullanılır ve dı İ ş ş

kazan ile arada buharın geçi ini sa layacak bir düzenek vardır.ş ğ

Kapak: Burgu vida ve manivela ile sıkıca kapanabilen özellikte olmalıdır. Kapa ın sıkıca kapanabilmesi ve hava kaçırmaması için ğsa lam bir lastik contanın bulunması önemlidir. Tek kapılı ve çift kapılı ğolanları, üstten ve yandan açılanları vardır.

Termostat: Sıcaklı ın belli düzeyde kalmasını sa lar. Isı kayna ı ğ ğ ğolarak elektrik kullanılır.

Hava bo altma muslu u:ş ğ Otoklav ilk ısınmaya ba ladı ında açık ş ğtutularak doymu su buharı çıkmaya ba ladı ında kapatılan ya da ş ş ğotoklav havasının vakum ile bo altıldı ı bir musluktur.ş ğ

Basınç ayar subabı: Belirli bir basınçtan sonra buharın çıkmasına izin vererek basıncın sabit kalmasını sa lar.ğ

Manometre ve termometre: Otoklavlarda vazgeçilmez iki parça olup birisi basıncı di eri sıcaklı ı ölçmeye yarar. Her ikisinin de ğ ğkalibre edilmi olması arttır.ş ş

Vakumlu otoklavlarda ön vakum sistemi devreye girer ve

otoklavın içerisindeki hava tamamen bo altılır. Daha sonra buhar giri i ş ş

ba lar ve yakla ık ş ş 134 oC de 2 atm basınçta ortalama 3,5 dakikada

sterilizasyon tamamlanır.

Vakumsuz otoklavlarda, doymu buhar ile ş 1 atm basınçta 121°

C de 15 dakikada sterilizasyon tamamlanır .

kili kar ıla tırma yaparsak; İ ş ş vakumlu otoklavlarda daha yüksek

ısı ve basınç ile daha kısa süre içerisinde sterilizasyon

tamamlanırken, vakumsuzlar da ise daha dü ük ısı ve basınç ile ş

daha uzun sürede sterilizasyon tamamlanmaktadır.

Otoklava malzeme yerleştirilirken nelere dikkat ediliyor?

1. Buhar geçirgenli ine sahip malzeme ile paketleme yapılmalı.ğ

2. E yalar çok sıkı ık olarak yerle tirilmemeli, aralarında buhar ş ş şgeçi ine ve dolanımına uygun bo luk bulunmalı.ş ş

3. Malzeme otoklava girmeden önce temizlenip kurutulmalı, sonra

paketlenmeli.

4. Buhar giri ini ve vakumlamayı engelleyecek büyüklükte paketleme şyapılmamalı.

5. Kullanılan buharın kalitesi çok iyi olmalı ve içerisinde sıvı halde su

bulunmamalı.

6. Sıvıların sterilizasyonunda, çözeltiler bulundukları kabın % 80’ine

kadar doldurulmalı.

7. Sterilizasyon sırasında otoklav içinde kesinlikle hava kalmamalı. Bu,

ısının yükselmesini ve havanın bulundu u kısımdaki malzemeye ğ(genellikle cihazın alt kısmı) buharın girmesini engeller (hava

yastı ı).ğ