Strategija za razvoj na turizmot 2009-2013-2.pdf

Република Македонија

Влада на Република Македонија

Национална стратегија за развој на туризмот 2009 - 2013

Овој документ е резултат на проектот “Подготовка на Национална стратегија за развој на туризмот 2009-2013“, имплеметиран од страна на Министерството за економија

Дата на издавање: Јуни 2009

Главен автор: Џим Фланери, Планер за туризам

Учесници: Џим Флечер, Економија и туризам Ричард Бачелор, Маркетинг планер Драган Поп-Стојанов, Консултант при финализирањето на стратегијата Љупчо Димовски, Консултант за туристички производи Александар Ивановски, Консултант за животна средина Кокан Грчев, Консултант за култура Дори Павловска Георгиевска, Консултант за економија Васко Бошевски, Консултант за развој на човечки ресурси Зоран Тунтев, Консултант за инфраструктура

Раководител на изданието:

Дејан Рајчановски, Раководител на проектот

Координација и поддршка:

Г-н Фатмир Бесими, Министер за Економија Г-н Методиј Хаџи-Васков, Заменик Министер Г-ѓа Катерина Костеска, Државен Секретар Г-н Шовкет Хазари, Државен Советник Г-н Зоран Николовски, Раководител на Сектор

Република Македонија

Влада на Република Македонија

Национална стратегија за развој на туризмот 2009 - 2013

Национална Стратегија за развој на туризмот 2009-2013

Содржина:

Вовед.............................................................................................................. 1

Извршно резиме ........................................................................................... 3

Визија за македонскиот туризам ............................................................... 3

Туристичкиот производ на Македонија ..................................................... 3

Перформанси на туризмот во Македонија ............................................... 4

Перформанси на регионалните конкуренти на Македонија .................... 8

Идни цели за извршување во Македонија .............................................. 10

Резиме на акцискиот план за исполнување на целите .......................... 15

Заклучен акциски план ............................................................................. 16

ДЕЛ 1 ............................................................................................................ 20

Визија за македонскиот туризам ............................................................. 20

ДЕЛ 2 ............................................................................................................ 21

Тековни перформанси .............................................................................. 21

1. Туристички производи и услуги ........................................................ 21

2. Пристап и инфраструктура ............................................................... 51

3. Влијанија врз животната средина .................................................... 73

4. Пазари и Маркетинг .......................................................................... 83

5. Влијанието врз економијата и инвестициска клима ..................... 103

6. Човечки ресурси .............................................................................. 123

7. Организација и управување на туризмот ...................................... 141

8. Анализа на предностите, недостатоците, можностите и заканите (SWOT - Анализа) ............................................................................... 152

ДЕЛ 3 .......................................................................................................... 154

Идни планови – стратегиски насоки ...................................................... 154

9. Туристички производи и услуги - Препораки за развој .............. 154

10. Пристап и инфраструктура ........................................................... 170

11. Животна средина .......................................................................... 160

12. Маркетинг и цели на остварување пораст .................................. 173

13. Стратегија за економски развој на туризмот и инвестиции ....... 196

14. Развој на човечките ресурси ........................................................ 208

15. Управување и организација на туризмот .................................... 221

16. Подигнување на јавната свест за туризмот ................................ 244

Дел 4 ........................................................................................................... 246

План на активности 2009- 2013 ............................................................. 247

Дијаграм на активности .............................. Error! Bookmark not defined. Додаток: Избрани примери на најдобро користени практики .............. 268

1. Организација и само - организација на руралниот туризам на национални, регионални и локални нивоа во Унгарија .................... 268

2. Организациски структури: Случај на Република Чешка .............. 274

3. Антрек - искуство во промовирање на романскиот рурален туризам. Потреба од маркетинг и воспоставување на мрежа ......... 281

5. Будимпешта: Стратегија за туризмот во иднина ........................ 297

6. Подмладување на јавните атракции. Што може да направи Владата? Примерот на Австрија ........................................................... 303


1 -1 | С т р а н а

Стратегија за развој на туризмот во Република Македонија 2009-2013

Вовед Владата на Република Македонија го идентификуваше туризмот, заедно со земјоделството, како приоритетен сектор за развој. Во 2003 година беше изготвена “Глобалната студија за туризмот во Република Македонија“ од страна на Француската компанија Луј Берже, но истата не беше имплементирана. Оваа нова развојната стратегија за туризмот за 2009-2013 има за цел да им ја обезбеди рамката и неопходната доверба на постојните актери, странските и домашните инвеститори, како и на меѓународните донаторски агенции, да му се посветат на туризмот во Република Македонија. Креираната рамка и изразената доверба ќе се раководи од „Визијата за македонскиот туризам“ и до 2013 ќе изгради имиџ на препознатлива европска дестинација за туризам, базиран на културното и природното наследство и ќе биде препознатлива по производите и услугите чувствителни за животната средина и одржливи со висок квалитет, кои се на ниво на најдобрите светските искуства. Република Македонија располага со богати природни, историски, културни и туристички добра. Македонија е сè уште речиси недопрена во својата единствена убавина и разновидноста на езерата, високите планини, шумите, реките, изворите како и многуте културни споменици и археолошки наоѓалишта, кои претставуваат одраз на местото каде што Свети Павле го донесе христијанството во Европа и каде што разните антички народи, старите Грци, Римјани, Илири и Отоманските Турци оставиле свои белези. Република Македонија е мала земја без излез на море, која се простира на површина од 25.713 километри квадратни и со население од нешто повеќе од два милиона жители. Македонија се наоѓа во јужниот дел на Балканскиот полуостров и се граничи со Албанија, Грција, Бугарија, Косово и со Србија. По распадот на Југославија, Македонија од република во составот на федерацијата стана целосно самостојна и суверена држава. Македонија има разновидна топографија, со ридишта, падини, планини, реки, големи и мали езера и бањи. Позната е и по својата биолошка разновидност. Речиси половина од нејзината територија е земјоделска површина, а нешто повеќе од една третина е покриена со шуми. Главен град е Скопје, кој се наоѓа во северниот дел од државата. Градот Охрид (заштитен од УНЕСКО како дел од светското наследство) со Охридското Езеро е најпознатото туристичко место во земјата. Други поголеми градови се Битола, Куманово, Прилеп, Тетово. Република Македонија има отворена економија, со надворешно-трговска размена која покрива 90 проценти од БДП. Иако е чувствителна на надворешните фактори, таа е веќе политички и економски стабилна држава. По прогласувањето на независноста, Македонија се соочи со економска криза, меѓутоа економијата почна повторно да расте во 1996 година. Стапката на развој во 2005 година изнесува околу 8%. БДП по глава на жител е 2.550 евра.


2 -2 | С т р а н а

Инфлацијата е ниска, нешто над 2%, додека националната валута - денарот, е врзана за еврото и е стабилна. Сепак, невработеноста официјално се наоѓа на неприфатливо високо ниво од 36%. Бројот на странските туристи, врз основа на регистрираните ноќевања, е драстично зголемен во последните неколку години по решавањето на некои од регионалните проблеми. Така, од 99.000 ноќевања во 2001 година тој број е зголемен на 254.957 ноќевања во 2008 година. Во истиот период, домашниот туризам, исто така, се зголеми за речиси 50 % - од 234.000 на 350.000 ноќевања. Врз основа на статистиката која се однесува на преминувањето граница, вкупниот број на странски туристички посети во 2006 година се проценува помеѓу 930.000 и 1.020.000. По обем, главниот извор на туристи се Србија, Грција, Бугарија и Албанија. Туризмот не е еднакво распределен низ целата држава, туку е главно концентриран на неколку места, како што се Охридското Езеро и Скопје. Климата е континентална со медитерански влијанија, што ја прави земјата привлечна како за зимски така и за летен туризам. Со подобрена инфраструктура и соодветно претставување на своите разновидни туристички атракции, Македонија може да биде мошне привлечна за пребирливите туристи. Земјата доби статус на земја кандидат за членство во ЕУ во декември 2005. Таа ќе се квалификува за помош согласно Инструментот за пред-пристапна помош (ИПА) во 2007-2008 година. Стратегијата за развој на туризмот, покрај тоа што ќе претставува еден вид водич за Владата, странските и домашните инвестиции, ќе овозможи и распределба на ИПА фондовите во областа на туризмот на најефикасен начин. Скопје, Април 2009


3 -3 | С т р а н а

Извршно резиме

Визија за македонскиот туризам

Република Македонија до 2013 ќе изгради имиџ на препознатлива европска дестинација за туризам, базиран на културното и природното наследство и ќе биде препознатлива по производите и услугите чувствителни за животната средина и одржливи со висок квалитет, кои се на ниво на најдобрите светските искуства.

Туристичкиот производ на Македонија Туристичкиот производ на Македонија претставува богата комбинација од културно и природно наследство, што се карактеризира со широко пространи пејсажи од езера и планински глетки, многу од кои поседуваат релативна одалеченост и мир кој ретко може да се најде во светот од 21-от век. Исто така, Македонија била крстосница со милениуми, бидејќи луѓето и армиите се движеле вдолж и попреку целата земја, носејќи со себе различни култури и духовни верувања и оставајќи доказ за своето поминување за идните генерации да уживаат. Римјаните ги изградиле првите примитивни патишта, некои од кои се надоврзуваат на Европскиот пат Е-75 кој го поврзува Брисел со Атина, но Македонија и покрај историската и стратегиската важност се уште е релативно непозната. Највисоко ценетата и глобално важна карактеристика на Македонија под заштита на светската организација УНЕСКО која ги инкорпорира Охридското Езеро и езерскиот град Охрид, комбинација од ретко научно, културно и еколошко значење, што на многу начини ја претставува самата основа на туристичкиот производ на Македонија. Езерото е едно од најстарите во светот и се споредува во Бајкалското Езеро во Русија и езерото Титикака во Перу/Боливија, додека градот со својата средновековна архитектура и план на улиците оригинално бил неолитска населба, која сега преставува најдолго постојано населено место што датира од пред 7000 години. Во областа околу езерото има многу атрактивни села, цркви, манастири и свети места, како и Националниот парк Галичица, кој е еден од трите главни национални паркови во Македонија и, поради ова, леснотијата со која еден посетител може да ужива во бројните карактеристики на културното и природното богатство на многу посебни локации низ земјата е очигледна на ова место. Ширум земјата се пронајдени неколку главни примери на свето и духовно изградено богатство од неолитот па низ грчкиот, римскиот и отоманскиот период до понеодамнешни времиња, вклучувајќи ја неолитската опсерваторија Кокино во Куманово, античката тврдина Кале во Скопје, античкиот град на Хераклеа Линкестис од 4-от век пред н.е. во Битола, aнтичкиот театар од 2-от век пред н.е. во Стоби, Римскиот амфитеатар во Битола, тврдина од 10-от век во Охрид, манастирот Бигорски и фреските од 11-от век во Дебар, манастирот


4 -4 | С т р а н а

Трескавец од 13-от век и фреските кај Прилеп, Јаја Паша и Алаџа џамијата од раниот 16-ти век кај Скопје и Тетово и старата Турска чаршија во Скопје. Трите национални паркови Галичица, Маврово и Пелистер штитат богата и ретка флора и фауна и спектакуларни природни пејсажи во кои истите се лоцирани, но, исто така, нудат и голем број можности за рурален и авантуристички туризам, вклучувајќи и спортски активности од посебен интерес како лов, риболов, скијање, пешачење, планинареше, истражување на пештери, јавање на коњ и велосипедизам/планински велосипедизам. Активности во Еко туризмот и руралниот туризам се исто така достапни на многу локации надвор од Националните паркови каде се основани креативни мали бизниси во меѓусебна соработка во областите на сместување, исхрана/пијалоци, ракотворби, тури со водич и спортски активности, како што е примерот со еко туризмот во селото Брајчино. Развојот на винскиот туризам и туризмот со храна и духовни/манастирски тематски маршути кои ги комбинираат овие посебни интереси со сместување, оброци, и тури со водич дополнително го развива туристичкиот производ во земјата. Народниот фолклор и традиционалните ракотворби и занаетчиство се високо ценети во Македонија и преставуваат важна димензија на националната култура, во која може да уживаат посетителите на бројни фестивали, концерти и изложби во текот на целата година. Македонија, исто така, го обележува споменот на бројните историски и културни личности, чии животи и дела се слават во музеите, јавните објекти и споменици, вклучувајќи ја статуата во Скопје на светски познатата хуманитарка родена во Македонија, Мајка Тереза.

Перформанси на туризмот во Македонија

Пристигнувања и Ноќевања на странски и домашни гости Во 2000 година, пазарот на македонскиот туризам достигна висока стапка на пораст како за странските така и за домашните посетители која за жал веќе следната 2001 година доживеа вистински колапс од 50% намалување согласно немилите настани. Вистинско надминување на лошата туристичка година беше забележано во наредната 2002 година кога воедно беше и забележан тренд на зголемување на бројот на странските посетители како што е прикажано во Табела 1, (пристигнување на гости) и Табела 2, (Ноќевања на гости) подолу, кој во 2007 за прв пат ги достигна резултатите кои беа забележани во 2000 година.

Табела 1: Странски гости во регистрираните сместувачки капацитети 2000-2008

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Регистрирани сместувачки капацитети

224,016 98,946 122,861 157,692 165,306 197,216 202,357 230,080

254,957

Годишен пораст %

23.9 -55.8 24.2 28.3 4.8 19.3 2.6 13.7 10.8

Извор: Статистички Годишник на ДЗС, 2007 и Изданија за печатот на ДЗС, 09.02.2009


5 -5 | С т р а н а

Табела 2: Ноќевања на странски гости во регистрираните сместувачки капацитети

2000-2008

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Ноќевања 493,867

212,751 274,720 346,200 360,589 442,988 442,845 518,088 587,447


4.1 -56.9 29.1 26.0 4.2 22.8 -.03 17.0 13.4


Домашниот пазар не успеа да го прати соодветно трендот на пораст кој беше наметнат од страна на странскиот пазар, доживувајќи дополнителни намалувања и оттука, стапките на пораст се во опаѓање. Сепак, од бројките за 2008 прикажани во Табелите 3 и 4 подолу, јасно е дека иако е постигнато подобрување на состојбата од 2002 наваму, бројките се сепак под резултатите од 2000.

Табела 3: Домашни гости во регистрираните сместувачки капацитети 2000-2008

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Регистрирани сместувачки капацитети

408,507 234,362 318,851 325,459 299,709 312,490 297,116 306,132 350,363


10.7 -42.6 36.1 2.1 -7.9 4.3 -4.9 3.0 14.4


Табела 4: Ноќевања на домашни гости во регистрираните сместувачки капацитети 2000-2008

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Ноќевања

1,940,772 1,041,831 1,575,664 1,660,667 1,504,845 1,527,053 1,474,550 1,501,624 1,648,073


5.5 -46.3 51.2 5.4 -9.4 1.5 3.4 1.8 9.8


Компаративната сила на пазарот на странски посетители несомнено е резултат на потребата поврзана со деловното работење а ова е евидентно од повообичаената униформирана шема на сезонско работење на овој пазар која се задржува во текот на годината додека шемата на потребата на домашните посетители демонстрира драматичен пораст во текот на традиционалните месеци за одмор односно јули и август што претставува речиси 85% од годишните регистрации на престој и преноќувања. Анкета спроведена од Владата на граничен премин во 2004 (и досега не е повторена) откри дека Скопје е дестинација за речиси 50% од странските посетители следен од Битола и Охрид со околу 15% по секој град а во исто


6 -6 | С т р а н а

време многу јасно е дека за домашниот пазар, традиционалните летни атракции во Охрид го прават главна дестинација за престој. Главни националности на меѓународните гости Главните изворни пазари на странски гости (врвните четири најзначајни пазари) за Македонија во 2007 (последни расположливи податоци за земјата) прикажани во Табела 5 подолу и тоа се непосредните соседи, односно Србија-Црна Гора-Косово, Грција, Бугарија и Албанија (по тој редослед), кои учествуваат со речиси 48 проценти од регистрациите на странски гости (пристигнувања) и 49 проценти од Ноќевања. Србија-Црна Гора-Косово и Грција отсекогаш биле водечките националности.

Табела 5: Меѓународни пристигнувања и ноќевања од врвните пазари на гости, 2007

Земја на потекло Пристигнувања Ноќевања

Бројки % Бројки %

Србија-Црна Гора-Kосово* 44,661 19.4 116,909 22.6

Грција 28,618 12.4 58,525 11.3

Бугарија 18,901 8.2 37,246 7.2

Албанија 17,573 7.6 39,831 7.6

Останатиот дел од светот 120,327 52.4 265,577 51.3

ВКУПНО 230,080 100.0 518,088 100.0 Извор: ДЗС, Туризмот во Република Македонија, 2003 до 2007

*нема поединачни податоци

Вредноста на Туризмот Недостатокот на податоци достапни од туристичкиот сектор е посебно изразит при обидот да се изврши анализа на финансиската и економската корист од туризмот. Постоечката индустриска класификација користена за категоризирање и средување на податоците се неадекватни и истите бараат користење на податоци кои можат лесно да се идентификуваат а кои се однесуваат пред се на секторите холелиерство и ресторани како замена за пошироката туристичка индустрија што во голема мерка резултира со несомнено намалување на прикажаниот бенефит од овој секторот туризам. Недостатокот на податоци кои се достапни за туристичкиот сектор особено е нагласен кога се обидуваме да ја анализираме финансиската и економската вредност на туризмот. Постојните индустриски класификации кои се користат да се категоризираат и сортираат податоците се несоодветни за да се почувствува вистинскиот дух на секторот и ова бара користење на податоци кои лесно се идентификуваат за хотелскиот и ресторанскиот сектор како застапник за пошироката туристичка индустрија, и како резултат ова секако недоволно го претставува обртот/вредноста на секторот. Слично, иако податоците за приливите на девизен курс добиени од патничките сметки во рамките на секторот за услуги од состојбата на плаќање ги покриваат трансакциите со девизен курс извршувани од странски посетители, речиси е сигурно дека исто така ќе вклучат и слични трансакции на македонските граѓани за цели кои не се поврзани со туристичкиот сектор (можеби македонски државјани кои живеат во прекуокеанските земји испраќаат или вршат уплати во странска валута во Македонија) и поради ова користењето на овие податоци како застапување за придонесот на странските туристи кон вкупните приливи на


7 -7 | С т р а н а

девизен курс речиси сигурно претставува поголема вредност од вредноста на овој индикатор. Во отсуство на анкети за трошоците и закупеност на сместувачките капацитети и пред развојот и воведот на Туристичката сателитска сметка, секое оценување на вредноста на туризмот за економијата единствено може да биде широко индикативно. Поради ова иако е јасно дека странските посетители особено оние кои престојуваат во регистрирани сместувачки капацитети го предводат зголемувањето на вредноста и придонесот на туризмот за економијата како резултат на поздрав пораст а нивната многу поголема куповна моќ споредена со домашниот пазар кој во голема мера е сезонски, побавно расте и со послаба куповна моќ, многу е тешко да се идентификувај точна вредност за севкупниот придонес на туризмот за БДП. Табелите 6 и 7 (последните расположливи податоци во секоја Табела) подолу покажуваат пораст од година в година на девизни приливи во туризмот и пораст од година в година на обртот во хотелскиот и ресторанскиот сектор соодветно, додека Табела 8 ги претставува истите податоци, но ги изразува како процент од националниот БДП за истите тие години. Она што табела 8 го покажува е дека онаму каде што постои пораст во апсолутна смисла, истиот е присутен и во девизните приливи и обртот во хотелскиот и ресторанскиот сектор, а овој пораст како процент од БДП е прогресивен во однос на девизните приливи, но, во најдобар случај, статичен во хотелскиот и ресторанскиот сектор. Како надополнување и имајќи ги предвид коментарите во пасусот погоре за тешкотиите во оценување на придонесот на туристичкиот сектор кон Македонската државна економија (БДП), изгледа дека овој придонес се наоѓа некаде помеѓу бројките прикажани за овие два индикатори, односно некаде помеѓу 1.7 проценти и 2.7 проценти од БДП.

Табела 6: Приливи на девизи од странски туристи 2003 - 2008

2003 2004 2005 2006 2007 2008

Заработка (ЕУР милиони )

49.9 57.9 72.3 102.4 134.9 166.9


- 16.0 24.9 41.6 31.7 23.7

Извор: Народна Банка на Македонија, 2008 и март 2009

Табела 7: Обрт во хотелскиот и ресторанскиот сектор 2003 - 2007

2003 2004 2005 2006 2007

Приходи (ЕУР милиони )

72.3 77.0 82.5 84.9 96.9


- 6.5 7.1 2.9 14.1

Извор: Државен завод за статистика 2008

Табела 8: Придонес кон БДП од девизен прилив и хотели/ресторани 2003-2008

2003 2004 2005 2006 2007 2008

Проценет БДП (ЕУР милиони)

4,110 4,335 4,684 5,097 5,800 6,090*

Девизен курс (ЕУР милиони )

49.9 57.9 72.3 102.4

134.9

166.9

Девизен курс 1.2 1.3 1.5 2.0 2.3 2.7


8 -8 | С т р а н а

како % од БДП

Обрт во хотели и ресторани (ЕУР милиони)

72.3 77.0 82.5 84.9 96.9 N/A

Заработка на хотели и ресторани како % од БДП

1.8 1.8 1.8 1.7 1.7 N/A

Извор: Државен завод за статистика 2008 и Народна Банка на Македонија *Проценка заснована на претпоставени 5% пораст во 2008 во споредба со 2007

Вработување во Туризмот Табелата 9 подолу прави споредба помеѓу експанзијата на вработување во хотелскиот и ресторанскиот сектор и експанзијата на севкупното работно население и покажува постојан пораст на двете бројки и на процентот на националната работна сила вработена во хотелскиот и ресторанскиот сектор. Исто така, може да се забележи дека вработувањето во туристичкиот сектор (хотели и ресторани), всушност, расте побрзо отколку во економијата во целост - речиси двојно меѓу 2003 и 2007, споредено со само 8 проценти пораст на пошироката економија, земено во целост во истиот период.

Табела 9: Учество на вработување во хотелскиот и ресторанскиот сектор во

севкупното работно население 2003-2007

2003 2004 2005 2006 2007

Севкупното работно население

545,108 522,995 545,253 570,404 590,234

Вработување во хотелскиот и ресторанскиот сектор

9,880 12,672 13,558 19,034 18,995

Вработување во хотелскиот и ресторанскиот сектор во % од севкупното работно население

1.8 2.4 2.5 3.3 3.2

% раст на севкупното работно население

-2.9 -4.1 4.3 4.6 3.5

Извор: Завод за статистика, 2008

Перформанси на регионалните конкуренти на Македонија

Корисно е да ја гледаме Македонија и нејзиниот туристички производ во контекст на избор помеѓу регионалните соседи и конкуренти. Покрај фактот дека постои разновидност во смисла на големина, ниво на економски развој и разноликост на основниот туристички производ претставен од избраните народи, тие сепак нудат конструктивна гледна точка за разгледување на тоа како македонската економија и туристичкиот сектор се споредливи со другите во моментот додека во исто време нудат одредени правец на аспирации/инспирации за иднината.


9 -9 | С т р а н а

Табелите 10 и 11 подолу се поделени помеѓу основни економски/туристички индикатори и водечките туристички производи за споредба за појаснување на разбирањето. Главните економски и туристички индикатори во Табела 10 се добиени од годишниот собир на СТО на ОН за Тенденции на туристичкиот пазар (ТТП), издание за Европа, што претставува прецизен збир од компаративни податоци за цели на истражување и анализи.

Табела 10: Некои основни економски и туристички индикатори за споредба

Земја

Основни економски и туристички индикатори за споредба

површина км квадратен „000

Население

милиони

БДП Евра милијарда 2006

БДП

%Cap

Евра 2006

БДП% порас

т 2007

Инд.ноќевања,

милиони

2006

Инд.тури

ноќи милио

ни 2006

Инд.приход

од тури евра

милиони

2006

Инд. Приход од тури како % од БДП

2006

Албанија 29 3.2 7.26 2,303 6.0 0.06 0.13 805 11.1

Австрија 84 8.3 257.90 31,212 3.4 20.3 62.8 13,255 5.1

Бугарија 111 7.7 25.24 3,281 6.2 5.2 11.8 2,061 8.2

Реп.Чешка 79 10.3 113.90 11,095 6.5 6.4 17.0 4,396 3.9

Унгарија 93 10.1 89.93 8,925 1.3 9.3 8.5 3,371 3.8

Македонија 26 2.0 5.10 2,550 5.1 0.2 0.44 102 2.0

Романија 238 21.6 97.68 4,514 6.0 1.4 3.2 1,034 1.1

Србија 88 7.4 25.31 3,402 7.3 0.5 0.9 317 1.3

Словенија 20 2.0 30.45 15,149 6.1 1.6 3.4 1,425 4.7

Извор: СТО ОН, ТТП 2007 издание

Во однос на просторната големина и бројот на жители, Македонија се споредува директно со Албанија и Словенија, но, во однос на повеќето други индикатори, Македонија е рангирана како последна или како претпоследна. Албанија и Македонија, соодветно, имаат најнизок број на странски пристигнувања или се на претпоследното место во однос на бројот на странски пристигнувања, но се чини дека Албанија генерира неколку пати повеќе од нивото на заработка од девизни приливи од странските пристигнувања во споредба со Македонија, чија заработка е на најниско ниво од сите споредени земји. БДП по глава на жител е најниско во Албанија, но е не многу повисок во Македонија, додека Словенија има БДП по глава на жител за речиси шест пати повисок од оној во Македонија. Прилично е јасно дека оттука обемот и вредноста на македонскиот туризам се на најниско ниво од споредбениот опсег претставен овде, што демонстрира дека Македонија заостанува пред конкурентите од регионот; сепак тоа, исто така, демонстрира дека постои значајна можност да се достигне тој напредок остварен од соседите, а стратегијата на туризмот е спроведена со цел тој процес да се забрза.

Табелата 11, која ги споредува водечките национални туристички производи на овие земји, е подготвена за нивните веб страници за организација на националниот туризам и ја дефинира насоката и фокусот на категории на избор на водечки национален производ, кои ги идентификувале првите три производи во секоја земја. Македонија со ова е во директна конкуренција со Албанија, Австрија, Романија и Србија во однос на туризмот поврзан со културното наследство, со Албанија и Србија во однос на планинскиот и руралниот туризам и со Албанија и Бугарија во однос на морскиот/езерскиот туризам.


10 -10 | С т р а н а

Табела 11: Водечки национални туристички производи за споредба

Земја Водечки национални туристички производи за споредба

Плажа /Езеро

Почивка во град

Конференција

Културно / Богатство

Планина / рурално

Бањи / Здравство

Скијање / Спортови

Албанија * * *

Австрија * * *

Бугарија * * *

Реп.Чешка * * *

Унгарија * * *

Македонија

* * *

Романија * * *

Србија * * *

Словенија * * *

Извор: веб страници за национални туристички организации

Овие споредби се своевиден индикатор, бидејќи летниот туризам во Македонија е езерски, а не морски туризам како во Албанија и Бугарија, додека Романија и Словенија, исто така, располагаат со ресурси за планински и рурален туризам кој може да се натпреварува директно со оној во Македонија. Одреден број на примери од случај студии на најдобрата пракса следени во развојот на неколку од категориите на националните туристички производи идентификувани во Табела 11 погоре, може да се најдат во посебен Додаток на крајот на овој документ.

Идни цели за извршување во Македонија Успехот на Стратегијата за развој прво и најважно е што може да се следи до степен колку е имплементиран Акциониот План и може да се оцени до степен до кој „критериумите за успех“ идентификувани за секоја активност во рамките на Планот се постигнати. Акциониот план со детална листа на „критериуми за успех“ може да се најде подолу во Дел 4 од овој извештај. Дополнително, и неоспорно многу појасно и поедноставно, најјасните знаци за напредок резултираат од имплементација на Стратегијата за развој ќе се најдат во изведбата на неколку клучни статистички индикатори и нивните цели кои се наведени во Дел 12, Маркетинг и Цели за раст, и Дел 13 Развој на економијата и инвестициска стратегија, во рамките на Дел 3 од овој извештај. Овие основни статистички индикатори и нивните цели се, исто така, претставени во Табелите од 12 до 18 подолу, коишто го прикажуваат обемот и вредноста на посети на домашни и странски гости, заедно со проценка на нивниот заеднички придонес кон БДП. Сепак, мора да се напомене дека слабостите на постојните податоци кои се достапни за туристичкиот сектор наметнуваат одредени препреки врз анализите кои може да се спроведуваат во однос на нив а активностите кои се


11 -11 | С т р а н а

преземаат за да се справиме со ова статистичко прашање се опишани во Дел 4 од оваа Стратегија, Акционен План. Како надополнување, во продолжение мора да забележиме дека временски хоризонт од пет години е особено краток период за да се видат придобивките од Стратегијата за развој бидејќи временските распони помеѓу имплементацијата на многу активности (вклучувајќи ги и тие од маркетиншка природа) и реализацијата на резултатите може лесно да заземе две до три години, згора на тоа додавајќи го сегашниот светски економски пад чие влијание може да се почувствува во следните две години. Цели- Странски посетители Регистрациите на странските посетители во сместувачки капацитети дури во 2007 го достигнаа (и надминаа) нивото од 2000, зголемено за 14% пораст во 2007. Ова неодамнешно заздравување се одржуваше со солиден раст од 10,8% во 2008 и покрај неповолната меѓународна економска состојба, која започнува да влијае врз одлуките за патување. Во поглед на неодамнешните силни изведби во 2007 и 2008 и во признавањето на значењето кое ќе го има меѓународното економско забавување во наредните две години (и имајќи го предвид тековното ниско ниво на промотивна активност на Македонија на странските пазари, особено кога има зголемен публицитет од конкурентските дестинации како на пример Србија, Црна Гора и Бугарија), се смета прогнозата за просечен годишен раст од 5-8% е разумна. Сепак, под услов преструктуирањето и координацијата на маркетинг активностите препорачани во оваа стратегија да се имплементираат веднаш, порастот би се зголемил како што пошироката економска клима ќе зајакне од 2011, достигнувајќи тековно ниво од 8% годишен пораст од 2013 па понатаму. Овие целни претпоставки и резултатни предвидувања се прикажани во Табела 12 подолу. СТО при ОН предвидува дека растот на светскиот туризам ќе стагнира или ќе опаѓа во 2009 (проценките се од 0-2% пад); сепак, тоа е светски просек кој е комбинација и од позитивните и од негативните резултати од различни делови на светот. На пример, во 2008, Источна Европа (што ја вклучува и Македонија) прикажа годишен пораст од 2.6%, додека Западна и Јужна Европа демонстрираа пад од 1 до 2 % и, иако дури и Источна Европа демонстрираше пад од 1.5% во последното тромесечие од 2008, карактеристиките на пазарите на странски гости на Македонија (важноста на регионалните пазари на гости, деловниот пазар и пазарот на пријатели и роднини во посета) покажува дека нивните познавања за Македонија и информираноста за генерално пониското ниво на пазарни цени може да го ограничи влијанието на глобалната финансиска криза и, поради тоа, го подржува постојаниот пораст на број на гости по поумерени стапки. Среднорочниот и долгорочниот проектиран просек на СТО/ОН за меѓународниот пораст на светскиот туризам е околу 4% на годишно ниво и, иако е точно дека во последните неколку години Македонија има пораст во проширувањето на ова ниво (види табели 1 и 2 погоре) како последица од зајакнувањето на светската економија а, пак, влијанието од ослабнување на светската економија се очекува да се одрази преку пониски нивоа на пораст на


12 -12 | С т р а н а

туризмот во Македонија, сепак, и покрај тоа, се очекува комбинацијата на поволна мешавина од пазари на странски гости во Македонија и имплементацијата на Националната Стратегија на развој на туризмот да резултираат со одржување на порастот на туризмот на сите нивоа над долгорочниот и среднорочниот просек на СТО/ОН, но со многу поумерени стапки од претходно, прикажани во Табела 12 подолу.

Табела 12.: Цел - регистрирано сместување на странските туристи 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Регистрирано сместување

254,957 267,705 281,090 297,955 318,812 344,317

Годишен раст %

10.8 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0

*Фактички Извор: Проценки на Државен Завод за статистика и консултант на СТО при ОН

Трендот во минатото беше таков што ноќевањата се зголемуваа и намалуваа во согласност со регистрираните сместувања. Иако целта е да се зголеми должината на престојот на туристите кои доаѓаат на одмор, веројатно е дека тоа ќе биде компензирано со зголемување на деловните патувања со краток престој. Оттука, целите за зголемување на ноќевањата се поставени на истата стапка на зголемување како и за регистрациите, освен за 2008, за која проценката се заснова на расположливоста на податоците за таа година. Табелата 13 подолу ги претставува претпоставките за целта и предвидувањата кои произлегуваат од овде.

Табела 13: Цел - ноќевања на странските туристи во регистрирано сместување 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 587,447 616,819 647,660 686,520 734,576 793,342


13.4 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0

*фактички Извор: Проценки на Државен завод за статистика и консултант на ОН/СТО

Предвидените целни приходи прикажани во Табела 14 подолу се изразени во во вредности од милиони евра во 2008 и оттука не се дадени претпоставки или предвидувања за можниот ефект од инфлацијата, кој може да ја подобри номиналната вредност на овие бројки.

Табела 14: Цели-приходи од странски туристи од ноќевања во регистрирани сместувачки капацитети – 2008-2013

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Приходи во милиони ЕУР во вредност во 2008 166.9* 175.2 184.0 195.0 208.7 225.4

Пораст во проценти 23.7 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0 Извор: Народна Банка на Македонија, 2009 и проценка на консултант на ОН/СТО

* Ова е бројката на Народната банка за 2008 година, преземена од секторот за туризам во рамките на сметката за услуги во платниот биланс. Бројката изразена во американски долари во платниот биланс е конвертирана во евра, со користење на општите стапки на размена.


13 -13 | С т р а н а

Цели- Домашни Посетители Поставувањето на цели за домашниот туризам е многу попроблематично. Растечкото изобилие од една страна е веројатно да стимулира земање на дополнителни слободни денови- втор и трет одмор, особено кратки одмори. Ова ќе продуцира поголема побарувачка надвор од шпиц летната сезона, особено за време на зимските одмори. Сепак, од друга страна ако и кога ќе се олеснат визните ограничувања за патување надвор од земјата ова ќе ги намали трошоците и неприликите на патувањето во странство. Потоа може да се предвиди значително зголемување во патувањето надвор од земјата бидејќи желбата на Македонците за посета на други земји и пријатели и роднини во странство може да се исполни полесно. Ова ќе резултира со намалување во побарувачката во шпиц сезоната за домашни одмори и соодветно зголемување во патувањата во странство во текот на летните месеци. Нето ефектот на ова е веројатно да биде позабавено зголемување во регистрациите и ноќевањата на домашните посетители за околу 3% годишно во среден до долг рок. Сепак, се смета дека визната либерализација нема да се случи наскоро а краткорочно меѓународните економски слабости може да стимулираат поголем број на домашни одмори особено од Македонци кои можеби би патувале надвор од земјата. Оттука целите за регистрации и ноќевања на домашни посетители во Табели 15 и 16 подолу покажуваат силен пораст во 2008 следен од понизок пораст во текот на наредните две години кога се очекува меѓународните економски прилики да имаат ефект врз македонската економија; пред се, се очекуваат нешто пониски стапки на пораст на регистрациите и ноќевањата на гости од 2011 натаму, откако економското заздравување ќе намами повеќе Македонци да патуваат надвор од земјата на одмор, наместо да остануваат дома.

Табела 15: Цели регистрации на сместувања на домашни гости 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Регистрации во сместувачки капацитети

350,363 367,881 386,275 397,863 409,799 422,093

Годишен пораст % 14.4 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0

* фактички Извор: Народна Банка на Македонија, 2009 и проценка на консултант на ОН/СТО

Табела 16: Цели- ноќевање на домашни гости во регистрирани сместувачки капацитети 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 1,648,073 1,730,477 1,817,000 1,871,510 1,927,656 1,985,485


9.8 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0

* фактички Извор: Државен завод за статистика и проценка на консултант на ОН/СТО

Подготовката за целите во однос на приходи од ноќевања на домашни туристи е уште попроблематична, бидејќи не се прибираат податоци на оваа тема и не постојат спроведени анкети. Вредноста на домашниот туризам не е многу висока поради релативно ниските нивоа на плати во домашната економија, како и степенот до кој скромниот приход е расположлив за цели на туризмот. Сепак, важно е да не ја игнорираме вредноста на секторот, кој во моментот генерира повеќе од 1.6 милиони ноќевања на годишно ниво, па поради ова се донесе суд


14 -14 | С т р а н а

врз основа на груби, нецврсти докази, кои сугерираат дека во просек 15 евра по лице за едно ноќевање може да биде разумна бројка која може да се усвои како основа за подготовка на целите презентирани во Табела 17 подолу. Во подготовките на овие целни приходи не е оставен простор за инфлација. Табела 17: Цели-приходи од домашни туристи од ноќевања во регистрирани сместувачки капацитети – 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 1,648,073 1,730,477 1,817,000 1,871,510 1,927,656 1,985,485

Приходи (вредност во милиони евра во 2008)

24.7 25.9 27.2 28.1 28.9 29.8


9.8 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0

* Actual Source: State Statistical Office and UNWTO estimates

Цел – допринос на секторот туризам во националниот БДП Повторно, важноста на тоа да се демонстрира вредноста на туризмот за економијата може да биде потпомогната со подготовка на проценки кои го прикажуваат придонесот на домашните и странските туристи кон националниот БДП. Откако поединечно ги идентификувавме целите на приход од странски и домашни туристи за 2008-2013 и ги претставивме во Табелите 14 и 17 погоре, и двата вида приход се дадени во комбинација во Табела 18 подолу, која го прикажува процентот од националниот БДП. Оваа табела демонстрира постојан пораст во придонесот на туризмот кон БДП, од 3.1% во 2008 до 3.4% во 2013. За да се подготви оваа табела беше потребно да се направат претпоставки за идниот раст на националниот БДП и тоа е направено во консултации со последните извештаи за македонската економија од Светската Банка и ММФ. Врз основа на проценките направени од Централната Банка на Македонија се предвидува раст на БДП од 5% во 2008, но сега се очекува тој раст да падне до 3.0% во 2009 и 2010, по што ќе расте до 5% од 2011 до 2013, според проценките на меѓународните организации напоменати погоре. Once again, no allowance for inflation has been made Табела 18: Цели-Придонес за БДП од домашните и странските туристи 2008-2013

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Предвиден БДП (вредност во милиони евра во 2008)

6,090 6,272 6,461 6,784 7,123 7,479

Заработка од туризмот (вредност во милиони евра во

191.6 201.1 211.2 223.1 237.6 255.2


15 -15 | С т р а н а

2008)

Заработка како % од БДП

3.1 3.2 3.2 3.3 3.3 3.4

Извор: Народна Банка на Македонија, 2009 и проценка на консултант на ОН/СТО

Резиме на акцискиот план за исполнување на целите

Туризмот како економска активност е неспорно најразновидниот сектор и сектор со најширок опсег во споредба со кој било сектор во економијата, поради тоа што има поголем број значајни врски и економски поврзаности со други сектори отколку која било друга економска активност и, оттука, има важна (но помалку разбрана) улога во економскиот развој. Во владините програми за планирање и законодавство за државната економија од 2004 е утврдено дека туристичкиот сектор има потенцијал за раст и е еден од приоритетите за развој, со што се препознава потенцијалот за отворање нови работни места и можноста да даде поддршка за другите, пошироки национални цели. Овој поволен статус на приоритет е спротивен на неуспехот во спроведувањето на претходниот план за стратегија за развој на туризмот изготвен во 2003 и ова е охрабрувачка позиција, од која се гледа можноста за оваа нова стратегија, како почетна точка од која би започнала реализацијата на туристичкиот потенцијал на Македонија. Туристичката индустрија, во голем дел, е активност предводена од приватниот сектор, но бара поддршка од позитивната рамка на јавниот сектор и овозможување средина која би го помогнала напредокот, особено во ситуација во која, како што е таа во Македонија, развојот на секторот и владината поддршка биле историски слаби. Воспоставувањето на неопходните организациски развојни темели и буџети во рамките на јавниот сектор е основен предуслов за имплементирање на Стратегијата и за иницирање поголема комуникација и соработка помеѓу општата јавност и приватниот сектор, заради ефективна реализација на потенцијалот на македонскиот туризам и поради значајните врски со делови од економијата. Анализата СВОТ на стратегијата за развој идентификуваше серија клучни иницијативи и препораки кои опфаќаат развој на производот, инфраструктура, човечки ресурси, природни и културни богатства, маркетинг, инвестиции и организација, како одраз на потенцијалот на македонскиот туризам, но исто така и на утврденото недоволно внимание посветено на секторот од страна на Владата во последните неколку години. Препораките подолу се толкуваат во деталниот Акциски план, кој ги надградува препораките, ги идентификува соодветните активности и ги утврдува водечките организации и организациите за поддршка и индикативните буџети. Детален акциски план за реализација на потенцијалот на македонскиот туризам може да се најде во делот 4 од овој извештај и е резимиран подолу:


16 -16 | С т р а н а

Заклучен акциски план

I – Препораки за развој на производи и услуги Препознатливи производи

Признавање како Светско наследство на Маркови Кули - Прилеп и Цоцев Камен - Кратово

Искористување на барањето на НАСА за признавање на Кокино како пред-историска опсерваторија

Зелена туристичка дестинација / Дестинација на органска храна Општи туристички производи

Поставување патокази на маршрути/рути за разгледување, со цел да се привлечат туристи надвор од главните автопатишта

Изготвување понуда, со цел да се постигне регионална распределба на туризмот

Изготвување на листа и промовирање на туристички активности

Сместување

Висококвалитетни пансиони - фамилијарни бизниси, мали, традиционални

Светски познати/висококвалитетни меѓународни брендови - Скопје

Нискобуџетен познат бренд на коридорот 10

Манастирското сместување - соработка при изработка на водич и маркетиншка брошура

Категоризација на сместувачките капацитети

Воведување годишна такса, со цел да се подмират трошоците зa редовна контрола

Ревизија на критериумите и воведување субјективни параметри за квалитет - квалитет на храна, декор, услуга итн.

Регулирање на “сивите” сместувачки капацитети Охридско Езеро

Конференции и фестивали вон главната сезона Национални паркови

Бизнис планови за Националните паркови

Повеќе туристички активности во парковите, со цел да се искористи нивниот потенцијал

Изградба на два центари за превод

Подобрување на Планинарските домови, детски и работнички одмаралишта

Вински туризам

Составен дел на Руралниот туризам

Развој на панорамски тури, пешачење, рурално сместување и традиционална кујна


17 -17 | С т р а н а

Поддршка на Фондацијата Тиквешки Вински Пат со поставување патокази и маркетинг

Рурален туризам

Брајчино како извонреден пример на предизвици за развој

Пехчево, Берово, Колешино, Банско, Мокрино, Смоларе, Вевчани и Галичник како потенцијал

Општините, Агенцијата за промоција, и невладините организации треба да се поддржат со заеднички развојни програми и промоција

Култура и занаети

Објавување на годишен календар на настани

Поврзување на Тур-оператори со организатори на културните настани

Групирање на настани и пакет-аранжмани

Користење на занаетите и културата при промотивните активности

Бањи

Подобрување/реновирање

Погодни за локален и регионален пазар

Да претставуваат центри за здравје и убавина наместо медицински капацитети

Студија на пазарот од Комисијата Лов

Зајакнување на контролата на незаконскиот лов

Зголемување на фондот за дивеч

Маркетинг насочен кон специфичен пазар, откако ќе биде обезбедена контрола

Студија на пазарот од Комисијата

Конференции и состаноци

Подготвување на сеопфатна листа / брошура на конференциски објекти

Изработка на Студија за потенцијалот за изградба на конференциски центар

II – Препораки за пристап и инфраструктура Воздушен пристап

Да се продолжи со имплементација на Мултилатералната Спогодба за основање на Европска заедничка воздухопловна област – т.н. Спогодба за ЕЗВО (European Common Aviation Area Agreement - ECAA) и имплементација на III, IV и V слобода

Обезбедување услови за привлекување на нискотарифни авиопревозници

Патна инфраструктура

Имплементација на делот за патишта во Националниот Развоен План (НРП)

Подобрување на патоказите

Поголема употреба на кафеавите туристички патокази


18 -18 | С т р а н а

Донесување критериуми за употреба на патоказите

Визи и контрола на границата

Овозможување жителите од ЕУ да патуваат само со лични карти III – Препораки за развој на човечки ресурси Идентификување на идните потреби за вработување во туристичкиот сектор и потребите од обука Спроведување на Анкета за работната сила, со која ќе се одредат

потребите од вработување и соодветни обуки Обука за туристички менаџмент Подобрување на гостопримството и образованието во областа на туризмот и обука во рамки на училишниот систем Подобрена набавка на опрема за обучување во образованието Зголемување на процентот на часови за практична обука Развој на програми за обуки Подобрување на врската помеѓу училишниот систем и индустријата

Основање на комитет за развој на човечки ресурси во туризмот. IV – Препораки за управување и заштита на животната средина и културното наследство

Подобрување на управувањето со животната средина;

Подобрување на заштитата на природното наследство;

Идентификација на културното наследство како туристички потенцијал

Подобрување на заштитата на културното наследство;

Управување со гости на местата со природно наследство преку нивно подобро информирање;

Идентификување на дополнителни природни области кои имаат туристички потенцијал и на кои им е потребна заштита.

V – Препораки за маркетинг

Подобрување на собирањето, анализата и доставувањето на статистиките за туристите;

Подобрување на собирањето, анализата и доставувањето на статистиките за искористеноста на капацитетите;

Зајакнување на секторот за маркетинг во рамките на Агенцијата за промоција и подршка на туризмот;

Развивање на моќен бренд за туризмот со помош на меѓународни консултации;

Развивање и одржување на еден главен туристички производ и база на податоци со информации за услугите како извор за сите средства за рекламирање и медиумите;

Понатамошно развивање и проширување на порталот за националниот туризам како целосен и непристрасен извор на податоци за туристичките можности на Македонија;


19 -19 | С т р а н а

Понатамошно развивање на мрежата на Туристички информативни центри со стандардизирани услуги и процедури, и со обука на персоналот;

Изготвување кохезивен и координиран пакет од промотивни материјали за туристичките центри;

Промоција на македонските туристички дестинации и атракции на меѓународно ниво.

VI – Препораки за економски развој на туризмот

Подобрени статистички податоци - обезбедување предуслови за систем на Туристичка Сателитска Сметка (ТСС) во следните 5 години;

Зголемено владино инвестирање во туризмот, имајќи го предвид важниот придонес што тој го има во БДП, вработувањето, приливот на девизи и државните приходи;

Зајакнати врски на туризмот со другите сектори (како земјоделството), помогнати од програми/семинари за свесност, кои ќе доведат до намалување на економските загуби.

VII – Препораки за инвестиции Фокусирање на активностите на Агенцијата за странски инвестиции и

соработка за да се добие приоритетен статус за туризмот Основање советодавна служба за малите бизниси во туристичкиот

сектор; Организирање и лансирање на форум/саем за инвестиции на

потенцијалните инвеститори; Помагање во процесот на развој на катастарот; Подобрување на банкарскиот сектор.

VIII – Препораки за организација во туризмот

Зајакнување на Секторот за туризам и угостителство при Министерството;

Зајакнување на Агенцијата за промоција и подршка на туризмот; Усвојување на обврските од страна на општините согласно препораките; Имплементирање на системот на класификација/категоризација како

развојна и маркетиншка алатка;

IX – Подигнување на јавната свест Развивање и имплементација на програма за подигнување на свеста за

туризмот


20 -20 | С т р а н а

ДЕЛ 1

Визија за македонскиот туризам

Република Македонија до 2013 ќе изгради имиџ на препознатлива европска дестинација за туризам, базиран на културното и природното наследство и ќе биде препознатлива по производите и услугите чувствителни за животната средина и одржливи со висок квалитет, кои се на ниво на најдобрите светските искуства.


21 -21 | С т р а н а

ДЕЛ 2

Тековни перформанси

1. Туристички производи и услуги

Во оваа глава ќе зборуваме за спектарот на туристички производи и услуги во Македонија, преку идентификување на видовите, локациите и, доколку е можно, квалитетот и одржливоста, како за домашните, така и за меѓународните туристи.

1.1. Сместување Според статистичкиот годишник од 2006 година, структурата на туристичко сместување во Македонија ја сочинуваат 72.637 легла: 16.187 или 22,46% се таканаречени основни објекти: хотели, преноќишта, мотели и туристички објекти, а 55.782 или 77,54% се комплементарни капацитети.

Табела 1.1: Капацитет на објектите за сместување во Македонија во 2006 година

Сместување Број на легла %

Основни капацитети

Хотели 14.369 20,0

Преноќишта 347 0,4

Мотели 1.371 1,5

Туристички објекти 193 0,6

Комплементарни објекти ,

Туристички кампови 11.991 15,5

Бањи 1.096 1,6

Планинарски домови и куќи 47 0,3

Одморалишта на претпријатија 7.347 10,3

Одморалишта за деца и младинци 7.717 10,9

Привремени објекти за сместување 534 0,7

Приколки 1.680 2,2

Приватни соби 25.818 36,0

ВКУПНО 72.637 100,0 Извор: Статистички годишник на Република Македонија, 2006

Во последните 10 години, вкупниот број на легла опадна (во 1996 година имаше 7,030 повеќе легла отколку во 2006 година). Оваа стагнација може да се забележи кај сите видови на сместување, но најзначително намалување на бројот на кревети е забележано во туристичките кампови. Еден од најзначајните атрибути на оваа структура, што во нормални услови влијае врз искористеноста на капацитетите, е фактот што повеќе од 89% од сите основни капацитети за сместување е во хотелите. Најмногу од комплементарните капацитети отпаѓа на приватни соби (46,52%) и туристички кампови (20,01%).


22 -22 | С т р а н а

Цртеж 1.1: Вид на сместувачки објекти во Македонија - 2006 година, во проценти

Извор: Државен завод за статистика

Сликата 1.1. погоре покажува дека, во смисла на бројот на објекти за сместување расположливи во Македонија во 2006, најголемиот број (35 проценти) се работнички одморалишта , следени од хотелите (31 процент) и мотелите и детските и младинските одморалишта со по 10 проценти.

Хотели

Во Македонија во моментов има ограничено присуство на меѓународни хотелски синџири (освен Бест Вестерн и Холидеј Ин). Овој недостаток на меѓународни хотелски синџири ја ограничува можноста за привлекување странски туристи, а истовремено и можноста за презентирање на стандардите на западната индустрија, коишто можат лесно да се применат во други локални хотели. Постои се поголема свесност за потребата од тоа да се поканат одредени меѓународни хотелски синџири во Македонија. Идентификувани се некои атрактивни локации во Скопје и Охрид и треба да се организираат меѓународни тендери, за да се привлечат потенцијалните странски хотелски синџири/инвеститори.


23 -23 | С т р а н а

Објектите за сместување во Македонија во 2006 година беа категоризирани според системот на ѕвезди (до 1 август 2005 година, како што може да се види од податоците на Државниот завод за статистика, системот којшто се применуваше се уште се базираше врз категоризацијата А, Б, и В , којашто се применуваше во поранешна Југославија). Новата категоризација се уште не се применува во однос на сите сместувачки капацитети. Постојат 50% повеќе хотели/мотели, покрај категоризираните, коишто можат да се најдат во деловните именици, брошурите на туристичките агенции, а коишто не се оценети. Со примената на системот на ѕвезди се воведе ред во категоризацијата на услугите за сместување, но во својата примена, овој систем не ги следи меѓународните стандарди. Ова особено важи за хотелите со 4 и 5 ѕвезди, каде ниту физичките услови (просторноста на собата, бројот на капацитетите за рекреација (базен, детско игралиште), опременоста со деловна опрема (интернет, мала канцеларија, факс услуги), ниту квалитетот на услугите (тие се бавни, ограничен број на меѓународни, барем европски, јадења, понудата на вина е само од локално проистводство, итн.) не одговараат на стандардите. Табелат 1.2 подолу покажува дека бројот на хотели со 5 ѕвезди во двете најважни дестинации, Охрид и Скопје, е ограничен: Охрид има само еден, а Скопје пет хотели со 5 ѕвезди. Надвор од Скопје, Охрид, Струга и Маврово, постои недостаток на хотелско сместување, особено од средна до висока класа. Недостатокот од хотели од висока класа понатаму е усложнет со превисоката категоризација на имотите.

Табела 1.2: Хотели по категорија според новата регулатива на Министерството за економија - 2007 година

Место 5* 4* 3* 2* 1*

Скопје 5 4 5 10 5

Охрид 1 6 4 11 7

Струга - 2 - 1 2

Гевгелија 2 - - - 1

Битола - 1 - 3 1

Прилеп - 1 - - 1

Гостивар - 1 - 2 3

Маврово - 1 3 2 -

Крушево - - 1 1 -

Тетово - - 1 - 1

Пробиштип - - 1 - 1

Велес - - 1 - -

Струмица - - - 2 -

Банско - - - - 1

Штип - - - 2 1

Кичево - - - 1 2

Виница - - - 1 1

Куманово - - - 1 1

Кочани - - - - 1

Неготино - - - - 1

Делчево - - - - 1

Ресен - - - - 1

Претор - - - - 1

Вкупно 8 16 16 37 33 Извор: Министерство за економија


24 -24 | С т р а н а

Повеќе од 80% од сите сместувања по легло се концентрирани околу езерото. Во Скопје, тие изнесуваат 10%. Сместувањата по легло во големите планински центри опфаќаат околу 5%, а бањите учествуваат со само 1,7% од сите капацитети во Македонија. Имајќи го предвид квалитетот и квантитетот на сите класифицирани хотели, очигледно е дека постои недостаток од хотели со 4 и 5 ѕвезди. Тие едноставно не можат да ја задоволат моментната пазарна побарувачка во екот на летната сезона. Од друга страна, главната (летна) сезона, особено во Охрид и другите езера (и планини) трае околу 45 до 60 дена во годината. Имајќи ги предвид ваквите остварувања, речиси сите овие хотели може да се опишат и дефинираат како исклучиво сезонски сместувачки единици. Според ХОТАМ, во последните три години просечната годишна стапка на искористеност на хотелите на државно ниво изнесуваше приближно 45-48%. Оваа година се очекуваа одредени промени (но, искористеност од не повеќе од 50%). Заради исклучително кусата сезона, нивото на искористеност на капацитетите во Охрид е под овој државен просек. Состојбата со хотелите во Скопје е сосема различна. Просечната годишна стапка на искористеност е малку над 70%. Скопските хотели се празни за време на викендите. Во главниот град на Македонија побарувачката од квалитетно хотелско сместување се уште е многу поголема од тековната понуда. Во другите градови (надвор од езерските места и Скопје, особено Прилеп, Велес, Тетово, Гостивар, Куманово итн.) состојбата во хотелите е слаба: еден (или два) градски хотели, обично стари и неатрактивни за меѓународниот пазар. Битола, Гевгелија и Струмица може да се сметаат за урбани средини со неколку пристојни хотели. Локацијата на овие градови покрај грчката граница е главната причина за ова; сите хотели се ориентирани кон казино туризам (коцкањето е забрането во Грција, па затоа голем број луѓе доаѓаат во Македонија од тие причини). Друго сместување Повеќе од 36% од сите регистрирани сместувачки капацитети во Македонија се во приватни соби, како што е прикажано во Табела 1.1 погоре (повеќето од нив се концентрирани во Охрид, а некои во Крушево, Скопје, Струга, Дојран). Локалните власти се уште не посветиле доволно внимание за регистрација и категоризација на овие капацитети. Прв, доста скромен чекор се направи само во Охрид, без поголеми ефекти. Процентот на таканаречени “работнички одморалишта” (35%) и по број на објекти и по број на сместувачки единици (соби) е повисок од процентот на хотели (31%). Повеќето од овие објекти се стари, со ограничена понуда, нерешени сопственички и управувачки прашања. Кај нив може да постои потенцијал, ако соодветно се реконструираат, за да се обезбеди пазарно ориентирана понуда.


25 -25 | С т р а н а

Владата од неодамна ги понуди на продажба (по пат на аукција) објектите за сместување на деца и младинци, од кои повеќето се во многу лоша физичка состојба. Тие се лоцирани во сите туристички области (планини, езера, скијачки центри, национални паркови) и, со соодветно реинвестирање, имаат потенцијал за туризам.

Табела 1.3: Авто кампови


Табела 1.4: Опрема во авто камповите и посебни услуги

Опрема Вкупно I Категорија II Категорија III Категорија

Број на кампови 12 2 6 4

Продавница за храна 9 2 5 2

Телефонска говорница 11 2 6 3

Тениско игралиште 3 - 2 1

Одбојкарско игралиште 5 1 2 2

Кошаркарско игралиште

6 1 3 2

Фудбалско игралиште 8 2 4 2

Мини голф 2 1 1 -

Пинг-понг 8 4 4 -

Услуги за одржување на облека

3 1 2 -


Постојните 12 кампови прикажани во Табелите 1.3 и 1.4 погоре се категоризирани во три категории, од кои само два припаѓаат во највисоката категорија и се наоѓаат на брегот на Охридското езеро. Камповите се стари повеќе од дваесет години, со старомодни објекти, стил и понуда. Двата кампа од прва категорија, исто така, се опремени со одредени спортски објекти, а еден од нив нуди бесплатна интернет зона. Камповите се исклучиво сезонски и работат само во ударната летна сезона (јуни - септември). Организацијата на камповите е стара, со ограничен простор околу секоја единица и со мала приватност. Системот на електрична енергија и

Авто кампови Број на кампови Кревети

Вкупно 12 1,025 8,900

I категорија 2 260 2,000

II категорија 6 148 43,350

III категорија 4 617 2,550


26 -26 | С т р а н а

канализација функционира само во два кампа, а е доста проблематичен во сите други. Хигиената и одржувањето претставуваат проблем во речиси сите кампови. Постојат шест кампа на Охридскиот брег, од кои пет се уште работат. Постојат три кампа на Преспанскиот брег, од кои само еден е активен. Еден има во Скопје, кој не е активен и два во Дојран, кои што се повторно отворени после десетгодишна неактивност. Генерално, градовите веќе не ги задоволуваат модерните туристички очекувања. Голем број градови се наоѓаат на атрактивни локации, и имаат добар потенцијал, доколку во нив се реинвестира и истите се модернизираат. Ресторани Во 2005 година, во Македонија постоеја 2.190 ресторани. Согласно законската регулатива (Закон за угостителска дејност 64/04,89/08), сите ресторани треба да бидат регистрирани и категоризирани согласно меѓународните стандарди за оценување со ѕвезди. Меѓутоа, ова се уште не се применува. Овој недостаток од оценување со ѕвезди не се смета како недостаток од страна на гостите, коишто одбираат каде да јадат пред се од препораките и преку водичите, а не заради оценките со ѕвезди. Може да се заштеди напор во спроведувањето на категоризацијата; од суштинско значење е регулативите за здравје и безбедност стриктно да се почитуваат. Се чини дека не постои недостаток од традиционални ресторани во Македонија (особено во Скопје и Охрид) со ентериер во стар стил, мебел, костими, традиционална народна музика, македонска и друга народна храна и пијалоци. Повеќето од рестораните во Македонија се ориентирани кон брза храна, скара и добро познатата (но, несоодветна) меѓународна кујна. Вкупниот број на места за седење во рестораните во 2005 година изнесуваше 131.379. Вкупниот број на туристички работници во 2005 година изнесуваше 10.671.

1.2. Бањи

Табелата 1.5 подолу покажува дека постојат осум бањски центри, градени или реновирани во седумдесетите години, кои во моментов работат во Македонија. Третманите што се нудат речиси се исклучиво од медицинска природа, и освен (до ограничен степен) Дебар и Негорски бањи, не нудат услуги на релаксација и разубавување, за кои постои се поголема побарувачка во Западна Европа и


27 -27 | С т р а н а

насекаде во светот. Мапата 1.1 подолу покажува каде се локациите на осумте бањски центри.

Табела 1.5 : Бањски центри во Македонија

Име/Место ° C Сместувачки единици

Медицински персонал

Релаксација

1 Банско/Струмица 72 70 -

2 Кежовица/Штип 57 25 -

3 Негорци/Гевгелија 40 20 -

4 Бања/Кочани 37-70 - - -

5 Катланово/Скопје 24-53 90 -

6 Проевска/Куманово 30 50 - -

7/8 Косоврасти, Бањиште/Дебар

38-48 612


Мапа 1.1: Бањски центри

Не постојат други рекреативни центри или друга понуда надвор од бањските комплекси. Туристите може да се чувствуваат досадно и изолирано, делејќи го просторот со ”болни” луѓе. Сопственоста и управувањето на бањите е нејасно. Освен за Бањско, Бањиште, Косоврасти и Негорци, се чини дека се направени малку приватни инвестиции во последните 5 години. Законската регулатива е во процес на подготвување, но се чека на одлуката дали тие ќе бидат чисто медицински установи, со што не подлежат на стандардите и класификацијата за сместување. Се претпоставува дека


28 -28 | С т р а н а

сегашното сместување во повеќето бањи, прикажани во Табела 1.6 подолу, треба да се класифицира на ниво на квалитет од една или две ѕвезди. Обично, должината на престојот на гостите во бањите е 10 до 15 дена, а искористеноста е голема преку цела година. Иако ги опслужуваат најмногу домашните гости, многу странски гости, пред се од македонската дијаспора, исто така престојуваат во бањите. Во однос на промоцијате, пред се се потпираат на зборот на јавноста и локалните огласи. Некои бањи го подобруваат својот третман и сместувачките објекти и размислуваат да се прошират. Со оглед на постојаната домашн побарувачка, ова е доста логична стратегија. Со тоа може да се овозможи проширување на бизнисот надвор од регионалните пазари. Меѓутоа, експанзијата на други пазари ќе бара обезбедување на единствен третман кој не може да се најде на ниту едно друго место и/или развој на помошни капацитети за релаксација и разубавување, со сместување со ниво на квалитет од најмалку 4 ѕвезди. Сите одлуки за проширување во овој правец треба да се донесат врз основа на истражување на пазарниот потенцијал, имајќи предвид дека постои силна конкуренција на пазарите, како во Унгарија и Бугарија.

Табела 1.6: Сместувачки објекти во бањите

Бањски центри

Хотели 2

Бања (болница) 6

Работнички одмаралишта 1

Вкупно 9


1.3. Природно богатство Национални паркови Објектите за сместување во планинските области се ограничени како што покажува Табела 1.7 подолу, но трите национални парка се добро управувани области, посветени на заштита на животната средина. Во последните години постоеја многу инвестиции во туристичката дејност во планинските области (патеки за планински велосипедизам, јавање коњи, патеки за планинарење, итн.). Овие се уште се во раната фаза и нивната иднина директно ќе зависи од развојот и напредокот на на туризмот од сегашното ниско ниво.

Табела 1.7: Објекти за сместување во планинските области

Планински области

Хотели 15

Мотели 5

Планинарски домови 2

Работнички одмаралишта 12

Детски и младински одмаралишта 11

Вкупно 45

Извор:Државен завод за статистика

Со планинарските домови управуваат локалните планинарски здруженија и нудат минимални услуги за планинарите, ловџиите, пешаците, итн. И кај нив


29 -29 | С т р а н а

постои потреба од инвестиции за подобрување и проширување. До денес, износот на приватни инвестиции е многу низок, така што може да има потреба од јавни инвестиции. Работничките и детските одморалишта во Националниот парк се се уште активни и обезбедуваат основно ниво на услуги, кои ги исполнуваат очекувањата на сегашните гости. Езера

Табела 1.8: Сместувачки објекти во други туристички места (пред се езера)

Други туристички места (пред се, езерски центри)

Вкупно 172

Хотели 35

Мотели 7

Преноќишта 1

Туристички населби 1

Работнички одморалишта 106

Детски и младински одморалишта 21

Привремени објекти за сместување 1

Извор:Државен завод за статистика

Табелата 1.8 погоре покажува расположливост на сместувачки капацитети најмногу покрај езерските области. Седумдесет отсто од објектите за сместување кои беа на располагање на Преспанското Езеро пред 20 години се затворени. Една странска компанија неодамна ги објави своите планови за изградба на ексклузивен центар. Сликата со Охридското Езеро е поинаква. Во последните неколку години, забележано е значително инвестирање за подобрување на објектите за сместување, особено во хотели каде сопственоста е јасна. Меѓутоа, проблем за одржувањето на хотелите е нивната работа само во одредени сезони. Носечкиот капацитет на постојната инфраструктура нема да издржи понатамошно зголемување на бројот на гостите за време на летните месеци во ударна сезона. Во последните три години, на Дојранското Езеро повторно се отворија многу објекти за сместување со нови инвестиции во сместувањето, следејќи ги потребите за туризам од забава (казино). Малку е инвестирано во вештачките езера (езерото Младост - близу Велес и Дебарско Езеро - близу Дебар), што одговара на пазарната побарувачка. Голем број работнички одморалишта близу езерата се многу руинирани. Тие не се користат со години и не се приватизирани. Тие се остатоци од болното затворање на големите компании, кои се уште имаат неразрешени прашања. Некои од нив се лоцирани на атрактивни места и стануваат “трн во око” кој треба да се реши.


30 -30 | С т р а н а

Пештери Со најголем број од пештерите во Македонија управуваат разни спелеолошки здруженија. Повеќето од нив не се осветлени и само во неколку има толкувања. Освен од донации, во патоказите за пештерите и толкувања за истите речиси воопшто и не е инвестирано. Пештерите кои се отворени за јавност се наведени во Табела 1.9 и лоцирани на Мапа 1.2, подолу. Табела 1.9: Пештери отворени за јавност

Пештера Место Осветлување

1 Саматска дупка НП Галичица -

2 Шаркова дупка НП Маврово

3 Велигденска Сопиште -

4 Бозгуни Сопиште -

5 Бело вода Демир Капија -

6 Песна Македонски Брод

7 Матка 1 Скопје



10 Ѓоновица Македонски Брод -

Извор: Спелеолошка асоцијација

Мапа 1.2: Најважни пештери

Најголеми и најатрактивни се оние во областа Матка и во Македонски Брод. Освен редовните неделни посети во пештерите, ПЕОНИ исто така организира и посети на барање на поголеми групи.


31 -31 | С т р а н а

1.4. Културно наследство Верски споменици Во табелите 1.10 до 1.12 подолу се дадени некои од најважните од големиот број религиозни споменици во земјата, меѓу кои има христијански цркви и манастири и исламски џамии. Ова е показател за богатата историја на Република Македонија, а Мапата 1.3 подолу ги дава главните локациите на овие споменици на религиозното наследство. Мапата 1.4 потоа ни ги покажува локациите на оние манастири кои нудат сместување за гостите од општата јавност кои сакаат да платат.

Табела 1.10: Цркви

Црква Место Толкување

1 Св. Архангел Михаил

Штип -

2 Св. Атанасиј Ресен

3 Св. Димитрија Битола -

4 Св. Јован Канео Охрид

5 Св. Наум Охрид

6 Св. Ѓорѓија Курбиново -

7 Св. Ѓорѓија Старо Нагоричане -

8 Св. Богородица Дебар -

9 Св. Богородица Вељуса, Стумица

10 Св. Спас Скопје

11 Св. Леонтиј Струмица

12 Св. Пантелејмон Нерези, Скопје -

13 Св. Пантелејмон Охрид -

14 Св. Софија Охрид

15 Св. Климент Плаошник, Охрид

16 Св. Стефан Охрид Извор: Министерство за култура, Македонска православна црква, Општина Охрид

Табела 1.11: Џамии

Објекти Место Превод

17 Јени џамија Битола -

18 Ајдар Кади Битола -

19 Имарет Струга -

20 Арабати Баба Теке Тетово

21 Шарена џамија Тетово -

22 Куршумли Ан Скопје

23 Султан Муратова џамија Скопје -

24 Мустафа Пашина џамија Скопје -

25 Јахја Пашина џамија Скопје -

26 Чифте Амам Скопје -

Извор: Министерство за култура, Македонска православна црква, Општина Охрид

Табела 1.12: Манастири

Манастир Место Сместување

27 Дељаковце Куманово -

28 Ѓурче Крушево


32 -32 | С т р а н а

29 Јоаким Осоговски Крива Паланка

30 Јован Бигорски Маврово

31 Св. Ѓоргија Неготино

32 Калишта Струга -

33 Карпино Куманово

34 Конче Радовиш

35 Кучевиште Скопје -

36 Лешок Тетово

37 Лесново Пробиштип

38 Марков манастир Скопје

39 Матејче Куманово -

40 Матка Скопје -


Берово


Прилеп

43 Моклишки Кавадарци -

44 Св. Наум Охрид

45 Св. Никола Крива Паланка

-

46 Св. Никола Скопје -

47 Св. Пантелејмон Скопје

48 Побуџе Скопје

49 Слепче Демир Хисар

50 Слимница Демир Хисар -

51 Трескавец Прилеп

52 Св. Заум Охрид -

53 Зрзе Прилеп Извор: Министерство за култура, Македонска православна црква, Општина Охрид

Мапа 1.3: Главни локации на религиозното наследство


33 -33 | С т р а н а

Верските објекти во Македонија се во сопственост и под управа на соодветните верски заедници. Тие се отворени за гости, но бидејќи не постои посебно време (од времето за миса) за туристички посети, често пати оние кои доаѓаат да ја видат историјата и културата се мешаат со оние кои доаѓаат да се молат. Генерално нема толкување, и ако има обично е на македонски или на албански, освен во случајот на Охрид. Толкувањето е лошо, туристот не може да добие јасна слика за историјата и приказната која стои зад сликата. Толкување може да даде само водич, со кого треба да го стапите во контакт однапред. Некои од црквите и манастирите наплаќаат влезници за странските туристи.

Некои од манастирите нудат сместување кое се разликува по стандардот и по видот на услугата. Во некои од нив, туристите се релативно независни и можат да ја користат кујната, имаат сопствени тоалети, но во други манастири тие практично се дел од монашкиот живот за време на целиот престој. Потенцијалот за манастирско сместување е голем, но не секогаш е препознаен како таков од страна на одговорните епископи.

Мапа 1.4: Манастири кои нудат туристичко сместување


34 -34 | С т р а н а

Археолошки локалитети/наоѓалишта

Табела 1.13: Главни археолошки наоѓалишта во Македонија

Локалитет

/наоѓалиште Место Управител Патокази Превод Водич

1 Стоби Близу Неготино

Министерство за култура, СТОБИ Археолошки локалитет/ наоѓалиште

-

2 Хераклеа Битола Министерство за култура, Музеј на Битола

3 Скупи Скопје Министерство за култура, Музеј на Македонија

- - -

Извор: Министерство за култура

Мапа 1.5: Главни археолошки локалитети/наоѓалишта

Други главни атракции од културно наследството

Табела 1.14: Други главни атракции од културно наследството

Локација Место Управител Патокази Превод Водич

Маркови Прилеп - - -


35 -35 | С т р а н а

Кули

Самоилова Тврдина

Охрид Музеј на Охрид

Скопско Кале

Скопје Град Скопје

Марвинци Гевгелија - - - Виничко Кале Виница Општина Виница - -

Стара чаршија

Скопје Град Скопје


И на археолошките локалитети/наоѓалишта и на другите атракции од културно наследство прикажани во Табела 1.14 погоре, им недостасува толкување, што претставува најголем проблем за потенцијалните туристи. Ретко може да се најде карта или водич кој би ги водел гостите низ локалитетите/наоѓалиштата. Доколку постојат, тие се најчесто стари 20 или повеќе години. Во некои случаи, одговорноста за управувањето со локалитетот/наоѓалиштето не е јасна, локалитетите/наоѓалиштата не се обезбедени, и не се соодветно конзервирани.

1.5. Сценски уметности Театри Театрите во Македонија, наведени во Табела 1.15 подолу, се независни институции, делумно финансирани од Министерството за култура, единиците на локална самоуправа и приватните фондови за претставите кои ги поставуваат на сцена. Повеќето од нив се таканаречени Народни театри. Сите театри даваат престави само на локалниот јазик. Ова е проблем за странските гости, освен оние кои ја посетуваат операта или балетот при Македонскиот Народен Театар во Скопје. За жал, Народниот театар во Скопје за време на летните месеци е затворен за оперски и балетски претстави. Табела 1.15: Локација на Театрите во Македонија

Театар Место

Народен театар Куманово

Народен театар Битола

Народен театар “ЗЕР” Пробиштип

Драмски театар “Јордан Хаџи-константинов”

Велес

Народен театар Штип

Народен театар Охрид

Народен театар Прилеп

Народен театар Струмица

Македонски народен театар Скопје

Драмски театар Скопје

Театар за деца Скопје

Турски театар Скопје

Албански драмски театар Скопје



36 -36 | С т р а н а

Фестивали Фестивалите од голема регионална важност, а некои и пошироко, (наведени во Табела 1.16 подолу) се добро организирани и привлекуваат домашни и странски туристи. Табела 1.16: Локации на фестивали во Македонија

Фестивал Време на одржување

Фестивал Охридско лето 12 јули - 20 август

Балкански Фестивал, Охрид Јули

Балкански Фестивал на народни песни и ора Јули

Скопски џез фестивал средина на октомври

Скопски филмски фесивал Март

Фестивал Скопско лето јуни – јули

Галичка свадба 12 јули

Скопско Лето 21 јуни - 10 август

Фестивал на народни носии, Струга 05 Јуни

Фестивал Këngë Jeho, Струга 25 Juli

Тетовски хорски одзиви Јуни

Shari Këndon, Tetovo крај на Јуни

Староградски Албански песни, Тетово октомври

Струшки вечери на поезијата крај на август

Струмички карневал март

Вевчански карневал Јануари

Прилепски пиво фест Јули

Меѓународен класичен драмски фестивал, Стоби

Извор: Министерство за култура Постојат многу повеќе регионални фестивали кои, доколку се промовираат во јавноста, имаат потенцијал да се развијат во меѓународни настани.

1.6. Музеи и галерии Во Македонија има многу музеи и галерии, а нивните локации се наведени соодветно во Табелите 1.17 и 1.18 подолу. Некои од нив поседуваат важни интересни артефакти и експонати. Меѓутоа, со неколку исклучоци, изложбите се неинтересни и неинформативни, им недостасува толкување со објаснување, или било каква анимација. Покрај ова, осветлувањето во музеите и галериите е слабо. Исто така, постојат многу случаи пријавени од страна на гости кога тие наидуваат на затворени врати на музеите и галериите, без наведено време за нивно отворање. Табела 1.17: Локации на музеи во Македонија

Музеи Место

Воен музеј Скопје

Народен музеј Охрид

Музеј на Битола Битола

Музеј на Струмица Струмица

Историски музеј Крушево

Музеј на Илинденско востание Крушево

Музеј на град Неготино Неготино

Музеј на град Скопје Скопје


37 -37 | С т р а н а

Музеј на Македонија Скопје

Музеј на современи уметности Скопје

Музеј на Тетовскиот регион Тетово

Музеј -галерија од Кавадарци Кавадарци

Народен музеј Свети Николе

Народен музеј Гевгелија

Народен музеј Велес

Народен музеј Никола Незлобински

Струга

Национален музеј Куманово

Национален музеј Прилеп

Природо-научен музеј Скопје

АСНОМ Музеј Пелинце, Куманово

Извор: Министерство за култура Табела 1.18: Локации на галерии во Македонија

Галерии Место

АнаГор Скопје

Анина Скопје

Антика Битола

Антико Скопје

АРС Битола

Art House Скопје

Ателје Атанас Дудам Охрид

Маријак Скопје

Безистен Штип

Безистен Скопје

Букефал Струга, Скопје, Охрид

РА Скопје

Грал Скопје

Даут Пашин Амам Скопје

Дрво Арт Скопје

Дудидко Скопје

Ел Греко Скопје

Импресија Скопје

ИН Скопје

Ј‟НО Охрид

Касвер-Ц Скопје

Кодекс ВМ Скопје

Културно Информативен Центар

Скопје

Леонардо Скопје

Момир Охрид

Лотрек Струга

Монет Скопје

Осојница Виница

Пинокио Штип

Св. Кирил и Методиј Битола

Теменида Битола


38 -38 | С т р а н а

Јени Џамија Битола

Чифте Амам Скопје

Џани Кочани

Градска уметничка галерија Куманово


1.7. Активен туризам

Зимски спортови Табелата 1.19 подолу содржи детали за локациите на кои постојат скијачки центри, ски лифтови и организирани патеки.

Табела 1.19: Локации на скијачки центри, ски лифтови и организирање на патеки

Име/Место Скијачка патека

Ски Лифт

Организатор

Маврово 1 Лесна Клуб Заре Лазаревски

Маврово 2 Лесна Клуб Заре Лазаревски Маврово 3 Лесна Клуб Заре Лазаревски Маврово 4 Средна Клуб Заре Лазаревски Маврово 5 Средна Клуб Заре Лазаревски Маврово 6 Средна Клуб Заре Лазаревски Маврово 7 Тешка Клуб Заре Лазаревски Маврово 8 Тешка Клуб Заре Лазаревски Попова Шапка 1 Лесна ПК Љуботен, Тетово

Попова Шапка 2 Лесна ПК Љуботен, Тетово Попова Шапка 3 Средна ПК Љуботен, Тетово Попова Шапка 4 Тешка ПК Љуботен, Тетово Попова Шапка 5 Тешка ПК Љуботен, Тетово Крушево 1 Лесна АД Илинден, Крушево

Крушево 2 Средна АД Илинден, Крушево

Стрезево, Пелистер Лесна ЈП Стрежево, Битола

Нижеполе, Пелистер Средна ЈП Стрежево, Битола

Бегова Чешма, Пелистер

Средна ЈП Стрежево, Битола

Маврово Скијање на даска

Асоцијација за скијање на даска

Шапка, Тетово Скијање на даска

Асоцијација за скијање на даска

Извор:Министерство за култура

Во моментот, трите најпопуларни зимски спортски центри за домашните и регионалните туристи се Попова Шапка, Пелистер и Маврово. Постојат скијачки патеки во должина од 20 километри на Попова Шапка и 7 километри во Маврово, со сите нивоа на нагиби потребни за скијање. Заради висината на којашто се наоѓаат, нивната сезона обично е релативно долга. И на Попова Шапка и на Маврово има добар спектар на хотелско, апартманско и приватно сместување и до нив релативно лесно може да се дојде од локалните аеродроми - Скопје и Охрид. Пелистер се наоѓа на дофат на објектите за сместување и другите објекти во Битола. И сместувањето и цените на скијачките билети се конкурентни. Доколку може да се обезбеди атрактивен


39 -39 | С т р а н а

авио-превоз преку чартер летови и/или евтини авионски линии, постои добар потенцијал за привлекување странски скијачки бизниси. Маврово е во приватна сопственост и е позитивен пример за другите ски-центри. Сопственоста, одржувањето и неадекватните инвестиции се проблеми кои го спречуваат неговиот раст и развој. Скијањето на даска е нова зимска спортска активност која започна пред 5 години и со истата се уште управува и ја организира невладина организација. Промотивната активност во моментов е сконцентрирана само на домашниот пазар. Пешачење/велосипедизам Пешачењето и велосипедизмот се во организација и под управа на невладини организации, единиците на локална самоуправа или националните паркови. Повеќето од постојните патеки се добро означени, но недостасува толкување, а Табела 1.20 подолу ги дава локациите и карактеристики на различни патеки за пешачење и велосипедизам во Македонија. Табела 1.20: Локации и карактеристики на различни патеки за пешачење и велосипедизам во Македонија

Патека Пешачење/ велосипедизам

Место Должина Знаци Превод

Асан Ѓура Пешачење НП Галицица

15 км

Галичица Велосипедизам НП Галицица

23 км -

Голема Ливада-Копанки

Пешачење НП Пелистер

3 км -

Копанки-Пелистерски очи


12 км

Ротино-детска патека


2 км

Брајчино-Пелистерски очи


15 км

Требиште-Локувски езера

Пешачење НП Маврово

6 км -

Ростуше-Дуф Пешачење Близу НП Маврово

3 км

Галичник-Јанче Велосипедизам НП Маврово

6 км - -

Маврово-Богдево-Трница

Велосипедизам Близу НП Маврово

40 км -

Елен скок-Селце-Тресонче

Велосипедизам / Пешачење

Близу НП Маврово

25 км -

Бошков мост-Јама

Велосипедизам Близу НП Маврово

23 км -

Беровско езеро Велосипедизам /Пешачење

Берово 18 км

Извор:Министерство за култура Инвестирањето во овие патеки главно се врши преку различни донации, и не се обезбедуваат адекватни средства за долгорочно управување и одржување на


40 -40 | С т р а н а

патеките. Учеството на единиците на локална самоуправа во процесот на одржување на постојните и градењето нови патеки е се уште ограничено. Потенцијалот за организирање на повеќе патеки е значителен, особено ако се планира во комбинација со други активности и капацитети кои може да се пласираат на пазарот како еден туристички производ. Екстремни спортови Екстремните спортови се релативно нова активност, се уште предводени од групи на ентузијасти во клубовите или невладините организации, бидејќи вклученоста на единиците на локална самоуправа е инцидентна. Табела 1.21 подолу дава листа на активности со нивните локации и организатори. Табела 1.21. Локации и организации на екстремни спортски активности во Македонија

Име/Место Активност Организатор

Црна река Сплаварство НВО “Трансверзалец”, Гостивар

Отмарова карпа, Матка Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Централа, Матка Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Пиер, Матка Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Дом, Матка Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Маткино трло, Матка Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Виа Фератте, Демир Капија

Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Радар Петра, Демир Капија

Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Арена, Демир Капија Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Кифла Рак, Демир Капија Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Канео, Охрид Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје е

Трпејца, Охрид Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Св. Никола, Охрид Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Зли Дол, Охрид Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Плоча, Штип Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Магарево, Битола Алпинизам Спортско качувачка асоцијација, Скопје

Треска ,Скопје Кајакарство Спортска асоцијација Скопје, Скопје

Радика, Маврово Кајакарство Спортска асоцијација Скопје, Скопје

Љилачица, Велес Параглајдерство Вертиго, Скопје Крушево Параглајдерство Вертиго, Скопје Охрид Параглајдерство Вертиго, Скопје Пелистер, Битола Параглајдерство Вертиго, Скопје Ајватовци, Скопје Параглајдерство Вертиго, Скопје


41 -41 | С т р а н а

Караџица, Скопје Екстремен велосипедизам

ХМКД, Скопје

Извор: Здружение на екстремни спортови и одговорни невладини организации.

Туристичката понуда на екстремни спортови е мала и е достапна главно за локалните туристички ентузијасти, а не како комерцијално организирана понуда за потенцијалните туристи. Параглајдерството е нова активност која се нуди, а кајакарството е традиционална активност на спортски здруженија во Скопје, која им се нуди и на туристите. Тоа е добро опремена и организирана активност, особено во пролетната и есенската сезона во регионот на реката Треска и реката Радика. Сплаварењето и алпинизмот се нови активности организирани од Спортското алпинистичко здружение на Скопје. Тури се планираат во текот на месецот и за членовите на здружението и за туристите. Постојат одлични услови за едриличарство, како и објекти за обука на пилоти на спортските аеродроми, како на пример Стенковец. Лов Вкупниот број на ловци кои ја посетуваат Македонија веројатно не е поголем од 1 000 годишно. Меѓутоа, ова е високо профитабилен пазарен сегмент, во кој трошоците кои се директно поврзани со ловењето, во просек, се повисоки од 2000 евра по лице. Табелата 1.22 подолу содржи локации и видови на лов кои се достапни во Македонија. Табела 1.22 :Локации и видови на лов кои се достапни во Македонија.

Место со локации за лов Вид на дивеч

Дојран Диви свињи

Богословец Птици

Катланово Фазани

Маздрача, Шар Планина Диви свињи, диви гуски

Брезовец, Бистра Диви свињи

Јасен Диви свињи, диви гуски

Полаки Диви свињи, диви гуски

Извор: Главен туристички план, Луис Бергер 2003 година

Иако постојат околу 45 ловечки здруженија, само неколку организации активно го промовираат ловот надвор од земјата. Тука се вклучени големиот приватен оператор Микеи, Националните паркови и Македонски шуми. Маркетингот се врши преку интернет страниците и преку разни деловни врски. Операторите, исто така, се поврзани со голем број специјализирани туристички оператори кои организираат тури за лов. Тие, исто така, учествуваат на голем број изложби во Европа со специјализирани делови за лов, или на штандовите на туристичките оператори или самостојно. Дневната цена за ловците е околу 200 евра за сместување и користење на капацитетите. На оваа цена треба да се додаде надоместокот за трофеј. Овие цени се конкурентни на ниво на регионот.


42 -42 | С т р а н а

Носечкиот капацитет на ловечките области во голема мера ја надминува сегашната популација на дивеч и постои голем потенцијал за зголемување на бројот на ловци доколку бројот на дивеч се зголеми. Како што беше наведено во Стратегијата на Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство за одржлив развој на шумите, постои потреба од воведување на репродуктивен центар за одгледување на дополнителни ендемски видови, со цел повторно населување на ловечките области. Исто така, потребна е поддршка за промовирање на ловот, со цел да се овозможи бројот на гости да се зголеми на ниво на кое приходот ќе биде доволен за одржување на високо-профилна годишна промотивна програма.

1.8. Рурален туризам Руралниот туризам е нова активност за Македонија. Се прават напори тој да се зголеми како дел од заштитата на природата и животната средина, а Табела 1.23 подолу, ги прикажува локациите и видовите на активности од рурален туризам расположливи во Македонија.

Табела 1.23: Постојни локации на рурален туризам

Место Сместување Угостителство Патеки Разгледување

1 Брајчино

2 Вевчани

3 Берово

4 Пехчево - -

5 Смоларе - -

6 Банско -

7 Мокрино -

8 Колешино -

9 Галичник

10 Зрновци Извор: СОРОС и одговорните општини


43 -43 | С т р а н а

Мапа 1.6: Главни области за рурален туризам

Мапата 1.6 погоре прикажува локации на главни области за рурален туризам во Македонија, иако единствено “целосно” организиран рурален туризам може да се најде во селото Брајчино, каде постојат објекти за сместување и угостителство, патеки и активности. Друго село, Зрновци, се планира да се организира на сличен начин во иднина. Постојат голем број атракции и патеки организирани во Малешевијата (Пехчево, Берово), со објекти за сместување и угостителство, како и атракции и угостителски објекти само во областа Беласица (Колешино, Банско, Мокрино, Смоларе). Привлечната природа на планините во Западна Македонија и долгата историја и традиција досега се промовирани само во Галичник. Тука постојат многу повеќе потенцијали. Селото Вевчани е уште еден добар пример на организирани патеки и атракции, како и сместување и угостителство, но, сепак, како и во претходните примери, тоа претставува изолиран краткотраен туристички производ. Постои потреба од поврзување на голем број области, со цел да се понуди барем еднонеделен производ со различни активности и истите да се спакуваат и да се понудат на пазарот.

1.9. Вински туризам Во Република Македонија постојат околу 54 комерцијални винарии. Голем број од нив прикажани во Табела 1.24 и лоцирани во Мапата 1.7 подолу, почнуваат


44 -44 | С т р а н а

да нудат дегустација на вина и други услуги на формална основа за гости, со цел да се промовираат нивните брендови и директна продажба. Табела 1.24: Локации и капацитети на винарии отворени за гости во Македонија

Место Сместување Угостителство Дегустации

1 Бовин, Неготино -

2 Пивка, Неготино - -

Фонко, Неготино

3 Камник, Скопје

Еленови, Демир Капија

4 Попова Кула, Демир Капија

5 Лепово, Кавадарци -

Тиквеш, Кавадарци

Вадарска Долина, Кавадарци

6 Чекорови

Јостела, Гевгелија

Извор: Exploring Macedonia и Винарско здружение, Енолошки клуб

Мапа 1.7: Винарии кои нудат тури и дегустација

Во Република Македонија, винскиот туризам е релативно нов производ, како дел од некои други туристички понуди или како еднодневна екскурзија. Од


45 -45 | С т р а н а

винариите известуваат дека повеќето гости доаѓаат преку директни контакти, а не преку туристички агенции и/или туристички оператори. Понудата се состои од дегустација на различни вина, тури во фабриките каде што се произведува виното, одредени историски предавања, приказни, како и добро традиционално угостителство и можности за купување. Постои потреба за организација на повеќе објекти за сместување во овие области, како и организирање на вински патеки коишто ќе се поврзат во единствен производ. Фондацијата Тиквешки вински пат е активна во оваа област, но со ограничени средства.

1.10. Конференциски капацитети Република Македонија има ограничена понуда на комерцијални објекти за конференции. Во земјата не постојат конференциски центри изградени за потреби од повисоко ниво. Во повеќе места можат да одржат состаноци на повисоко ниво, пред се во Скопје, и овие се дадени во Табела 1.25 за Скопје и Табела 1.26 за Охрид и Струга.

Скопски саем може да прими и до 5.000 луѓе и има 3.546 седишта во амфитеатарски стил. Покрај ова, тој има уште две простории во кои собира околу 150 седишта во амфитеатарски стил.

Најголем број од конференциските сали се наоѓаат во хотелот Александар Палас во Скопје, каде што има најголема просторија со 14.000 седишта. Меѓутоа, не постои објект во кој би се одржале состаноци во групи од илјада делегати без да се преуреди главната сала, а да се послужат голем број луѓе е, исто така, тешко. Ова се однесува и на другите големи хотели, и во Скопје и во Охрид.

Табела 1.25: Конференциски капацитети на хотелите во Скопје Хотел Сместување Капацитет и стил на

најголемите сали Сали за работа во

групи, Амфитеатарски стил, Капацитет

Холидеј Ин 163 соби 15 апартмани

700 амфитеатарски 7 соби 20 - 450 седишта

Александар Палас

135 соби 1.400 амфитеатарски 5 соби 20 - 500 седишта

Континентал 194 соби 6 апартмани

1.000

2 соби 50 - 400 седишта

Карпош 59 двокреветни соби 5 апартмани


Бест Вестерн 75 двокреветни соби 100 коктел 3 соби 20 - 120 седишта

Извор: Сектор туризам, локална власт Скопје

Табела 1.26: Конференциски капацитети на хотелите во Охрид и Струга

Хотел Сместување Капацитет и стил на најголемите сали

Сали за работа во групи, Амфитеатарски стил,

Капацитет

Метропол 1 претседателски апартман 5 апартмани 200 соби


Белви 19 апартмани 180 соби


Гранит 6 апартмани 250 амфитеатарски


46 -46 | С т р а н а

227 двокреветни соби

Инекс Горица 5 ВИП апартмани 150 соби


Дончо 8 апартмани 50 соби

250 амфитеатарски 1 соба - 35 седишта

Дрим - Струга 1 апартман 199 соби

350 амфитеатарски 6 соби - 50 - 250 седишта

Извор: Сектор туризам, локална власт Охрид

Поголемите хотели нудат модерна опрема за состаноци, вклучувајќи уреди за симултан превод. Многу хотели надвор од двата главни центри нудат мали конференциски сали, како на пример, Молика - Битола, Сириус и Банско - Струмица, Бистра - Маврово, Амбасадор - Скопје, Силекс, Ривиера или Миленимум Палас - Охрид. Хотелските конференциски објекти во Охрид и Струга се особено важни како средство за привлекување бизнис надвор од сезоната. Во моментов, објектите за состаноци се прилагодени пред се на домашниот пазар, но биле одржани и неколку регионални состаноци. Не постојат консолидирани податоци за местата на одржување на конференците од кои организаторите на состаноците можат да изберат дестинации и кои може да бидат искористени за промотивни цели. За време на фазата на прием во ЕУ и после истата, Република Македонија ќе има се повеќе можности да привлече регионални и меѓународни конференции. Ќе има можност за дополнителни места за состаноци кои нудат централни конференциски сали со седишта од 250 до 1000 места, со голем број простории за работа во помали групи со приближно толкав вкупен капацитет, а исто така и можност да се обезбеди храна за истиот тој број лица во други делови на истото место.

1.11. Туристички оператори кои носат странски туристи во земјава - Прифаќачи на групи - Компании за управување со дестинации

Табела 1.27 подолу покажува локации, број и вид на лиценца на лиценцираните туристички оператори кои носат странски туристи во земјата и прифаќачи на групи- компании за управување со дестинации лиценцирани во Македонија. Табела 1.27: Туристички оператори кои носат странски туристи во нашата земја -

Прифаќачи на групи - Компании за управување со дестинации

Категорија на лиценца

А Б В

Скопје 79 19 22

Охрид 3 2 3

Струга 2 1 4

Прилеп 2 1 6

Битола 7 3 13

Гостивар 1 - 5

Тетово 3 2 8

Кавадарци - - 2

Гевгелија - 1 -

Струмица 3 2 3

Штип 2 - 2


47 -47 | С т р а н а

Кочани 1 1 5

Богданци - - -

Куманово 1 5 10

Велес 1 1 2

Радовиш - 1 3

Пробиштип - - -

Дебар - - 3

Кичево 2 - 7

Неготино 2 - -

Ресен - - -

Тотал 106 32 99 Извор: Локални општини, Министерство за економија и Државен завод за статистика

Туристичките агенции со лиценца А организираат патувања на странски туристи во земјата и на домашни туристи во странство, оние со лиценца Б се повеќе ориентирани кон домашните туристи, а оние со лиценца В се најчесто превозници. Агенциите и туристичките оператори коишто организираат патувања на странски туристи во земјата се оние коишто поседуваат лиценца А. Тоа не значи дека тие се активни на ова поле. Од вкупно 120 туристички агенции присутни и прикажани во Табела 1.27 погоре, од оние со лиценца А во Скопје, само 4 се познати како туристички оператори кои носат странски туристи во земјата. Постојат и две во Охрид и една во Битола, кои исто така работат на организирање патувања на странски туристи во земјата. На туристичките агенции им недостасува капацитет од аспект на човечки ресурски, финансии и организација за да одржат долгорочни врски со странските туристички оператори. Иако некој може да очекува од Асоцијацијата на туристички агенции на Македонија (АТАМ) да ги промовира своите членови и нивните услуги на странските пазари, таа сепак не ја игра таа улога. Исто така, тешко е за асоцијацијата да работи во отсуство на генерална промоција на земјата како атрактивна туристичка дестинација.

1.12. Туристички Информативни Центри и туристички водичи

На меѓународно ниво, улогата на туристичките информативни центри е да им обезбеди на гостите информации за локалните и регионалните и националните туристички објекти, атракции, сместување и услуги и да обезбеди сместување, изнајмување на автомобил, тури итн. Во многу случаи, тие наплатуваат за овие


48 -48 | С т р а н а

услуги, а исто така наплатуваат провизии и продаваат туристички мапи, публикации и сувенири.Табела 1.28 подолу ги наведува локациите и услугите кои се достапни за постојните Туристички Информативни Центри во Македонија, а Мапата 1.8 ги прикажува локациите во рамките на земјата.

Табела 1.28: Туристички информативни центри во Република Македонија

Име/Место Сопственост/ управување

Работно време

Сувенири Мапи Понуда на

водичи

Резервации за

сместување

1 ТИЦ, Скопје Туристичка асоцијација на Скопје, (НВО)

Во моментов не работи

2 ТИЦ “Лихнидос”, Охрид

Општина Охрид 9-21

3 ТИЦ, Битола Општина Битола/”Центар за културна соработка” (НВО)

10-18 - -

4 ТИЦ, Струмица Општина Струмица / "Aquila Aurea Makedonika” (НВО)

10-20 -

5 ТИЦ, Осогово, Коцани

Општини во Осоговскиот регион, GTZ проект

08.30-16.30 (само преку

недела)

-

6 ТИЦ, Берово, Берово

Општина Берово, UNDP / Фински проект

10-14 (само преку

недела)

-

7 ТИЦ, Гевгелија Apollonia Casino UNDP/ Фински проект

08-24 јуни-

септември

-

Извор: Министерство за економија


49 -49 | С т р а н а

Мапа 1.8: Туристички информативни центри

Повеќето туристички информативни центри работат со соодветно работно време, освен оние во Берово и Кочани, коишто не работат за време на викендите, кога се очекува најголем број туристи. Само Охрид нуди туристички водичи преку информативните центри. Центрите во Охрид и Битола нудат информации за изнајмување автомобил. Информации за сместувањето и угостителството, како и за музеите, театрите, галериите се нудат насекаде, но само Битола има можност да организира сместување (да се направат резервации).

1.13. Заклучоци Надвор од Скопје, Охрид, Струга и Маврово, постои недостаток од квалитетно сместување. Само 20% од сместувањето на национално ниво (14.000 кревети) е во хотели, но критериумите и спроведувањето на категоризацијата за сместувањето не се усогласени со меѓународните стандарди и постои само ограничено присуство на меѓународни брендови за сместување, кои можат да стимулираат повисоки оперативни стандарди. Манастирското сместување е потенцијална туристичка придобивка, ако ефикасно се промовира. Работничките и детските објекти за сместување се многу на број, но повеќето се во мошне лоша состојба, со нејасна сопственост и не одговараат на туристичкиот пазар, додека автокамповите и камперските локации се на многу пониско ниво од европските стандарди. До 50% од сместувањето не е регистрирано и е на неофицијалниот (црн) пазар. Понудата на бањскиот


50 -50 | С т р а н а

туризам е со низок квалитет и има потреба од целосно реновирање/реконструкција, за да одговара на европските производни стандарди за бањите и за релаксација. Понудата на туризмот во националните паркови е на ниско ниво на развој, но има добар потенцијал како производ и како извор на приходи за парковите. Охридското Езеро го постигнува својот носечки капацитет во летните месеци на ударна сезона, но во другите периоди собите се празни. Преспанското и Дојранското Езеро имаат развоен потенцијал, но тој развој мора да биде под строга контрола за да се избегнат еколошките грешки од минатото. Пештерите имаат добар туристички потенцијал, но во моментов нивните системи се лоши, вклучувајќи ги стандардите за сигурност, осветлување и толкување. Богатото религиозно наследство е голема придобивка, но толкувањето и малопродажната понудата во најголем дел е многу слаба. Дури и најголемите археолошки локации и музеи имаат слаб превод и имаат ограничена малопродажна понуда. Неколку зимски спортски дестинации нудат објекти од меѓународен квалитет. Другите активни спортови имаат добар потенцијал, но потребно е да се подобри нивната организација, координација и промоција. Руралниот туризам има добар потенцијал, но за него е потребна подобра организација, презентација и промоција на производите. Винскиот туризам е производ во развој, кој е поврзан со руралниот туризам и со еднакво добар потенцијал. Одговорноста за одржувањата на пешачките и велосипедските патеки не е јасна и постои недостаток од инвестиции од општината. Риболовот е важна активност за локалните или регионалните пазари. Ловот има добар потенцијал, а подготвена е програма за интензивно одгледување на дивеч и строго спроведување на контроли. Постои голем недостаток од компетентни туристички оператори кои носат странски туристи во земјати кои располагаат со соодветна опрема и промотивни ресурси. Мрежата на Туристички информативни центри е нецелосна и и недостасува координација и професионални стандарди на работа.


51 -51 | С т р а н а

2. Пристап и инфраструктура

Воздушниот пристап е важен за економскиот развој на Република Македонија. Подобрувањето на авиотранспортните системи ќе го олесни забрзаниот развој на индустријата, меѓународната трговија и туризмот. Патната и железничката мрежа се еднакво важни за пристап и дистрибуција во земјата.

2.1 Воздушен пристап

Тековна состојба Во Република Македонија постојат два меѓународни комерцијални аеродроми:

- Аеродром „Александар Велики“ - Скопје (главно со однапред резервирани летови: 93%) и

- Аеродром „Св. Апостол Павле“ - Охрид (за чартер летови, скоро 100%)

Во 2005 година, во воздушниот сообраќај во Република Македонија учествувале околу 600.000 патници, од кои околу 530.000 (88%) поминале преку Аеродромот во Скопје, а околу 60.000 (12%) преку Охридскиот аеродром.

Постојат пет спортски аеродроми и над петнаесет леталишта за земјоделско-стопанска авијација.

Двата меѓународни аеродрома ги контролира Владата преку Акционерското Друштво за Аеродромски Услуги „Аеродроми на Македонија“. Бидејќи растојанието меѓу двата аеродрома изнесува само 150 км, не постои домашен комерцијален авиосообраќај.

Република Македонија има повеќе авиопревозници - Македонски авиотранспорт (МАТ), кој е во приватна сопственост и е определен како редовен авиопревозник со право на вето и контрола врз конкурентите кои влегуваат во овој пазар, како и врз цените на билетите, Airlift Service со мешовита македонско - бугарска сопственост, и Star Airlines со мешовита македонско – турска сопственост за превоз на стока.

Табела 2.1: Аеродром „Александар Велики“ - Скопје

Оддалеченост од град Скопје

22 км

Шалтери за

регистрирање на

патници и багаж

8

Број на влезови 4 (2 за полетување / 2 за слетување)

Извор: АД Аеродроми на Македонија

Скопскиот аеродром е главниот меѓународен аеродром во Република Македонија и неговите основни карактеристики се претставени во Табела 2.1 погоре. Во 2000 година, во сообраќајот учествувале повеќе од 1 милион патници, но оттогаш наваму, сообраќајот е намален. Развојот на економијата и туризмот ќе придонесат кон зголемување на фреквенцијата на сообраќај во иднина. Зголемената безбедност може да го ограничи капацитетот на патници кои може да бидат опслужени на помалку од еден милион.


52 -52 | С т р а н а

Според Планот за развој (подготвен со поддршка на програмата CARDS), 1,2

милиони патници се предвидени за 2030 година. Ова се смета за внимателно предвидување и не го зема во предвид потенцијално влијание од членството на земјата во ЕУ, што значи дека бројката веројатно ќе биде поголема од предвидената. Ќе треба да се разгледа можноста од реорганизација на движењето на патниците или од зголемување на капацитетот на терминалот.

Акционерското друштво „Аеродроми на Македонија“ е единствен оператор на аеродромската инфраструктура и давател на аеродромски услуги во РМ. Ова е во спротивност со правилата на Спогодбата за ЕЗВО за давање на аеродромски услуги, што треба да биде дозволено до одредена мерка за аеродром од каква било големина и целосно возможно за аеродроми кои опслужуваат повеќе од 1 милион патници. Приливот на патници на аеродромот (во ситуација на нормална распределеност) изнесува приближно 240 патници на час на 8 шалтери за регистрирање на патници и багаж. Истата ситуација со приливот на патници може да се сретне и кај одделите за пристигнување. Меѓутоа, како резултат на најновите технолошки достигнувања на полето на безбедноста (фотографирање на сите патници при пристигнување и заминување од Македонија), приливот може да биде малку побавен и намален (приближно 180 патници на час). Најголем проблем со турканици се јавува во утринските часови (особено околу 06 часот), бидејќи тое е времето за полетување кое го бараат сите авиокомпании. Авиокомпании кои оперираат на Скопскиот аеродром: Helvetic Airways German Wings Bulgaria Air Macedonian Airlines BH Airlines Adria Airways JAT Airways Malev Hungarian Airlines Czech Airlines Austrian Airlines Croatia Airlines Germania Fluggesellschaft Turkish Airlines Авиокомпании кои се во code-share: Helvetic Airways (codeshare со IN) Alitalia (codeshare со OK) British Airways (codeshare со MA) Lufthansa (codeshare со JP, OS) Austrian Airlines (codeshare со IN) Aeroflot (code share со OK, MA) Што се однесува до големината на авионите, Скопскиот аеродром може да ги опслужи скоро сите видови авиони, вклучително и широко трупните авиони (на пример Ербас 310 или Боинг 747).


53 -53 | С т р а н а

Регионална конкурентност на Скопскиот аеродром Во овој реон, на оддалеченост од 50 км не постои друг аеродром. Најблискиот аеродром (на оддалеченост од 100 км) е Приштинскиот аеродром (Косово), кој сè уште е под многу строги ограничувања во однос на користењето на воздушниот простор. На оддалеченост од 200 - 300 км се наоѓаат следните аеродроми: Солун (Грција), Софија (Бугарија), Ниш (Србија), Подгорица (Црна Гора) и Тирана (Албанија). Сите овие аеродроми ги опслужуваат нивните територии во рамките на нивните национални граници, Меѓутоа, целосната имплементација на Спогодбата за ЕЗВО и идното подобрување на патната мрежа на Балканот ќе резултира со многу повисок степен на конкурентност меѓу овие аеродроми. Слетувања на аеродромот Распоредот на летање во летниот период за Скопскиот аеродром е ограничен на директните врски со 15 европски дестинации. Повеќе од 90% од македонскиот авиосообраќај се одвива преку овој аеродром. Скоро сите дестинации се кон поголемите Европски градови или важни дестинации на Балканскиот Полуостров.. На Табелата 2.2 подолу се претставени расположливи податоци од АД „Аеродроми на Македонија“ за деталниот сообраќај на Скопскиот аеродром.

Табела 2.2: Статистички податоци за сообраќај на Скопскиот аеродром

2004 2005 2005/2004 %

ЛЕТОВИ

Закажани летови 6.880 8.238 19,7

Чартер летови 537 595 10,8

Карго летови 527 754 43,1

Други (воени, ВИП) 2.996 2.514 16,1

Вкупно движење на воздухоплови

10.940 12.101 10,6

ПАТНИЦИ

Патници што пристигнуваат

245.572 256.561 4,5

Патници што заминуваат 249.039 264.778 6,3

Вкупно патници 494.611 521.339 5,4

Вкупно карго 2.283,1 2.305,4 3,2

Извор: АД „Аеродроми на Македонија“, 2006

Табела 2.3: Број на операции на воздухоплови и патници на Скопскиот аеродром

Година Операции на воздухоплови

Патници


54 -54 | С т р а н а

2000 24.234 1.019.905

2001 16.673 495.204

2002 13.725 508.258

2003 12.428 494.247

2004 10.940 494.611

2005 12.101 521.339

2006 12.637 542.319

2007 13.085 626.644

2008 13.303 652.339

Извор: АД Аеродроми на Македонија, 2008

Табела 2.3 погоре го покажува историскиот тренд на вкупните операции на воздухоплови и патници на Скопскиот аеродром во периодот од 2000 до 2007. 2000 година беше најуспешната година за Скопскиот аеродром во изминатата деценија. Преку него поминаа повеќе од 1 милион патници (главна причина е неговата близина до Косово и специфичната ситуација со авиотранспортот после конфликтот во овој регион). Оттогаш па наваму, сообраќајот опадна заради внатрешниот конфликт (2001) и може да се забележи намалување во смисла на бројот на операции на воздухоплови, но постепено зголемување на бројот на патници.

Табела 2.4: Аеродром „Св. Апостол Павле “ - Охрид

Оддалеченост од град Охрид

10 км

Број на шалтери за регистрација на патници и багаж

4

Број на влезови 2

Извор: АД „Аеродроми на Македонија“

Охридскиот аеродром е мал туристички аеродром, со максимален капацитет од 300.000 патници годишно, и неговите главни карактеристики се претставени во Табела 2.4 погоре. Само четирите шалтери за регистрација на патници и багаж и едната лента за багаж во моментов го ограничуваат бројот на истовремени операции на само две.

Техничката опременост на аеродромот ги задоволува меѓународните стандарди од областа на опслужувањето на воздухоплови и патници. Охридскиот аеродром е многу полезен во смисла на алтернативен аеродром за пренасочување на авиони заради добрите временски услови во текот на целата година. Вработените на аеродромот ја поседуваат неопходната стручна едукација и сите потребни меѓународни и национални дозволи за работа и уверенија. Обуката најчесто се организира во тесна соработка со Скопскиот аеродром. Според раководството на аеродромот, приливот на патници на аеродромот (во ситуација на нормална распределеност) приближно изнесува 300 патници на час на 4 шалтери за чекирање или оддели за пристигнување. Меѓутоа, како резултат на најновите технолошки достигнувања на полето на безбедноста


55 -55 | С т р а н а

(фотографирање на сите патници при пристигнување и заминување од Македонија), приливот може да биде малку намален и побавен (приближно 200 патници на час). Авиокомпании кои оперираат на Охридскиот аеродром: Macedonian Airlines; Adria Airways; Helvetic Airlines; GermanWings; JAT Airways.

Имајќи ја предвид големината на авионите, Охридскиот аеродром може да ги опслужи скоро сите видови авиони, вклучително и широко трупните авиони (на пример Ербас 310, но не и најголемите авиони како Ербас 380 или Боинг 747). Потребни се одредени модификации и подобрувања на инфраструктурата за аеродромот да може да опслужи поголеми авиони, особено оние што се користат за карго операции и авионите за долги летови.

Регионална конкурентност на Охридскиот аеродром Во овој реон на оддалеченост од 50 км не постои друг аеродром. На оддалеченост од 150 км се наоѓа Тиранскиот аеродром (Албанија). Во опсег од 250 км се наоѓа аеродромот на Крф (Грција), Солун (Грција), Приштина (Косово), Ниш (Србија), Тирана (Албанија), Тиват (Црна Гора) и Подгорица (Црна Гора). Слетувања на аеродромот Табелата 2.5 подолу ги презентира расположливите податоци за бројот на операции на воздухоплови и патници на Охридскиот аеродром за периодот од 2000 до 2007. Аеродромски услуги на Охридскиот аеродром користат МАТ и уште 4-5 странски авиокомпании оперирајќи на 7-8 европски дестинации. Само 10% од вкупниот македонски авио-транспорт се одвива преку овој аеродром. Раководството на Охридскиот аеродром проценува дека повеќе од 80% од патниците на овој аеродром се туристи што доаѓаат на одмор. Намалувањето на бројот на патници во 2007 се должи на принудното затворање на аеродромот во текот на неколку недели од технички причини.

Табела 2.5: Број на операции на воздухоплови и, патници на Охридскиот аеродром

Година Број на

операции на

воздухоплови

Патници

2000 2.051 65.941

2001 998 53.954

2002 1.079 60.209

2003 1.032 51.082

2004 656 32.497

2005 1.088 53.930

2006 1.025 50.366


56 -56 | С т р а н а

2007 1.109 45.515

2008 976 44.413

Извор: АД Аеродроми на Македонија, 2008

Воздухопловна безбедност и сигурност

Република Македонија е членка на Европската конференција за цивилно воздухопловство (ECAC - European Civil Aviation Conference) и Меѓународната организација за цивилно воздухопловство (ICAO - International Civil Aviation Organisation) и заради тоа има целосен пристап до доверливи и специфични безбедносни мерки од Документот 30 од ECAC и Анекс 17 од ICAO.

И двата аеродроми, Скопскиот и Охридскиот имаат одобрени безбедносни програми, но немаат програми за безбедносни обуки. Лицата кои ги вршат сигурносни проверки се обучени од страна на Министерството за внатрешни работи. Спроведени се обуки за важноста на безбедноста и сигурноста, за кои се водени записници и се чуваат досиеја.

Македонски авиотранспорт (МАТ) подготви Програма за безбедност на авио-превозник, врз основа на форматот од Документ 30 од ECAC. Програмата беше одобрена од ЕЗО. МАТ има многу високи безбедносни стандарди, а неговиот персонал дава слика на добро образуван и обучен персонал во областа на авиобезбедноста.

Организациска структура на авиотранспортот

Македонскиот авиотранспортен сектор се состои од неколку сегменти во однос на неговата организациска структура. Министерство за транспорт и врски - согласно член 6 од Законот за

воздухопловство, Министерството за транспорт и врски е надлежно за работите од областа на воздухопловство и тоа: ја подготвува националната стратегија за развој на воздухопловството; ја реализира политиката на Владата во Република Македонија во областа на воздухопловството; ја спроведува политиката на Владата на Република Македонија при доделување на концесии од областа на воздухопловството; предлага закони од областа на воздухопловството и подготвува и донесува подзаконски акти; врши надзор над работата на Агенцијата за цивилно воздухопловство; спроведува постапка за привремено ставање на концесија под привремена принудна управа (секвестар).

Агенција за цивилно воздухопловство (АЦВ) - согласно член 7 став 2 од Законот за воздухопловство, Агенцијата за цивилно воздухопловство е самостоен орган на државната управа со својство на правно лице. Надлежностите на Агенцијата за цивилно воздухопловство се утврдени во став 3 од истиот член. Агенцијата се финансира од дел од надоместокот остварен врз основа за користење на услугите на воздухопловна навигација во македонскиот воздушен простор, надоместок за издавање на уверенија, дозволи, одобренија, согласности и друго, надоместок за преглед на воздухоплов, надоместок за проверка на стручната способност на персоналот во воздухопловството и друг стручен персонал, дел од надоместокот за обезбедување од дејствија на незаконско постапување, дел од надоместоците за користење на аеродромската инфраструктура (аеродромска такса) и донации, заеми и друга финансиска и техничка помош


57 -57 | С т р а н а

и други надоместоци утврдени со овој закон и други прописи донесени врз основа на овој закон.

Давател на услуги на воздухопловна навигација (М-НАВ) – акционерско друштво со еден акционер, државата – давател на услуги во воздушниот сообраќај, кој е дезигниран давател на услуги на воздухопловна навигација, во рамките на македонскиот воздушен простор.

Акционерско друштво за аеродромски услуги „Аеродроми на Македонија“ - моментално единствено правно лице што управува со аеродромската инфраструктура на двата аеродроми во РМ. Тоа ги

обезбедува сите услуги на аеродромите - како воздухопловните,, така и

комерцијални услуги (паркинг, храна, пијалок, кетеринг, и малопродажба) Комисија за испитување несреќи и сериозни инциденти во

воздухопловството - согласно член 166 од Законот за воздухопловство во септември 2006 година e формирана Комисијата за испитување на несреќи и сериозни инциденти. Оваа Комисија ги испитува несреќите и сериозните инциденти на воздухоплови или падобрани во воздушниот простор на Република Македонија и е самостојна во својата работа. Има постојан член именуван од Владата на Република Македонија и променлив состав чии членови, во случај на несреќа или сериозен инцидент на воздухоплов или падобран, ги именува министерот за транспорт и врски од листата на воздухопловни стручњаци, во зависност од типот на воздухопловот за кој се работи.

Национален комитет за воздухопловна безбедност - Со Одлука на Владата на Република Македонија бр.19-4087/1 од 18.11.2005 година формиран е Национален комитет за воздухопловна безбедност. Со Решение од 22.10.2008 година на директорот на Агенцијата за цивилно воздухопловство именувани се членовите на Националниот комитет за воздухопловна безбедност. Национален координатор за воздухопловна безбедност е директорот на Агенцијата за цивилно воздухопловство. Комитетот работи како постојан комитет за координација на сите дејности за обезбедување од сите дејствија на незаконско постапување во воздухопловството. Задача на Комитетот е превземање на превентивни мерки, организирано постапување и отстранување на последиците од дејствата насочени против безбедноста на цивилниот воздушен сообраќај. Во работата на Комитетот учествуваат претставници од Министерството за транспорт и врски, Министерството за одбрана, Министерството за внатрешни работи, Министерството за финансии (Царинската управа), аеродромските оператори, авиопревозниците и давателот на услуги на воздухопловна навигација.

Национален комитет за олеснување на превозот во воздушниот сообраќај - Врз основа на член 86 став 4 од Законот за воздухопловство, Владата на Република Македонија на 07.10.2008 година донесе Национална програма за олеснување на превозот во воздушниот сообраќај („Службен весник на РМ“ бр.127/08). Согласно оваа Програма и стандардите од Анекс 9 кон Чикашката конвенција, именувани се членовите на Национален комитет за олеснување на превозот во воздушниот сообраќај кој се состои од претставници од Министерството за транспорт и врски, Министерството за одбрана, Министерството за внатрешни работи, Агенцијата за цивилно воздухопловство, давателот на услуги на воздухопловна навигација, Царинска управа, оператори на воздухопловни пристаништа, даватели на аеродромски услуги и авиопревозници. Комитетот e надлежен за превземање на мерки за олеснување на прифаќањето, престојот и испраќањето на воздухоплови,


58 -58 | С т р а н а

патници, багаж, стока, пошта и др. Национален координатор за алоцирање на слотови за полетување и

слетување - согласно член 84 став 2 од Законот за воздухопловство е предвидено донесување на подзаконски акт на Владата на Република Македонија која треба да предвиди номинирање на независен координатор за алокација на слотови со цел усогласување со ЕУ прописите. Независен национален координатор за алокација на слотови ќе биде назначен само ако протокот на патници на аеродромот/-ите надмине 1.000.000 на годишно ниво и доколку истовремено се појави континуиран недостаток на капацитети за опслуга. Се дотогаш, доделувањето на слотови ќе се врши преку олеснувач на распоред.

Трансформација на Агенцијата за цивилно воздухопловство Трансформацијата на Агенцијата за цивилно воздухопловство е обврска која произлегува од член 193 од Законот за воздухопловство. Како резултат на тоа, секторот во Агенцијата за цивилно воздухопловство надлежен за контрола на летање ќе се издвои како посебно Акционерско друштво во државна сопственост, со дејност „давање услуги на воздухопловна навигација“. Наспроти тоа, пак, Агенцијата за цивилно воздухопловство ќе ги задржи регулаторните функции на воздухопловна власт во воздухопловството. Во таа насока, Владата на Република Македонија ги донесе следниве акти: - Делбен биланс за поделба на основните средства, имотот, правата и обврските помеѓу Агенцијата за цивилно воздухопловство и Давателот на услуги на воздухопловна навигација (139-та седница од 23.03.2008 година), - Одлука бр.19-4602/1 од 16.10.2008 година за отпочнување на постапка за основање на акционерско друштво во државна сопственост за вршење на дејноста давател на услуги на воздухопловната навигација („Службен весник на РМ”бр.133/08), - Статут на акционерското друштво во државна сопственост за вршење на дејноста давател на услуги на воздухопловната навигација бр.19-4602/1 од 28.10.2008 година („Службен весник на РМ” бр.139/08), - Одлука за избор на членови на Надзорниот одбор на АД во државна сопственост за вршење на дејноста давател на услуги на воздухопловната навигација бр.33-387/1 од 20.01.2009 година. (Со оваа Одлука именувани се двајца од тројца членови), - Одлука за избор на член на Надзорниот одбор на АД во државна сопственост за вршење на дејноста давател на услуги на воздухопловната навигација бр.33-387/3 од 14.04.2009 година. (Со оваа Одлука именуван е третиот независен член), - Одлука на Надзорниот одбор на АД во државна сопственост за вршење на дејноста давател на услуги на воздухопловната навигација за избор на членови на Управниот одбор (12.05.2009) и Новото Акционерско друштво во државна сопственост за вршење на дејноста давател на услуги на воздухопловната навигација М-НАВ АД Скопје е регистрирано во Централниот регистар на Република Македонија на 04.06.2009 година.


59 -59 | С т р а н а

Трансформација на Јавно претпријатие за аеродромски услуги „Македонија“ – Скопје Трансформацијата на ЈПАУ „Македонија” – Скопје во Акционерско друштво во државна сопственост е обврска која произлегува од членовите 81 и 196 од Законот за воздухопловство, а врз основа на член 4 од Законот за јавни претпријатија, како и Законот за трговски друштва. Во таа насока, Владата на Република Македонија на седницата одржана на 25.02.2008 година ги донесе следниве акти: Одлука за преобразба на Јавното претпријатие за аеродромски услуги „Македонија“- Скопје во Акционерско друштво во државна сопственост („Службен весник на РМ“ бр.35/08) и Статут на Акционерското друштво за аеродромски услуги „АЕРОДРОМИ НА МАКЕДОНИЈА“ во државна сопственост („Службен весник на РМ“ бр.35/08). Со Одлука бр.33-3555/1 од 12.07.2008 година избрани се членови на Надзорниот одбор на АД за аеродромски услуги „АЕРОДРОМИ НА МАКЕДОНИЈА“ – во државна сопственост. Со Одлука на Надзорниот одбор бр.02-934/3 од 20.08.2008 година избрани се членови на Управниот одбор на АД за аеродромски услуги „АЕРОДРОМИ НА МАКЕДОНИЈА“ – во државна сопственост. Новото Акционерско друштво за аеродромски услуги „АЕРОДРОМИ НА МАКЕДОНИЈА“ – во државна сопственост е регистрирано во Централниот регистар на Репубика Македонија на 22.08.2008 година. Концесија на аеродромите „Александар Велики“ – Скопје, аеродромот „Св.Апостол Павле“ – Охрид и изградба на нов карго-аеродром во Штип Законот за воздухопловство предвидува давање под концесија на аеродромите во Македонија на домашни или странски компании преку јавен тендер. Ова е исто така потенцирано и во последната одобрена верзија на Национална Стратегија за развој на воздухопловството во РМ (усвоена од Владата на РМ на 31.07.2007 година). Одлуката за избор на концесионер во постапката за давање на концесија за аеродромите „Александар Велики“- Скопје и „СВ. Апостол Павле“- Охрид и за изградба на нов карго аеродром во Штип е донесена на седница на Владата на Република Македонија на 29.08.2008 година („Службен весник на РМ“ бр.108/08). На 24.09.2008 година во Владата на Република Македонија беше потпишан Договорот за концесија за аеродромски систем во Република Македонија и компанијата „ТАВ“ од Република Турција. Потпишаниот договор се однесува на концесија во период од 20 години. Договорот за концесија ќе влезе во сила на 31.08.2009 година. Од страна на инвеститорот „ТАВ“ се очекува во период од 20 месеци на аеродромот „Александар Велики“ во Скопје да изгради нова терминална зграда, да се продолжи полетно-слетната патека, да се изгради паркинг за автомобили, пристапен пат, заедно со нова клучка, да се изврши инсталирање на системите за земска навигација, да се изгради потребната комунална инфраструктура, да


60 -60 | С т р а н а

се изврши доградба на административната зграда, нов карго терминал, нова противпожарна станица и нов паркинг за воздухоплови. На аеродромот „Св. Апостол Павле“ во рок од 12 месеци се предвидува реконструирање на постоечкиот паркинг, реновирање на објектите во карго центарот, изградба на ВИП објект, пречистителна станица, реконструкција на постоечката административна зграда, набавка на нови патролни и противпожарни возила, како и набавка на нова потребна опрема за аеродромот да функционира согласно меѓународните стандарди. Интенцијата за изградба на новиот карго-аеродром во Штип во рок од 36 месеци е да функционира како алтернативен аеродром за потребите на цивилната авијација со можност во иднина да прерасне во главен аеродром во Македонија. На карго-аеродромот се предвидува изградба на полетно-слетна патека, нова терминална зграда, два хангари за увоз и извоз, два хангари за гаражирање на воздухоплови, изградба на административни објекти, паркинг за возила, изградба на потребната комунална инфраструктура, набавка на патролни и противпожарни возила со цел оптимално функционирање, како и набавка на целокупната потребна опрема за работа според меѓународните стандарди. Правна рамка Закон за воздухопловство Со Законот за воздухопловство („Службен весник на РМ“ бр.14/06) се уредуват условите и начинот на вршење на дејностите од областа на воздухопловството во Република Македонија. Подзаконските акти предвидени со овој Закон се изготвуваат во согласност со прифатените меѓународни воздухопловни стандарди, препорачаните практики и легислатива на ЕУ, ICAO, ECAC, JAA/EASA и EUROCONTROL. Меѓународните стандарди, регулативи, упатства и препорачани практики на кои подзаконските акти вршат само упатување се сметаат за прифатени и директно се применуваат. Овој закон дава основа за транспонирање на ЕУ мерки во подзаконските акти. Законот за возухопловство е усогласен и обезбедува примена во пракса на меѓународните договори од јавно правен карактер на кои Република Македонија е потписник. Закон за изменување и дополнување на Законот за воздухопловство Во февруари 2007 година е донесен Закон за изменување и дополнување на Законот за воздухопловство („Службен весник на РМ“ бр.24/07). Измените и дополнувањата ги отстранија пречките за трансформација на Управата за цивилна воздушна пловидба, ги допрецизираа изворите на финансирање на новата Агенција за цивилно воздухопловство, и извршија усогласување со одредбите од Законот за прекршоци и усогласување со меѓународните регулативи и стандарди. Закон за дополнување на Законот за воздухопловство Во август 2008 година е донесен Закон за дополнување на Законот за воздухопловство („Службен весник на РМ“ бр.103/08). Дополнувањата се во насока на регулирање на аеродромските такси (на пример: надоместок за патници, за безбедност и надоместок за слетување) во смисла дека аеродромските такси може да бидат поставени од страна на операторот на


61 -61 | С т р а н а

аеродромот, но мора да бидат одобрени од Владата на Република Македонија пред да стапат во сила. Предлог на закон за изменување и дополнување на Законот за воздухопловство Донесувањето на овој закон е во насока на подобрување на квалитетот на Законот за воздухопловство и усогласување на состојбите во правец на обврските и ЕУ правилата превземени со Спогодбата за ЕЗВО, ратификувана и објавена во „Службен весник на РМ” бр.27/2007, како и постапување согласно препораките содржани во Извештаите на Мисијата на ЕУ за извршените проценки на имплементацијата на Спогодбата за ЕЗВО. Со овие измени и дополнувања, состојбата поврзана со воспоставување на слобода на пристап на пазарот на аеродромски услуги ќе се регулирана во согласност со ЕУ Директивата 96/67, со што се овозможува самостојно вршење на аеродромски услуги. Исто така, испитувањето на воздухопловни несреќи, сериозни инциденти, инциденти и настани, и потрага и спасување на воздухоплов ќе се регулира во согласност со ЕУ Директивата 94/56 за основните принципи за испитување на несреќи и сериозни инциденти во цивилното воздухопловство, како и ЕУ Директивата 2003/42 за известување на настани во цивилното воздухопловство и ќе се формира независно тело за нивно испитување. Понатаму, ќе се уреди работното време на мобилни работници во воздухопловството и нивното право на бесплати медицински прегледи согласно ЕУ Директивата 2000/79. Исто така, со измените и дополнувањата ќе се допрецизираат одредени членови и ќе се усогласат со меѓународните регулативи и стандарди како и прописите на ЕУ. Закон за облигационите и стварноправните односи во воздушниот сообраќај Во јули 2008 година е донесен Законот за облигационите и стварноправните односи во воздушниот сообраќај („Службен весник на РМ“ бр.85/08). Со овој закон се регулираат прашањата поврзани со приватното право во доменот на воздухопловството, во однос на договорот за превоз, т.е. авиокартата за превоз на патници, одговорноста на авиопревозниците што произлегува од договорот за превоз, надоместување на штета, осигурување и сл. Овој закон е усогласен со следниве ЕУ мерки: 31992R2409; 31997R2027, 32002R0889, 32004R0261, 32005R2111, 32004R0785, 31989R2299 и 31999R0323. Меѓународни спогодби

Република Македонија ја ратификуваше Чикашката Конвенција и Спогодбата за меѓународни воздухопловни услуги од 1944 и Монтреалската Конвенција од 1999 година. Меѓутоа, најзначаен водич за исполнување на целите за ЕУ интеграција на Република Македонија е успешната имплементација на Спогодбата за ЕЗВО. Меѓу другите работи, оваа спогодба ќе го зајакне воздушниот пристап, а со тоа и развојот на туризмот. Мултилатерална спогодба за основање на Европска заедничка воздухопловна област (ЕСАА) Во февруари 2007 година Собранието на Република Македонија ја ратификува Мултилатералната спогодба за основање на Европска заедничка воздухопловна област (ЕСАА), потпишана на 9.06.2006 година во Луксембург („Службен весник на РМ“ бр.27/07).


62 -62 | С т р а н а

Спогодбата за ЕЗВО е клучен елемент за развојот на воздушниот сообраќај во Република Македонија, а исто така и еден од клучните елементи за целосен економски развој на државата. Оваа Спогодба ги обврзува сите земји-потписнички во националните законодавни системи да ја транспонираат листата на регулативи и директиви на ЕУ кои се приоритети во воздухопловството. Ова вклучува: Легислатива за либерализација на пристапот до пазарот, правата и

надоместоците; Прописи на ЕУ за регулирање на земското опслужување и доделувањето

на слотови; Легислатива за безбедност и сигурност; Легислатива за конкуренција и државна помош; Легислатива за управување со воздушниот сообраќај и имплементација на

концептот Единствено европско небо (Single European Sky), и Стандарди за животната средина и правата на потрошувачите во

воздухопловството. Дел од оваа легислатива е веќе успешно спроведена. На пример, Правилата за конкурентност и државна помош се целосно компатибилни со правилата на ЕУ и се применуваат од страна на независна организација (Комисија за заштита на конкуренција) од 2006 година. Но, голем приоритет за вклучување на другите ЕУ правила треба и се даде на законската регулатива која спаѓа во првата фаза согласно Протокол V од Спогодбата за ЕЗВО и на областите во кои постои конфликт меѓу правилата на Спогодбата за ЕЗВО и постојните правила во Македонија. Спогодба помеѓу Европската Заедница и Република Македонија за некои аспекти на воздушниот сообраќај, тн. „Хоризонтална спогодба“ Во декември 2006 година Собранието на Република Македонија ја ратификува Хоризонталната спогодба, потпишана на 9.06.2006 година во Луксембург („Службен весник на РМ“ бр.127/06). Нејзина цел е измена или дополнување на некои одредби од билатералните спогодби за редовен воздушен сообраќај кои Република Македонија ги има склучено со земји членки на ЕУ со цел истите да бидат усогласени со законодавството на ЕЗ и на тој начин да се одбегне дискриминацијата во воздушниот сообраќај во однос на другите земји членки на ЕЗ. Македонски Авиотранспорт (МАТ)

Целосната имплементација на Спогодбата за ЕЗВО ќе реши едно од горливите прашања во однос на пристап до македонското небо: Монополот на МАТ. Владата на Република Македонија склучи договор со Македонски авиотранспорт (2000), согласно кој МАТ се именува за државен редовен авиопревозник. . Комисијата за заштита на конкуренцијата го испитала Договорот меѓу Владата и МАТ и дошла до заклучок дека одредбите со кои на МАТ и се дава право на вето врз другите конкурентни услуги се во спротивност со правилата за конкуренција на ЕУ. Конечно, согласно член 4 од Протокол V од Спогодбата за ЕЗВО, овој договор на МАТ треба да се укине веднаш по стапувањето во сила на Спогодбата за ЕЗВО.


63 -63 | С т р а н а

Согласно истражувањето на Центарот за истражување и креирање на политика – Скопје (2006), споредбата меѓу бројот на летови и дестинации меѓу Скопје и Софија покажува дека Македонија има само неколку линии кои летаат со мал број на дестинации. Од друга страна, пак, Бугарија (сега членка на ЕУ), со големиот број линии и дестинации, е една од земјите во Југоисточна Европа со многу поефтини летови.

Табела 2.6: Споредбени цени на летови на правците од Скопје (Атина/Софија/Тирана) и други европски дестинации

Од До МАТ Ниско-тарифни превозници

Скопје Милано

236 евра

Атина 80 евра

Скопје Франкфурт

230 евра

Атина 164 евра

Скопје Прага

210 евра

Софија 132 евра

Скопје Франкфурт

230 евра

Софија 59.99 евра

Скопје Милано

236 евра

Тирана 120 евра Извор: Центар за истражување и креирање на политика, Ефтини летови кон Македонија -

Невозможна мисија?, Скопје, септември 2006

Во глобала, МАТ е мошне ранлив на економски план, поради проблемот со стари долгови, особено кон Македонските аеродроми. До сега работи со мал профит (УС$1,5 милион), користи само еден Боинг 737 (изнајмен). МАТ е целосно во приватна сопственост..

Според информациите од веб страната на МАТ, возможно е да се вршат резервации преку интернет (2007). Меѓутоа, повеќето резервации (80-90%) доаѓаат од лични контакти, е-пошта и туристички агенции.

Заклучок:

Според Министерството за транспорт и врски и Агенцијата за цивилно воздухопловство, целиот пакет на законската регулатива од Спогодбата за ЕЗВО би можело да се спроведе до 2010 година.

Дотогаш, авиотранспортот и туризмот ќе бидат пред голем предизвик со останатите елементи на затворено небо, органичени летови, лоши конекции и скапи авионски билети.

Двата меѓународни аеродроми во Македонија имаат мала улога во транспортот на патници: околу 675.000 патници годишно (2007), околу 630.000 (93%) на Скопскиот аермодром и околу 45.000 (7%) на Охридскиот аеродром. Воздушниот сообраќај нема значителна улога во транспортот на туристи кон Македонија. Според студијата на Louis - Berger (2003), само 30-38% од вкупниот број на туристи користат авионски превоз за да дојдат во Македонија.


64 -64 | С т р а н а

2.2 Патен транспорт

Вовед Сите тековни структурни реформи на Македонската влада се во согласност во напорите на земјата за пристапување кон ЕУ. Меѓу другите сектори, секторот за патен транспорт треба да одигра клучна улога во постигнувањето на високите стандарди што ги применува ЕУ. Тоа вклучува:

модерна, добро одржувана и интегрирана мрежа на патен транспортен систем, која е прилагодена на потребите на земјата и го поддржува одржливиот развој и пораст на домашната економија, како и регионалната и меѓународната трговија.

Географската локација на Република Македонија (20 27'32'' - 22 18'04 источна

географска ширина и 41 31'04'' - 42 22'21 северна географска должина) можат да се сметаат за одлична туристичка вредност, со потврдена гео-стратегиска важност, особено во контекст на развој на туризмот, каде што релевантни категории се следните:

најфреквентни транзитни рути на туристи во Европа; најзначајни региони од кои доаѓаат патници во Европа; главни конкурентни дестинации во Европа; и главни регионални конкурентни дестинации и нивната привлечност за

туристите. Транспортниот сектор треба да одигра важна улога за домашната економија. Според Статегијата за македонскиот транспортен ситем (усвоена во 2007), уделот на транспортот, складирањето и комункациските активности во БДП изнесува 8% во 2005. Во 2005, транспортот, складирањето и комуникациските активности изнесуваа 16.781 или 9,6% од сите регистрирани дејности. Според статистичките податоци за бројот на вработени според сектори на дејности за 2005 година (Статистички годишник, 2006), 3.110 лица (или 6% од сите вработени во Македонија) работеле во дејности на транспорт, складирање и комуникации. Министерството за транспорт и врски има регистрирано 2.020 компании во Македонија, кои се вклучени во меѓународни патни транспортни активности. Бројот на издадени ЦЕМТ дозволи за 2007 година изнесува 662.


Министерството за транспорт и врски има главна улога во транспортната политика, но неколку други независни органи и јавни институции се исто така надлежни за различни области од транспортниот сектор. Меѓу останатите, најзначаен орган е Агенцијата за државни патишта на Македонија, кој покрива неколку области: планирање на патишта, изградба, одржување и финансирање. Неговиот инвестициски буџет значително се зголеми во последните години. Всушност, буџетот за одржување на патиштата


65 -65 | С т р а н а

се префрла на Македонија Пат (МП), компанија во државна сопственост, одговорна за одржување на главната патна мрежа, која функционира како директен изведувач на Агенцијата. Согласно постоечката законска регулатива, обезбедувањето средства за изградба и одржување на патната инфраструктура во Македонија е одговорност на Агенцијата. Најголем дел од средствата доаѓа од меѓународни заеми и грантови, помал дел од данокот за регистрација на возила, данок на гориво и патарина. Новите проекти и одржувањето на мрежата се спроведуваат согласно годишните ажурирања на Проектите за јавни инвестиции. Инфраструктурата на патниот транспорт на Македонија се карактеризира со релативно голема густина (освен националната автопатна мрежа). Вкупната должина на патиштата во Македонија изнесува 13.494 км.

906 км главни патишта, 3.806 км регионални патишта; 216 км автопат; 548 км Меѓународни „Е“ патишта; 4.690 км локални; 3.876 км неасфалтирани патишта;

Патната мрежа е добра почетна основа за понатамошен развој. Табела 2.7 подолу ја претставува проценката на општата состојба на патната инфраструктура подготвена од Европската Банка за Обнова и Развој (ЕБОР).

Табела 2.7: Проценка на состојбата на патиштата во Македонија

Добра Средна Лоша

Автопатишта 60% 30% 10%

Главни 60% 30% 10%

Регионални 45% 27% 28%

Локални 20% 30% 50%

Неасфлатирани 50% 50%

Извор: ЕБОР, Студија на за институционално и патно планирање, BCEOM, 2005

Општата состојба на патната структура (особено главните и важните регионални патишта) е на пониско ниво во споредба со европските стандарди и стандардите во некои соседни земји. Вo глобала, постојните конструкции се цврсти и со добар квалитет. Главните патишта и автопатишта, каде што се одвива најголемиот дел од сообраќајот, се во подобра состојба од оние патишта кои се од второстепена или третостепена важност. Најлоши услови можат да се забележат на регионалните патишта со слаба фреквенција на сообраќај. Всушност, повеќето од нив завршуваат како ќор сокак. Две главни артерии на државната патна мрежа се: Коридор X (добро развиен коридор север-југ) и Коридор VIII (сè уште се чека почнувањето на формална изградба во Македонија), кој ги поврзува Црно Море и Јадранско Море. Коридорот X, со целокупната должина од 172 км, се протега низ земјата во правец север-југ. Речиси 71% од оваа главна врска е финализирана според стандардите за модерни автопатишта, а преостанатите делови (приближно 29% од вкупната должина) се подготвени за понатамошни тендерски постапки. Меѓутоа, најголемите недостатоци на овој пат може да се надоместат со


66 -66 | С т р а н а

обезбедување места за одмор, со модерни услуги и ресторани. Имајќи го предвид големиот број патници што транзитират низ земјата преку овој коридор (проценката е околу 3,5 милиони секоја година), повеќе од очигледно е дека на овој пат нема скоро никакво патно одморалиште/место за одмор и починка, сместување и други услужни капацитети што можат да ги привлечат тие луѓе и да ги привлечат да направат пауза од час или два, па дури и да преноќат. Коридорот VIII, со целокупната должина од 304 км, ќе се протега низ земјата во правец исток-запад. За жал, овој пат не е доволно развиен и не може да се споредува со Коридор X. Само 27,6% од вкупната должина е изградена според стандардите на модерни автопатишта, а преостанатите 8,7% моментално се во изградба.

2.3 Граници и гранични премини

Според Националната стратегија за интегрирано управување со гранични премини, бројот на официјални гранични премини во Македонија е 20:

15 патни гранични премини: o 3 кон Србија (најфреквентен е Табановце, близу Куманово); o 2 кон Косово (Јажинце и Блаце) o 3 кон Бугарија (најфреквентен е Деве Баир, близу Крива

Паланка); o 3 кон Грција (најфреквентен е Богородица, близу Гевгелија); и o 4 кон Албанија (најфреквентен е Ќафасан, близу Струга).

3 железнички гранични премини: o 1 кон Србија; o 1 кон Косово; и o 1 кон Грција

2 воздушни гранични премини: Скопски и Охридски аеродром

Функционирањето на граничните премини во голема мерка зависи од следните елементи:

успешна имплементација на процесот на модернизирање на царинската регулатива;

подобрување и функционалност на зградите на граничните премини, но исто така и

зајакнување на борбата против шверцот, корупцијата и трговијата со луѓе.

Општо гледано, индивидуалните патници од земјите од ЕУ можат лесно да ја преминат македонската граница. Ним не им се потребни визи. Нивните пасоши или лични карти (за Грците) се признати. Проверката на пасошите е комјутеризирана на сите гранични премини. Покрај возачка и сообраќајна дозвола, патниците со автомобили треба да приложат и зелена карта и меѓународна возачка дозвола. Царинските формалности се извршуваат многу брзо, особено оние поврзани со проверка на личен багаж и багажници на автомобили.


67 -67 | С т р а н а

Со цел да се забрза постапката на проверка на сите патници, за автобусите кои превезуваат групи на патници има посебна лента на сите гранични премини, со посебни полициски и царински службеници. .

2.4 Сигнализација Сигнализацијата на насоки и информации во Македонија е доста сиромашна и незначајна, на национално ниво, но и на ниво на дестинации. На сите гранични премини нема доволно информации и знаци за дестинации. Меѓутоа, добри примери можат да се сретнат во Охрид, каде во 2007 година локалната власт постави нови, добро дефинирани сообраќајни знаци кон најпопуларните локации. Повеќе од очигледно е дека гостите во Охрид сега се поттикнати да пронаоѓаат повеќе атрактивни локации и атракции, поквалитетно да го минуваат времето во Охрид и да трошат повеќе пари. Другите градови (особено Скопје, Битола, Тетово, Гостивар, и Прилеп) имаат само неколку информативни знаци, и често пати збунувачки знаци за насоки. На главните патишта не постојат скоро никакви кафеави туристички знаци што би укажувале на туристички капацитети и атракции. Тие што можат да се најдат на нашите патишта ретко се усогласени со меѓународниот дизајн. Не постојат информативни центри или канцеларии на границите покрај сезонскиот центар во Гевгелија. Заклучок Во глобала, Македонија има релативно добра основна патна инфраструктура за туризам. Сите развиени дестинации (особено езерските и планинските центри и националните паркови) се поврзани со поголемите градови и главните коридори со модерни асфалтирани патишта. Меѓутоа, сигнализацијата скоро и да не постои, а се забележува значаен недостиг од патни одморалишта/места за одмор и починка, добри услуги и ресторани, како на меѓународните патишта, така и на регоналните патни правци.

2.5 Железница и воден сообраќај

Историјата на железничкиот транспорт во Република Македонија започнува во 1873 година, кога била изградена железничката пруга од Скопје до Солун во Грција. Денешната железничка мрежа е долга 925 км со единечна пруга и нормален колосек. Само 1/3 (235 км) од железничката мрежа е електрифицирана (25Kv, 50Hz). Главната железничка пруга на Коридорот X (Табановце - Гевгелија, 215 км) е единечна пруга, електрифицирана и опремена со релеен сигнален систем, кој овозможува добра размена на информации и комуникации преку оптички кабел. Меѓутоа, последното обновување на оваа трансконтинентална линија е извршено пред околу 30 години. Вкупната должина на железничката инфраструктура на Коридорот VIII изнесува околу 307 км на територијата на Македонија. Само 152 км (55%) се изградени и функционални. Еден дел од 89 км (25% од вкупната должина) треба да се


68 -68 | С т р а н а

доизгради за да се поврзе со делот во Бугарија. Од другата страна, остатокот од 66 км (20% од вкупната должина на коридорот), кој треба да ја поврзе земјата со Албанија, чека на започнувањето со изградба. Покрај нецелосната основна инстраструктурна мрежа, постојат неколку фактори кои го појаснуваат релативно малиот удел на железницата во развојот на земјата. Главните проблеми се поврзани со географските карактеристики на земјата (кратки растојанија меѓу главните дестинации во земјата), доцнењето со техничкиот и технолошкиот развој се пречките за железничката компанија целосно да го развие својот потенцијал, особено во врска со меѓународниот сообраќај. Во Република Македонија единственото јавно железничко претпријатие се реформира и се регистрирани два железнички ентитета и тоа: ЈП МЖ Инфраструктура – Скопје и МЖ Транспорт АД – Скопје. ЈП МЖ Инфраструктура –Скопје го организира и регулира железничкиот сообраќај, планира изградба, реконструкција, ремонт, одржување и заштита на железничката инфраструктура, врши модернизација, презема мерки за заштита од бучава и заштита на животната средина, а МЖ Транспорт АД-Скопје врши јавен превоз на патници и стока во меѓународен и внатрешен сообраќај, како и тековно инвестиционо одржување на влечни и влечени средства. Владата на Република Македонија донесе Одлуки за решавање на статусот на долговите и на двата ентитета и Министерството за финансии ја реализира истата. Согласно закон секоја година се алоцираат средства од Буџетот на Република Македонија за финансирањето на железничката инфраструктура. Плановите за изградба на нова пруга, како и реконструкција, модернизација, ремонт и одржување на постојната железничка инфраструктура, се уредуваат со поместувачка и динамичка национална програма за железничка инфраструктура која се однесува за период од 5 години. Управителот на инфраструктура, однсоно ЈП МЖ Инфраструктура – Скопје со согласност на министерот за транспорт и врски, изработува годишен план за изградба, реконструкција, модернизација, ремонт и одржување на железничката инфраструктура и истата мора да биде временски усогласена со роковите за изработка и донесување на буџетот на Република Македонија. За период од една година (2008 година) во внатрешниот (локален) патнички сообраќај, превезени се вкупно 1.423.147 патници, а во меѓународниот патнички сообраќај превезени се 26.640 патника. Во 2008 година сообраќале вкупно 16023 воза и превезле 444.490,672 тони стока. Сепак резултатите од светската криза влијаат и на железницата. Коридорот 10 е еден од најзначајните и најдолгите пан-европски коридори и ги поврзува земјите од централна и Југоисточна Европа. После изградбата на делниците на Коридор 8 ќе се поврзат Црното и Јадранското Море. Двата коридора ќе придонесат за развојот на туризмот. Македонија е мала копнена земја. Пристапот до соседните пристаништа (особено Солун во Грција и Драч во Албанија) е воспоставен преку патни и железнички врски (само до Солун). За сите копнени земји, пристапот до пристаништа е од витално начење за развојот на домашната економија. Правата на копнените земји се дефинирани со Конвенцијата на ОН за поморско право (1982), што им овозможува да уживаат во слободен транзит низ територијата на транзитните држави со сите видови на транспорт. Од тие


69 -69 | С т р а н а

причини, од големо значење е Македонија да има склучено посебни билатерални спогодби со соодветните земји за користење на Стратегиските и преференцијални пристаништа во регионот врз основа на економските потреби и заради обезбедување на конкурентност на Македонија во глобалната економија. Водениот транспорт може да се сретне само на Охридското езеро, со мали бродови (25-100 патници) и околу 1.300 регистрирани мали чамци (8-10 патници). До сега, сите билатерални договори меѓу Македонија и Албанија за регуларен воден транспорт немаат големо значење за регионот.

2.6 Друга инфраструктура Електрична енергија Според Државниот завод за статистика, бруто домашната потрошувачка на електрична енергија во 2005 во Македонија изнесуваше 8.541.116 MWh (мега ват часови). Домашното производство учествува со околу 81,3%, а увозот учествува со само 18,7% (најмногу од Србија и Бугарија). Вкупното бруто производство на електрична енергија во Македонија доаѓа од термо и хидро системи според следниот редослед:

- Термо системи: 78,51% - Хидро системи: 21,49% -

Најголеми потрошувачи на електрична енергија се:

- Домаќинства (35%); - Индустрија (27,9%) и - Други сектори (12,9% од бруто домашната потрошувачка на електрична

енергија). Некои села и рурални области, идеални за развој на рурален туризам, не се поврзани со главната мрежа на снабдување со електрична енергија. Водоснабдителни системи Само 2% од македонската територија е водена површина. Има 53 природни и вештачки езера и 35 реки. Водоснабдувањето во Македонија се врши од природни извори, како езера, подземни води, акумулации и водни текови. Природните извори се најдоминантниот извор на снабдување (63% од вкупниот воден капацитет и речиси 100% незагадени). Постојат 2 регионални системи за водоснабдување, 106 локални системи и 17 високи вештачки брани. Вкупната должина на водоснабдителната мрежа е: 8.110 км. Сите системи се функционални, но имаа проблеми заради стари цевки и загуба на вода во системот.


70 -70 | С т р а н а

Населението во 10 најголеми урбани области во Македонија често има проблем со водоснабдувањето - Гостивар, Ресен, Велес, Куманово, Штип, Струмица, Валандово, Крива Паланка и Дојран. Многу села и рурални области идеални за развој на рурален туризам немаат добри водоснабдителни системи. ПТТ Македонска пошта е јавно претпријатие, кое ја покрива целата територија на земјата, со мрежа од повеќе од 300 пошти и единици, и повеќе од 2000 вработени. Тоа е јавен оператор за домашни и меѓународни поштенски услуги. Целата територија на земјата е, исто така, покриена со безжичен интернет WiFi. Македонски Телекомуникации е компанија во јавно-приватна сопственост (51% поседува Унгарскиот МАТАВ, ќерка-компанија на Дојче Телеком), која ги обезбедува сите телекомуникациски услуги во земјата (100% покриеност на територијата). Со усвојување на Законот за електронските комуникации во март 2005 (објавен во „Сл. весник на РМ“, бр. 13/2005), административните бариери за влез на новите оператори за обезбедување на јавни електронски комуникациски мрежи и/или услуги се намалуваат на минимум. Пред започнување на изградба и/или употреба на јавни комуникациски мрежи и/или обезбедување на јавни комуникациски услуги, менување или прекин во обезбедувањето на јавни комуникациски мрежи и услуги, новопојавениот оператор треба да достави нотификација до Агенцијата за електронски комуникации. Агенцијата врши регистрација на операторот или давателот на услуги со запишување во службената евиденција во рок од 15 (петнаесет) дена од денот на приемот на нотификацијата, по која му доставува писмена потврда за извршена регистрација. Постапката за нотификација е бесплатна. Во Табела 2.8 Податоци за движење на бројот на нотифицирани/активни субјекти за обезбедување

31.12.2005 31.12.2006 31.12.2007 01.07.2008 31.12.2008

Фиксна телефонија 1 2 44 / 4 54 / 6 55 / 9

Мобилна телефонија 2 2 11 / 3 14 / 3 13 / 3

CaTV 9 105 111 / 64 113 / 67 123 / 70

VoIP 20 46 99 / 31 132 / 31 130 / 32

Пренос на податоци (Интернет)

12 87 96 / 38 99 / 50 104 / 55

Извор Министерство за Транспорт и комуникации

Како што може да се забележи од Табела 2.8, бројот на активните оператори што обезбедуваат фиксни телефонски услуги се зголемува, пред се поради фактот дека Агенцијата ги отвори сите регулаторни и технички платформи за


71 -71 | С т р а н а

работа за новите оператори на пазарот на фиксна телефонија (разврзан пристап на локална јамка - LLU-Local Loop Unbundling, големопродажба на претплатнички линии WLR-Wholesale Line Rental, безжични технологии за пристапни мрежи -WiMax, кабелските мрежи за дистрибуција на радио и телевизиски програми, и сл.) Активни алтернативни оператори за фиксна телефонија (статус на 31.12.2008) се „Космофон“, „Он-Нет“, „Неотел“, „Актон“, „Мател МК“, „Некском МК“, „ИнфелНетПлус“ и „Кејблтел“. Во меѓувреме, уште еден фиксен оператор „Аикол“ започна со обезбедување на услуги на фиксна телефонија преку кабелска мрежа за дистрибуција на радио и ТВ програми. Во декембври 2008, Агенцијата донесе нов правилник за интерконекција. Во Табела 2.9. е прикажана цената за терминација на повик во мобилна мрежа (MTR) во 2005, 2006, 2007 и 2008. MTR (MKД) 2005 2006 2007 2008 разлика

2008-2007

Интензивен сообраќај

7.8 7.8 7.8 3.8 -51.3%

Слаб сообраќај

2.9 2.9 2.9 3.8 31%

Табела 2.9 Извор Министерство за Транспорт и комуникации

Во март 2009, Агенцијата ја одобри понудата на „Македонски телеком“ за изнајмување на претплатнички линии. Цените за изнајмување на претплатнички линии се утврдени со CP=20%. При тоа: Cwlr= Cr – CP. Со тоа се регулираа и цените на пазарот. Агенцијата го додели второто одобрение за користење на радиофреквенциите за 3G мобилна комуникациска мрежа (согласно IMT- 2000/UMTS стандардот) на „Т-Мобиле“. Такси возила Во 2006 во Македонија постоеја 2.419 такси возила. Во транспортот во урбаните, населените и меѓуградските населби, овие возила превезуваат 14.645.000 патници, и поминуваат околу 63.439.000 км. Во сите поголеми градови и главни туристички дестинации, таксиметарот и радио-системите се функционални.

2.7 Визен режим

Визниот режим е доста позитивен за развој на туризмот. Од претставеното подолу, очигледно е дека на граѓаните од земјите кои во моментов се важни извори на туристи не им се потребни визи за да влезат и да престојуваат во Македонија како туристи. Граѓаните од следните земји кои генерираат туристи можат да влезат и престојуваат во Македонија без виза:

Србија; Грција*


72 -72 | С т р а н а

други ЕУ земји; Словенија; Хрватска; Црна Гора; Турција; Израел; САД.

* во Август 2007 година, грчките граѓани можеа да влегуваат во Македонија само со лична карта. Граѓаните од следните земји треба да имаат виза за да влезат во Македонија:

Русија; Канада; Украина Австралија Кина.

2.8 Заклучоци

Спроведувањето на Националната стратегија за развој на воздухопловството во РМ ќе отвори пат за отстранување на таквите препреки. Патиштата и водените патиша, со комплетирањето на планираните градби и одредени подобрувања, ќе бидат соодветни за предвидениот развој на туризмот. Железницата има многу мал удел во туризмот во моментов и нема да придонесе многу на среднорочен план. Повлекувањето на визниот режим за земјите-членки на ЕУ и дозволувањето влез со лични карти, исто така, ќе има големо влијание врз порастот на бројот на пристигнувања на туристи.


73 -73 | С т р а н а

3. Влијанија врз животната средина

Развојот на туристичката индустрија во Република Македонија, ако не е одржлив, може да претставува закана, особено за животната средина и природното наследство на земјата. Бидејќи постојат многу дефиниции и термини поврзани со одржливиот туризам, ние ја нагласуваме оваа: “Одржливиот туристички развој ги задоволува потребите на туристите и на регионите кои се домаќини на тие туристи, а истовремено ги штити и зголемува можностите за во иднина. Се предвидува да води кон управување на сите ресурси на начин кој ќе овозможи исполнување на економските, општествените и естетските потреби при одржување на културниот интегритет, суштинските еколошки процеси, биолошката разновидност и системите за поддршка на животот”.

3.1. Тековни притисоци врз локациите со природно наследство Како гранка на туризмот, еко-туризмот бара одржливост преку кој природните атракции, меѓу кои атракциите од природно наследство - планини, кањони, пештери, бездни, реки, езера, извори, минерали и термо минерални води, шуми и извонредни пејсажи, би останале непроменети и покрај туристичките активности. Можното негативно влијание на туристичката индустрија врз животната средина во Република Македонија се гледа првенствено преку влошување и исцрпување на природните ресурси, зголемување на загадувањето и физичко влијание. Природни ресурси Највисок притисок во смисол на искористување на природните ресурси се појавува кога тие се ретки или ограничени. Со туристичкиот развој, искористувањето на овие ресурси се зголемува, а соодветно на тоа се зголемува и притисокот. Едно од најголемите негативни влијанија на туристичкиот развој е преголемото искористување или неодржливото користење на водните ресурси. Водата се користи пред се од објектите за сместување преку санитарните системи, за готвење, чистење, пиење, хигиена, базени, наводнување итн. Преголемото користење на вода, особено во сувите области или во областите дефицитарни со вода, резултира со недостаток на вода за пиење за населението во областа каде водата се користи. Исто така, постои можност за деградација на водните екосистеми сместени во вододелниците од кои се исцрпува водата. Енергијата, храната и други суровини, кои може да не се обезбедуваат во доволни количини, се, исто така, фактор за негативното влијание на туристичкиот развој врз животната средина. Тоа се должи на фактот што, во туристичка сезона, големата побарувачка од овие ресурси за да се исполнат високите туристички очекувања се задоволува со големото исцрпување и транспорт, што го зголемува физичкото влијание и загаденоста.


74 -74 | С т р а н а

Загадување Загадувањето на воздухот и бучавата се предизвикани првенствено од земниот, воздушниот, патниот и железничкиот транспорт и пропорционално се зголемуваат со зголемувањето на бројот на туристи и нивната мобилност. Бучавата од транспортот и рекреативните возила е важен загадувачки проблем, кој речиси секогаш се занемарува. Тој е важен не само поради неговото влијание врз здравјето, туку и поради негативниот ефект врз дивиот свет преку менување на природните механизми на дејствување. Цврстиот отпад е еден од главните проблеми во областите со висока концентрација на туризам во Република Македонија. Недостатокот на управување со отпадот во локациите со природни богатства дури и го влошува проблемот со комуналниот цврст отпад во тие области. Управувањето со цврст отпад, кој првенствено се состои од собирање и исфрлање на отпадот, доколку се занемари, може да има негативен ефект врз водните и земните екосистеми, негативно влијание врз човечкото здравје и може да ја намали живописноста на туристичките локации. Во регионите со туристички активности, покрај отпадните води кои доаѓаат од локалното население и индустријата, загадувањето на отпадните води се зголемува и заради одводните системи на хотелите, рекреативните и другите објекти кои ги користат туристите. Во локациите со природно наследство - Охрид, Преспа и Дојран, и во делови од Националниот Парк Маврово што гравитира кон реката Радика, се прават извесни, но не целосно ефикасни напори за воведување на системи за собирање на отпадните води и пречистителни станици за третман на отпадните води. Во сите други области каде што има природно наследство, такви системи не постојат. Загадување на естетскиот пејсаж Често, туризмот не се интегрира во структурите со природни карактеристики и автохтоната архитектура на одредиштето. Големите, доминантни одморалишта/центри со различен дизајн може да се издвојуваат од природната средина и може да дојдат во судир со автохтониот структурен дизајн. Недостатокот од планирање на користењето на земјиштето и спроведувањето на законска регулатива за изградба на многу места ја олеснуваат урбанизацијата долж речните или езерските брегови, долини и живописните патишта. Урбанизацијата ги вклучува туристичките објекти и помошната инфраструктура - како на пример патишта, станбени простори за вработените, паркинг, сервисни области и депонии. Физичко влијание Несоодветните градежни активности и развој на инфраструктурата, како, на пример, изградба на туристички објекти (сместувачки капацитети, водоснабдување, ресторани и објекти за рекреација), патишта и аеродроми, доведуваат до деградација на земјиштето и неповратна загуба на природните живеалишта и уништување на пејсажот. Еден основен пример на физичко влијание е изградбата на скијачки центар со сместувачки капацитети и објекти, за што често е потребно расчистување на пошумено земјиште. Во вакви ситуации, примарна заштитна мерка би бил план за контрола на урбанизацијата на туристичките викенд населби. Друг чест случај е незаконското градење на


75 -75 | С т р а н а

разни туристички структури на бреговите на природните езера. Негативните влијанија се очигледни, не само во деградацијата на околните планински екосистеми, туку и во директното загадување на самите езера. Постојат многу примери за ова (Лагадин на Охридското Езеро, 1.200 викендици околу Мавровското Езеро во Националниот Парк Маврово, итн.). Вредно е да се напомене дека желбата за повеќе туристичко-рекреативни центри на сметка на заштитата на природните живеалишта (особено планинските извори и потоци, заедниците кои живеат во висока трева, итн) се повеќе расте.

3.2. Статус на локација со природно наследство Република Македонија изобилува со исклучителни терестријални и водни живеалишта и многу важни растителни и животински видови кои во моментов се подложни на антропогени влијанија, меѓу кои и влијанието и притисокот од туризмот. Заштитата е несоодветна, бидејќи мрежата на заштитени области е недоволна и не е вопоставена врз основа на специфични и систематски критериуми. Планови и активности за управување на загрозените живеалишта или видови не постојат или се неефикасни (освен во трите национални парка). Природно наследство значи делови од природата и локации кои се состојат од геолошки, физички и географски или биолошки формации или групи на такви формации кои имаат исклучителна вредност од естетски, конзервациски и научен аспект. За природно наследство може да се сметаат:

заштитени области, строго заштитени или заштитени диви видови, карактеристични минерали и фосили или спелеолошки објекти.

Екосистем значи простран, динамичен комплекс од биоценоза и нежива средина, којашто заемно дејствува како функционална целина. Природното наследство е дел од одреден дефиниран екосистем. Земајќи го ова предвид, најважните екосистеми и, во нивни рамки, локациите со природно наследство во Република Македонија кои имаат туристичко значење се планинските и водните екосистеми. Сегашниот статус на клучните екосистеми во Република Македонија е одраз на локалните еколошки услови во кои тие се развиваат, глобалните климатски промени и степенот на антропогено влијание врз поединечните екосистеми. Еколошки статус на планинските екосистеми Растителните и животинските компоненти на планинските екосистеми генерално не се загрозени и нивната распределба и зачувување одговара на специфичните еколошки услови на секој планински масив. Планинските екосистеми во трите национални парка на Република Македонија (Галичица, Маврово и Пелистер) се заштитени со посебна правна регулатива и планови на управување. Засега, само Националниот Парк Пелистер е национален парк со План на управување, заедно со деловен план кој предвидува туристички развој.


76 -76 | С т р а н а

Националните Паркови Маврово и Галичица се во процес на изготвување на нивните Планови на управување. Факторите кои влијаат врз состојбата на планинските екосистеми се различни. Тука спаѓа преголемото искористување на пасиштата и неконтролирано собирање на одредени растителни видови за продажба или лична употреба. Изградбата на ски-лифотви, планинарски кули, телевизиски предаватели и други воздушни системи, кои обично се инсталираат на планинските врвови, често предизвикуваат деградација на некои од тие растителни заедници, со што се ограничува нивната дистрибуција на планинските врвови (заради конфигурацијата на теренот, силни ветришта, итн.). Во однос на животинската компонента на планинските екосистеми, индиректните антропогени влијанија не ја загрозуваат стабилноста на популациите. Единствена закана за животинската компонента на планинскиот екосистем е нелегалниот лов, кој во рамките на националните паркови е минимален, поради присуството на ловочуварите и контролите. Еколошки статус на водните екосистеми во Република Македонија Статусот на Охридското Езеро е малку подобар отколку оној на другите две природни езера, Преспанското и Дојранското. Сепак, потребно е соодветно функционирање на постојниот интегриран систем на собирање/третман на комуналните и индустриски отпадни води долж брегот на целото езеро. Еден од главните уништувачи на Охридското Езеро, како главна туристичка дестинација и истовремено локација со природно наследство, е езерскиот сообраќај, кој главно се состои од превоз на патници на Охридското Езеро за време на туристичката сезона. Загадувањето предизвикано од моторните чамци, особено испуштањето на нафта и бензин директно во езерото, во голема мера придонесува за целокупното загадување на езерото. Управувањето со цврст отпад, особено на плажите на езерото, не е на задоволително ниво. Постојаното намалување на нивото на вода на Преспанското Езеро со текот на годините негативно влијае врз состојбата на површинската/плутачката вегетација и животинските заедници во крајбрежната зона на езерото. Присуството на големи количини органиски мил на дното на езерото го забрзува процесот на еутрофикација, која се манифестира со појава на фитопланктонски расцветувања во летниот период. Со тоа, квалитетот на водата и видливоста се намалува, што има негативно влијание врз туризмот во таа област. Статусот на Дојранското Езеро е најалармантен. Од 1988 година па наваму, нивото на водата драстично опадна, што придонесува за намалување на длабочината на водата и нејзино повлекување од брегот, придружено со целосно губење на крајбрежната зона и нејзините биолошки заедници. Забрзаната еутрофикација доведе до интензивно таложење и драматично намалување на епи-бентичките заедници, како и сериозни промени во структурата на микрофлората на алгите. Овие промени особено влијаат врз зоната на трски и другата водна макрофитска вегетација. Со цел да се поврати нарушената еколошка рамнотежа, се прават напори да се донесат дополнителни количини на вода во езерото, со што се очекува да се подобри состојбата на биолошките заедници во рамки на езерскиот еко-систем. Сега се забележува постепено враќање на туристите на Дојранското Езеро.


77 -77 | С т р а н а

Стаусот на речните екосистеми во Република Македонија, исто така, е алармантен. Речиси сите реки се под големи директни и/или индиректни антропогени притисоци. Состојбата со најголемиот реципиент на сите видови отпадна вода (комунална, индустриска и земјоделска) - реката Вардар е најлоша. Состојбата со другите речни еко-системи (Брегалница, Црна, Лепенец, Пчиња, Злетовица итн.) е слична. На некои реки се градат резервоари, кои претставуваат мијалник за перзистентните/нерастворливите материи (пр. Калиманци и Тиквешко Езеро). Во резервоарите кои обезбедуваат вода за пиење или индустриска вода (Мавровица, Стрезово, Турија), покрај забележливите мали влијанија од природната еутрофикација, се забележуваат и намалувања на квалитетот во последните години, поради несоодветна продажба и искористување на рибите. Бентичките заедници во речните екосистеми се намалуваат, што на крај ќе доведе до намалување на рибната популација. Шест од дваесет ендемски рибни видови во Република Македонија се сретнуваат во речните екосистеми. Три од нив се сметаат за глобално загрозени видови. Мочуришната вегетација која се развиваше на големи површини на мочуришта и блата во сите долини на Македонија забележа големи промени со минатите режими на исушување, кои повеќето од овие екосистеми ги претворија во обработлива земја. Реликтните водни живеалишта заедници, кои денес се појавуваат главно во делови, се најзагрозени. Некои од нив, кои беа присутни близу до природните езера, се уништени само заради тоа што претставуваат недобредојдена мочуришна вегетација. Некои од водните живеалишта кои се се уште зачувани, се важни за објаснување на генезата на вегетацијата на водни живеалишта во Република Македонија. Само Белчишкото Блато се уште постои во оригинална состојба, каде популацијата на видри (Lutra lutra), глобално загрозен вид, е најголема. Покрај нивните големи еколошки вредности како дел од водните екосистеми, водните живеалишта можат да имаат големи туристички вредности, особено за набљудувачите на птици. Узурпацијата/црпењето на вода од планинските извори и потоци често предизвикува исушување на планинските блата и мочуришта, а со тоа и деградација на заедниците на водните живеалишта. Вакви влијанија се забележани на планините Јакупица, Ниџе, Баба и Шар Планина.

3.3. Главни фактори за деградација на природата Основните фактори кои довеле до сегашната неповолна состојба на природата во Република Македонија ги вклучуваат генерално историските процеси, лошата социјално-економска состојба, несоодветното просторно планирање и несоодветното користење на земјиштето. Неколку основни причини за проблемите на спроведување на заштитата на природата:

Ниско ниво на образование и недостаток од информации особено во руралните области, што придонесува за ниското ниво на свест кај населението за односот меѓу човечките активности и животната


78 -78 | С т р а н а

средина, одржливото користење на биолошките ресурси и одржливиот трансфер на биотехнологија;

Се поголема сиромаштија, која не ги препознава принципите на одржлив развој, се манифестира преку незаконското преголемо користење на шумите и другите ресурси, прекумерното ловење и риболов, неодржливиот развој на земјоделството итн.;

Нецелосна законска регулатива; Слаб институционален капацитет во смисол на образуван и обучен

персонал, опрема и ресурси; Неконтролираната урбанизација, де-аграризацијата (во традиционален

смисол) и индустријализацијата се главните процеси кои ја нарушуваат еколошката рамнотежа (земајќи го предвид кумулативниот ефект од загадувањето);

Стагнација на економијата и користење на застарени технологии и недостиг на третман на отпадните води и отпадните гасови, што доведува до уништување на природата;

Процесот на профитабилна заработка во високо конкурентни пазарни услови, постојаниот тренд кон глобализација и фаворизирање на понови, попрофитабилни видови кои целосно ги истиснаа автохтоните, ниско производни и/или помалку профитабилни генетски типови.

Влијание на пожарите во локациите на природно наследство врз туризмот Пожарите во Република Македонија најчесто се подметнати или резултат на невнимание. Обемот значително се зголеми во последната деценија, а ризикот од диви пожари се очекува да расте. Мноштвото големи пожари во последните години во Република Македонија ја откри ранливоста на туристите и туристичките објекти од директните или индиректни ефекти на дивите пожари, особено во најпосетените области со природно наследство во летниот период. Примери се Националниот Парк Галичица, Националниот Парк Пелистер и Споменикот на природата - Охридското Езеро. Пожарите кои горат во услови на екстремни временски услови се закана за камповите, националните паркови и другите туристички центри. Од друга страна, туристите не секогаш се свесни за потенцијалната закана од тоа да останат заробени од дивите пожари или да бидат извор на пожар заради невнимателно ракување со оган за скара или пушење. Постојат две нивоа на влијание врз туризмот предизвикани од пожар во локациите со природно наследство: хронично и акутно.

Хронично влијание врз туризмот Видовите растенија и дрвја со ниска толеранција кон пожари не можат да се регенерираат, така што биодиверзитетот се намалува. Истовремено, ерозијата на незаштитената почва се зголемува, со што се намалува плодноста на почвата. Кога биодиверзитетот и пределските/пејсажните атрибути на локациите со природно наследство се деградирани, се намалува туристичката вредност на туристичките атракции во локацијата, како и самите природните атракции. Со губење или влошување состојбата на биодиверзитетот и пејсажот, туристичките атракции и потенцијал може драматично да се променат во негативен смисол.


79 -79 | С т р а н а

Акутно влијание врз туризмот

Подраматично и поакутно е кога ќе се појави пожар во локациите со природно наследство кој ќе ги принуди туристите да се евакуираат од областа.

3.4. Главни карактеристики на движењето на посетители на природни

богатства во секторот туризам Постоењето на туризмот во Република Македонија е тесно поврзано со нејзината поволна географска позиција, што овозможува услови за туристички развој во рамки на регионот. Многу важни елементи на туристичката понуда зависат од убавините на нејзиното природно наследство. Регионалната дистрибуција на приливите на туристи укажува на тоа дека западниот регион на Македонија забележува најголем број на туристички посети. Тоа е резултат на високата концентрација на природни туристички атракции во овој регион. Како резултат на ова, македонските најпопуларни и најразвиени туристички центри се сместени тука: Попова Шапка, Маврово, Охрид, Струга, Преспа, Пелистер и Крушево. Друга тенденција, која е особено карактеристична, е концентрацијата на прилив на туристи во езерските области и во главниот град. Во нив се слеваат во просек 70% од вкупните туристички посети. Приливот на гостите во езерските области, пред се оние во кои се наоѓаат локациите со природно наследство, е резултат на следново:

Езерските области апсорбираат наголем дел од туристичките посети (просек 46.7%) бидејќи тие, исто така, се и најразвиените туристички места во Македонија (особено Охридското Езеро).

Постои добра комуникација меѓу езерските области и другите региони. Автопатите се дел од регионалната и меѓународната патна мрежа. Аеродромите Петровец и Охрид се во нивна близина.

Покрај регионот на Охридското Езеро, други места од интерес за туризмот се Преспанското Езеро и Дојранското Езеро. Зимските центри на Шар Планина, Бистра, Крушево, Пелистер и Кожув се, исто така, дел од листата на најпосетени места. Планините и планинарските домови во Република Македонија, заедно со излетничките места, привлекуваат посетители чија цел е планинарење, пешачење, велосипедизам и други спортови или слободни активности, разгледување, собирање диви растенија или печурки кои се користат во исхраната или во медицината. Овие места се посетени првенствено за време на викендите и одморите. Обично, секое поголемо населено место има своја омилена излетничка дестинација: пр. Скопје (Матка, Марков манастир, Сарај, Водно), Кичево (Крушино); Тетово (Теќе, Лешочкиот Манастир Св. Атанасиј); Куманово (Реката Пчиња, Скачковце, Градиште, Стрновац); Берово (Беровско Езеро); Струмица (Манастирите Велјуса и Водоча, како и Колешинските и Смоларските водопади); Битола (Баба Планина) итн.


80 -80 | С т р а н а

3.5. Правни аспекти на заштитата на природното наследство Националниот закон во областа на животната средина е во постојан процес на приближување и усогласување со законите на Европската Унија. Целосна хармонизација со законската регулатива на Европската Унија ќе се постигне кога ќе се подготват подзаконски акти врз основа на законите во областа на животната средина. Ова, исто така, ќе придонесе кон зголемување на еколошките стандарди и придобивките кои опфаќаат заштита и унапредување на природното наследство. Беа разгледани неколку најважни сектори од областа на животната средина, со цел да се определи правниот еколошки статус од аспекти кои се суштински поврзани со туризмот. Хоризонталниот сектор е составен од ОВЖС (Оценка на влијанието врз животната средина) и СОЖС (Стратегиска оценка на животната средина). Процесот на спроведување на обврските од ОВЖС и СОЖС е во тек. Значителни чекори се преземаат во однос на еколошката свест и пристапот до информации од областа на животната средина, вклучувајќи го и подготвувањето на стратегија за комуникација и подигање на јавната свест. Законот за животна средина ги вклучува основните одредби на еколошка одговорност во однос на заштитата и санација на штети во животната средина. Во секторот за квалитет на воздух, треба да се изготви Национална програма за мониторинг на квалитетот на амбиенталниот воздух, а мониторингот на квалитетот на воздухот треба да се подобри. Сите големи извори на загадување се идентификуваат во катастар. Стандардите за квалитет на воздухот треба да се усогласат и со Насоките за квалитет на воздухот на Светската Здравствена Организација (СЗО). Управувањето со отпад е еден од најсериозните и најочигледните еколошки проблеми во Македонија. Законот за управување со отпад треба да биде усогласен со acquis, а политиката за управување со отпад, дефинирана во Националниот Еколошки Акциски План (НЕАП) (од 1996 година, ревидиран во 2006 година), треба повторно да се разгледа и да ги вклучи целите посочени во acquis. Недостатокот на соодветна инфраструктура генерално го отежнува соодветното исфрлање на отпад, пред се, исфрлањето на опасен отпад. За да се усогласи со acquis во областа на управувањето со отпад, треба да се направат големи инвестиции. Напорите за селектирање и рециклирање на отпадот со кои во голема мера би се придонесло кон минимизирање на отпадот се или непостоечки или многу мали. Што се однесува до секторот води, постои недостиг од интегриран пристап кон управувањето со водните ресурси, преклопување на одговорностите и надлежностите, недостиг од институционална координација и неефикасна реализација, слаба примена на законските обврски за квалитет на вода, недостаток на соодветни законски обврски, недостаток од пречистителни станици за третман на отпадни води, недоволни мрежи на одводниот систем, застарен или никаков систем за мониторинг на квалитетот на водите. Многу градски системи за водоснабдување се во незадоволителна состојба, постои недостаток од системи за водоснабдување во руралните области, системите за


81 -81 | С т р а н а

наводнување генерално се во лоша состојба, стапката на наплата на даноци е ниска, постојат ограничени податоци за потрошувачката на вода, дренажните системи се во лоша состојба, итн. Сите овие проблеми сериозно и наштетуваат на одржливоста во користењето на водата во Република Македонија. Во Закон за води, кој беше усвоен во 2008 година, вклучен е принципот на интегрирано управување со води и јасно да се дефинираат улогите и одговорностите во секторот води. Законот треба допрва да се спроведе. Во секторот природа, поголем дел од законската регулатива на Европската Унија за зачувување на природата е отсликано во Законот за заштита на природата. Меѓутоа, потребни се големи напори за развој на подзаконската регулатива, како и обезбедување на спроведување на законите. Управувањето со заштитените области е нецелосно, со исклучок на националните паркови, а во одредени случаи и не постои, освен закони кои предвидуваат интегрирана заштита во и надвор од заштитените области. Во секторот постојат неколку проблеми, како, на пример, недостаток од воспоставување на меѓу-секторски пристап за зачувување на биолошката разновидност, несоодветно ниво на усогласеност со националната и законската регулатива на Европската Унија, недостаток од информации за управувањето со природата, ниско ниво на јавна и институционална свест и непостоење на мониторинг систем за биодиверзитетот.

3.6. Улоги и одговорности Министерството за животна средина и просторно планирање е целосно одговорно за управување и надзор на заштитени области и заштитени видови. Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство е одговорно за управување со шумите и заштита на шумите надвор од заштитените области, како и за регулирање на ловот и риболовот и заштитата на растенијата (под заштита на растенијата се подразбира земјоделски растенија). Согласно Законот за заштита на природата (“Службен весник на РМ”, бр. 67/04), националните паркови се трансформираат во Институции за национални паркови, кои се одговорни за управување со националните паркови. Административниот надзор на нивното работење го врши Министерството за животна средина и просторно планирање, а Службата на животната средина (во рамки на Министерството за животна средина и просторно планирање) врши професионален надзор на нејзините активности. Дирекцијата за заштита на растенија и Државен инспекторат за шуми и лов се органи во состав на Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство. Табелата 3.1 подолу ги претставува улогите и одговорностите на институционалните тела кои работат на полето на заштитените области и заштитените видови.

Табела 3.1: Улоги и одговорности на институционалните тела за клучните еколошки функции

Клучни функции на управување со животната средина

Одговорна институција

Регулирање Министерство за животна средина и просторно планирање

Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство

Креирање политики и планирање Министерство за животна средина и


82 -82 | С т р а н а

просторно планирање Министерство за земјоделство,

шумарство и водостопанство

Мониторинг Министерство за животна средина и просторно планирање

Единици на локална самоуправа – Општини

Регистрација на лиценци и дозволи Министерство за животна средина и просторно планирање - Служба за животна средина

Инспекција Министерство за животна средина и просторно планирање - Државен инспекторат за животна средина

Единици на локална самоуправа – Општини

Примена на законски инструменти во врска со природните богатства

Министерство за животна средина и просторно планирање - Државен инспекторат за животна средина

Единици на локална самоуправа - Општини

Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство - Државен инспекторат за шумарство и лов

Финансиски планови и економски инструменти Министерство за животна средина и просторно планирање, Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство

Министерство за финансии

Информирање и консултации со јавноста Министерство за животна средина и просторно планирање

Јавни информативни канцеларии; Единици на локална самоуправа -

Општини Универзитети НВО Професионални асоцијации

Извор:Различни Министерства, општини, НВО, универзитетски и професионални тела

3.7. Заклучоци

Управувањето со отпадот и со животната средина во целина е лошо, процедурите и спроведување се слаби. Недостигот од примена на регулативата за планирање на користењето на земјиштето и изградба овозможи урбанизација долж речните и езерските брегови. Водните екосистеми се под голема закана од голем број притисоци.


83 -83 | С т р а н а

4. Пазари и Маркетинг

Пазари

4.1 Пристигнувања и ноќевања Статистичките податоци кои постојат и според кои може да се разгледа еволуцијата на туризмот во Македонија доаѓаат од два извора. Првиот извор се граничните премини, а вториот се податоците доставени од регистрираното сместување. Второнаведениот извор е најчесто цитиран како “службена“ статистика. Податоци од граничните премини

Министерството за внатрешни работи функционира на граничните премини во Република Македонија. Податоците собрани при пристигнувањето и заминувањето на странците се сметаат за недоволно детални за да може да се направи прецизна процена на странскиот туризам. Граничните премини ги бележат пристигнувањата и заминувањата на странските државјани. Бројките кои се однесуваат на заминувањата се од 20 до 30 % пониски од оние во однос на пристигнувањата, а се претпоставува дека тоа е поради фактот што се спроведува построга контрола при пристигнувањето на странците.

Табела 4.1: Пристигнувања во Македонија 2000-2006 според начин на транспорт

Начин 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Воздух 262.972 104.809 115.667 104.197 104.638 129.238 119.529

Железница 67.358 33.119 41.001 42.454 41.467 43.797 53.472

Пат 2.534.366 1.592.430 1.922.462 2.035.900 2.447.648 3.072.814 3.196.288

ВКУПНО 2.864.696 1.730.358 2.079.130 2.182.551 2.593.753 3.245.849 3.369.289 Извор: Министерство за внатрешни работи

Табелата 4.1 погоре и Табелата 4.2 подолу ги претставуваат бројките на пристигнувања на гостите обезбедени од Министерството за внатрешни работи и ова покажува дека доминацијата на патничкиот сообраќај во пристигнувањата (95%) е зголемена како начин на патување од 2000, година бидејќи воздушниот сообраќај како начин на патување не се врати на нивото од 2000 година по конфликтот во 2001 година.

Табела 4.2: Удел на пристигнвуања според начин на транспорт, 2000 и 2006

% 2000 2006

Воздух 9,2 3,5

Железница 2,4 1,6

Пат 88,5 94,9

Вкупно 100,0 100,0 Извор: Министерство за внатрешни работи

Не се прибираат редовно податоци од страна на службениците за имиграција за видот на посета - транзит, денови или туристи (еднодневен престој или повеќедневен престој во Република Македонија). Во 2004 година Државниот завод за статистика спроведе излезна анкета за странските гости за период од четири месеци во текот на главната сезона, но, и покрај важноста и вредноста на анкетата, не е сигурно дали или кога истата ќе се повтори. Според таа


84 -84 | С т р а н а

анкета, чии резултати се прикажани во Табела 4.3 подолу, идентификувани се 29% пристигнувања како туристи (кои остануваат на едно или повеќе ноќевања).

Табела 4.3: Вид на посета

%

Дневна посета 28,41

Транзит 42,53

Посета со престој 29,06

Вкупно 100,0 Извор: Државен завод за статистика

Иако ова е само една анкета која е валидна за една година, со примената на овој размер врз податоците за пристигнување во периодот од 2000 до 2006 година, може да се направи проценка за бројот на пристигнувања на туристи за овој период и ова е прикажано во Табелите 4.4(1) и 4.4(2) подолу. Табела 4.4(1): Проценети пристигнувања на странски туристи 2000 - 2006 (29% од

вкупни пристигнвуања)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Туристи 832.478 502.842 604.195 634.249 753.745 943.244 979.115 Извор: Податоци од Министерство за внатрешни работи и Анкета за 2004 на Државниот завод за

статистика

Табела 4.4(2): Проценети пристигнувања на странски туристи 2000-2006 (29% од вкупните пристигнувања)


85 -85 | С т р а н а

Извор: Податоци од Министерство за внатрешни работи и Анкета за 2004 на Државниот завод за

статистика Врз основа на оваа проценка и дозволувајќи +/- 5% грешка, во 2006 година Република Македонија ја посетиле помеѓу 930.000 и 1.020.000 туристи. Сезонската распределеност на странските посети (од сите видови) укажува на тоа дека главнината на посети е во летниот период (јули, август и септември), додека висока посетеност има и за време на новогодишните и божиќните празници, т.е. во период на зимските одмори. Овој сезонски тренд е сличен како за сите гости (прикажан во Табела 4.5 подолу) - од 450.000 во главната сезона во август, до нешто над 150.000 во февруари, а за туристите кои остануваат во регистрирано сместување (прикажано во Табела 4.6 подолу) – од над 60.000 посети во август до 20.000 во февруари. Табела 4.5: Пристигнувања на гости според месец-2006

Проценет број на туристи 2000-2006 (29% од вкупни пристигнувања )

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006


86 -86 | С т р а н а

Извор: Министерство за внатрешни работи

Табела 4.6: Ноќевања на странски гости според месец-2006


Во 2006., статистичките податоци на граничните премини, исто така, ја бележеа и националноста на гостите. Бидејќи ова е понатаму анализирано според видот на посета, овие податоци не даваат јасна слика за релативната важност на изворните пазари на туристи. Министерството за внатрешни работи спроведува постапка за воведување системи за Интегрирано управување со граници. Од основно значење е

Преноќувања на странски гости во регистрирани сместувачки капацитети

- 2006 според месец

0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

Јан Фев Март Апр Мај Јуни Јули Авг Септ Окт Ное Дек

Пристигнувања на гости според месец - 2006

0 50.000

100.000

150.000

200.000 250.000

300.000

350.000

400.000 450.000

500.000

Јануари

Февруари Март

Април

Мај Јуни Јули Август

Септември

Октомври Ноември

Декември


87 -87 | С т р а н а

Државниот завод за статистика и Секторот за туризам при Министерството за економија да бидат вклучени во Комитетот за координација на овој проект. Податоци од регистрираното сместување Податоците од овој извор можат да наведат на погрешни заклучоци. Бројот на регистрирани “посети“ не е еднаков на бројот на туристи. Првенствено, ова е поради тоа што многу гости остануваат во повеќе од едно сместувалиште и притоа се регистрираат повеќе пати. Второ, голем дел од туристите не остануваат во регистрирано сместување, туку кај пријатели и роднини, во приватно сместување или во друг вид сместување, кое Државниот завод за статистика не може да го регистрира. Со оглед на фактот дека не постојат редовни податоци за бројот или процентот на гостите дојдени кај пријатели или роднини, информациите што се земаат од сместувалиштата не може да се применат на сите гости. Сепак, гостите кои престојуваат во регистрирани сместувалишта се оние што најверојатно биле под влијание на некоја промотивна активност и кои резервирале сместување преку агенции или директно. Од тие причини, нивниот профил е прилично индикативен за тоа каде би било најдобро да се насочат промотивните и рекламните активности. Туризмот во Македонија кулминираше во доцните 1980-ти години. По стекнувањето независност, беа регистрирани постепени зголемувања, до највисокиот регистриран број ноќевања од скоро 225.000 во 2000 година, како што може да се види од Табела 4.7 подолу.

Табела 4.7: Регистрирани странски гости 2000-2007

Година Регистрации

2000 224,016

2001 98,946

2002 122,861

2003 157,692

2004 165,306

2005 197,216

2006 202,357

2007 230.080


Податоците за регистрирани сместувачки капацитети во табелата 4.7, исто така, укажуваат на тоа дека туризмот во Македонија тукушто се врати на нивоата од 2000, заради внатрешниот конфликт во 2001 година. Подетална студија за изворните пазари на овие регистрации открива дека повеќето регионални пазари се обновиле од 2001 година па наваму. Меѓутоа, Албанија и Бугарија сè уште не се вратиле на нивните претходни нивоа. Ова можеби е делумно резултат на значителните активности за развој на туризмот во нивните сопствени земји, кои се конкуренти на Македонија. Во Европа постои ограничено обновување, пред сè од главните пазари во Германија и Обединетото Кралство. Австрија и Италија ги надминаа нивоата на гости од 2000 година. Некои помали пазари, каде што основата беше на


88 -88 | С т р а н а

пониско ниво, покажаа повисоки стапки на пораст. Бројот на гости од Австралија, Азија и Израел се зголеми рапидно. Пазарите на САД и Канада се покажаа како доста слаби, што е делумно резултат на намалениот број на хуманитарни работници кои доаѓаат во Македонија и несигурноста од патување после нападите што се случија на 11 септември. Најголемите изворни пазари според националност во 2007 година се прикажани на табела 4.8 подолу и целосно ги претставуваат тековните и раните периоди на оваа декада, во која земјите, особено во првата половина на табелата, ја задржаа својата позиција речиси непроменета во текот на целиот период.

Табела 4.8: Најголемите 15 пазари за регистрации на странски гости - 2007

Ранг Земја на потекло Регистрации 2007 % промена од 2000

1 Србија-Косово-Црна Гора 44,661 26

2 Грција 28,618 35

3 Бугарија 18,901 -21

4 Албанија 17,573 -20

5 Словенија 13,046 147

6 Хрватска 12,326 165

7 САД 8,907 34

8 Турција 8,840 -8

9 Германија 7,978 -34

10 Велика Британија 5,789 -10

11 Италија 5,186 102

12 Босна и Херцеговина 5,123 17

13 Холандија 4,887 51

14 Австрија 3,705 -32

15 Франција 3,594 -14 Извор: Државен завод за статистика

Оваа табела покажува ширење на изворните пазари, иако постои голема зависност од земјите од регионот и релативно помал број од Западна Европа. Вкупно земено, бројот на гости и ноќевања сè уште е за околу 10% понизок од 2000 година. Заради повеќекратните регистрации, од овие податоци не можат да се добијат значајни податоци за должината на престојот.

4.2 Сезонска природа Податоците од Табелите 4.9 и 4.10 подолу ја покажуваат сезонската природа на ноќевањата во регистрирани сместувачки капацитети според странски и домашни гости за 2006 (најновите расположливи детални извештаи). Флуктуациите/колебањата кои се прикажани во текот на годината се слични на оние од претходните години и, исто така, се сметаат за одраз на тековната состојба.

Табела 4.9: Сезони на ноќевања на странци во регистрирани сместувачки капацитети 2006


89 -89 | С т р а н а


Табела 4.10: Сезони на домашни гости во регистрирани сместувачки капацитети

2006


Графиконот покажува дека обемот на ноќевања на домашни и странски гости може во голема мера да се споредува со бројките за месеците меѓу јуни и септември. Во јули и август постои значителен пораст на домашните ноќевања. Не постои значително зголемување на бројот на ноќевања на странски гости во текот на летото. Ова веројатно покажува дека високиот процент на странски посети е од деловен карактер, со опаѓање на деловните патувања, кое се

Преноќувања на домашни гости во регистрирани сместувачки капацитети


0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

Јан Фев Мар Апр Maј Jуни Jули Авг Сеп Oкт Ное Дек

Преноќувања на странски гости во регистрирани сместувачки капацитети


0

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000

60.000

70.000

Јан Фев Март Апр Мај Јуни Јули Авг Септ Окт Ное Дек


90 -90 | С т р а н а

компензира со соодветно зголемување на патувањата поврзани со одмор и летување во текот на летото. Постои нагорен тренд кај ноќевањата на домашни туристи и туристи од Грција во месец јануари, пред сè заради зимските спортови. Летниот бран на домашна побарувачка од сместување, пред сè, се однесува на капацитетите за кампување и капацитетите на приватно сместување.

4.3 Искористеност на сместувачките капацитети

Податоците собрани од Државниот завод за статистика не дозволуваат пресметување на зафатените сместувачки капацитети за секој месец во годината, туку само на годишна основа. Покрај тоа, пресметката е заснована на сите единици за сместување кои се отворени во текот на целата година, иако голем број од нив функционираат само за време на „сезоната“. Во 2005., само 78% од хотелите работеа во текот на сите 12 месеци од годината. 5% работеа повеќе од 5 месеци, а 7% беа отворени помалку од пет месеци. Годишното ниво на искористеност од 39% - како што се наведува од Државниот Завод за статистика - е доста генерализирано и пониско отколку во реалноста. Меѓутоа, следново е очигледно:

Искористеноста на капацитетите на Охридското Езеро и Преспанското Езеро е висока само во краток период во текот на летната сезона, иако до одредена мера таа се одржува и во сезоните блиски до летната, поради честото организирање конференции

Планинските сместувачки капацитети се главно неискористни во текот на летото, додека само во краток период од зимата тие имаат висок процент на искористеност, и тоа главно поради ограничениот зимски распуст.

Скопје и останатите деловни центри имаат поеднаква распределба на искористеност на објектите во текот на годината, со намалувања во текот на викендите или за време на празници.

Искористеноста на бањските капацитети е подеднаква во текот на целата година.

Подеднаквото распределување на училишниот летен и зимски распуст би помогнало во подобрувањето на искористеноста на капацитетите.

4.4 Профил на странските гости Единствени податоци кои се на располагање во врска со профилот на странски (нерезидентни) гости и целта на нивните посети се собираат секои пет години во две анкети што се прават на граничните премини и во сместувачките капацитети - „Анкета за странски гости – гласање на граничните премини 2004“ и „Анкета за странски гости - во сместувачки капацитети“. И двете беа спроведени во периодот од јуни до септември, а резултатите се оценуваат и според нив се оформуваат годишните податоци. Табелата 4.11 подолу дава преглед на сите гости кои ги минале границите во 2006, од кои само 29% се туристи кои остануваат во земјата со едно или повеќе ноќевања.


91 -91 | С т р а н а

Табела 4.11: Вид на странски гости

Вид на посета %

Дневна посета 28.4

Транзит 42.5

Посета со престој 29.1

100.0 Извор: ДЗС анкета на граничен премин

Еднодневните гости и во помала мерка, транзитните туристи значајно придонесуваат кон стопанството со нивната потрошоувачка. Во 2006 година, просечната потрошувачка на дневните гости беше 3.153 денари, а на транзитните - 1.125 денари. Анализата на целта на посетата на туристите, прикажана во Табела 4.12 подолу, укажува на тоа дека, генерално, четвртина од туристите имаат за цел некоја деловна активност, додека една четвртина доаѓаат за одмор. Висок процент - речиси 40% - доаѓаат во посета на пријатели или роднини (ППР). Во зависност од изворниот пазар, кај целта на посетата постојат значителни варијации. Најголем број од гостите од Србија,Косово и Црна Гора доаѓаат во посета на роднини и пријатели, додека пак Албанците почесто доаѓаат на одмор. Сепак, прикажаната намера за патување од соседните земји треба да се земе со резерва. Во секој случај, податоците за другите земји веројатно се поверодостојни. Постои висок степен на посети на пријатели и роднини и од други земји - тоа е една од три посети. Туристичките посети и деловните посети се слични и од тие пазари - секој со по 27%.

Табела 4.12: Цел на посета на странски туристи - %

Земја Одмор Работа

Пријатели и

роднини Друго

Албанија 63.2 5.5 28.9 2.3

Бугарија 55.4 25.2 10.4 9.0

Грција 45.6 13.1 32.9 8.4

Србија, Косово, Црна Гора 11.6 24.8 58.7 4.9

Друго 27.6 27.0 33.3 12.1

ВКУПНО 26.0 24.0 39.0 6.7 Извор: ДЗС анкета на граничен премин

39% гости на пријатели и роднини е многу близу до процентот на оние кои се сместуваат во семејства. Постои голема фреквенција на гости што користат сопствено сместување - најмногу Македонци-иселеници. Најзначајно е тоа дека само 38% од туристите престојувале во комерцијално сместување, како што е прикажано во Табела 4.13 подолу. Голем дел од статистичките податоци за туризмот во Македонија се базира на податоците добиени од регистрираното сместување. Иако тие можеби не плаќаат


92 -92 | С т р а н а

комерцијални цени за сместувањето, 62% од гостите кои пестојуваат во сопствено сместување или кај семејствата имаат значителен придонес во стопанството. Наспроти податоците за дневните и транзитните туристи во поглед на потрошувачката, такви податоци за овој сегмент не се достапни.

Табела 4.13: Сместување користено од странски туристи - %

Земја Платено

сместување Пријатели и роднини

Сопствено сместување

Друго (автомобил)

Албанија 70.4 29.6 0.0 0.0

Бугарија 80.7 19.4 0.0 0.0

Грција 54.2 45.8 0.0 0.0

Србија, Косово, Црна Гора 31.1 68.9 0.0 0.0

Друго 33.0 28.3 34.5 4.2

ВКУПНО 37.8 39.6 20.1 2.5 Извор: ДЗС анкета на граничен премин

Скопје е најпопуларна локација за еднодневен престој за сите странски гости, како што е покажано во Табела 4.14 подолу - како за оние кои користат комерцијални сместувачки капацитети, така и за оние кои престојуваат кај пријатели и роднини.

Табела 4.14: Локации на ноќевање на странски туристи

Локација %

Скопје 47.0

Битола 14.6

Гевгелија 0.6

Струмица 0.7

Охрид 13.0

Струга 5.7

Куманово 5.3

Крива Паланка 0.3

Друго 12.9

Извор: ДЗС анкета на граничен премин Туристите кои престојуваат во платени сместувачки капацитети го формираат главниот пазар кон кој е насочена туристичката индустрија. Ова е главниот сегмент кој треба да го привлечат Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот, сместувачките капацитети и тур-операторите и туристичките агенции. Од тие причини, нивниот профил е од особена важност. Во 2004 година, просечната должина на престојот на туристите во платени сместувачки капацитети изнесуваше 3,15 дена (2,15 ноќевања), што варираше во зависност од националноста, како што може да се види во Табела 4.15 подолу.

Табела 4.15: Просечна должина на престој на странски гости - денови

Земја Денови

Албанија 2.69


93 -93 | С т р а н а

Бугарија 2.58

Србија-Косово-Црна Гора 2.94

Грција 2.63

Австрија 3.13

Босна и Херцеговина 3.15

Хрватска 3.13

Франција 4.36

Германија 3.26

Италија 3.34

Холандија 3.50

Русија 2.83

Словенија 2.73

Турција 2.03

Обединето Кралство 3.87

САД 4.13

Друго 3.62

Просек 3.15 Извор: ДЗС анкета на граничен премин

Предвидливите посети на туристи од соседните земји, во просек, беа најкратки. Меѓутоа, престојот на гости од подалечните земји беше, исто така, релавитно краток, што укажува на фактот дека тоа биле кратки деловни посети и дека ја вклучуваат Македонија како дел од едно регионално патување. 82% од туристите веќе ја посетиле Македонија претходно, и голем број од нив се чести гости, како што може да се види во Табела 4.16 подолу. Еден на секои пет гости доаѓа за првпат. Ова е релативно добар баланс меѓу оние што доаѓаат првпат и туристите кои доаѓаат почесто, иако процентот на оние што доаѓаат првпат треба да се зголеми, со цел да се обезбеди подолгорочен пораст.

Табела 4.16: Претходни посети на Македонија

Посети %

Никогаш 18

Еднаш 19

2-3 пати 26

4 или повеќе 37

Вкупно 100 Извор: ДЗС анкета на граничен премин 2004

Табелата 4.17 подолу укажува дека странските гости покажуваат висок степен на независност во однос на организацијата на нивната посета во Македонија. 44% од нив тврдат дека не направиле претходен аранжман. Останатите 46% направиле претходни резервации. Само 10% се дел од групни или патувања преку туристичка агенција. Ова укажува на фактот дека е неопходно да се поведе рекламна кампања, чија цел ќе бидат потенцијалните гости, за да им се обезбедат информации за дестинациите и за сместувачките капацитети, односно директни контакти од капацитетите каде што ќе можат да извршат резервација.


94 -94 | С т р а н а

Табела 4.17: Организирана посета на странски туристи

Начин на организација %

Независно 44

Независно со претходни резервации 46

Независно резервирање преку туристички агент 3

Група преку агент 4

Група преку клуб, асоцијација, итн. 3 Извор: ДЗС анкета на граничен премин 2004

4.5 Активности на странските гости Анкетата на странски гости не обезбедува многу информации за активностите на гостите. Меѓутоа, некои увидувања можат да се извлечат од податоците. Податоците за потрошувачката дадени во Табела 4.18 подолу укажуваат на невообичаено висок процент на трошоци за сместување. Со оглед на фактот дека 85% од туристите изјавиле дека добиваат добра услуга за парите потрошени на сместување, високиот процент не рефлектира високи цени, туку помалку пари потрошени (од вообичаеното) на други активности. Очигледно, една од причините за ова е недостатокот на опции за забава, и посебно слабата малопродажба (во форма на занаетчиски производи и сувенири).

Табела 4.18: Трошоци на странски гости

Трошок %

Сместување 59

Храна и пијалок 27

Купување 11

Забава 1

Локален транспорт и друго 1

Извор: ДЗС анкета на граничен премин 2004 Гостите ги оценуваат можностите за екскурзии доста високо - 94% ги сметаат за добри или многу добри, како што може да се види во Табела 4.19 подолу.


95 -95 | С т р а н а

Табела 4.19: Оценување на можностите за екскурзии

Извор: ДЗС анкета на граничен премин 2004

Слично на тоа, природните убавини на земјата се мошне ценети, како што може да се види во Табела 4.20 подолу.

Табела 4.20: Оценка за природата и животната средина

Извор: ДЗС Анкета за сместувачки капацитети - 2004

Меѓутоа, мислењето за животната средина не е толку позитивно, како што е покажано во Табела 4.21 подолу, можеби како рефлексија на слабото управување со отпадот во многу делови од земјата.

Природа и животна средина

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Лоша Добра Многу добра

Можности за екскурзија

0

10

20

30

40

50

60

Лоши Добри Многу добри


96 -96 | С т р а н а

Табела 4.21: Оценка на еколошките услови

Еколошки услови

Извор: ДЗС Анкета за сместувачки капацитети – 2004

4.6 Заклучоци

Сегашните статистички податоци не дозволуваат јасна проценка на бројот на туристите и другите гости, ниту пак на нивната активност или потрошувачка во Република Македонија. Земјите кои граничат со Македонија го даваат најголемиот број туристи, додека западноевропските гости и оние од Северна Америка имаат поголема потрошувачка по посетител. Постои добро ниво на повторни гости, што укажува на задоволство од претходната посета. Најголем дел од патувањата се самостојно организирани, или, пак, воопшто не се претходно резервирани. Ова укажува на недостаток на пакет аранжмани кои се меѓународно достапни, или пак, што е поверојатно, на тоа дека на Македонија се гледа како на лесно пристапна земја за самостојно патување. Во моментот, статистичките податоци за туристите главно се однесуваат на оние кои користеле регистрирано сместување. Податоците од граничните премини, кои, иако се потенцијално поважни, во моментов даваат малку повеќе од индикација за обемот на туризмот во Република Македонија. Треба да се направи посеопфатна анализа на транзитните туристи, на дневните туристи и на оние што престојуваат во земјата, заедно со податоци за земјата на потекло и целта на патувањето. Податоците за искористеноста на капацитетите се неадекватни за проценка за потребите од додатно сместување за иднина. Исто така, недостигот на овие податоци не помага во идентификувањето на проблемите во однос на сезонската достапност на сместувачките капацитети.

Сегашните двојни петтогодишни истражувања помагаат да се добие делумен профил на странските гости, но тие треба да се комбинираат во единствено

Еколошки услови

0

10

20

30

40

50

Лоши Добри Многу добри


97 -97 | С т р а н а

годишно истражување, со цел да се добие неопходниот профил на гостинот, како и податоци за потрошувачката.

Маркетинг

4.7. Улогата на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот Агенција за промоција и поддршка на туризмот е оригинален термин кој се користи за да се опише организација којашто го предводи туристичкиот сектор во дестинацијата. Маркетинг на дестинацијата е примарна улога на Агенцијата. Таа може да има регулаторна и развојна функција, насочена кон обезбедување на разновидност, квалитет и стандард на производите кои му се потребни на пазарот. Таа може да има улога на фактор за развивање на човечки ресурси, со цел да обезбеди соодветен број обучени и вешти работници за туристичкиот сектор. На тој начин, нивото на квалитет на услугите ќе ги задоволи пазарните очекувања. Сите овие функции придонесуваат кон основната улога на ефикасен маркетинг на дестинацијата. Агенцијата е одговорна за преземање на маркетинг функциите и активностите кои туристичкиот сектор не може самиот ефикасно да ги изврши. Нејзините основни маркетиншки улоги може накратко да се објаснат на следниов начин:

1. Градење на имиџ на дестинацијата Агенцијата мора да го проектира имиџот на Македонија на меѓународно ниво. Овде се бара истражување на клучните атракции на Македонија за гостите од различни пазари и зголемување на свеста за целиот спектар на овие атракции, преку рекламирање, постојани односи со јавност и ширење на информации. Најголем дел од оваа задача е воспоставување моќен имиџ на бренд за дестинацијата Македонија, во која може да се промовираат и дестинацијата во целина и составните производи и услуги кои ги врши туристичкиот сектор. Агенцијата исто така, е одговорна за намалување на негативниот публицитет за дестинацијата, доколку и кога истиот ќе се појави.

2. Пазарно истражување и прибирање на информации Агенцијата треба, во име на туристичкиот сектор во целина, да ги испитува постојните и потенцијалните пазари. Тоа ќе го стори преку собирање директни и индиректни податоци за туризмот во однос на регионот и земјата. Тука се вклучени статистиката и профилите на гости; податоци за факторот на искористеност/исполнетост на капацитетите; податоци за трошоците; испитување на поединечните пазари или сегменти; итн. Агенцијата за промоција и поддршка туризмот ги анализира овие податоци со цел да ги идентификува пазарните трендови, да изготви проекции за раст и да идентификува можности за развој на производот. Оваа информација не треба само да се користи во маркетингот или развојот планиран од Агецијата туку може да се сподели со добавувачите и инвеститорите во туристичкиот сектор, со цел да им помогне при нивното планирање.


98 -98 | С т р а н а

Покрај статистичкото истражување, Агенцијата треба, исто така, да прибере информации за структурата на пазарите кои се извор на туристи со цел да идентификува нови можности, како и за најдобрите начини на пробивање на пазарот. Тоа вклучува составување датотеки за трговија и контакти со медиуми, кои се од особена важност и интерес за добавувачите во македонскиот туризам.

3. Обезбедување информации Потенцијалниот посетител, странскиот туристички сектор и странските медиуми гледаат на Агенцијата како на основен извор на сеопфатни и објективни информации за туристичките атракции, производи и настани во Македонија. Со цел да ја задоволи оваа перцепција, таа мора да направи напор да воспостави ефикасни системи за дистрибуција на информации. Тука се вклучени интернет страници на дестинацијата; канцеларии во странство за дистрибуција на промотивни и информациски публикации и материјали; туристички информациски центри во Македонија; датотеки на контакт лица во трговијата, медиумите и потрошувачите; итн. Од страна на Агенцијата треба да бидат подготвени соодветни комуникациски материјали кои ќе бидат дистрибуирани преку овие канали, како на пример печатени, аудиовизуелни материјали, материјали за прикажување, билтени, соопшенија до јавноста, итн. Целта на овој информативен сервис ќе биде да обезбеди соодветни информации до клиентот - трговија, медиуми и туристи - кога и каде и да им се потребни.

4. Пионер Агенцијата ќе ги испитува новите пазари, новите сегменти и новите маркетинг техники во име на туристичкиот сектор. За оваа цел, таа може да врши истражувачки мисии на пазарите кои се чини дека имаат потенцијал за пораст, пред да предложи промотивни активности за трговијата генерално. Таа, исто така, ќе испитува нови пазарни сегменти, пред се пазари од посебен интерес, со цел да утврди како може производот најдобро да се обликува и да му се презентира на сегментот. Исто така, ќе се тестираат нови маркетинг техники, како на пример електронски билтени до потрошувачите и други интернет техники.

5. Маркетинг координатор Агенцијата ќе врши координација на маркетинг активностите во име на туристичкиот сектор, прво, за да создаде повисок профил и влијание во корист на Македонија, и второ, за да ги намали трошоците во време и пари за партнерите во туристичкиот сектор. Ова обично добива форма на координација на промотивни настани, како, на пример, трговски изложби и промоции на потрошувачи, организирање продажни мисии и можност за рекламирање во медиуми со дистрибуција до целните групи. Покрај тоа, Агенцијата ќе им помага на “конкурентните” добавувачи и на малите, како и големите фирми да се комбинираат во заеднички промоции. Тие


99 -99 | С т р а н а

може да бидат производи – на пр., сместување или оператори на одредена активност, или тематски – на пр., наследство или патот на виното.

6. Мониторинг на задоволството на гостинот Како клучен дел од нејзината истражувачка работа, Агенцијата редовно ќе ги анкетира гостите, со цел да го идентификува нивото на нивното задоволство од квалитетот на производите и услугите кои ги добиваат, вредноста која ја добиваат за потрошените пари итн. Исто така, ќе се идентификуваат и пропустите и недостатоците кај производите и услугите. Овие информации ќе се користат за да се стимулира подобрување на стандардите и да се поттикне соодветна обука во рамки на туристичкиот сектор.

4.8 Маркетингот во Македонија како туристичка дестинација Влада Секторот за туризам и угостителство при Министерството за економија во моментов исполнува мал дел од одговорностите на Агенцијата за промоција и поддршка на уризмот. Поделено е на две единици: една за политика и планирање и друга за лиценцирање и класификација на производи и соработка со индустријата и други државни агенции. Поранешниот отсек за промоции е укинат и консолидиран во Отсек за општи промоции во Министерството за економија. Улогата на маркетингот е, всушност, релативно нефункционална и се состои од координација и финансирање на учеството на Македонија на голем број туристички изложби во Европа, изготвување на некои основни промотивни материјали и примање на повремени посети од туристички оператори и медиуми кои сакаат да се запознаат со туристичкиот сектор во земјава. Исто така, дадена е поддршка на интернет порталот ExploringMacedonia.com преку официјално одобрување. Не постои формална програма за истражување на пазарите, преку која може да се идентификуваат приоритетните пазари и сегменти и да се формулира интегрирана маркетинг програма во рамки на расположливите ресурси. Индустрија за патување Приватниот сектор, покрај тоа што превзема активности околу продажба и промоција на унилатерална основа, исто така, соработува во заеднички активности. Ова се гледа во активностите на двете најголеми трговски асоцијации, Хотелската асоцијација на Македонија (ХОТАМ) и Асоцијација на туристички агенти на Македонија (АТАМ). Во ХОТАМ членуваат 55 од вкупно 120 хотели во целата земја. ХОТАМ активно учествува на туристички изложби во странство, пред се во соработка со Секторот за туризам и угостителство при Министерството за економија. Таа, исто така, активно кани и пречекува групи на туристички оператори и претставници на медиуми од странство со позитивни резултати. Нормално е да се очекува ваква активност да биде иницирана од Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот и да биде спроведена со помош на индустријата.


100 -100 | С т р а н а

Интернет Националниот портал за македонскиот туризам може да се најде на www.exploringmacedonia.com. Оваа интернет страница беше формирана како комерцијално, самофинансирано претпријатие со помош на УСАИД и е официјално поддржана од Министерството за економија во приватно/јавно партнерство со ExploringMacedonia.com. Таа нуди широк спектар на информации за туризмот и е посетувана поинтензивно од нејзиното отворање на почетокот на 2005 година - во моментов оваа страница ја посетуваат 200.000 лица месечно. За да се оддржи, таа рекламира одбрани добавувачи кои плаќаат годишна чланарина по различна тарифа и, исто така, плаќаат провизија за резервациите направени преку интернет. Помалите оператори кои не можат да си ги дозволат овие трошоци не се рекламираат на оваа интернет страница. На тој начин, се ограничува сеопфатноста и објективноста на обезбедувањето на информации, што може да се смета како негативен фактор. Важноста на интернет страницата на националниот туризам не може да се потенцира доволно, особено за земја како Македонија - која има големи атракции за самостојните патници, кои се повеќе го користат интернетот за целите на планирање и резервирање. Трошоците за одржување на интернет страницата, а особено дневното ажурирање, е обврска за која мора да се најдат средства. Рекламирањето или платените приклучувања и провизиите, како и спонзорствата, се логични извори на таквите ресурси. Меѓутоа, државата и Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот се одговорни за обезбедувањето публицитет за сите квалитетни добавувачи. Во моментот, освен официјалното одобрување, Одделението за туризам и угостителство не придонесува пропорционално за интернет страницата во ова партнерство, во смисол на информации кои би можеле да бидат ставени на интернет страницата и публицитет за истите. Би било контрапродуктивно да се изготви посебна интернет страница за Агенцијата, но помошта на Министерството за www.EхploringMacedonia.com треба да се обезбеди согласно сеопфатните листи на добавувачи коишто се претставени таму. Оние кои се подготвени да платат провизија или такса треба да добијат повеќе вклучувања и директни поврзувања на интернет страницата. ExploringMacedonia.com врши голем број промотивни активности за промовирање не само интернет страницата, туку и на дестинацијата во целина. Тука се вклучени спонзорирања на посети за запознавање од страна на Yahoo Travel, Conde Nast Traveller и, во скора иднина, уредничкиот тим на француското списание за планински велосипедизам. Публицитетот кој ќе го добие Македонија на овој начин е повеќе од добредојден, но обично треба да биде организиран од страна на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот, а ExploringMacedonia.com да се остави да се концентрира на постигнување на висок профил на интернет страницата меѓу пребарувачите и на интернет. Промотивни материјали


101 -101 | С т р а н а

Одделението за промоции при Министерството за економија е одговорно за изготвување на промотивни материјали кои ги бара Секторот за туризам и угостителство. Не постои годишна програма за изготвување на материјали, туку се работи по методот врз основа на порачка. Главните производи се:

Брошура за дестинацијата - англиски, германски, француски и албански изданија - 24 страници А4 формат

Брошури на два јазика со корисни информации - англиско/германски, англиско/француски и англиско/македонски изданија - 28 страници, 10 х 20 см

Мапи на Македонија на повеќе јазици - македонски, англиски, француски, германски и руски - А2 формат

Документ паричник Кеси

Ваквиот спектар на публикации е соодветен за основните платени промотивни активности на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот. Од аспект на слики и текст, тие се добро конципирани. Меѓутоа, постојат многу слабости во печатењето. На пример:

Иако туристичкото лого на Македонија се користи во сите публикации, сепак не постои негов единствен дизајн.

Водичот за дестинацијата е ефикасен во градењето на позитивна слика за Македонија, но не обезбедува некои основни информации за тоа како да се стигне до Македонија и каде можат да се добијат дополнителни информации.

Во публикацијата на Корисни информации не постојат посебни информации за сместувањето, што е основна грижа на посетителите

Адресата на интернет страницата на ExploringMacedonia.com треба, исто така, да се наоѓа на истакнато место на насловната страница на сите публикации, со цел да се насочат читателите кон понатамошни извори на информации и да се поттикнат да направат резервации.

Картата на Македонија е детална и доволна за да им овозможи на мотористите да патуваат низ целата земја. Задната страна може да се искористи за одредени практични информации за мотористите, како, на пример, процедури во случај на дефект, телефонски броеви за итни случаи, итн.

Голем број публикации треба да се прегледаат и да се дефинираат нивните улоги. Како дел од нејзиното маркетинг планирање, Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот ќе треба да ги утврди годишните обврски за количината на промотивните материјали, канцеларии за дистрибуција, изданија на разни јазици и соодветна содржина. Истражување и статистика Во моментот, статистички податоци за туризмот во однос на Македонија и во Македонија можат да се добијат од 5 главни извори:

Бројки за месечни минувања на границата, добиени од Министерство за внатрешни работи


102 -102 | С т р а н а

Месечни податоци за посети и ноќевања во регистрирани објекти за сместување од Државниот завод за статистика

Годишниот попис на регистрирани објекти за сместување, кој го спроведува Државниот завод за статистика

Петгодишната “Анкета на странски туристи - Испитување на гранични премини” - последно издание во 2004 година од Државниот завод за статистика

Петгодишната “Анкета на странски туристи - Во објекти за сместување” - последно издание во 2004 година од Државниот завод за статистика

Сите овие обезбедуваат вредни информации, кои помагаат во развојот на туризмот и планирањето на маркетингот. Постојат одредени внатрешни слабости во структурите и меѓусебната поврзаност на овие анкети, кои, ако се елиминираат, ќе дадат многу покорисна основа за целите на планирање и покорисно вршење на анкетите. На пример, врз основа на двете анкети на странски туристи може да се утврдуваат трошоците од транзит и дневните гости и туристи кои престојуваат во регистрирани објекти за сместување, но не и други туристи, како, на пример, сегментот ППР (посета на пријатели и роднини).

4.9. Заклучоци Туристичкиот сектор е активен во промовирањето на своите услуги и производи и дестинацијата, но само по потреба и некоординирано. Националниот туристички портал има постигнато голем напредок во овозможувањето пристап до информациите за македонскиот туризам и обезбедувањето системи за резервации. Меѓутоа, на приватното/јавно партнерство, врз коешто тој се заснова, му недостасува поддршка од јавниот сектор. Изготвените промотивни материјали се со добар квалитет, но се објавуваат по потреба и им недостасува единственост во дизајнот и планирање на дистрибуцијата. Сликата на Македонија како туристичка дестинација е многу слаба на меѓународно ниво и не се прават доволно напори за да се подигне свеста за големиот број позитивни атракции на земјата.


103 -103 | С т р а н а

5. Влијанието врз економијата и инвестициска клима

Влијание врз економијата

Туризмот е мошне значаен за многу земји, поради приходите кои се создаваат од туристичката потрошувачка на производи и услуги, од даноците кои се собираат од туристичката индустрија, како и од можностите за вработување во услужната индустрија поврзана со туризмот.

Туристичките активности во Македонија имаа забележителен успех во доцните 1980-ти години. Во тоа време, Македонија ја посетуваа главно туристи од другите делови на поранешна Југославија и од други источноевропски земји, но туристи, исто така, доаѓаа и од земјите од Западна Европа - Германија, Холандија и Франција. За жал, кризата која подоцна го затресе Балканот драстично го намали нивото на туризмот во регионот. Настаните од 2001 во Македонија имаа влијание врз имиџот на земјата во очите на потенцијалните гости и странските тур-оператори и туристички агенции кои ги креираат различните перцепции во глобалната туристичка индустрија. Ситуацијата, сепак, се подобрува во последните неколку години.

5.1. Придонес кон Бруто домашниот производ (БДП)

Во рамките на структурата на БДП, вработувањето и инвестициите, Државниот завод за статистика (ДЗС) на Република Македонија разликува 15 категории, од кои една категорија е „Хотели и ресторани“, што претставува само еден дел од целокупниот туристички сектор. Преостанатите туристички производи и услуги (транспорт, туристички агенции, услуги од полето на културата, телекомуникации, рекреација, забава, пазарување, итн.) се распределени во другите категории. Од тие причини, невозможно е да се пресмета вкупниот удел во БДП (како и вработувањето и инвестициите) кој произлегува од туристичкиот сектор како целина. Со оглед на фактот дека не постојат официјални податоци за уделот на туризмот во БДП, можеме да го анализираме трендот на уделот што хотелите и рестораните го имаат во БДП и да го искористиме ова како индикатор за туристичкиот сектор во целост. Тука има и ставки кои не влегуваат во графата туризам, но тие во одредена мерка го дополнуваат уделот во туристичките производи и услуги надвор од хотелите и рестораните. Од тие причини, може да сметаме дека бројките што се однесуваат на хотелите и рестораните го претставуваат обемот на туристичките активности, а Табелата 5.1 подолу го прикажува трендот на уделот на хотелскиот и ресторантскиот сектор во БДП во периодот меѓу 2002 и 2007.

Табела 5.1: Удел на хотели и ресторани во БДП 2002 - 2007


104 -104 | С т р а н а

Извор: ДЗС, Бруто домашен производ, 2007, Скопје, 2008

По зголемениот удел на хотели и ресторани во БДП од 1,7-1,9 проценти во периодот меѓу 2002 и 2003 година, во 2004 година беше забележан пад од 1,6 проценти, како резултат на намалениот број на туристи и ноќевања во Македонија таа година. Во 2005 година, и покрај порастот на номиналната вредност од работењето на хотелите и рестораните, уделот на секторот во БДП опадна до 1,5 проценти, но оваа состојба се подобри и достигна 1,7 проценти од БДП, поради тоа што работата на овој сектор растеше побрзо во споредба со оној во економијата во целост во 2006 и 2007.

5.2. Придонес во зголемувањето на девизниот прилив Движењата на зголемениот позитивен удел на туризмот во вкупниот прилив на девизи од услуги се дадени во табела 5.2 подолу:

Табела 5.2: Уделот на туризмот во вкупниот прилив на девизи од услуги

Извор: Народна Банка на Македонија, 2008

17.79% 17.61% 17.35%

0.0

100.0

200.0

300.0

400.0

Mилиони евра

Вкупен прилив од услуги

239.1 298.4 345.1

Прилив од туризам

41.5 52.5 61.4

2003 2004 2005

1.49% 1.57% 1.85% 1.68% 0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

Милиони евра

БДП 3,987 4,110 4,335 4,684

Хотели и ресторани

66.8 76.0 68.2 69.9

2002 2003 2004 2005


105 -105 | С т р а н а

Порастот во вкупниот прилив на девизи од секторот на услуги во економијата, како што е прикажано од сметководствените извештаи за услуги во платниот биланс, покажува дека вкупниот прилив расте од година в година за 8% во периодот меѓу 2003 и 2004 и до околу 25% во периодот меѓу 2006 и 2007. Сепак, приливите од девизи од туризмот се зголемуваат со побрза стапка на пораст отколку вкупниот прилив од услуги во целина, со годишен пораст од 16% во периодот меѓу 2003 и 2004, зголемувајќи се до пораст од 32% помеѓу 2006 и 2007 и достигнувајќи врв од 42% помеѓу 2005 и 2006.

5.3. Придонес во однос на вработеноста Уште од 1980-те години, Македонија се соочува со висока стапка на невработеност. Во времето кога земјата прогласи независност, стапката на невработеност беше близу 24%. Преструктурирањето на економијата доведе до глобален пад на побарувачката на работна сила, а глобалниот низок раст и недостатокот од големи инвестиции не доведоа до создавање на доволен број работни места. Неодамнешните реформи на пазарот на труд, вклучително и новиот Закон за работни односи од 2005., претставуваат чекор напред кон подобрување на состојбата со невработеноста во Македонија. Во моментот, стапката на невработеност е 35%. Меѓутоа, треба да се има предвид дека оваа бројка не го вклучува големиот удел на сивата економија, кој, доколку би бил земен предвид, би покажал дека вистинскиот број на невработени е значително помал. Табелата 5.3 подолу го прикажува уделот на хотели и ресторани во вкупната вработеност во Македонија.

Табела 5.3: Удел на хотели и ресторани во вкупната вработеност 2001 - 2007

Извор: ДЗС, Статистички годишник на Република Македонија, Скопје, 2007

и веб страна на ДЗС: www.stat.gov.mk

1.85% 1.60% 1.65% 2.89% 3.14% 3.34%

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

Вкупен број вработени

297.780 279.854 267.546 411.723 411.031 570.404

Вработени во хотели и ресторани

5.514 4.472 4.422 11.905 12.892 19.034

2001 2002 2003 2004 2005 2006


106 -106 | С т р а н а

Како што е прикажано во табелата, иако вкупната вработеност во Македонија опадна за потоа да се врати на претходната состојба во периодот од 2001-2007, бројот на вработени во хотелите и рестораните во истиот период е двојно поголем, со особен пораст евидентен од 2006 наваму. Вработеноста во хотелите и рестораните се зголеми од 1,6 % од работната сила во 2001 до 3,2 % во 2007. Важно е да се сфати дека туризмот е специфичен сектор, во кој воведувањето нови технологии нема големо влијание врз (односно не го намалува) бројот на вработени, како што е тоа случајот со другите сектори. Со други зборови, туристичките услуги се поинтензивни во однос на вложениот труд од другите услуги во економијата. Во таа смисла, можеме да заклучиме дека во ситуација на голема невработеност, развојот на туризмот во голема мера ќе придонесе кон нови вработувања и намалување на стапката на невработеност.

5.4. Придонес кон приходите на централната власт Приходите на централната власт во периодот меѓу 2001 - 2007 година се движеа на следниот начин, прикажан во Табела 5.4 подолу:

Табела 5.4: Приходи на централна власт 2001-2007

Извор: Министерство за финансии, 2008

Графиконот покажува скок од 85% во приходите на централната власт помеѓу 2004 и 2005, со последователни умерени степени на пораст, како последица на редефинирањето на методологијата која се користеше за пресметување на овие бројки од 2005. За да се определи важноста на туризмот во создавањето приходи за централната власт, треба да го разгледаме уделот со кој овој сектор придонесува кон истите. Меѓутоа, релевантните институции (Министерство за финансии, Управа за јавни прихдои) изјавуваат дека не располагаат со преглед на такви податоци. Од тие причини, следната табела 5.5, која покажува избрани приходи за власта од туризмот, е изготвена врз основа на статистичките

950

1000 1029

881

931

863

750

800

850

900

950

1000

1050

2001 2002 2003 2004 2005 2006

Година

Милиони

евра

Приходи во централен буџет


107 -107 | С т р а н а

параметри кои ни беа ставени на располагање од страна на Државниот завод за статистика, од кои беа пресметувани различни даночни категории. Табела 5.5: Избрани приходи на централната власт од хотели и ресторани - 2006

Пoдатоци од 2006 во евра

Обрт (вклучително и ДДВ од 18%) од трговија во угостителството и услугите 101,255,000

ДДВ – 18% 15,445,438

Вкупен број ноќевања 1.917.395

Даночна стапка за привремен престој, евра/ноќ 0.65

Приход на централна власт од данок на привремен престој од 20%. 249.261

Вкупен број вработени во хотели и ресторани 19.034

Просечна нето плата во хотели и ресторани 187.2

Ослободување од плаќање данок 47.1

Стапка на персонален данок 15%

Персонален данок 4,800,000

Вкупен број деловни субјекти (хотели и ресторани 8.298

Провизија на Централен регистар за преглед на годишен финансиски извештај 19.6

Приход на централна власт од годишни финансиски извештаи 162,732

ВКУПНО 20,657,431 Извор: Државен завод за статистика (ДЗС) на РМ, 2007 и пресметки на консултант

Треба да се истакне дека тука не се вклучени данокот на профит и акцизите, затоа што е тешко истите да се проценат. Даночните приходи пресметани овде претставуваат 1,2% од приходите на централната власт, така што може да се претпостави дека хотелите и рестораните во 2006 година придонесле со повеќе од 1,2% кон приходите на централната власт. Важно е се спомене дека, освен придонесот кон приходот на централната власт, туристичките дејности придонесуваат и кон приходите на единиците на локалната самоуправа. 80% од данокот за привремен престој останува во единиците на локална самоуправа, исто како и данокот на имот и данокот за комуналии. Околу 2,9% од приходите на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување потекнуваат од плати, а околу 4,4% од приходите на Фондот за здравствено осигурување од плати што се исплаќаат од хотели и ресторани. Резиме на оваа состојба е презентирано во Табела 5.6 подолу:

Табела 5.6: Резиме

Приходи на централната власт од хотели и ресторани во 2006

Во евра

ДДВ 15,445,438


108 -108 | С т р а н а

Данок за привремен престој 249,261

Персонален данок 4,800,000

Провизија на Централен регистар

162,732

ВКУПНО 20,657,431

Плус: Данок на профит Персонален данок Провизија на Централен

регистар Придонеси во Фонд за

пензиско осигурување Придонеси во Фонд за

здравствено осигурување

Акцизи Даноци на

производствени активности

Произлезени даноци

Извор: ДЗС и Пресметки од консултант

5.5. Економски врски и одливи

Постојат два вида врски кои се важни за туристичкиот сектор: внатрешните врски меѓу различни субјекти во рамките на секторот и надворешните врски со други сектори. Од спроведеното истражување во текот на подготовката на Националната Стратегија за Развој на Туризмот, очигледно е дека внатрешните врски од неодамна се зајакнати. На пример, туристичките работници, хотелите, рестораните, туристичките водичи, итн., соработуваат меѓусебно многу почесто, со цел да произведат заеднички туристички производ кој ќе им биде привлечен на странските туристи и ќе биде конкурентен на пазарот. Ова произлезе како резултат на развојот на пазарот, каде соработката е услов за да се стане конкурентен, но, исто така, и како резултат на поддршката од проекти на странски донатори кои промовираат соработка. Еден таков проект беше и Проектот за конкурентност финансиран од УСАИД, кој го поддржуваше туризмот и го промовираше работењето преку кластери. Сепак, има уште многу работа што треба да се сработи за внатрешните врски да се развијат и да станат доволно силни за да можат да гарантираат дека македонскиот туризам ќе остане конкурентен на пазарот. Постоат надворешни врски со голем број други сектори, од кои земјоделскиот сектор е еден од поважните. На пример, Македонија може на туристите да им понуди високо квалитетно домашно овошје и зеленчук, грозје, и вино. Еден пример за таква врска е соработката меѓу производителите на вино, од една, и оние што нудат сместување и другите туристичките работници, од друга страна, кои заедно развиваат вински тури во регионот на Кавадарци, позната како „Винска тура“. Меѓутоа, сè уште треба да се развиваат посилни врски меѓу операторите во туризмот и земјоделството.


109 -109 | С т р а н а

Тесно поврзани со ова се економските одливи. Многу земји ја развиваат својата туристичка индустрија, затоа што таа може да биде канал преку кој може да се зголеми девизниот прилив. Таков е случајот и со Македонија. Токму од тие причини, многу е логично и препорачливо таа да не дозволи непотребно губење на овие приходи. Постоењето на само еден национален авиопревозник, кој лета до само неколку надворешни дестинации, резултира со загуба на потенцијален девизен прилив во однос, на пример, на странски авиокомпании. Или иако Македонија е земјоделска земја (12% удел во БДП од примарно производство, 16% ако се вклучи и преработувачката индустрија), таа е нето увозник на храна и троши девизи за да плати за увезена храна. Оттука, многу е важно да се намалат економските одливи со тоа што на странските туристи ќе им се обезбеди домашно произведена храна. Покрај ова, има доста голем увоз на ефтини производи од азиските земји, пред сè од Кина, од која се увезуваат и сувенири. Увезените кинески сувенири ги заменуваат домашните, рачно изработени производи, кои се поскапи. Странските туристи во Македонија, исто така, користат увезена струја и друга увезена енергија. Македонија има потенцијал да го зголеми нивото на производство на струја на сопствена територија, но моментално увезува струја за да го покрие недостигот во домашното производство во однос на нивото на побарувачка на сопствената територија. Добар сигнал е тоа што неодамна Владата објави меѓународен јавен тендер за изградба на 62 нови мали хидроцентрали.

5.6. Повеќекратен ефект од туризмот

Туризмот не само што создава работни места во терцијалниот сектор, туку создава и пораст во примарниот и секундарниот сектор на индустријата. Ова е познато како мултипликативен ефект, кој во својата најосновна форма, всушност, претставува показател на тоа колку пати парите потрошени од страна на туристот циркулираат во стопанството на земјата.

Парите што се потрошени во еден хотел помагаат да се креираат работни места директно во хотелот, но исто така и креираат економска дејност и работни места индиректно на други места во економијата. Хотелот, на пример, треба да набавува храна од локалните земјоделци, кои можат дел од овие пари да потрошат за ѓубриво, гориво или облека. Производителите, продавачите на овие ѓубрива, гориво или облека ги трошат нивните пари кои ги добиле за своите производи и, оттука, овие последователни кругови на расходи продолжуваат да создаваат дополнителни економски дејности. Побарувачката од локални производи, исто така, се случува надвор од секторите кои се директно поврзани со туризмот, како што се облека, уметнички дела, енергија, итн.

Повеќекратниот ефект продолжува да се чувствува во целата економија, но ова се компензира со одливот поради купување стоки и услуги надвор од земјата и парите за увоз ја напуштаат домашната економија.

Досега не се направени конкретни истражувања во Македонија за да се утврди вредноста на повеќекратниот ефект. Според Horwath Tourism and Leisure Consulting (1981), економската структура на една област е клучен фактор за определување на големината на повеќекратниот ефект. Колку е поширок


110 -110 | С т р а н а

опсегот на економски дејности кои се вршат во една област, толку е поголема вредноста на трговијата што се одвива. Од тие причини, поголема е и вредноста на повеќекратниот ефект. Капацитетот за увоз на стоки и услуги е особено важен. Колку е поголем капацитетот за увоз, толку е пониска резултантната вредност на повеќекратниот ефект, а со тоа е и понизок придонесот во економијата. Имајќи ги предвид слабите врски меѓу секторите и трговскиот дефицит на Македонија, не се очекува многу висок повеќекратен ефект од туризмот.

5.7. Заклучоци Вработеноста во хотелите и рестораните растеше побргу отколку општата вработеност во стопанството. Само во 2007., туристичкиот сектор (хотелите и рестораните) учествуваше во приходите на власта со 15.0м евра по основ на ДДВ. Другите даноци, акцизите, здравственото и пензиско осигурување, како и ефектите од мултипликација значајно може да го зголемат овој удел. Сепак, загубите во прехрамбените производи и енергијата можат да бидат значителни.

Инвестициска клима

5.8 Степени на инвестиции во хотелскиот и ресторантскиот сектор

Графикон 5.1: Инвестиции во фиксни средства во Македонија, според дејност,

2004


111 -111 | С т р а н а


Уделот на хотели и ресторани во вкупните инвестиции во фиксните средства во Македонија, како што е прикажано на Графикон 5.1 погоре, изнесува околу 3%. Во 2005, 68% од тие инвестиции беа во згради и структури, а 32% во машини и опрема, а сликата останува непроменета во 2006. Како што е прикажано на графиконот 5.2 подолу, повеќето од нив се сконцентрирани во Скопје и регионот околу Охрид и ова се однесува и на 2006:

Графикон 5.2: Инвестиции во фиксни средства во хотели и ресторани во Македонија, по општини

Снабдување со ел.енергија,

гас и вода 10%

Изградба 32%

Преработувачка индустрија 15%

Рударство и каменоломи 1%

Риболов 0%

Комунални услуги, социјални и лични услуги 1%

Земјоделство, лов и шумарство 4%

Продажба на големо и мало,

поправка на моторни возила,

моторцикли и стока за лична и потрошувачка

во домаќинствата 11%


3%

Транспорт, складирање и

комуникации 14%

Јавна администрација

и одбрана; задолжително

социјално осигурување

2%

Изнајмување на недвижен имот и други

бизнис активности

2%

Финансиско посредување

3%

Здравствена заштита и социјална

работа 2%

Образование 1%


112 -112 | С т р а н а


Како што може да се забележи од графиконот 5.2 погоре, повеќето инвестиции (76%) се во областите на Скопје и Охрид - Струга. Ова ги следи традиционалните примери за концентрирање на развој на туризмот само во овие области. Во секој случај, преостанатиот дел од земјата има голем потенцијал за развој: рурален туризам, културен/историски туризам, природен/авантуристички туризам, бањски туризам, итн., но многу малку е направено за да се стимулира нивниот развој. Табелата 5.7 подолу ги покажува инвестициите во фиксни средства во туризмот во Македонија, во споредба со вкупните инвестции во периодот 2001 - 2006.

Скопје 32%

Охрид 26%

Радовиш 0%

Ресен 0%

Струга 18%

Тетово 1%

Кавадарци 4%

Македонски Брод 1%

Гевгелија 2%

Битола 6%

Струмица 7%

Штип 3%


113 -113 | С т р а н а

Табела 5.7: Инвестиции во фиксни средства во хотели и ресторани во Македонија 2001 – 2006

Извор: ДЗС, Формирање на нето фиксен капитал , 2006, Скопје, октомври 2007.

Табелата 5.7 погоре покажува дека онаму кадешто нивоата на вкупна инвестиција растеле постојано од година в година, инвестициите во туристичките средства се помалку постојани од година в година. Сепак, трендот во текот на периодот од 2001 до 2006 покажува вкупен пораст во годишното ниво на инвестиции во туристичкиот сектор и процентот на удел во вкупните инвестиции кои произлегуваат од туризмот покажува сличен пораст, кој во просек достигнува околу 2,8 % од вкупните годишни инвестирани средства. Табела 5.8 подолу ја покажува врската помеѓу странските директни инвестиции (СДИ) во Македонија во сите економски сектори, во споредба со СДИ за туристичкиот сектор, особено во периодот од 2001 до 2006.

3.5% 2.8% 2.1% 3.0% 2.6% 0

200

400

600

800

1.000

Милиони евра

Инвестиции во фиксни средства

567 661 688 773 799

Инвестиции во фиксни средства во хотели и ресторани

15.0 19.8 14.7 21.9 27.9

2001 2002 2003 2004 2005


114 -114 | С т р а н а

Табела 5.8: Странски директни инвестиции во хотели и ресторани споредени со вкупните меѓу 2001 – 2006

Извор: ДЗС, Странски директни инвестиции, 2001 – 2006, Скопје,октомври, 2007 Пред 1998 година, странските директни инвестиции беa занемарливи (на пр. во 1995 година се регистрирани помалку од 10 милиони евра). Оттогаш па наваму, странските директни инвестиции постојано растат. Тие достигнаа врв од околу 330 милиони евра во 2001 година. Ова во голема мерка се должи на купувањата на големите компании и банки за време на процесот на приватизација од страна на странски инвеститори. Најголемата реализирана зделка беше продажбата на домашниот телекомуникациски оператор на Маѓар Телеком. До драстичен пад на странските директни инвестиции дојде во 2001 година кога странските директни инвестиции забележаа вкупен пад меѓу 55 и 60 милиони евра и во 2002 и во 2003 година. Меѓутоа, после многубројните напори насочени кон постигнување на економска и политика стабилност, странските директни инвестиции започнаа да добиваат нагорен тренд од 2004 година. 2006 беше година во која се случи нов бран на инвестиции, кои главно произлегуваа од приватизациите на енергетскиот сектор и одредени гринфилд инвестиции во македонските слободни економски зони. Хотелите и рестораните не останаа имуни на сложената политичка и економска клима на постконфликтниот период и, по достигнувањето на врвот од 2,4 милиони евра на странски директни инвестиции кои беа привлечени во 2001, немаше скоро никакви странски директни инвестиции во хотели и ресторани во периодот меѓу 2002 - 2004 година. Во 2005 година конечно се достигна нивото од 2001 година во однос на приливите на СДИ, со забележана бројка од 2.0 милиони евра, пред да дојде донагло зголемување од 4.2 милиони евра во 2006.

2.38% 0.02% 0.03% 0.47% 0.74% 0

50.000.000

100.000.000

150.000.000

200.000.000

250.000.000

300.000.000

350.000.000

EUR

СДИ во РМ 325.580.216 56.410.203 58.462.551 101.102.232 84.216.579

СДИ во хотели и ресторани

2.403.951 266.783 15.224 15.949 2.003.051

2001 2002 2003 2004 2005


115 -115 | С т р а н а

График 5.3: Странски директни инвестиции во РМ во 2005 според инвестициска дејност


Графиконот 5.3 погоре покажува дека хотелите и рестораните имаат добиено 2% од вкупните странски директни инвестиции во 2005 година, иако ова се намали до 1,5 % во 2006 година, врз основа на податоците прикажани во Табела 5.8 веднаш над Графиконот 5.3.

5.9. Приватизација Процесот на приватизацијата на претпријатијата во државна сопственост се спроведе брзо и скоро целосно во 1990-те години. Од околу 2000 претпријатија во државна сопственост, помалку од 75 сè уште не се приватизирани. Македонската Влада сега е ангажирана во финалниот процес на приватизација на јавниот сектор. По успешната приватизација на телекомуникациската индустрија и делумната приватизација на енергетскиот сектор, Владата сега има амбициозен план да ги реструктурира и до крај да ги приватизира преостанатите јавни сектори од областа на енергетиката, транспортот и здравството.

5.10. Стратегија за развој Во изминатите години, Владата успешно го намали фискалниот дефицит и се фокусираше на одржување на ниска стапка на инфлација, стабилен курс на денарот и ниски каматни стапки. Сепак, како што покажува Табела 5.9 подолу, и трговскиот биланс и тековните биланси на сметка се негативни, а долгот кон

Рударство и каменоломи 23%

Преработувачка индустрија

47%

Изградба 2%

Јавна администрација

и одбрана; зафдолжително

социјално осигурување

2%

Друго 1% Земјоделство,

лов и шумарство 2%

Недвижен имот , изнајмување

и бизнис активности 3%

Финансиско посредување

11%


2%

Продажба на големо

и мало 7%


116 -116 | С т р а н а

странство расте во текот на период на силен пораст на БДП и умерена инфлација.

Табела 5.9: Основни макроекономски индикатори на Република Македонија

Извор: Министерство за финансии, Билтен, август 2008

Најавените идни цели на Владата ќе бидат насочени кон поддршка на порастот на домашната потрошувачка, индустриски учинок и креирање на поволно опкружување за странски и домашни инвестиции. За да го постигне ова, Владата веќе спроведе и сè уште подготвува бројни мерки, меѓу кои се и следните:

Понатамошна реформа на јавниот сектор, вклучително и воведување на инвестиции од приватниот сектор во јавните услуги и секторите за инфраструктура;

Продолжување со политиките за либерализација на трговијата; Построга контрола на монетарната политика со цел обезбедување на

полесен пристап до финансирање за бизнисите; Спроведување на даночни олеснувања преку основање на безданочни

зони и општо намалување на глобалното оданочување. Индексот на економска слобода на Wall Street Journal 2006 ја рангираше Македонија меѓу најдобрите 60 земји. Земјата беше особено добро оценета за нејзината паметна монетарна политика и ниските фискални оптоварувања.

5.11. Законска регулатива

Како земја која во моментов има кандидаткси статус за членство во ЕУ, Македонија забрзано ја хармонизира својата законска регулатива со Аcquis на ЕУ.

Не постои еден закон кој ги регулира странските инвестиции. Напротив, постои правна рамка која се однесува на странските инвеститори, која е составена од различни закони, меѓу кои: Закон за трговски друштва, Закон за хартии од вредност, Закон за данок на профит, Закон за персонален данок, Закон за

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Раст на БДП (%) -4,5 0,9 2,8 4,1 4,1

4.0

5.0

Годишна инфлација (%)

5,5 1,8 1,2 -0,4 0,5 3.2 2.3

Извоз франко брод (милиони Евра)

845 814 997 1,223 1,493 1,911 2,446

Извоз франко брод (милиони Евра)

1.230 1.402 1.618 2.038 2.266 2,935 3,634

Трговски биланс (милиони Евра)

-385 -588 -621 -814 -773 -1,024 -1,188

Тековен биланс на сметка (милиони

Евра) -179 -262 -109 -304 60

-44.9

-181.2

Долг кон странство (милијарди евра)

1.102 1.196 1.326 1.496 1.652

2,495

2,711


117 -117 | С т р а н а

данок на додадена вредност, Закон за надворешна трговија, Закон за преземања, Закон за девизно работење, Закон за инвестициски фондови, Закон за банки, Закон за супервизија на осигурувањето, Закон за ревизија, итн.

Уставот на Македонија го гарантира еднаквиот третман на сите учесници на пазарот и правото на секој инвеститор слободно да врши трансфер и репатријација на инвестираниот капитал и профит. Согласно Уставот, на инвеститорот му е загарантирано правото на имот. Странските инвеститори можат да стекнат право на имот во вид на згради и права врз други недвижни средства кои ќе ги користат во нивните деловни активности. Тие може да стекнат со резиденцијален имот, но не и сопственички права врз градежното земјиште. На странските ивнеститори им е дозволено само правото на користење на земјиштето, но не и правото на сопственост на истото.

5.12. Трговска политика

Како членка на Светската трговска организација (СТО), Македонија се обврза на три основни правила во врска со трговијата: транспарентност во законите, еднакви права и привилегии за странските и домашните фирми и граѓани и третманот на најповластена нација. Со донесувањето на новиот Закон за трговски друштва, Република Македонија успеа да го хармонизира својот трговски режим согласно правилата на СТО. Членот 4 од Законот предвидува целосна либерализација на надворешната трговија.

И покрај тоа, сè уште постојат ограничувања во врска со:

дозволите за извоз за заштита на животната средина, заштита на човечкото здравје, заштита на животни и растенија, заштита на историско наследство, трговија со воен хардвер; и

мерки за заштита на домашното производство од значително зголемување на увезени стоки, анти-дампинг мерки, и мерки против увоз со субвенционирани цени.

5.13. Инвестициона политика Македонија е свесна колку е важно привлекувањето на странските инвеститори, таа го ценни нивниот know-how во врска со управувањето и продажбата, како и свежиот капитал што тие го носат. Земјата ангажираше двајца министри од кабинетот, чија единствена одговорност е привлекување странски директни инвестиции. Покрај тоа, постои и Агенција за странски инвестиции во Република Македонија (МакИнвест), која е посветена на привлекување и помагање на странските инвеститори. Уставот предвидува дека странците во Македонија можат да стекнат имотни права согласно условите предвидени со закон. Понатаму, како што е веќе споменато, Уставот му го гарантира на странскиот инвеститор правото на репатријација. Странец може да ги основа истите видови трговски друштва како и граѓаните на Македонија. Странски инвеститор може, исто така, да биде индивидуално деловно лице (трговец-поединец). Генерално гледано, не постојат ограничувања во поглед на странските инвестиции во Македонија, освен во специфични области, како што е хардвер


118 -118 | С т р а н а

за воени цели, трговија со наркотици и артефатки со историска и културна вредност.

5.14. Регистрирање трговски друштва

Едношалтерскиот систем беше воведен со цел да им овзможи на инвеститорите да ја регистрираат нивната дејност во рок од 3 дена. Регистрацијата се прави со посетување на една служба каде информациите се добиваат од едно место и каде што се обраќате на само едно лице. Ова значително ги намалува административните бариери и почетните трошоци. Едношалтерскиот систем функционира во рамките на Централниот регистар преку 32 интегрирани канцеларии лоцирани низ целата територија на Македонија: Скопје, Битола, Куманово, Прилеп, Тетово, Велес и Штип. Овие канцеларии се поврзани со електронски регистар, кој овозможува ефикасна и брза регистрација на трговските друштва. Со развојот на услугите на е-влада, деловните субјекти набрзо ќе бидат во можност да ги регистрираат нивните дејности по електронски пат.

Централниот регистар има лесно достапна база на податоци за компании. Таму можат да се добијат целосни информации за потенцијални партнери и набавувачи, како и за потенцијални европски партнери преку нивните домашни регистри (Европски деловен регистар).

5.15. Технолошки индустриски развојни зони

Технолошката индустриска развојна зона (ТИРЗ) претставува засебна царинска територија во Македонија, во која економските активности се извршуваат под посебни услови. Корисници на ТИРЗ можат да бидат домашни и странски инвеститори, иако некои од бенефициите што им се достапни на странските инвеститори не им се нудат на домашните оператори. Бројни даночни олеснувања им се на располагање на странските инвеститори во ТИРЗ, со намера истата да ја направат попривлечна за инвеститорите. Земјиштето во ТИРЗ може да им се изнајмува на странските инвеститори за период од педесет години, со можност за продолжување на дополнителни дваесет и пет години.

5.16. Конкуренција Новиот Зaкон за конкуренција постои заедно со законите против ограничување на конкуренцијата и против монополите. На Македонија сè уште и недостасува правичен закон за конкуренција. Во практика, државните претпријатија уживаат посебни привилегии наспроти истите дејности што се во приватна сопственост. Постои одредена загриженост во врска со судскиот систем на земјата и сè уште не е јасно на каков начин Македонија ќе го реши ова прашање.

5.17. Контрола на цени Либерализацијата на цените во основа е завршена. Владата влијае врз цените преку преостанатите претпријатија во државна сопственост, главно во енергетскиот сектор. Цените во овој сектор (нафтени деривати, електрична енергија) ги контролира независен регулаторен орган.


119 -119 | С т р а н а

5.18. Извори на средства

Банките се главниот извор на финансирање, бидејќи пазарот на капитал генерално е неразвиен и слабо капитализиран. Трошоците за позајмици се високи и каматните стапки во моментов се движат меѓу 7 и 13 %. Иако компаниите од Македонија можат слободно да позајмуваат од странски банки без ограничувања, приливот на странски капитал за оваа цел е минимален. Туризмот не претставува сектор за кој се развиваат специјални банкарски производи. Меѓутоа, комерцијалните банки кои нудат микро кредити ги поддржуваат претприемачите од различните сектори, вклучително и туризмот.

5.19. Даночни олеснувања Палетата на олеснувања што им се достапни на странските инвеститори во Македонија вклучува ослободување од царина, различни даночни олеснувања и специфични мерки за даночни олеснувања. Тие вклучуваат:

Согласно Законот за царина, капиталната опрема (освен автомобили и канцелариска опрема) на странски инвеститори може да се увезе без да се платат царински давачки.

Странските инвеститори се изземени од плаќањето данок на профит за профитот што го оствариле во текот на првите три години од работењето, под услов странскиот капитал да учествува со 20% во вкупниот капитал и компанијата да продолжи со својата дејност во период од шест години.

Профит кој е реинвестиран во фиксни оперативни средства или кој е искористен за заштита на животната средина не се оданочува.

Другите значителни олеснувања вклучуваат намалување на даночната основа од 100.000 евра за инвестиции од 100.000 во фиксни средства. Дополнително намалување до 25% од даночната основа е дозволено за инвестиции што ја надминуваат сумата од 100.000 евра. Инвеститорите имаат право да изберат само едно од различните олеснувања кои се понудени.

Владата воведе рамна стапка од 19% за корпоративниот и персоналниот данок. Корпоративната стапка и стапката на персонален данок во 2007 година е 12%, а истата понатаму ќе се намали на 10% во 2008. Претходната корпоративна даночна стапка изнесуваше 15%, додека стапката за персоналниот данок изнесуваше 15%, 18% и 24%. Со цел да се овозможи стимулирање на дополнителни странски и домашни инвестиции, корпоративниот данок за реинвестиран профит е утврден на 0%.

За да се избегне двојно оданочување на странските компании што се наоѓаат во Република Македонија, на билатерална основа беа склучени 34 договори за двојно оданочување, од кои 25 се веќе во сила. Се очекува преостанатите 9 да се ратификуваат наскоро.

Рамниот даночен систем овозможува транспарентни и ефикасни административни постапки. Даночниот систем со рамен данок овозможува едноставно пресметување и лесно пополнување на даночните формулари.


120 -120 | С т р а н а

Даночните власти основаа Специјално одделение за големи даночни обврзници.

5.20. Заштита на инвестиции и трговски спогодби До сега се потпишани 27 билатерални Спогодби за заштита на инвестиции, меѓу кои со: Австрија, Албанија, Белгија, Белорусија Босна, Бугарија, Кина, Хрватска, Чешка Република, Египет, Финска, Франција, Германија, Унгарија, Иран, Италија, Кореа, Малезија, Холандија, Полска, Романија, Руска Федерација, Србија, Шведска, Швајцарија, Тајван, Словачка, Словенија, Турција и Украина. Потпишани се спогодби за слободна трговија со следните земји: Србија, Турција, Украина, Албанија, Босна и Молдавија. На 3 мај 2006 година, македонскиот Парламент ја ратификуваше Спогодбата за пристапување на Македонија кон Спогодбата за слободна трговија во Централна Европа (ЦЕФТА), која стапи во сила на 24 август 2006. Со нејзиното стапување во сила, престана да важи претходниот Договор за слободна трговија меѓу Македонија, Бугарија, Романија и Хрватска.

5.21. Тековни препреки за претприемништвото

Бирократија во јавната администрација, која резултира со долги

административни процедури Нефункционаолен судски систем Недостаток или несоодветна промоција на национално ниво Недостиг од странски инвестиции како резултат на слабите промотивни

активности Високи даноци, кои ја прават Македонија неконкурентна на регионалниот

туристички пазар. Тие предлагаат услугите што им се даваат на странците да се третираат како извоз и, како такви, да бидат ослободени од ДДВ: Иако цената на трудот е конкурентна во Македонија, придонесите се прилично високи, бидејќи истите изнесуваат 77% од нето платата.

Лоша инфраструктура - слабо регулиран сообраќај, недостиг од паркинг места во градовите, тесни патишта во селата, непостоење на сигнализација

Отпад – недостиг од програми за подигање на свеста, недоволно спродевување на казнената политика за фрлање отпад на несоодветни места и лошо организирано управување со отпадот.

Високи каматни стапки, кои ги демотивираат потенцијалните инвеститори

Високи цени на горивото, што резултира со скап транспорт во Македонија

Недостиг од обучена работна сила во туристичкиот сектор и наставни програми во високите школи за туризам и факултетите кои не се прилагодени на потребите на работодавачите

Слаби или непостоечки асоцијации во туристичкиот сектор Скап воздушен пристап до Македонија, како резултат на монополската

контрола од страна на Македонски авио транспорт (МАТ)


121 -121 | С т р а н а

Од страна на приватниот сектор исто така како како сериозни бариери на претприемништвото во туристичкиот сектор се наведуваат следите:

Недостиг од насоки од страна на Владата или поддршка за туристичкиот сектор

Непостоење на насочен маркетинг Скап воздушен пристап Трошоци и услови за финансирање

5.22. Поставување на критериуми

Студијата за критериуми на Западен Балкан изготвена во 2006 од Групацијата на Светска банка покажува дека Македонија е конкурентна дестинација за инвестирање. Долните табели од 5.10 до 5.12 ги презентираат критериумите за неколку различните индикатори од оваа студија на Светската Банка, вклучувајќи го општото деловно опкружување и комунални трошоци по единица и стапки на корпоративно одданочување за пет земји од Западен Балкан: Хрватска, Босна и Херцеговина, поранешна Србија и Црна Гора, Албанија и Македонија.

Табела 5.10 : Општо деловно опкружување

Извор: Групација на Светска банка, Мултилатерална агенција за инвестициски гаранции,

2006


122 -122 | С т р а н а

Табела 5.11: Кoмунални трошоци по единица, според земја, во (УС$)


2006

Табела 5.12: Споредливи стапки на Корпоративно оданочување (во %)


2006

5.23. Заклучоци

Инвестициите во фиксни средства во туристичкиот сектор се на доста ниско ниво. Хотелите и рестораните учествуваат со само 3% во вкупните инвестиции во 2006-та и со 1.5 % во странските директни инвестиции во 2006 година. Пред тоа, странските,директни инвестиции во секторот биле под нивото од 1%. Според индустријата, основните бариери за претприемништвото се непостоењето насочен маркетинг, бирократските процедури и високите каматни стапки.


123 -123 | С т р а н а

6. Човечки ресурси

Бројот на туристички работници значително се зголеми до тој степен, што денес патувањето и туризмот се сметаат за најголем светски работодавец. Потенцијалот на туризмот за генерирање работни места во области каде што има неколку други алтернативи за вработување и високото влијание врз националната економија и развој резултираа со ангажирање на Владата на Република Македонија на развој на туризмот во Македонија. Ќе се изготви Стратегија за развој на човековите ресурси врз основа на анализа и испитување на сегашната состојба, профилирајќи ја македонската туристичка работна сила и од аспект на квантитет и квалитет, како и предвидување на идните пазарни потреби од работна сила во смисол на број, вештини и квалификации. Овој дел се осврнува на тековната понуда на образование и обука за создавање туристичка работна сила, преку оценка на наставните планови и капацитетот. Посебно внимание ќе се посвети на човековите и организациските способности на вработените во Министерството за економија, Секторот за туризам и Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот како клучни носители на процесот на спроведување на Националната стратегија. Намерата е да се изготви практична стратегија, која ќе обезбеди јасни насоки и ќе идентификува приоритетни активности за Македонската влада, којашто ќе помогне во исполнувањето на потребите на туристичката индустрија од човечки ресурси и која ќе гарантира дека Македонија ќе има соодветен број добро обучени, вешти и квалификувани луѓе.

6.1. Дефиниција на туристичкиот сектор / индустрија Туристичкиот сектор и гостопримство вклучува претпријатија кои директно го остваруваат поголемиот дел од својот приход од потрошувачката на туристите, како, на пример, објекти кои нудат:

Краткорочно сместување (хотели, мотели, апартмани, итн.); Храна и пијалоци (ресторани, угостителски објекти, пазари); Рекреација и разонода (разни туристички атракции и слободни

активности); Туристички и транспортни услуги (туристички агенции, изнајмување

автомобили). Покрај ова, овој сектор вклучува и други видови претпријатија, како на пример претпријатија за градежништво, производство, малопродажба и услуги. Овие економски активности не остваруваат приход директно од трошењето на туристите, туку ги снабдуваат претпријатијата кои директно обезбедуваат услуги за туристите. Силните врски кои туризмот ги создава со другите сектори на економијата преку посветување внимание на повеќекратните ефекти од туристичката потрошувачка се широко препознатливи. Меѓутоа, оваа Глава се фокусира на директната работна сила: работната сила во бизниси во кои туристите ги трошат своите пари, на пример хотели и ресторани (сектор 55 од Националната класификација на Државниот завод за


124 -124 | С т р а н а

статистика) и туристички агенции и туристички оператори (класа 63.3 од Националната класификација на Државниот завод за статистика).

6.2. Квантитативна анализа на македонската работна сила во секторот туризам

Мерење на туристичката работна сила во Македонија Не е лесна задача да се идентификува обемот на работната сила во туризмот во Македонија, заради постоењето на сивата економија (паралелна економија). Постоењето на сива туристичка економија е забележителна во Македонија преку значителниот број на непријавени, нелиценцирани единици и соби, како и луѓе кои се вработени во секторот туризам, но кои не се пријавени во Заводот за вработување и не се дел од официјалната статистика. Оваа сива економија вработува сезонски нерегистрирани лица, работници на повик (слободни повремени работници), нерегистрирани членови на семејства, работници во нерегистрирани објекти за сместување. Бројот на вакви работни места во сивата економија е голем. Ова е особено случај во сезонското вработување, каде повеќето од дополнителната сезонска работна сила не е пријавена во Заводот за вработување и прима плата од сивата економија во готово. Според учесниците во туризмот кои беа консултирани и според извештајот на Светска банка за македонската економија, процентот на овие нерегистрирани работници може да сочинува до 50% од вкупниот број на вработени во овој сектор. Вториот голем проблем кој оневозможува да се направи квалитативна анализа на македонската работна сила во секторот туризам е класификацијата која се користи од Државниот завод за статистика. Имено, не постои посебен сегмент во туристичкиот сектор во кој се вклучени сите негови работни места. Токму поради тоа, Стратегија се фокусира на информациите на Државниот завод за статистика за директната работна сила: работната сила во секторите во кои туристите ги трошат своите пари, како, на пример, хотели и ресторани (сектор 55) и туристички агенции и туристички оператори (класа 63.3), земајќи ги предвид нерегистрираните работници како значителен дел од вкупниот број на работници во туризмот. Вкупен број на работници во туризмот Во 2007 година, активното население во Република Македонија изнесуваше 907,138 лица. Од вкупната работна сила, 590,234 лица или 65,0% беа вработени, а 316,905 лица или 35,0% беа невработени. Стапката на активност во 2007 година изнесувше 55,7%; стапката на вработеност изнесуваше 36,2%, додека стапката на невработеност изнесуваше 34,2%. Согласно Државниот завод за статистика, приближно 3,5% од работната сила - повеќе од 20.000 луѓе - работи во туристичкиот сектор и угостителство. На хотелите и рестораните отпаѓа голем дел - повеќе од 90% од вкупното вработување во секторот туризам. Табелата 6.1 подолу ја покажува вкупната работна сила и бројот на вработени во туристичкиот сектор за 2007.


125 -125 | С т р а н а

Табела 6.1: Број на вработени во туристичкиот сектор во 2007

Вработени Број Процент

Вкупно 590,234 100

Хотели и ресторани (сектор 55) 18,995 3.22

Туристичка агенција и туристички оператор

(класа 63.3)

1.230* 0,22*

Извор: Државен завод за статистика и АТАМ *Податоци од 2007

Во последните години, се поголемиот тренд на вработување во хотелите и рестораните е повеќе од очигледен, како што може да се види од Табела 6.2 подолу, особено во 2006 година, кога бројот на вработени се зголеми за околу 50% во споредба со 2005 година. Податоците од 2007, иако се значително пониски од оние од 2006, треба да се сметаат за консолидација на драстичниот пораст од претходните години.

Табела 6.2: Генерална тенденција на вработувања во хотелите и рестораните-2004-2007

Вработени 2004 2005 2006 2007

Хотели и ресторани (сектор 55) 12.672 13.558 19.034 18,995

Извор: Државен завод за статистика и АТАМ

Сепак, ако ги земеме предвид работните места кои не се вклучени во овој сектор и нерегистрираните вработувања, овој број ќе се зголеми за најмалку 40% до 50%; што значи дека неофицијалниот вкупен број на работници во туристичкиот сектор е околу 30.000. Од Хотелската асоцијација на Македонија (ХОТАМ) велат дека вкупниот број на вработени во хотелите и рестораните е околу 50.000. Покрај 20.000 официјални вработени, според асоцијацијата, дополнителни 15.000 нерегистрирани работници (повеќето од нив со полно работно време) и околу 15.000 работници на повик (слободни повремени работници) се активни како туристички работници. Оваа разлика меѓу официјалната државна статистика и информациите добиени од професионалното здружение е многу голема.

Табела 6.3: Сегментација на вработени-Старосна структура

0

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

100,000

15 -

19

20 -

24

25 -

29

30 -

34

35 -

39

40 -

44

45 -

49

50 -

54

54 -

59

60 -

64

+ 65

Распределеноста на работната сила во Република Македонија е концентрирана на работници на возраст од 25 до 50 години (приближно 70%), како што може да се види од Табелите 6.4 и 6.5.


126 -126 | С т р а н а

Табела 6.4: Старосна структура на вработените во Македонија

15 - 19 20 - 24 25 - 29 30 - 34 35 - 39 40 - 44 45 - 49 50 - 54 54 - 59 60 - 64 + 65

Броеви 10.174 36.740 65.101 75.603 79.741 84.642 86.585 67.203 42.600 14.578 7.466

% 1,78% 6,44% 11,41% 13,25% 13,98% 14,84% 15,18% 11,78% 7,47% 2,56% 1,31%


Туристичкиот сектор во голема мера се потпира на младината како своја работна сила. Иако на работниците на возраст од 15-29 години отпаѓа 19% од вкупната работна сила во Македонија, тие сочинуваат повеќе од 40% од туристичките работниците и услугите поврзани со туризмот. За многу млади Македонци, нивното прво работно искуство е во туристичкиот сектор и угостителство. Хонорарните и сезонските вработувања во оваа индустрија ги привлекуваат младите, кои ја комбинираат работата со средното образованите и студирањето на универзитет. Полова структура

Табела 6.5: Полова структура на работната сила во туризмот

Мажи Жени

Вкупно 61,7 % 38.3 %

Туризам 68,0 % 32,0 %


Пропорционално, повеќе мажи отколку жени работат во хотелските и ресторанските услужни сегменти на индустријата. Приближно 62% од националната работна сила се мажи, а приближно 68% од хотелските и ресторанските услужни работници се мажи, како што е покажано во Табела 6.5 погоре. Нивоа на плати Платите за многу работни места во туристичкиот сектор се под просечната плата во Република Македонија. Но, овој сектор е добро влезно место за оние кои за првпат се вработуваат и им овозможува на поединците кои бараат дополнителен приход флексибилност, заради работата со скратено работно време. Поради структурата на вработените, многуте хонорарни почетнички работни места во туристичкиот сектор и ниското ниво на квалификуваност на работниците, просечната плата за хотелските и ресторанските услуги изнесуваше 7.397,00 денари за мај 2007 година - околу 47% пониска од националниот просек од 14.100,00 денари. Ова е структурата на пријавените плати согласно Државниот завод за статистика. Многу од работните места се пријавени на минимални плати, при што работодавците избегнуваат да платат целосен износ на социјалните обврски и даноци. Реалните плати се за приближно 30% до 50% повисоки во споредба со пријавените плати. За оние кои бараат вредни подолгорочни работни места со изгледи за напредување во кариерата, просечната плата е, исто така, повисока кај


127 -127 | С т р а н а

квалификуваните работни места (на пример готвач, управител на хотел). Покрај ова, многу работници во туристичкиот сектор можат да ги надополнат своите плати со напојници и имаат бенефиции, како, на пример, храна, сместување и патување по намалени цени. Поделба по професија и активност (профил на вработени) Табелата 6.6. подолу ги покажува резултатите за работната сила во туристичкиот сектор според прегледот на Државниот завод за статистика за работната сила во 2006 година. Табелата јасно покажува дека овој сегмент се состои главно од три групи со повеќе од 90% од вкупната работна сила. Тие важни групи се управители и виши раководители, кои сочинуваат 11,2%, услужни работници, кои сочинуваат 71,1% и елементарни професии со 7,8% учество.

Табела 6.6: Вработени по професии и активности во деловниот субјект во туризмот-2006

Професија Процент на

вкупниот број на

вработени

Процент на

вработени во

туристичкиот сегмент

Законодавци, виши раководители

и менаџери

5,9 11,2

Професионалци 9,2 0,6

Техничари и професионалци

соработници

11,9 3,0

Службеници 6,2 1,6

Услуги, продавачи во продавници

и на пазар

13,8 71,1

Занаетчии и слични трговски работници 13,1 4,1

Оператори со системи и машини 13,1 0,2

Основни професии 24,6 7,8


Тргнувајќи од табелата 6.6 погоре и врз основа на други информации од Државниот завод за статистика и професионалните асоцијации на други учесници, беше изготвен индикативен профил на работниците, и ова е дадено во Табела 6.7 подолу. Највисокиот процент се професионалци и квалификувани работници (повеќе од нив вработени со средна стручна спрема). Ова треба да биде групата којашто е најрепрезентативна во туристичкиот сектор и најважна група што треба да се земе предвид и да се анализира.

Табела 6.7: Профил на вработените врз основа на извештаите од Државниот завод за статистика

Број Процент

Раководство 2,270 11,2

Професионалци / нераководен персонал 9,505 ~ 46

Квалификувани / полуквалификувани работници 7,232 ~ 35

Неквалификуван персонал 1,657 7,8



128 -128 | С т р а н а

Министерство за економија - Сектор за туризам Проценка на секторот, неговите вработени и организација Вработените во Секторот за туризам во Министерството за економија на Република Македонија играат значајна улога во развојот на туристичката индустрија во Македонија. Улогата на Секторот за туризам во Министерството е суштинска за исполнување на дадените задачи на ова одделение како креатор на политиката, регулатор на пазарот и креатор и спроведувач на Националната стратегија за туризам... Во следната Глава е дадено кусо вреднување и проценка на организацијата и вработените. Постојат 4 клучни области:

Уредбата за организација и работа на Министерството за економија и Државниот план и програма на Секторот за туризам во Министерството за економија, како почетна клучна точка за сите аспекти на управување и развој на човековите ресурси;

Последната верзија на предложената организациска структура (систематизација) и опис на работни места;

Фактичката организациска структура и должности;

Проценка на човечките ресурси во Секторот за туризам

Организација и работа на Секторот за туризам при Министерството за економија Работата на Секторот за туризам се регулира со Правилник (Уредба) за организацијата и работата на Министерството за економија. Должностите на Секторот за туризам при Министерството се, главно, поделени во три дела:

Општи одредби на политиката:

o предлага мерки за создавање и спроведување на Политиката за развој на туризмот;

o го следи спроведувањето на законите; o иницира билатерални договори за соработка во рамки на овој

сектор; o предлага мерки за зголемување на економската активност на

туризмот и односните гранки;

Пазарен регулатор и гарант на квалитетот на услугите:

o издава професионални лиценци (ресторани, туристички агенции, туристички оператори, ноќни клубови);

o утврдува критериуми и врши категоризација на хотели.

Спроведување на владиниот годишен план и програма на финансирани активностите на секторот.


129 -129 | С т р а н а

Согласно владината програма за Секторот за туризам при Министерството за економија (Програма за општа туристичка пропаганда и информации на Република Македонија за 2007 година), главните финансирани активности на овој сектор треба да се фокусираат на 11 точки:

Подготвување и печатење на промотивен материјал за сите сегменти на туристичката понуда;

Промоција на туристичката понуда во странските медиуми;

Претставување на македонскиот туризам на меѓународни туристички саеми;

Соработка со странски туристички оператори;

Подготвување Главен План и Стратегија за развој на туризмот во Република Македонија;

Организирање деловни форуми и други состаноци и конференции;

Иницирање, формирање и водење Подкомисии за развој на туризмот;

Соработка со заедницата во процесот на стратегиско планирање;

Организирање кампања за подигање на јавната свест;

Спроведување на обврските кои произлегуваат од билатералните договори;

Организирање обука за маркетинг и управување за претставници од туристичкиот сектор.

Ова е доста долг список на цели. Не се дадени ниту цели, ниту показатели за успешно спроведување на целите. За успешно спроведување на овој список, потребни се голем број висококвалификувани и мотивирани професионалци, способни за управување со проекти, со одлична организација и развиен систем на управување со човечки ресурси, кои ќе ја потпомогнат реализацијата на оваа сложена и амбициозна програма. Последна верзија на предложената организациона структура (систематизација) и опис на работни места во Секторот за туризам при Министерството за Економија Новоподготвениот акт за организациско преструктуирање (систематизација) со нов опис на работни места датира од мај 2007 година. Според оваа систематизација, секторот за туристички и ресторански услуги треба да брои 10 луѓе. Описот на работните места и одговорностите не е во согласност со гореспоменатиот владин план. Организационата структура е следнава:

Организациска шема - мај 2007 година

Раководител на Сектор

Заменик Раководител


130 -130 | С т р а н а

Владината програма е ориентирана кон маркетингот; Одделението за маркетинг во Министерството е најголем приоритет за високо квалификуваните промотери (референти за маркетинг). Во моментов, во Секторот за туризам при Министерството за економија работат шест лица. Според предложената структура, недостасуваат четири лица или 40%. Заклучоци:

Постои голем дел кој недостасува во структурата. Постои голем дел кој недостасува во секторот одговорен за следење на

трендовите во индустријата и за предлагање мерки. Одговорностите и напорите на сегашните вработени се првенствено

(90%) концентрирани на административни прашања: лиценцирање на хотели, ресторани, ноќни клубови.

Не постои специјалист за маркетинг кој би гарантирал соодветно остварување на владината програма ориентирана кон маркетинг. Иако одделенијата за маркетинг и промоција на туризмот се преселени во централното одделение во Министерството за економија, заклучокот е дека специјалистот за маркетинг во Одделението за туризам е важен за давање совети и изготвување на конкретни маркетинг активности.

Само едно до две лица се вклучени во извршувањето на други работни одговорности на Одделението за туризам (анализа, предлагање мерки, стратегија, креирање политика. . . ).

Не постои правен експерт во секторот, односно клучен Креатор на политика и Пазарен регулатор, ниту пак се планира вработување на правен експерт.

Не постојат СМАРТ (специфични, мерливи, достижни, релевантни, временски ограничени) цели и систем насочен кон конкретни цели.

Истражување, лиценцирање,

класифицирање и соработка Одделение за Политика и

стратегиско планирање

Раководител на Одделение

Советник 2 Советник 2

Помлад Асистент

Администр. асистент

Помлад Асистент

Администр. асистент

Раководител на Одделение


131 -131 | С т р а н а

Проценка на вработените во овој сектор од аспект на човечките ресурси Секторот за туризам во моментов има шест вработени. Двајца од нив имаат дипломирано на Економски факултет, двајца имаат универзитетски степен по туризам и угостителство и двајца се со средна стручна спрема (студенти на Економскиот факултет). Просечната старост е 38 години. Просечното работно искуство во Секторот за туризам при Министерството за економија е приближно 4 години. Познавањето на јазици е на многу ниско ниво. Познавањето на компјутери е задоволително во однос на административните работи кои се вклучени во нивните работни места. Недостасува искуство и вештини на управување со проект. Недостасуваат сите сегменти на структуриран процес на анализа на работни места, почнувајќи од персоналот и планирањето, развој/надградба на вработените и одржување на вработените.

6.3. Квалитативна анализа на работната сила во туристичкиот сектор Анализа на вештини и компетентност Анализата на вештините и компетентноста на работната сила во туристичкиот сектор е најпредизвикувачка задача бидејцќи недостасуваат веродостојни и добро структуирани документи, анализи и истражувања кои можат да се искористат како почетна точка во изготвување на квалитативна анализа, особено комуникациски вештини и практични способности стекнати со искуство. Единствена валидна и сигурна информација за формалното образование на пријавените работници во туризмот е информацијата добиена од Државниот завод за статистика. Ако земеме предвид дека овој број е барем 50% повисок од пријавениот, како и клучното значење на здобивањето со неопходните вештини и стекнување способности/вештини преку обуки на неформален начин, оваа информација нема голема важност. Табела 6.8: Профил на формално образование*

Процент

Основно образование 22

Средно образование 48

Универзитетски степен (VI/1 и повисок) 22

Неквалификуван персонал 8

* Броевите се приближни, и врз основа на извештаи од Државниот завод за статистика

Пристап кој е насочен кон професионалноста и клиентот е незаменлив фактор за развој на туризмот. Во моментот постојат недостатоци во вештините, како и во професионалната историја. Секторот не може да гарантира сигурни животни услови за својата работна сила и покрај сериозните вештини и способности кои што се бараат. Вештините на веќе обучени и квалификувани работници варираат пред се како резултат на:

Сезонската природа на работните места - заради големата разлика во периодот на ударна сезона и во другите периоди, вештините се користат и главно се развиваат во периодот на голема активност (период на висока сезона).


132 -132 | С т р а н а

Мотивираност на вработените - мотивираноста на вработените за обука и развој на вештините не е многу висока поради: o најголемиот број се нерегистрирани и незаштитени работници o ниска плата (карактеристика е минималната плата) во споредба со

вештините и способностите кои што се бараат (квалификација, пракса, смени, голем обем на работа).

Познавањето на јазици и комуникациските вештини се на многу ниско ниво кај населението над 40 годишна возраст. Персоналот во областите поврзани со туризам (музејски експерти, касиери, таксисти) не е свесен за значењето на туризмот. Населението не го смета туризмот како важна можност. Поради ова, постои голема потреба за управување и развој на човечки ресурси во овој сектор (анализа на работно место и опис на работни места, обука и развој на вработени, развој на организацијата, напредување во кариера).

6.4. Преглед на постојните образовни институции и програми за туризам Образовниот систем во Република Македонија се базира на образовниот систем во поранешна Југославија. Тој е еден од областите во кои се вршени многу реформи и експерименти. Делот кој недостасува е голема структурна реформа во образовната компонента која обезбедува студии по завршување на средното образование, на пример Универзитет, иако ve‟e се спроведуведени реформи и стандардизација, вклучувајќи ја Болоњската декларација за виското образование. Образовниот систем е организиран во три дела:

Основно образование - регулирано со Законот за основно образование и со Законот за измени и дополнувања на Законот за основно образование (“Службен весник на РМ”, бр. 51 од 24 мај 2007 година), според кој основното образование е задолжително за сите деца на возраст од 6 до 15 години. Основното образование трае 9 години и е организирано во три дела. Приближно 235.000 ученици во моментов се запишани во основниот образовен систем.

Средно образование - се базира врз наставни планови и програми за:

општо средно образование, стручно, средно уметничко образование и средно образование за ученици со посебни образовни потреби. Средното образование им овозможува на студентите да се стекнат со знаење и да развијат вештини за работа и понатамошно образование. Општото средно образование и средното уметничко образование траат 4 години, додека средното стручно образование трае или 3 или 4 години. Стручното образование и обука, исто така, можат да се спроведат согласно наставните планови и програми за двегодишна стручна обука. Според Законот за изменувања и дополнувања на Законот за средно образование (“Службен весник на РМ”, бр. 49 од 18 април 2007 година), средното образование е задолжително за секој граѓанин под еднакви услови, дефинирани со Закон. Во согласност со овој Закон, средното образование во јавните училишта се одвива бесплатно. Приближно 94.000 ученици се во овој момент вклучени во системот на средно образование во Македонија.


133 -133 | С т р а н а

Високо образование - нуди дипломски, постдипломски и докторски

студии, континуирано образование и студии за зголемување, продлабочување или проширување на одредени области во знаењето. Дипломските студии на универзитетите (факултети), согласно измените и дополнувањата на Законот за високо образование (“Службен весник на РМ”, бр. 44 од 25 јули 2005 година), трае најмалку три, а најмногу пет години. Дипломските студии на високите стручни училишта траат максимум три години. Постдипломските студии се организирани како постдипломски научни или уметнички студии (магистерски студии) и постдипломски стручни студии (специјалистички студии). Постдипломските научни и уметнички студии траат најмалку три семестри, од кои два се фокусирани на настава, а една на изготвување на магистерската теза. Постдипломските специјалистички студии траат девет месеци, од кои еден семестар е фокусиран на настава, а три месеци на изготвување на специјалистичката теза. Највисокиот докторски степен може да се стекне со ислушување на докторски студии и одбрана на докторска дисертација или со упис и одбрана на докторска дисертација. Докторските студии траат најмалку две години. Додипломските и постдипломските студии се организирани во согласност со Европскиот кредит трансфер систем (ЕКТС). Процедурата за усвојување на новиот Закон за високо образование согласно принципите и критериумите на Болоњската декларација е во процес на имплементирање.

Потребата од развој на човечки ресурси за туристичкиот сектор беше увидена пред многу време. Во рамки на образовниот систем на Република Македонија, програмите кои се однесуваат на туризмот (управување со туризам, хотели, ресторани, гастрономија, итн.) се вклучени во средниот и високиот образовен систем. Дипломски и постдипломски студии Како дел од високиот образовен систем во Република Македонија, во моментов постојат две образовни институции кои создаваат високо квалификувани профили за секторот туризам:

Факултет за туризам и организациски науки во Охрид, и Факултет за туризам - Скопје

Факултет за туризам и организациски науки - Охрид До 2006 година, Факултетот за туризам и организациски науки од Охрид беше единствен претставник на високиот образовен сегмент кој нудеше образовни програми за туристички професионалци. Во моментот, таа е единствена државно финансирана институција која создава високо квалификувани туристички работници. Како последица на тоа, како институција формирана во 1970 година, со долга традиција во подготовка на работници за туристичката индустрија, таа е најважна институција за анализирање на фактичката состојба во однос на човечките ресурси во туристичкиот сектор и за предвидување на идниот развој на потребите од човечките ресурси.


134 -134 | С т р а н а

Оваа институција е дел од вториот најстар Државен универзитет Св. “Климент Охридски”. Основан во 1979 година, овој универзитет има речиси 30-годишна традиција и искуство во образовната и научна работа. Факултетот за туризам и организациски науки во Охрид нуди додипломски, постдипломски програми и програми за учење на далечина со меѓународни универзитети. Како резултат на идентификуваните потреби, во Велес - во централниот дел на Македонија - беше отворен пододдел на Факултетот за туризам и организациони науки, кој нуди ист вид на студии. Според факултетската програма и информациите дадени од Факултетот за туризам и организациони науки од Охрид, факултетот нуди три додипломски образовни програми кои се однесуваат на туризмот, како што е прикажано во Табела 6.9 подолу.

Табела 6.9: Образовни програми и број на студенти

2006/2007 2007/2008

Образовна програма Охрид Велес Вкупно Охрид Велес Вкупно

Туризам 138 50 188 113 49 162

Гастрономија 23 30 53 41 11 52

Хотели и ресторани 35 18 53 11 22 33

ВКУПНО 196 98 294 165 82 247

Извор: Факултет за туризам и организациони науки

Последното прилагодување и подобрување на студиската програма беше извршено во 2005 година, а применето во 2005/2006 година. Според тие промени, студиите се организирани според моделот 3 + 2 години, на пример, три години додипломски студии и две години постдипломски студии. За дипломските студенти, Факултетот нуди два вида на постдипломски програми, една организирана исклучиво од Факултетот за туризам и организациски науки во Охрид и втората како дисперзирана студија, организирана во соработка со странски универзитети. Постдипломските студии се нудат во три групи:

Управување со туризам, Управување со угостителската дејност, Меѓународен туризам.

Тие се организирани како двегодишни студии поделени на 4 семестри. Прикажана е кусата верзија на планот и програмата. Професорскиот кадар е составен од професори од Македонија, со завршено образование главно во институцијата. Студиските програми имаат добра и соодветна покриеност со професори, но, на Универзитетот и Факултетот има недостаток од програми за континуирано образование на професорското тело, висока просечна старост на асистенти и соработници, минимална мобилност на професорскиот кадар, несоодветна селекција и промоција на професорите и соработниците и ниско ниво на познавање на странски јазици.


135 -135 | С т р а н а

Факултетот има остварено многу достигнувања во сегментот на меѓународна соработка.

Договори за соработка со странски универзитети, Учество во многу меѓународни проекти, Договори за визитинг професори, Учество и организирање на разни симпозиуми.. .

На страната на ресурсите (материјали и простор), просекот е многу понизок од европскиот просек и од универзитетскиот просек, и има само 1,31м2 простор по студент. Другите ресурси се ограничени (лабораторија, кабинети за вежби), а квалитетот на образованието и особено квалитетот на пренесувањето на знаењето од теорија во пракса, е многу слаб. Факултет за туризам - Скопје Факултетот за туризам во Скопје беше основан и акредитиран од Одборот за лиценцирање на Министерството за образование во 2006 година. Тој официјално започна да работи во 2006/2007 училишна година, како прва приватна образовна институција за туризам. Во првата година, факултетот беше отворен за 100 редовни и 100 вонредни студенти. Факултетот нуди една тригодишна програма по која дипломираните студенти ќе се стекнат со назив дипломирани туризмолози. Програмите, содржините и начинот на студирање на Факултетот за туризам во Скопје и целокупниот тек на студии и програма се целосно усогласени и прилагодени со Болоњската декларација за високо образование во Европската Унија. По дипломирањето, студентите можат да продолжат со специјалистички студии (туристички специјалист) или магистерски студии (магистер по туристички науки). Според програмата, дипломските студенти треба да студираат 27 задолжителни предмети, шест задолжителни изборни предмети и два факултативни предмети. Подолу е дадена програмата на студиите: За дипломирани студенти, факултетот нуди два вида студии, кои се прикажани во Табели 6.10 и 6.11 подолу, Специјалистички студии и Магистерски студии. Специјалистички студии - нуди практична специјализација и попрактичен пристап. Магистерски студии - Магистер по туристички науки

Табела 6.10: Специјалистички студии- Изучувани предмети

Бр. Задолжителни предмети Семестар

I

Семестар

II

СТБК

1 Основи на туристичко вреднување 4+0 56 10

2 Принципи и методи на туристичка

регионализација

4+2 84 10

3 Видови на туристички промет 4+2 84 10

4 Методологија и научно-истражувачка

работа и туристичка информатика

4+2 84 10

5 Изработена магистерска теза 56 10


136 -136 | С т р а н а

6 Изборни предмети 4+0 10

6а Езерски туризам

6б Планински туризам

6в Културно образовен туризам

6г Рурален туризам

Вкупен број на часови, предавања и

вежби

8+2

Вкупен број на часови во една

седмица

10 16 364 60

Извор: Факултет за Туризам-Скопје

Табела 6.11: Магистерски студии –Изучувани предмети

Бр. Задолжителни предмети Семестар

I

Семестар

II

СТБК

1 Основи на туристичко вреднување 4+0 56 10

2 Принципи и методи на туристичка

регионализација

4+2 84 10

3 Видови на туристички промет 4+2 84 10

4 Методологија и научно-истражувачка

работа и туристичка информатика

4+2 84 10

5 Изработена магистерска теза 56 10

6 Изборни предмети 4+0 10

6а Езерски туризам

6б Планински туризам

6в Културно образовен туризам

6г Рурален туризам

Вкупен број на часови, предавања и

вежби

8+2

Вкупен број на часови во една

седмица

10 16 364 60

Извор: Факултет за Туризам-Скопје

Професорскиот кадар е составено од професори од Македонија и странство (Катедра за географија, туризам и хотелска трговија од Нови Сад, Колеџ за хотелски менаџмент во Белград, Институт за економија и управување од Лутск - Украина, Висока школа за менаџмент на регионална економија и туризам од Килсе - Полска, Факултет за туризам и здравствен менаџмент од Опатија, итн.). За сите три години се предвидува теренско истражување и практично образование. Тоа треба да се изврши во мај, согласно плановите и програмите договорени на почетокот на секоја образовна година. Истиот пристап ќе се примени за домашни и меѓународни дестинации: првата година, фокусот на теренското истражување треба да се биде во Република Македонија, втората година на територија на Балканскиот полуостров, во третата година, теренското истражување и практичните вежби треба да бидат во земја со високо развиен туризам, надвор од претходните региони (пред се, во Германија, Швајцарија, Австрија, Велика Британија, Грција, Кипар и САД). Практичните вежби треба да се вршат во хотели - угостителски објекти, туристички агенции или туристички организации во странство за секој студент, по завршување на втората година од студирањето.


137 -137 | С т р а н а

Средно стручно образование за туризам Средното образование и идната работна сила која ќе стекне образование во средните образовни институции се главните карактеристики на работната сила на секторот туризам. Повеќе од 70% од вкупната работна сила во индустријата има завршено средно образование. Повеќе од 90.000 ученици се вклучени во средниот образовен систем во цела Македонија. Средниот образовен систем е организиран во три вида на средни училишта:

Десет јавни (државни) средни училишта, 82 јавни општински училишта, Приватни средни училишта.

Програмите за туризам ги контролира општината (јавни општински училишта). Тие се организирани во тригодишни и четиригодишни програми, кои нудат четири области на специјализација:

Хотелски и угостителски техничари (четиригодишна програма), Келнери (тригодишна програма), Главен готвач (тригодишна програма), Слаткар - пекар (тригодишна програма).

Шест средни училишта во Република Македонија нудат програми за туризам, а деталите за тоа се презентирани во Табела 6.12 подолу.

Табела 6.12: Средни училишта кои нудат програми за туризам и број на ученици

Град Име на училиште Програми кои се нудат Број на понудени

места за ученици

во прва година,

според огласот за

2007 година

Вкупен

број на

ученици

Охрид Ванчо Питошевски Техничари во

хотелски и

угостителски

дејности

Келнер

Готвач

68

68

102

744

Гевгелија Јосиф Јосифовски Техничари во

хотелски и


дејности

Келнер

Готвач

34

34

68

365

Крушево Наум Наумовски

Борче

Техничари во

хотелски и


дејности

Келнер и Готвач

34

34

176


138 -138 | С т р а н а

Скопје Лазар Танев Техничари во

хотелски и


дејности

Келнер

Готвач

Слаткар

102

170

102

34

981

Штип Коле Нехтехин Келнер и Готвач 34 103

Тетово Моша Пијаде Техничари во

хотелски и


дејности

Готвач

34

34

306

ВКУПНО

952

2675

Извор: Министерство за образование

Програмите се состојат од:

44% општи предмети (кои не се директно поврзани со туризмот - историја, информатика, македонски јазик и литература. . .),

36% предмети поврзани со туризмот (основи на туризмот, туристичка географија, туристичка агенција и хотелска дејност, туристичка економија...),

12% практични вежби,

8% предмети според интересот на студентите (изборни). Студиските програми имаат релативно добра и соодветна покриеност со професори, но сепак постои високо ниво на незадоволство од овие студии. Учениците не се подготвени да работат во туристичкиот сектор и да ги извршуваат целосно одговорностите на нивните работни места. Пристапот на професорите е многу теоретски, а пренесувањето на теоретско во практично знаење и вештини е многу слабо. Училишните објекти за обука нудат многу ограничени услови. Општиот заклучок е дека не е можно да се обучат професионалци во ваква програма и со вакви понудени услови за обука. 34 студенти во еден клас е многу голем број на студенти за еден клас. Треба да се обрне внимание на стекнувањето со вештини и на практичната работа. Учениците не се многу заинтересирани и мотивирани да се вклучат во образовниот процес. Туристичките работни места кои им се нудат на средношколците не се сметаат за многу атрактивни, а и во јавноста не се ценат на високо ниво.


139 -139 | С т р а н а

Други неформални образовни курсеви и обуки Процесот на доживотно учење преку понудата на обука, курсеви и програми е многу важен дел во процесот на создавање висококвалификувана и компетентна работна сила. Се работи за институционализирано образование, кое го вршат професионално квалификувани наставници и образовна програма која придонесува за зголемување на знаењето и вештините на работниците. Курсевите и обуките за туризам кои се нудат може да бидат претставени во три групи:

1. Обуки и програми изготвени конкретно за работната сила во туризмот:

Во структурата на Факултетот за туризам – Скопје, овластениот центар за обука IATA ги нуди следниве обуки и курсеви:

o IATA/UFTAA Меѓународен сертификат за GDS - такси и

тикетирање (букирања, резервации, или на систем за глобално поврзување со Амадеус, Абакус, Аполо, Галилео и Сабре),

o Хотелски менаџмент, o Туристички менаџмент, o Интернет комуникации, o Туристички водичи и придружници, o Курс за цивилна авијација, o Патување и туризам, o Интернет презентација, итн.

2. Курсеви и обуки за јазици и компјутерски вештини

Моментната понуда на курсеви и обуки за сите јазици и на ниво на Македонија е многу голема. Во Република Македонија работат повеќе од 220 училишта за странски јазици. Квалитетот на професорите и квалитетот на програмите е дискутабилен. Во последните неколку години, Центарот за осигурување на квалитет - Агенција за издавање сертификати - се грижи за овие аспекти. Што се однесува до понудите на обуки за компјутери и информациски вештини, постојат повеќе од 65 специјализирани училишта. Тие се сите релативно добро опремени. Некои курсеви се нудат бесплатно за некои категории на луѓе.

3. Обука за комуникациски вештини Во последните неколку години, понудата на обуки за комуникациски вештини се зголеми и се развива - квалитативно и квантитативно. Со повеќе од 40 специјализирани компании, кои нудат отворени обуки, прилагодени обуки, внатрешни обуки, директни обуки преку компјутер, овој сегмент се повеќе расте. Понудата на обучувачи (домашни и меѓународни) и квалитетот на обуката е дискутабилна. Сепак, во овој момент, Македонија има задоволителен број на искусни и добро квалификувани обучувачи за поголем дел од темите на обука.


140 -140 | С т р а н а

6.5. Заклучоци Според податоците добиени од Државниот завод за статистика, приближно 20.000 лица од Република Македонија се вработени во секторот туризам. Меѓутоа, постои голема разлика меѓу официјалната владина статистика и состојбата на терен. Некои проценки сугерураат дека бројот на непријавени работници е меѓу 15.000 и 30.000. Ова треба да биде првата област во која треба да се интервенира. Со цел да се добијат релевантни податоци и информации, апсолутно е потребно да се изврши истражување во туристичкиот сектор пред да се преземат било какви сериозни мерки. Што се однесува до структурата, работната сила во туризмот има релативно поволен состав во речиси сите анализирани сегменти, во образованието, возраста и во однос на порастот на населението. Пристапот заснован на професионализам и насочен кон клиентите е незаменлив фактор на развој на туризмот. Во моментов, постојат недостатоци во поглед на вештините, како и во професионалното искуство. Туристичкиот сектор не може да гарантира сигурни животни услови (ниско ниво на плата и пакети на социјална сигурност) за своите работници и покрај сериозните вештини и компетенции коишто се бараат. Проценката на Секторот за туризам при Министерството за економија јасно покажува ограничен капацитет и во број и во вештини. Очигледно е дека има потреба од итно преструктуирање и градење на капацитетот на Одделението за туризам и на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот. Прегледот на тековните образовни и тренинг програми и ефикасноста на овие програми ги нагласуваат слабостите на македонскиот образовен систем, како на пример недостиг од лаборатории за вежби, организирани и добро структуирани практични вежби, лошиот пренос на теоретското знаење и вештини во практични вештини, големата разлика меѓу потребите на индустријата и образовните програми. Доколку сакаме да создадеме висококвалификувана и ефикасна работна сила во секторот туризам, мора да изградиме високо функционален образовен систем и високо функционална работна средина.


141 -141 | С т р а н а

7. Организација и управување на туризмот

Вовед Политиките и законската регулатива се основите врз кои се гради одреден сектор. Во оваа Глава се разгледуваат и коментираат политиките и постојната законската регулатива кои се однесуваат на туризмот, како и некои предложени закони. Овде се вклучени:

Програмата на Владата на Република Македонија за 2006-2010 година, Национален развоен план за 2007-2009 година, Просторен План на Република Македонија (2004 година).

и следниве постојни закони и основна законска регулатива:

Закон за туристичка дејност (Службен весник на РМ, бр. 62/2004, 89/08) Закон за угостителска дејност ( Службен весник на РМ, бр. 62/2004,

89/08) Закон за такса за привремен престој (Службен весник на РМ, бр.

19/1996, 26/02, 51/03 и 89/08) Закон за основање на Агенција за промоција и подршка на туризмот

(Службен весник на РМ, бр. 103/2008) Правилник за минималните технички обврски за вршење угостителска

дејност (број 16/2006), Правилник за обврските за категоризација на објектите како туристичка

понуда (број 16/2006), Други закони кои влијаат врз туризмот се законската регулатива и одредбите за животна средина, транспорт, подобрување на земјиштето и обука, од кои некои се разгледани во други делови од овој извештај. Програма на Владата на Република Македонија за 2006-2012 година Со Програмата на Владата се утврдуваат приоритетите на Владата за економскиот и општествен развој. Темелните цели на програмата се:

Подобрување на животниот стандард, Зголемување на вработеноста, Борба против корупцијата, Развој на демократијата, Подобрување на меѓуетничките односи, Воспоставување политичка стабилност, Интеграција во ЕУ и НАТО.

Во Програмата се вели дека “Македонија има голем потенцијал за развој на туризмот, иако малку од тоа е искористено. Туризмот е форма на извоз и можност за привлекување на странски капитал. За време на својот мандат, Владата ќе преземе голем број мерки за да го стимулира туристичкиот потенцијал на Република Македонија и да привлече странски туристи”. Во таа насока, со програмата се предлагаат промотивни кампањи; зајакнување на Секторот туризам на Министерството за економија; насочување на


142 -142 | С т р а н а

активностите кон компании кои ќе управуваат со хотелите и кон меѓународни тур-оператори и туристички агенции; промовирање на руралниот, културниот, наследниот, винскиот и бањскиот туризам. Владата ќе инвестира во инфраструктурата на туризмот: ќе поставува знаци (на англиски јазик) за патните одморалишта/уредените простори за починка и одмор на автопатите, ќе го подобри гостопримството на граничните премини и ќе ги одржува туристичките локации и атракции, ќе го поготви проектот Македонско село како национална туристичка атракција, и ќе привлекува домашни и странски инвестиции во туристичкиот сектор. Во Програмата, исто така, е претставена намерата на Владата да ја заштити и да ја подобри животната средина преку различни иницијативи: воведување на економски инструменти за заштита согласно принципот “загадувачот плаќа”; даночни и царински поттикнувачки мерки; мониторинг, изготвување на програма за пошумување и програма за јавната свест, со цел подигнување на јавната свест за животната средина. Национален развоен план за 2007-2009 година Во националниот развоен план за 2007-2009 година, туристичкиот развој се дефинира како важен развоен приоритет за земјата, поради потенцијалот за создавање работни места и поддршката на националните цели во трговијата, извозот и инвестициите. Во него, исто така, се идентификувани ограничувањата на порастот на туризмот, како што се, на пример, малиот спектар на производи и лошиот квалитет, географската концентрација на туристичката дејност во само неколку места и недоволното инвестирање во инфраструктурата. Утврдени се два големи проекта кои треба да се финансираат или ко-финансираат од јавните фондови во период од 3 години: скијачкиот центар во Националниот Парк Галичица (15 милиони евра) и туристичката населба во Козјак, вклучувајќи нов пат до ова место (30 милиони евра). Предложени се и следниве мали проекти: Културен туризам - тврдината Маркови кули и манастирот Трескавец (1,10 милиони евра): поддршка за руралниот туризам (3,0 милиони евра) промовирање на Македонија (0,65 милиони евра) и спроведување на HACCP стандарди во угостителството (0,45 милиони евра). Просторен План на Република Македонија за 2004-2020 година Просторниот План на Република Македонија беше усвоен од Собранието во јуни 2004 година, со динамика на исполнување до 2020 година. Претходниот Просторен План беше усвоен во 1982 година, и неговиот рок за исполнување истече. Планот, како што укажува неговото име, го разгледува користењето на просторот, земајќи ги предвид општествените, техничките, економските и културните промени кои се одвиваат не само во Македонија, туку и пошироко на меѓународен план. Целите за зачувување и подобрување на животната средина, природното и културното наследство се утврдени во планот. Тука се вклучени распоредувањето по зони, утврдување на капацитетот, мониторинг и контрола вклучувајќи и проширување на заштитените области. Регионалните,


143 -143 | С т р а н а

општинските и обласните просторни планови треба да обратат посебно внимание на физичкото наследство. Што се однесува до туризмот, со плановите се утврдени голем број цели и се дефинирани десет туристички региони. Целите се дадени накусо и се следниве:

Вреднување на најважните туристички производи за домашните и странските пазари

Идентификување на туристички производи кои треба да се развијат во одредени области

Воспоставување на меѓусебна зависност на просторните единици; Утврдување на насоките за развој и областите за заштита на

туристичкиот развој Утврдување на приоритетните области Реагирање на побарувачката, отворање на нови области Идентификување на можните области на конфликт меѓу туризмот и

другите економски сектори и дефинирање на приоритетите. Идентификувани се десет туристички области, бидејќи тие претставуваат географски области кои се важни за меѓународните, регионалните и националните пазари.

7.1 Постоечка законска регулатива Закон за туристичка дејност (Службен весник на РМ, бр. 62/2004, 89/08) Законот за туристичка дејност беше донесен во 2004 година, изменет и дополнет 2008 година. Според него, “туристичка дејност” се дефинира како поим кој што вклучува организација и реализација на туристички патувања, семејни излети (некомерцијални екскурзии), туристички аранжмани во земјата и странство, обезбедување туристички информации, организација и продажба на угостителски и други услуги – како, на пример, сместување, туристички водичи, патнички билети, изнајмување автомобили и чамци, спортување и културни активности, сувенири и други производи за туристи. Законот го дефинира поимот “туристички аранжман” во меѓународна стандардна форма, како комбинација на најмалку две од долунаведените услуги и кој покрива минимум 24 часа.

Транспорт, Сместување, Други туристички услуги.

Според законот, трговските друштва и трговците поединци кои што извршуваат туристички активности треба да бидат регистрирани во Централниот трговски регистар, а лицата кои што нудат “активности од мал обем” треба да се регистрираат во општинските регистри. Министерството одговорно за туризам има за задача да го дефинира поимот “активности од мал обем”. Издавањето дозволи и регистрација на лицата кои што даваат туристички услуги и активности потпаѓа под Министерството одговорно за туризам кое ги пропишува условите за издавање на дозвола/регистрација на:


144 -144 | С т р а н а

- Туристички агенции, - Туристички водичи, - Туристички придружници, и - Лица кои даваат услуги во руралниот и еко-туризмот.

Министерството ги дефинира видовите на услуги кои треба да ги вршат различните категории наведени погоре:

Туристички агенции продаваат билети, организираат и продаваат тури и аранжмани за одмор, резервации итн.

Туристичките водичи се оние кои вршат водички услуги, што опфаќаат познавање од историски, културни и општи теми поврзани со Македонија. Кустосите во музеите и водичите за риболов и лов, планинските и пештерските водичи или придружувањето на тури од локација до локација не се сметаат за “водич” кој треба да добие дозвола како туристички водич.

Туристичките придружници ги придружуваат туристичките групи и имаат општо знаење за меѓународните и националните туристички региони и имаат познавање од странски јазици.

Лицата коишто даваат услуги во руралниот и еко-туризмот се лица кои продаваат аранжмани за јавање на коњ, рачна изработка на предмети, домашни производи, фото сафари и рурален транспорт.

Туристичките агенции се раководат според деталните барања и обврски за парични осигурувања поврзани со големината на агенцијата и поделени на три групи А, Б и В. Називите “Туристичка агенција”, “Турс” и “Травел” може да се користат само во имињата на лиценцирани Туристички агенции. Законот, исто така, предвидува имплементација на директивата на ЕУ за Патувања во пакет аранжман, пакет аранжмани за годишен одмор и организирани тури. Туристичките водичи мора да бидат граѓани на Македонија и да го имаат положено испитот за туристички водичи пред да им биде дадена дозвола за работа. Законот, исто така, предвидува работа на Туристички бироа за резервирање за сместување во приватни куќи, обезбедување информации и промотивен материјал и продажба на сувенири, разгледници, патни карти итн. Предвидени се казни за кршење на законите со укинување на лиценците, казни и условно прекинување на туристичките активности. Закон за угостителска дејност (Службен весник на РМ, бр. 62/2004, 08/89) Законот за угостителска дејност, кој беше донесен во 2004 година, изменет и допонет 2008 година го дефинира поимот угостителска активност како активност која вклучува подготовка и послужување на храна и пијалоци, храна за носење и обезбедување сместување. Угостителските активности ги вршат трговски друштва и трговци поединци кои се регистрирани во трговскиот регистар. Активностите од мал обем ги


145 -145 | С т р а н а

извршуваат лица кои се регистрирани во општините. Министерот ги пропишува минимуалните услови за регистрација. Исклучок од регистрацијата се дава на лица кои што пружаат услуги поврзани со храна и сместување за вработените во образовните, затворските, социјалните, здравствените и другите институции и Министерството за одбрана, Министерството за внатрешни работи и другите јавни административни институции. Предвидени се минимум услови за регистрација, кои треба да се во согласност со барањата за заштита на здравјето, заштита од пожар, заштита на животната средина и безбедност. Што се однесува до ноќните клубови, кабареата и диско клубовите, тие мора да ги задоволат условите кои се однесуваат на одредбите за јавен ред и безбедност во сообраќајот пропишани од Министерството за внатрешни работи и таквите активности не можат да се вршат во колективни резиденцијални објекти. За продажба и служење на алкохол се потребни посебни лиценци, а на одредени изземени снабдувачи (во образовниот, здравствениот и социјалниот сектор) не им е дозволено да продаваат или да служат алкохол. Објектите за сместување се класифицирани во основни објекти кои што вклучуваат:

- Хотели - Хотелски села - Апартмански села - Мотели - Пансиони - Резиденции - Туристички села итн.

Комплементарното сместување вклучува:

- Куќи со соби за издавање - Преноќишта - Места за кампување - Приватно сместување (соби, апартмани, куќи) - Одморалишта ( за деца, младински работници итн.) - Друго (хостели, планински преноќишта, привремено сместување)

Објектите за храна се класифицирани во:

- Ресторани - Барови - Кантини - Друго

Хотелите со 5 и 4 ѕвезди не треба да се стекнуваат со специјална лиценца за ноќни клубови, кабареа и диско клубови. Котизациите за лиценци и регистрација се одредуваат според максималниот број на работни часови за различните категории на туристички одморалишта/центри и за Скопје.


146 -146 | С т р а н а

Категоризацијата на нивото на квалитет според ѕвезди ја врши Комисија за категоризација, која се состои од 5 члена назначени од Министерот. Предвидени се квалификации кои треба да ги исполнува управата. Давателите на услуги треба да ги истакнат цените за сместување во собите, на рецепција и во менијата; исто така, треба да се истакнат информации за точење алкохол на малолетни лица, телефонскиот број на Државниот пазарен инспекторат и податоци за видот и категоријата на објектот. Одредбите за услуги од страна на лица регистрирани од општините се ограничени на куќи, апартмани и соби кои немаат повеќе од 10 соби или 20 легла. За локациите за кампување, максимумот е 10 места или 30 гости и дозволено е служење само на појадок. Изнајмувањето се извршува преку туристичка агенција или туристичко биро на основа на договор. Законот ја предвидува содржината на овие договори и одговорноста на давателите на услуги за истакнувањето на информации и цени, како и издавањето сметки и водењето список на гости, итн. Угостителските услуги во селските домаќинства, односно издавање на соби и апартмани во селските куќи е ограничено на 10 соби или 20 легла. Домашно произведените (главно од домашно производство) топли и ладни оброци и пијалоци може да се служат на групи не поголеми од 50 лица. Во селските домаќинства е дозволена и дегустација на вино и ракија. Кампирањето е контролирано од страна на општините и е дозволено само на организирани локации. Исто така, постојат одредби кои се однесуваат на услуги за угостителски активности во мобилните објекти, пловните објекти и на нудисти. Пропишани се постапките за поднесување барање и периодот на регистрација (3 години), како и недзорот, и казните за кршење на законот и правилата. Законот предвидува дека државниот административен орган одговорен за работи поврзани со угостителството ќе го надгледува спроведувањето на угостителски активности од страна на општините, и може да им го одземе овластувањето на општините кои ги кршат овие правила за вршење на активностите. Закон за основање на Агенција за промоција и подршка на туризмот (Службен весник на РМ, бр. 103/2008) Законот за промоција и поддршка на туризмот беше донесен во jули 2008 година и главно ги регулира надлежностите, организацијата и функционирањето на Агенцијата. Основните обврски на Агенцијата се: професионална презентација на сите сегменти и региони опфатени со туристичките понуди; подготовка и имплементација на стратегии за промоција и развој на туризмот; изработка на програми за развој, како на целокупниот сектор, така и на секоја посебна гранка од туризмот во републиката; Обезбедување информативен материјал за


147 -147 | С т р а н а

промоција на туристичките алатки (печатени публикации, аудио и видео материјали, интернет презентации, сувенири итн.); спроведување на соодветни анализи и прогнози во однос на бенефитот од туристичките придобивки, со што би можело лесно да се одредат насоките на идните активности и приоритети; спроведување маркетинг анализи на домашниот и странскиот туристички пазар; активна промоција на целокупниот туристички потенцијал на Република Македонија во државата и надвор; формирање и развој на единствен туристички информативен систем и негов приклучок кон останатите системи во и надвор од републиката; развој и промоција на нови интегрални туристички производи; соодветно планирање и работа во насока на комплетирање на инфраструктурата на македонските туристички центри; креирање комплетна понуда за културно-забавниот живот, транспортот, моторна сигнализација итн; иницијатива и реализација на интернационална соработка со афирмирани организации и институции; сугестии за квалитативни мерки и активности за промоција и поддршка на недоволно развиените делови во Република Македонија; давање помош во привлекувањето инвестиции за компаниите кои работат во секторот туризам; соработка со познатите светски туристички оператори, со цел да се промовира државата како атрактивна дестинација и да се придобијат што е можно поголем број странски гости; соработка со домашни и странски приватни претприемништва. Правилник за минимум технички услови за вршење на угостителска дејност (62/2004) Правилникот ги дефинира критериумите за различните форми на сместување - како хотели, мотели, преноќишта итн., како и угостителски објекти кои служат храна - како ресторани, барови и мензи итн. Деталите не се коментираат во овој документ, освен со назнака дека бројот на имиња треба да биде земен предвид, особено од гледна точка на маркетиншките активности. Правилник за услови за категоризација на објекти на туристичката понуда (62/2004) Правилникот ги опишува критериумите за категоризација на сместување и објекти кои служат храна. Повторно, тие не се коментираат во овој документ.

7.2. Организација на Министерството Министерство надлежно за туризмот е Министерството за економија, раководено од Министер од Кабинетот на Владата. Ова Министерство е надлежно за индустриска политика, енергетика, минерали, домашна и надворешна трговија, и туризам. Секторот за туризам е надлежен за генералната туристичка политика, лиценцирање и категоризација на хотелите, туристичките агенции, итн., спроведување на законите, изработка на промотивен материјал, генерална промоција на Македонија како туристичка дестинација на меѓународните пазари, организација на обуки за туристичкиот сектор во маркетингот и управувањето со програмите за подигање на јавната свест. Како што се гледа подолу, Секторот ги нема потребните ресурси за да може да ги исполни своите одговорности. Целосен преглед и проценка на човечките


148 -148 | С т р а н а

ресурси во секторот и нивната неможност да ги извршуваат своите активности се дадени во Глава 6. (види слика на стр. 120) Табелата 7.1 подолу го претставува буџетот и трошоците за 2006/07 за туризмот на Министерство за Економија, прикажувајќи го оперативниот буџет на секторот за 2007 е 20.016 милиони денари, од кои 3.016 милиони денари се за плати, а 7.5 милиони денари за маркетинг активности. Стратегискиот проект и обуката го покриваат најголемиот дел од остатокот на буџетот.

Табела 7.1: Министерство за Економија: Потрошувачка и буџет во туризмот 2006/2007

2006 Буџет 2007

Милиони МКД




Плати 3.307 3.016

Вкупно 3.307 3.016

Патувања 1.0 0.8

Саеми 1.35 3.4

Рекламирање 0 .5 0.5

Промотивни активности (посети на тур-оператори/туристички агенции )

0.5 0.2

Бизнис форуми 0.5 0.6

Публикации 2.65 2.0

Вкупно 6.5 7.5

Билатерална соработка

0.2 0.3

Обука 0.2 1.0

Комисија за соработка 0.1 0.3

Проекти на општините 0.6

Стратегија за туризмот 7.3

Вкупно 0.5 9.5

Се Вкупно 10.307 20.016

Извор: Министерство за Економија

Секторот за туризам има многу малку финансиски средства и малку луѓе, за да може да изврши влијание врз порастот на туризмот кон и во Македонија. Несоодветноста на буџетот во Македонија за промотивни активности на туризмот е мошне евидентна кога тој ќе се спореди со буџетите за слични активности од 2005 година на следниве земји.Ова е покажано во Табела 7.2 подолу:

Табела 7.2: Буџети за маркетинг на Национални Туристички Организации, 2005

милиони евра

Реублика Македонија 0.123

Романија 5.7

Полска 7.7

Унгарија 17.6

Словенија 8.5

Словачка 6.3

Чешка Република 6.8

Грција 121.7

Ирска 66.0


149 -149 | С т р а н а

Извор: Министерство за Економија

7.3. Организација на туристичкиот сектор

Општините во туризмот Националната политика за децентрализација им пренесе надлежност на општините за планирање и развој на туризмот. Извесен број општини подготвија Планови и Стратегии за туризмот во нивните области. Сепак, повеќето општини немаат такви планови. Тие се одговорни за контролата на дополнителното сместување и за водење статистика и наплата на такси за ноќевање. Сепак, во повеќето општини ова не се спроведува. Хотелска асоцијација на Македонија (ХОТАМ) Хотелската Асоцијација на Македонија (ХОТАМ) е поврзана со Стопанската Комора на Македонија и е репрезентативно тело на хотелскиот сектор. Таа е член на Меѓународната Хотелска и Ресторанска асоцијација (IHRA) и има придружно членство во HOTREC, индустриското тело за хотели и ресторани во ЕУ. Од вкупно 180 хотели во Македонија, ХОТАМ има 56 хотелски членови. Исто така, има 26 придружни членови, како што се ресторани, транспортни компании и туристички факултети. ХОТАМ е активен во промовирање на Македонија на некои меѓународни пазари. Асоцијациите во приватниот сектор - хотелиерите и туристичките агенции беа критикувани за нивната неефикасност и за слабата презентација на нивниот сектор во Владата. Стопанската Комора на Македонија, исто така, се смета за неефикасна во областа на туризмот. Освен што го преставува туристичкиот сектор во Владата и ги брани основните деловни интереси на хотелскиот сектор, ХОТАМ беше активна во промовирањето на Македонија на некои меѓународни пазари. Ова се случуваше во отсуство на вистински поттик за маркетинг активности од страна на Министерството за економија. Хотелската Асоцијација на Македонија поднесе барање до Владата за правно основање на Комитетот за туризам на заедниците, на градско, регионално и национално ниво, кои ќе имаат корист од туризмот, придонесувајќи кон создавањето на Агенција за туризам која ќе ја промовира земјата. Асоцијациите во приватниот сектор - хотелиерите и туристичките работници беа критикувани како неефикасни и за тоа дека не ги претставуваат нивните сектори во Владата. Стопанската комора на Македонија, исто така, се смета за неефикасна во сферата на туризмот. Комуникациите помеѓу Министерстовото одговорно за туризам и приватниот сектор и другите министерства се слаби, главно заради недоволната екипираност и финансираност на Одделението за туризам и угостителство.


150 -150 | С т р а н а

Додека некои хотелиери сметаат дека Хотелската Асоцијација на Македонија не е ефикасна, таа сепак прави позитивни напори да ја продолжи туристичката сезона, да ја промовира Македонија и да создава нови туристички производи. Стопански Комори за Туризам на Македонија СКТМ преставуваат приватни комори основани во 2008 година и составени од туристички оператори и научни институции, кои функционираат во рамките на туристичката индустрија во Република Македонија. Членството се базира на волонтерско учество и се однесува на преставници кои ја сочинуваат од микро, малите и средните бизниси во сферата на туризмот во Републиката. Моментно, коморите содржат стотина преставници од туристичките агенции, хотелиери, фирми кои нудат угостителски услуги, транспортери и научни институции. Основна цел на коморите е овозможување основа за зајакнување на бизнис условите во туристичката индустрија како и создавање поволна клима за третирање на туризмот како движечка сила за развој на економијата во Република Македонија. Стратегиски цели на СКТМ се: Промоција на туризмот, предлагање и исполнување на правни регулативи за унапредување на туризмот во државата како и постепено ускладување со ЕУ стандардите, зајакнување на човечкиот потенцијал, техничка поддршка за развој на туризмот и, секако, промоција на јавно-приватното партнерство. Асоцијација на туристички агенции на Македонија (АТАМ) Асоцијација на Туристичките Агенции на Македонија (АТАМ) има 72 члена, кои го претставуваат мнозинството на туристичките агенции во Македонија. Освен многу мал број од членовите кои нудат услуги на влезниот туризам (4-6), главната активност на останатите членови на АТАМ е излезниот туризам. Асоцијацијата ги претставува интересите на своите членови пред Владата, во секторските преговори во рамките на туристичката индустрија. Туристичка Асоцијација на Скопје Туристичкиот Сојуз Скопје е составен од Туристичката Унија на Скопје и Асоцијација/Сојуз на туристичките водичи. Во минатото, Унијата беше всушност туристичка организација за Скопје, одговорна за промоција на туризмот и за опслужување на туристите во Скопје. Таа се финансираше од наплатените такси за преноќување, но повеќе не е така. Таа сега зависи од членарините и рекламирањето во нејзиниот скопски водич. Таа има 64 членови кои што се водичи, но има проблеми со собирање на членарини. Ниеден хотел или други туристички објакти не се членови на оваа асоцијација. Асоцијацијата има четворица вработени, кои се надеваат дека во блиска иднина повторно ќе го отворат Туристичкиот Информативен Центар - кога ќе бидат надминати нивните проблеми со канцеларискиот простор. Без финансирање е тешко да се преживее или да се има значајна улога во развојот на туризмот.


151 -151 | С т р а н а

7.4 Заклучоци Во владините програми и планови, туристичкиот сектор е дефиниран како сектор кој што има потенцијал за раст и приоритет за развој, препознавајќи го потенцијалот за создавање на работни места и поддршка од други национални цели. Постојната законска регулатива е обемна и бара неколку мали измени, со цел да се отвори можност за странски државјани кои што престојуваат во Република Македонија да бидат туристички водичи, и да се овозможи заштита на името Туристички Информативен Центар. Важно е тоа што ја вклучува директивата на ЕУ која се однесува на пакет аранжмани. Специјалисти по маркетинг треба да го разгледаат бројот на називите на објектите за сместување, како и критериумот за категоризација и квалитативниот критериум за нивно вклучување. Не треба да се преземаат активности во врска со категоризација на рестораните. Секторот за Туризам во Министерството за економија нема човечки, ниту финансиски ресурси за исполнување на своите задачи или за вршење на влијание врз развојот на туристичката индустрија. Основањето на Агенција за промоција и поддршка на туризмот во Република Македонија е значаен чекор напред во зајакнувањето и понатамошното институционализирање на обврските на Владата за промоција на туризмот. Согласно интернационалните искуства, кои укажуваат на потребата од вклучување на приватниот сектор во зголемувањето на ефективноста на туристичките промо-активности, се препорачува основање на Советодавен Одбор на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот. Ова би содржело преставници од туристичкиот сектор, избрани преку сеопфатни консултации со соодветни тела, организации и експерти на ова поле, меѓу кои секако и со Собранието на туристичките оператори, основано за целите на спроведување на ова Стратегија. Советодавното тело би ја советувало Агенцијата во врска со прашања поврзани со промоција и маркетинг, развој на поизводи, зајакнување на човечките ресурси и стандардите на туристички сервиси, како и за улогите и функциите на Агенцијата.


152 -152 | С т р а н а

8. Анализа на предностите, недостатоците, можностите и заканите (SWOT - Анализа)

Предности

Гостопримливи луѓе Географска локација Умерена клима Недопрена природа - планини, шуми, езера и реки Биолошка разновидност со многу ендемски видови Богато културно наследство Органски производи Добра транспортна инфраструктура - аеродроми и главни патишта Слободен визен режим Позитивни стимулации за инвестиции

Недостатоци Непостоење на јавно-приватно партнерство Недостиг од туристички истражувања Недостиг од статистички податоци за туризмот Непланирано и некоординирано рекламирање на дестинациите Непостоење на позитивна слика на туристичкиот пазар Балканскиот идентитет Високи цени на авионскиот превоз Само неколку компании за управување со дестинации Слаба и некоординирана мрежа на Туристички Информативни Центри Недостаток на патна и информативна сигнализација Ограничени туристички понуди Голем дел од сместувачките капацитети се под пазарните стандарди Системот на класификација на сместувањето не е целосно спроведен и

не е во согласност со Европското ниво Слаб квалитет на понуди за бањски третмани и сместувачки капацитети Многу лош квалитет на понуда во кампови со шатори и приколки Непостоење на конференциски центар од меѓународен калибар Образованието и обуката во туризмот и угостителството се во расчекор

со пазарните потреби Недостаток на толкувања Лоши услови на локациите со природно наследство поради напуштеност Недостаток на патни одморалишта/места за одмор на главните патишта Лошо управување со отпадот - како на индивидуално, така и на ниво на

јавниот сектор Недостаток на процедури во управувањето со животната средина, како и

неспроведување на законите Нееднаква просторна дистрибуција на туристичките атракции и

одморалишта Сезонски карактер


153 -153 | С т р а н а

Можности

Нова, неоткриена дестинација Зголемена заинтересираност за туризам насочен кон природата,

културата и наследството Зелена дестинација со органски производи Рурален/Селски туризам Селска архитектура и традиционални обичаи и земјоделство како основа

за руралниот туризам Активен и авантуристички туризам Ниско-тарифни превозници и годишни аранжмани Независен мото-туризам Кандидат за членство во ЕУ како стимулација за инвестирање и

заинтересираност за посета Место под заштита на УНЕСКО за природно и културно наследство Регионални и европски конференции до и по пристапувањето во ЕУ Транзитни коридори Регионална и прекугранична соработка Укинување на пасошкиот режим со сите ЕУ членки

Закани Зголемувањето на загадувањето на животната средина, кое му штети на

имиџот на недопрена природа Конкуренцијата во регионот Повторно избувнување на етничките тензии Нестабилниот имиџ на регионот Политичка незаинтересираност Неспроведена стратегија


154

ДЕЛ 3

Идни планови – стратегиски насоки

9. Туристички производи и услуги - Препораки за развој

За постигнување на добра продажба, туристичкиот производ мора да го постигне стандардот кој ќе ги исполни очекувањата на гостинот, треба да се претстави како привлечен, ”можност која не смее да се пропушти”, и да се понуди квалитет, т.е. соодветна вредност за потрошените средства. Прегледот и анализата на туристичките производи и услуги кои беа претставени во вториот дел од оваа Стратегија укажува на недостатоците кај производите, кои треба да се поправат, со цел да се задоволат потребите на пазарот.

Прегледот и анализата на туристичките производи и услуги што се претставени во Дел 2 од оваа стратегија ги нагласуваат недостатоците во производот, кои треба да се премостат, со цел да се исполнат потребите на пазарот. Подолу, даден е список на препораки во однос на активностите што треба да се земат предвид за да се воспостави квалитет и услуги и производи што ќе бидат ориентирани кон модерниот туристички пазар. Тука е вклучено следното:

Предлози за развој на препознатливи атракции Препораки во однос на формирањето и претставувањето на тековната и

идната понуда, со цел да биде соодветна и достапна на пазарот Посебни барања за развој.

9.1 Препознатливи производи

За разлика од многу земји (Франција со Ајфеловата кула, Италија со Колосеумот, итн.), Република Македонија нема некој препознатлив симбол или атракција со кој би се поврзувала земјата. Јасно е дека не е практично да се создаде ваква атракција која би била од ранг со толку висок профил како туристичките атракции на другите места. Двете главни силни страни на Македонија како туристичка дестинација се културното и природното наследство. Можно е да се развијат поголем број мали и средни карактеристични производи што би се поврзувале со тоа наследство. Тие може да се искористат за привлекување на вниманието на медиумите и развивање на свеста дека Македонија, иако е мала земја, има широк спектар посебни и интересни знаменитости. Охридското Езеро веќе е означено како светско наследство од страна на УНЕСКО. Со ова се дефинира како атракција од највисоко светско ниво, но сепак не е многу направено во насока на промоција на оваа атракција. Се препорачува да се бара ваков статус на Светско наследство и за другите


155

македонски „производи“ и тие да се искористат во активностите на градење на сликата и имиџот на земјата. Се предлага Маркови кули кај Прилеп да се прогласи за светско културно наследство и да се идентификува со посебно внимание во Националниот план за развој. Прилеп веќе има и други (иако недоволно развиени) туристички атракции, како што е музејот на тутунот и манастирите Трескавец и Св. Михаил Архангел. Исто така, градот стратегиски се наоѓа на Коридорот X. Статусот светско културно наследство би можел многу да помогне во идентификацијата на Прилеп на туристичката карта и во создавањето на уште еден туристички центар. Слична стратегија се препорачува и за североисточниот дел од земјата, кој во моментот има повеќе некоординирани туристички атракции и знаменитости. Постојат дискусии во врска со тврдењето на НАСА дека Кокино е значајна предисториска опсерваторија. Во секој случај, примената на ова место како опсерваторија не може да се види од страна на обичен посетител и потребно е посеопфатно толкување за тоа место да стане поважна туристичка атракција. Меѓутоа, стремежот кон меѓународно признавање само по себе ќе привлече публицитет и интерес во областа.

Кокино Неолитското наоѓалиште кај Цоцев камен е поимпресивна понуда на визуелни ефекти и чувство на драма за гостите. Постојат тврдења дека таму се наоѓа најстариот театар во светот. Ова е нешто што би го привлекло светското внимание. Јасно е дека тоа е единствена дестинација со голем туристички потенцијал, кој најдобро може да се негува преку фокусирање на вниманието на добивање статус светско наследство за тоа место.

Цоцев камен Република Македонија е горда што е родната земја на Мајка Тереза и тоа го покажува со мал музеј посветен на Мајка Тереза, статуа и демаркација на местото каде што била родена, како и куќата во центарот на Скопје во која се презентирани моменти од нејзиниот живот, работа и наследство.


156

Атракциите од карактеристичното природно наследство потешко може да се развијат, бидејќи имаат потенцијални импликации по животната средина. Исто така, уникатноста на природните атракции може често многу малку да биде привлечна. Меѓутоа, Република Македонија има уникатно природно наследство што може да се развие за потребите на туризмот со ограничено влијание врз животната средина и, можеби, зголемен потенцијал за зачувување. На пример. концентрацијата на видови пеперутки и птици, која се смета за најголема во Европа. Во повеќе земји, фармите на пеперутки станале одржлива комбинација на атракција за гости и центри за истражување и одгледување на пеперутките. Се препорачува да се земе предвид таков развој и во областа на Преспанското езеро/Националниот парк Галичица, кое би било од интерес за гостите во југозападниот езерски дел и во транзитот по Коридорот VIII. Една од најголемите предности на Република Македонија е достапноста на органски произведена храна. Интензивните земјоделски техники што се воведоа со цел да се зголеми количеството на производството може да го загрозат органскиот сектор. Постои зголемена побарувачка од органска храна во западна Европа. Тоа е побарувачка што ги надминува можностите за снабдување. Ова е можност за земјоделскиот сектор на Македонија, каде што голем дел од производството често се постигнува. Важноста на ова за туризмот е тоа што привлечноста на дестинацијата значително ќе се зголеми, ако може да се позиционира како дестинација на органско производство, која нуди висококвалитетна, локално произведена храна, посебно во секторот за рурален туризам. Според ова, се препорачува министерствата за економија и земјоделство да соработуваат во создавањето на сектор за органска храна, и да подготват соодветна брошура и Интернет презентација. Положбата на Македонија како „зелена“ туристичка дестинација може да биде главен предизвик, кој вреди да се земе предвид.

9.2. Претставување на производот/развој Туристичките дестинации и производи во Македонија се развивале во текот на многу векови, како комбинација на географски карактеристики, историски трговски патишта и населби. Производот кој е резултат на тоа е развојот на низа

одморалишта или туристички дестинации, каде што гостите доаѓаат да се одморат

транзитни патишта за гостите од Балканот или едноставно за оние кои поминуваат низ земјата

рути во рамките на земјата за оние што ги проучуваат елементите на понудата

активности од посебен интерес Претставување на понудата на одморалиштата и туристичките дестинации Одморалиштата често се во близина на главните крстосници, како што се Скопје и Охрид, но може да бидат и подалеку, ако нудат причина за подолг престој. Исто така, зимските спортски центри, како Попова Шапка и бањите како Дебар, се сметаат за одморалишта. Дури и помалите понуди, како руралните туристички дестинации како Брајчино и езерото Гратче, може да се сметаат за одморалишта. Успехот на овие одморалишта зависи од нудењето


157

силна причина за посета и дополнителни туристички понуди – знаменитости, екскурзии, забава и други активности – за да се задржи и активира гостинот. Постојат делови од земјата кои не се доволно развиени и не се познати, како резултат на неуспехот во претставувањето на нивните атракции. За една туристичка дестинација да биде успешна, потребно е следното:

добар пристап сместување и угостителство соодветно на потребите на гостите атракции екскурзии активности забава маркетинг

Како пример за локација со потенцијал може да се земе предвид Кратово, кое, според знаците за добредојде на влезот во областа, веќе се позиционира како центар за алтернативен туризам. Дали Кратово има елементи кои се потребни за да успее како туристичка дестинација? Пристап Кратово се наоѓа релативно надвор од патната мрежа. Не е на главниот пат, но има добри патишта што го поврзуваат регионот. Историски, бил доста важен и имал повеќе население од Битола и Скопје, но намалувањето на важноста како рударска област била причината поради која другите го надминале. Ова од една страна е добро, а од друга лошо. Поголемиот дел од културното наследство на Кратово останал неуништен и претставува поголем дел од моментната атракција во овој дел од земјата. Исто така, постои потреба од нови економски активности, кои би можело да ги донесе туризмот. Сместување и угостителство Кратово има еден хотел, кој во моментот не работи и за него ќе биде потребна поголема инвестиција, за да биде во согласност со модерните стандарди. Ова укажува на фактот дека градот е почетник како туристичка дестинација, бидејќи гостите мораат да престојуваат во манастирот Св. Јоаким Осоговски во Крива Паланка или во Куманово. Меѓутоа, постои голем потенцијал за преноќишта во самото Кратово, кои би можело да се координираат. Исто така, постојат повеќе локални добри ресторани, така што гостите се обезбедени со угостителски објекти. Има и посебна атмосфера, која ја создаваат кафулињата, дополнета со самиот крајолик и богатството на стари градби, кои го прават ова место потенцијален магнет за туристите кои бараат гостилница или традиционално домашно сместување далеку од големите градови и одморалиштата. Атракции Градот има повеќе историски атракции, како што е калето и старите мостови. Исто така, има многу стари улици и дуќани, кои привлекуваат со својот изглед и атмосфера. Во поголемите градови, потребна е едноставна карта за локација на атракциите – поголеми и помали – која ќе му биде од помош на гостинот за


158

да не пропушти некое од скриените богатства. Со ова се обезбедува поголемо уживање во посетата, подолг престој и поголеми можности за трошење на финансиски средства. Во уште поголемите градови, како што е Скопје, туристичките тури со водич, во определени периоди и место на тргнување, на пример од Информативниот центар за туристи, може уште повеќе да го подобрат впечатокот кај гостите. Екскурзии Во близина има доста атракции, вклучувајќи ги и следните:

Лесново – Манастирот Св. Гаврил Лесновски Лесново – Мелничките пештери Куклица – Геолошката атракција „Камени кукли“ Бањските води „Бање“ Неолитското наоѓалиште „Цоцев камен“

Овие атракции може, поединечно или во комбинација, да бидат дел од организирани екскурзии. Понатаму, може да се организираат и еднодневни екскурзии на места како што е Манастирот Св. Јоаким Осоговски и праисториското место Кокино; археолошките локации кај Радовиш и Виница; како и езерото Гратче. Активности Пешачењето е главната локална активност. Има и локален лов и риболов. Може да се развијат и дополнителни активности во врска со земјоделското производство, како што е производството на сирење и мед. Слично на ова, може да се организираат часови по традиционална локална кујна. Забава Постојат активни фолклорни друштва, кои може да се организираат да настапуваат пред туристичките групи и да имаат заеднички активности со нив. Маркетинг Ентузијазмот на локалните власти за туристичките атракции од овој регион е очигледен. Треба да им се дадат совети за идентификација на соодветната насока во која треба да се насочи овој ентузијазам. Кратово, како еден пример, изгледа дека ги има сите предуслови за да стане туристички центар. Меѓутоа, потребно е да се даде насока, водство и канализирање на локалните ресурси, ако сакаме ова да се постигне и да се обезбеди привлечно мени на можности кои ќе се претстават пред македонските компании за управување со дестинации и пред потенцијалните гости. Вообичаено, локалните власти ја преземаат активноста за претставување на понудата и изготвување на материјалите за јавноста и локалните знаци (види ги знаците со насока што се воведоа во Охрид за покажување на атракциите).


159

Транзитни патишта Транзитните патишта често ги поврзуваат поголемите одморалишта и вообичаено ги користат главните крстосници. Посетителите што поминуваат може да се поттикнат да го прошират своето патување на различни начини. Прво, преку поттикнување на туристите да ги користат алтернативните и поинтересни патишта – како што се од Охрид до Гостивар, преку Дебар и долината на Радика, како алтернатива на патот преку Кичево. Второ, преку нагласување „не пропуштај“ за атракциите на главните патишта - на пример, Стоби, на патот од Гевгелија до Скопје. Знаците на патиштата, како и материјалите за јавноста, се методи за поттикнување на овие форми на скршнување. Исто како што може да се насочуваат товарните возила на соодветните патишта преку знаците, така може туристите да се советуваат да одат по „патот со пејзаж“. Претставување на туристичката понуда Постојат многу атракции за кои посетителот со моторно возило не е свесен дека постојат и може да ги пропушти ако не е информиран. Тука доаѓаат во игра предложените туристички рути. Рутата може да има различни форми. Може да биде проширен круг надвор од главниот пат, од централната точка, опфаќајќи нзиа атракции и вклучувајќи ги и оддалечените локации и можни активности на тие прошетки. Алтернативно на тоа, тоа може да биде тура на разгледување помеѓу две точки, со избегнување главниот пат. Развојот на оваа понуда со рути нуди поголем обем на иновации и е од посебен интерес на денешните независни и авантуристички ориентирани гости. Туристичките рути може да се изготвуваат врз основа на повеќе критериуми. Тие може да се концентрираат на културното или религиозното наследство или да се карактеризираат со низа атракции и активности, можеби врз основа на одреден стил на сместување. Тие ја имаат таа предност што може да ги привлекуваат гостите од главните патишта и да постигнуваат регионални цели. Концептот може понатаму да се прошири во тематска рута, како што е, на пример, Тиквешката винска рута, која поврзува низа привлечни локации, а тука може да се постават и посебни знаци што ќе укажуваат на „Патот на виното“. Овие туристички рути може да ги изготвуваат локалните власти, компаниите за изнајмување моторни возила или Агенцијата за туризам. Тие може да се промовираат на различни начини:

Едноставни карти што ќе бидат достапни во локалните туристички информативни центри и гостилници и во компаниите за изнајмување возила

Како предлози на интернет страницата ExploringMacedonia Претставување на туристичката понуда преку активности Активности од посебен интерес, како што се зимските спортови, може да се организираат во традиционалните туристички центри, но кои најверојатно ќе ги привлечат туристите од главните сообраќајници - тука е вклучено пешачење, разгледувањето на видовите птици, екстремни спортови и ловот. Овие пазари


160

на интерес се значајни за постигнувањето на регионалните и сезонските туристички цели и често го вклучуваат и руралниот туризам. Учесниците лесно може да се идентификуваат, коко и специјализираните оператори што се активни во овие полиња, така што претставувањето на привлечна понуда има добри шанси за успех. Потенцијалниот посетител кој сака пешачење, планински велосипедизам или набљудување птици, на пример, има потреба од посеопфатни информации и помош од тоа само да се информира дека има добра планина за велосипедизам во Крушево или добри пешачки патеки во земјата и извонредна локација за набљудување на птици во Преспанскиот регион и Тиквеш. Потребни се многу повеќе детали за да се стимулира туристот да одлучи да ги посети тие места и да го испланира своето патување таму. Често, специјализираните активности ги изготвуваат групи локални ентузијасти, кои сакаат да ги споделат своите знаења со гостите, иако немаат посебен економски интерес за себе. Останува на локалните власти и Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот да работат со овие групи на подготовка на активностите во форма „подготвена за пазарот“. Понатаму, може да се планираат и покомерцијални спортови, како што е параглајдерство и обуки за пилоти, кои би се изготвиле од операторите, кои ќе имаат определена цена за она што се добива со понудата и кои ќе можат да се разгледаат како можности на интернет и на страниците на странските спортски клубови. Во случајот на набљудувањето на птиците, тука може да се соберат сите детали за тоа „што, кога, каде и какви елементи“ - во однос на локациите за оваа активност и најдоброто време од годината за набљудување, местата од каде што се гледа, локални контакти за пристап, помош, информации и можно сместување. Овие информации се потребни за промоција на посетите од страна на поединците и за специјализираните организации - клубовите и туристичките оператори. Подготовката на овие податоци може, исто така, да укаже на потребата од одреден физички развој, како што се куќички за набљудување на птиците, места за паркирање, тоалети, итн. Истиот процес е потребен и за другите активности – карти и детали за патеката со времетраење, тешкотии и интересни точки, како и обележана патека за пешаците и велосипедистите, објекти за изнајмување велосипеди, итн. Уште еднаш, овие може да се искористат од страна на туристичките оператори и поединците. Каналите за дистрибуција на активностите до јавноста го вклучуваат следното:

локални пунктови како што се туристичките информативни центри и сместување

Компаниите за управување со дестинацијата за истите да се вклучат во нивните пакет активности

Посебни делови на интернет страницата ExploringMacedonia, и посебни публикации и кампањи што ќе ги води Агенцијата за промоција и

поддршка на туризам – „Пешачење низ Македонија“, итн.


161

9.3. Препораки за подготвување на туристичката понуда o Сместување Во последните години има намалување во бројот на легла во регистрираниот сектор за сместување. Меѓутоа, побарувачката не е целосна, а она што е достапно од податоците за сместување укажува дека има повеќе од доволно капацитети во поголемите центри за поголемиот дел од годината. Се разбира, во езерските одморалишта има висок степен на искористеност во текот на двата летни месеци од годината и има голем притисок во сивиот сектор на сместување во тој период. Меѓутоа, имајќи ја предвид ниската искористеност во остатокот од годината, тешко би можело економски да се оправда поголемо проширување на капацитетот за сместување. Она што е јасно е дека капацитетот за сместување е под стандардите што се бараат на моментниот пазар. Бројот на собите со една или две ѕвезди ја надминува побарувачката и потребно е надградување или повлекување од туристичкиот пазар. Повеќето капацитети со една или две ѕвезди не се во можност да се надградат, поради големината на собите. Тие може да бидат кандидати за преминување во студентско сместување или други алтернативни намени. Секое намалување на капацитетот ќе се надомести со изградба на нови капацитети коишто ќе бидат во согласност со пазарните услови. o Квалитетни хотели со пансионско сместување Треба посебно внимание да се посвети на поддршката на развојот на мали семејни хотели, кои би обезбедиле флексибилно сместување што ќе соодветствува на потребите на пазарот. Создавањето на таквите хотели со пансионско сместување треба да се поттикне во малите туристички дестинации и туристичките дестинации во развој, посебно надвор од големите урбани центри. Таквите пансиони треба да се карактеризираат со традиционалната култура, фолклор и гастрономијата на земјата во својот дизајн, декор и по можност понудата на органска храна. Тие треба да имаат од 10-20 соби и со нив најчесто да раководат семејствата. Со ова би се решил проблемот со недостиг од објекти за сместување во овие области, кои имаат голем туристички потенцијал за туристички активности, но немаат капацитети за сместување. o Меѓународни хотелски брендови Присуството на меѓународни хотелски брендови е пожелно, не само заради сместување, туку, исто така, за да се создаде доверба во општиот квалитет на сместувањето што се нуди. Еден или два квалитетни меѓународни хотелски брендови може да ги привлечат и другите инвеститори кон можностите за инвестирање на земјата. Големите хотелски брендови, исто така, обезбедуваат значително рекламирање на дестинацијата. Овие хотели, исто така, поставуваат стандарди за сместување, кои постепено треба да се пренесат во локалните капацитети за сместување. Овие брендови може, исто така, да помогнат во подобрување на капацитетот во хотелското управување и човечките ресурси воопшто, поврзани со обезбедување на висококвалитетно сместување. Квалитетните синџири на меѓународни хотели треба да се земат


162

предвид во поголемите урбани области (можеби само Скопје), каде што има поголема циркулација на луѓе. o Буџетски хотелски брендови на коридорите Во Европа има тенденција кон евтино функционално сместување, кое би се обезбедило на главните патишта или надвор од главните градови. Ова е примарно за патниците што се на поминување и за комерцијалните деловни патници. Овие буџетски хотели ја минимизираат улогата на персоналот, имаат мали тековни трошоци и создаваат хотелска атмосфера која е скоро самопослужување. На двата најважни коридори, Е-10 и Е-8, треба да се изградат објекти за сместување од овој тип. Треба да се бараат меѓународни буџетски хотелски имиња, бидејќи тие ќе обезбедат осигурување за патниците на големи далечини во квалитетот на обезбедените стандарди.Треба да се определат соодветни локации на главните патишта и да се дадат инвестициски предлози до поголемите хотелски групи. o Манастирско сместување како посебна понуда Манастирското сместување, како единствено искуство, треба уште да се развива. Ова е туристичко искуство со голем потенцијал, не само за патниците, туку и за другите гости со интерес за културата. Со цел да се претстави постоечката понуда за манастирско сместување на пазарот, истата треба да се претстави како целина, а не поединечно како што се прави во моментот. Треба да се развие соработка помеѓу капацитетите за манастирско сместување, со консолидиран список - печатена верзија и интернет страница – на кои се даваат целосни детали за капацитетите, манастирските обврски, цените и постапките за резервирање. o Охридско Езеро - сезона Охридското Езеро, како најголема туристичка област, го постигнува својот капацитет во летните месеци. Приоритетот тука не е да се зголеми капацитетот за сместување, бидејќи дополнителни гости би имале негативен ефект на карактеристичната привлечност на одморалиштата. Треба да се посвети посебно внимание на продолжување на сезоната и исполнување на капацитетите во текот на целата година. Веќе се започнати активности за развој на охридската област како конференциска дестинација со хотелско сместување во текот на целата година. Ова треба понатаму да се развива, преку издигнување на подобро опремени и пофлексибилни конференциски капацитети. Имајќи го предвид релативно тешкиот пристап до областа од поголемите пазари, се смета дека оваа конференциска дејност ќе остане регионална и од релативно мал размер. Затоа, не се промовира развој на наменска конференциска дестинација од поголем размер. Во моментот има поголем број настани што се одвиваат во летната сезона. Треба да се стави фокусот од страна на локалната самоуправа на угостителството и проширувањето на сезонските настани, кои имаат потенцијал да привлечат гости што ќе останат повеќе од еден ден. Ова може да бидат


163

културни настани, а, исто така, може да се унапредат и религиозните фестивали. За да се придонесе кон продолжување на сезоната, фестивалите и настаните треба да се организираат за време на неударните периоди. o Категоризација/класификација на сместувачките капацитети Во моментот, Секторот за туризам и угостителство во Министерството за економија нема доволно човечки ресурси за ефикасно спроведување на систем за категоризација на капацитетите за сместување. Се препорачува да се воведат годишни такси за регистрација/лиценцирање, со цел да се покријат годишните инспекциски трошоци за регистрација и класификација на квалитет со ѕвезди за хотелите, кои директно би ги покриле административните трошоци на инспекторатот. Тоа би довело до зголемување на персоналот, заедно со зголемувањето на сместувачките понуди. Ваквиот тип на такси нема да се применуваат кај сместувачките капацитети кои нудат ноќевање со појадок. Критериумите треба да бидат повторно оценети. Конкретно, треба да се додадат квалитативни елементи кон критериумите, со цел да се даде пореалистично оценување на искуството што туристот може да го очекува. o Регулирање на "сивото" сместување Обезбедувачите на сместување се обврзани со закон да ги регистрираат сите туристи и да наплатуваат туристичка такса, која се пренесува на општината и владата. Повеќето од капацитетите за приватно сместување не ги регистрираат туристите и избегнуваат плаќање на туристичката такса. "Сивото" сместување треба веднаш да се регулира, не само за да се намали избегнување на плаќањето на таксата, туку, исто така, за да се обезбедат стандарди на сместување. Во моментот, тоа е обврска на локалната власт. o Национални паркови Големите потенцијали за туристички активности во националните паркови не се целосно искористени. Националниот Парк Пелистер има развиено туристички ориентиран деловен план, кој веќе дава резултати. Другите национални паркови треба да го следат тој пример. Постои потреба од изградба на два центри за пречекување и толкување за туристите, изградба на до 20 нови планинарски домови, како и подобрување на постојните 30 планински домови и на работничките и детските одморалишта кои се наоѓаат во националните паркови. Регионот на Паркот Преспа има значителен туристички потенцијал и се смета за екосистем од глобално значење. Во овој регион во моментов се одвиваат голем број проекти поврзани со туризмот, кои ќе ја подобрат состојбата со природното наследство во регионот. Прекуграничната имплементација на овие проекти на интегрирана основа е витална за неговата иднина. o Вински туризам Винскиот туризам е нов концепт во Република Македонија, кој главно го разви од Фондацијата “Тиквешки Вински Пат“. Ова треба да се гледа како форма на рурален туризам со тема - вино. Покрај посетите во винариите и капацитетите


164

за производство и тестирање, тука треба да се вклучи целосно руралната средина во поголема област на производство на вино. Ова значи понуда на повеќе опции за посетителот, вклучувајќи разгледување на околината, активности како што е пешачење, културни посети и кујна, како и опции за посета на винариите. Фондацијата понатаму ги развива овие опции, но има потреба од дополнителна помош од аспектите како што се поставување знаци и маркетинг. Понудата на винскиот туризам треба да биде во рамките на понудата на компаниите за управување со дестинациите и како посебна понуда за рурален туризам во Македонија на интернет страницата ExploringMacedonia.com. o Рурален туризам/ Туризам за пешачење Иако во руралните области има значителен туризам, само за една рурална туристичка дестинација може да се каже дека функционира - Брајчино. Брајчино е извонреден пример на предизвици што треба да се надминат, корист што ќе произлезе и континуирана промоција и ефикасно функционирање. Идентификувани се и други потенцијални рурални туристички центри, и нивниот развој е во тек - Зрновци, Пехчево, Берово, Колешино, Банско, Мокрино, Смоларе, Вевчани и Галичник. Овие проекти ќе имаат потреба од поддршка од општината, Министерството за Земјоделство/ИПАРД и невладиниот сектор. Тие, исто така, ќе бараат поддршка во однос на заедничко претставување пред јавноста, преку Агенцијата за промоциј и поддршка на туризмот, во однос на заеднички промотивен материјал, интернет страница и медиумска активност, како и посети од туристичките оператори. Горенаведените тела би требало да ги земат предвид и да подржат слични активности, како што се пристап до руралните пејсажи преку пешачење, но исто така дополнителна поддршка е потребна и преку издавање на соодветна брошура/мапа со означени патеки со различна должина/степен на сложеност, итн. и веб страница која би понудила многу дополнителни информации. o Културен туризам и занаетчиство Одговорноста за зачувување и подобрување на културните настани, активности и артефакти лежи во ресорното министерство за култура и другите тела надлежни за културните активности. Тоа не е обврска на секторот за туризам. Туризмот има задача, преку туристичките активности, да обезбеди заштита на културните богатства на земјата. Меѓутоа, туризмот може да има значително влијание врз преживувањето и подобрувањето на културните активности и понудата, преку обезбедување дополнителен извор на приходи и преку обезбедување платформа и публика за претставување на културните изведби и артефакти, како и учество на културните активности. Исто така, туристичките организатори имаат обврска да обезбедат автентичност и квалитет на понудата за посетителите.

Постојните фестивали и настани од репродуктивната уметност имаат домашна публика и поддршка. Првично, Агенцијата за промоција треба да ги


165

идентификува фестивалите кои би можеле да бидат од интерес за странските туристи и да ги вклучи во публикуван календар на настани. Треба да се направат дополнителни напори за да се олесни партнерството меѓу организаторите на таквите настани со промоторите на комерцијалниот туризам и туристичките работници. Групирањето на серија настани во низа, или според нивната комплементарност, ќе го олесни нивното претставување како пакет за странските туристи.

o Традиционални занаети

Следниве видови традиционални изработки имаат потенцијал да бидат сувенири и можат да бидат инкорпорирани/вклучени во предложениот Центар за рачни изработки, каде предметите се изработуваат пред гостите, а самите производи можат да се продаваат. Тука спаѓаат резбарските производи, иконите, насликаните ткаенини и грнчарските производи.

Дрворез

Дрворезот е еден од постарите занаети со долга традиција. Постоењето на повеќе друштва на обработувачи на дрво во Република Македонија потврдува дека тоа се уште е жив занает. Ткаење Ткаењето (теписи, покривки и друго) и, во овој контекст, традиционалната обработка на волната (предење, валање, итн.) е важен дел од локалните традиции. Меѓутоа, иако се уште постојат алатките за ткаење во многу домаќинства, вистинското ткаење е многу ретко, бидејќи индустриските производи ги презедоа традиционалните методи.

Грнчарство

Грнчарството е занает што постои во многу региони во земјата и не е целосно заменето со индустриско производство. Со постоењето на некои друштва, овој занаетчиски сектор има добар потенцијал за развој во рамките и надвор од занаетчиските центри.

Иконописот

Иконописот е се уште силен како занает, посебно во манастирите, со мали занаетчиски работилници. Некои од овие работилници може да се истакнат и да им се помогне со нивна промоција, под услов да може да се види создавањето на производите наменето за посетителите и како туристичка атракција. Буриња Иако правењето буриња било доста присутно во минатото, се уште постои и денес, иако денес производниот опсег е доста намален. Традиционалниот квалитет и препознатливите карактеристики од овој тип занает се уште постојат. Има значителен број работилници кои се уште произведуваат производи од овој вид.


166

Овој тип занаетчиство главно се карактеризира со комерцијалните предмети, главно применливи во производството и чувањето алкохолни пијалаци (буриња, итн.) и оние што се користат како сувенири и имаат карактеристичен изглед. Се очекува дека некои од овие производи ќе се промовираат во доменот на производството на сувенири или во производството на локални препознатливи пакувања за локални производи, како што е мед, алкохолни пијалаци, итн. Впечатокот кај гостите ќе биде уште подобар, ако тие може да го видат процесот на создавање на овие производи. Треба да се земе предвид отворање на Занаетчиски центар во еден од главните туристички центри, каде што занаетчиите ќе бидат поканети да дојдат и да создаваат производи што ќе се продаваат во центарот. Центарот треба да биде малопродажен пункт и за другите занаетчии и центар каде што ќе се промовира квалитетот и ќе се тестира маркетингот. Во зависност од соодветноста на просториите, ќе има поголема корист ако Занаетчискиот центар е сместен во туристичкиот информативен центар. Културата и занаетите на земјата може да придонесат кон градењето на брендови на дестинацијата. Се предлага занаетите и културните слики да се користат во маркетиншките материјали за Македонија. Како резиме, може да се наведат следните препораки:

Позиционирање на културните активности и производи така што ќе се има придобивки од туризмот

Изготвување на годишен календар на фестивалски и културни настани Партнерства за поддршка помеѓу културните пунктови и туристички

организации Координација на културните искуства и активности, заради

обезбедување на поцелосен впечаток за посетителите Фокусирање на квалитетот и автентичноста За почеток, избирање на мал број модел занаетчиски проекти како пилот

проекти Употреба на уметноста и културниот имиџ во маркетинг активности

o Развој на бањскиот туризам за домашниот и регионалните пазари и

истражување на потенцијалниот медицински туризам Бањите во Република Македонија најмногу се лоцирани на привлечни, пејзажни локации. Можеби, како последица, пристапот не е секогаш лесен. Иако во неколку случаи се прават подобрувања, целокупниот квалитет на капацитетите за третман и сместување е многу низок. Бањите треба да одлучат дали сакаат да се класифицираат како центри за третман во медицинскиот сектор или како туристички објекти. Познато е дека бањскиот туризам е сектор кој брзо се развива. Република Македонија треба да определи дали може да обезбеди меѓународно конкурентна бањска понуда. Според почетните проценки, потенцијалот за конкурентност со меѓународниот бањски, рекреативен, здравствен пазар, како и пазарот за убавина, е ограничен. За ова се потребни лесно пристапни локации, со хотели со четири


167

или пет ѕвезди што ќе понудат широк опсег бањски, здравствени и третмани за убавина. Постои интензивна конкуренција на пазарот од дестинации со подобри природни ресурси во однос на водата, изворите на гас и третманите со кал. Имајќи го ова предвид, се препорачува бањскиот сектор во Македонија да се концентрира на локалниот и регионалниот пазар и да ги надгради капацитетите на ниво од три ѕвезди – со некои капацитети за сместување од четири ѕвезди. Бањската понуда, исто така, треба повторно да се претстави како здравствен, а не медицински капацитет, нагласувајќи го подмладувањето, благосостојбата и превентивните придобивки, а не само можноста за лекување. Потребно е да се спроведе студија на пазарот, за да се идентификуваат соодветните опции за инвестиции и обновување. Имајќи ги предвид предностите од структурата на цените и високите стандарди на одредени медицински третмани, како што е, на пример, стоматологијата, кои се достапни во Скопје и во другите градови, ова може да претставува можност да се привлечат до одреден степен туристи заинтересирани за медицински туризам, особено од редовите на Македонците кои живеат во прекуморските земји, но исто така и од регионалните и другите меѓународни пазари. Сепак, потребно е да се спроведе студија на пазарот, за да се определи обемот и предноста на оваа можност. o Кампување и места за камп-приколки - Целосно обновување за

домашниот и регионалниот пазар Поголемиот дел од постојните капацитети за кампување треба целосно да се обноват и да се адаптираат за домашниот и регионалниот пазар. Основните единици за сместување, како и целосната инфраструктура треба да се подобри, со целосно нов модерен концепт за место за кампување. Треба да се посвети внимание на усогласување со популарниот концепт од западна Европа на места за кампување со шатори, а не постојното сместување во кампови. Без поголеми инвестиции, постојните места не ги исполнуваат европските стандарди и не може да бидат привлечни на пазарот. Имајќи ги предвид пејзажните локации на некои од местата за кампување, треба да се земе предвид нивна конверзија во постојани единици за самоуслуга, во добро дизајнирани и широки парк средини. Треба да се спроведе понатамошно истражување и проценка на пазарот за кампување и места за камп приколки, со цел да се изберат најпрофитабилната и најодржливата опција за иднината на постојните капацитети. o Подобрено толкување на атракциите од културното наследство Богатството од културните и природните атракции е очигледно. Меѓутоа, многу малку од нив може да се сметаат како опис и толкување на нивната содржина и недостасува важност, освен доколку, по некоја случајност, туристот најде добар водич. Музеите, археолошките наоѓалишта, културното и религиозното наследство, атракциите, пештерите, националните паркови и природните богатства треба да развијат комуникација со своите посетители. Ова ќе резултира со подобрен впечаток и искуство кај гостите, ќе поттикне подолготраен престој и поголеми


168

средства што ќе ги потрошат посетителите за време на посетата. На различни начини, на сите им треба да усвојат концепти за:

Добредојде Ориентација, и Толкување

Аспектот на добредојде се однесува на помош во пронаоѓање одредена атракција, преку обезбедување на детали за локацијата и работно време, кои ќе бидат вклучени во материјалите наменети за јавноста и патните знаци до самото место. Тука се вклучени личните или, во најмала рака, знак за добредојде пред самото место. Ориентацијата вклучува осигурување дека гостинот ќе може да го најде местото, музејот, црквата, итн. и дека ќе може да ги најде карактеристичните елементи. Често, за ова се доволни знаци и едноставни карти или планови за локацијата. Често, најголем предизвик е толкувањето. Веќе поминато е времето кога туристите со водич ги разгледуваа атракциите. Сега гостите се понезависни и треба да се надмине јазичната бариера. Туристите денес сакаат интелектуални предизвици, но не сакаат академски предавања. Тенденцијата е учење со забава. Може да се усвојат различни техники од едноставни повеќејазични описни летоци (често со елементи “не смее да се пропушти“) до аудио водичи. Се препорачува управниците на местата да бараат поддршка за усвојување на техниките што се најсоодветни за нивните околности и да бараат Агенцијата за туризам заедно со невладиниот сектор да организира семинари за изготвување на опциите и методите за спроведување за кураторите. o Лов Ловот претставува потенцијално профитабилна област за развој на туризмот. Постојат три јасни можности за активности кои треба да се преземат:

Построго спроведување на законската регулатива, со цел да се намали незаконскиот лов и да се воспостави контрола на легалниот лов

Зголемување на бројот на дивеч преку отворање/развој на еден или повеќе репродуктивни центри

Зголемено рекламирање за ловната понуда, следејќи ги препораките на студијата за маркетинг спроведена за ловната понуда откако ќе се зголемат резервите дивеч и откако ќе се спроведе соодветна контрола

o Конференциски пазар Во моментот има значителна побарувачка од мали и средни капацитети за конференции, со модерна опрема за низа домашни и регионални средби од различен формат. Овие средби најчесто се одржуваат во поголемите хотели, главно во Скопје, но, исто така и на други места во регионот. Многу од местата надвор од главниот град го гледаат пазарот на одржувањето средби како средство за приходи надвор од сезоната.


169

Исто така, не постои информатор за достапни конференциски места, кој може да се промовира на домашните, регионалните и странските планери за одржување средби, а како последица на тоа, Република Македонија не е конкурентна конференциска дестинација. Како што се приближува интеграцијата во ЕУ, ќе има уште повеќе средби, семинари и курсеви за обука што ќе се одржуваат во Република Македонија. Земјата, исто така, ќе има можност да конкурира за одржување на повеќе меѓународни средби од различен размер. Иако претставува предизвик да се изгради главен национален конференциски центар што ќе може да служи за потенцијалните владини, невладини и други корпоративни настани, треба претходно да се испита пазарниот потенцијал и посебно конфигурацијата на големите и малите конференциски сали, угостителските и другите капацитети. Затоа се препорачува Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот да го направат следното:

Да направат список на конференциски капацитети со целосни детали за капацитетот на седишта во различни конфигурации, опремата, плановите за локациите и помошното сместување, за регионална и домашна промоција, во печатена верзија и на интернет страницата ExploringMacedonia.com

Да спроведат студија за потенцијалот на националниот конференциски центар и оптимална локација за истиот, заедно со можностите за финансирање.

o Подобрени компании за управување со дестинации (дестинациски

менаџмент) (КУД) Покрај постоењето на преку 180 македонски туристички оператори за привлекување странски туристи, има само шест кои се активни во оваа област. Поради ова, тешко е земјата да капитализира од релативно големиот број специјализирани странски оператори, кои би можеле да бидат заинтересирани за македонската понуда. Вештините на компаниите за управување со дестинации во голем дел се стекнуваат преку практични искуства, така што не е лесно да се зголеми нивниот број. Со цел да им се помогне на постојните компании за управување со дестинации да ги прошират своите активности и да се поттикне настапување на пазарот за нови компании, се препорачува Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот да пронајде потенцијални странски оператори, кои ќе ги идентификуваат индивидуалните контакти и ќе ги олеснат преговорите. Потоа, треба да се реализираат преговори меѓу нив и македонските компании за управување со дестинациите, преку организација на посети за запознавање во Македонија и да се обезбеди помош за македонските компании при склучувањето договори, преку учество на одредени туристички изложби каде што може да се определат состаноци, а исто така, со продажни мисии во канцелариите на странските оператори.


170

10. Пристап и инфраструктура

За да се постигнат сите економски цели на Владата, важно е да се подобри транспортната инфраструктура, која понатаму ќе им даде позитивен импулс на сите економски сектори со обезбедувањето силни транспортни врски со другите земји. Воздушниот пристап е ограничен и неконкурентен, што претставува пречка за растот на туризмот.

10.1. Воздушен сообраќај

Програмата на Владата (2006-2010) утврдува дека главниот приоритет е постигнување стабилен економски раст. Македонската влада има за цел постигнување на повисок процент на вработување и подигнување на животниот стандард, преку промоција на конкурентноста, поголеми домашни и странски инвестиции и целосно спроведување на сите структурни реформи. Зголемувањето на обемот на воздушниот сообраќај ќе резултира со зголемување на директните вработувања, не само во областа на воздушниот сообраќај, туку и во другите дејности, посебно туризмот. Според плановите на Владата, најмалку 200.000 туристи од ЕУ може ќе ја посетат Македонија до 2015 година, главно преку воздушен транспорт. Ова предвидување влијае врз неколку важни предизвици. Најважната насока за исполнување на целите за пристапување на Македонија кон ЕУ е успешно спроведување на трите фази на Спогодбата –за ЕЗВО.. Меѓу другото, овој договор ќе даде најсилна поддршка за развој на туризмот. Спогодбата за ЕЗВО е клучниот елемент за развој на воздушниот сообраќај во Македонија и, исто така, еден од клучните елементи за целосен економски развој на земјата. Затоа, оваа стратегија препорачува брзо спроведување на трите фази од договорот.

1. Либерализација на III и IV слобода (сите лиценцирани авиопревозници да можат да летаат до или од било која дестинација во зоната од заедничката област, без никакво ограничување на капацитетот или фреквенцијата на летови)

2. Либерализација на V слобода, и

3. Либерализација на останатите слободи и целосно транспонирање на легислативата на Спогодбата за ЕЗВО.

Целосното спроведување на Спогодбата за ЕЗВО конечно ќе го разреши најголемиот проблем во македонскиот воздушен сообраќај, а тоа е монополот на МАТ. Според членот 4 од Протоколот V од оваа Спогодба, договорот на МАТ (вето за нови конкурентни услуги) треба веднаш да се прекине, со стапување на сила на истата. Наместо овозможување понатамошна монополска контрола на МАТ, Македонија треба да создаде можност МАТ да стане дел од поголем и пофлексибилен регионален (балкански) заеднички воздушен превозник. Треба да се потенцира дека МАТ неодамна ги намали


171

цените на билетите и контролата врз конкурентните воздухопловни комапнии кои влегуваат во овој пазар.

Целосното спроведување на Спогодбата за ЕЗВО, исто така, позитивно ќе влијае на:

отстранување на недостатоците од билатералните спогодби за редовен воздушен сообраќај;

подобрување на конекциите помеѓу аеродромите од РМ и главните европски центри;

стимулирање на конкуренцијата и намалување на аеродромските такси.

Според Министерството за транспорт и врски, целосниот пакет на законската регулатива од Спогодбата за ЕЗВО би можело да се спроведе до 2010 година. Тогаш, Република Македонија ќе биде дел од целосно интегриран европски пазар, со поголем пристап на приближно 500 милиони потенцијални корисници. Со цел да се поттикне развојот на туризмот, трeба да се намали цената на патување во Македонија и да се прошири мрежата на воздушни линии.

Во последните неколку години, бројот на патниците кои ги користат аеродромите е во рамките на капацитетот на истите. Меѓутоа, ако се постигнат предвидувањата за пораст до крајот на периодот на Стратегијата (2013), треба да се завршат обновите на инфраструктурата и проширувањето што се планира според Националниот план за развој и Националната стратегија за развој на воздухопловството во РМ.

10.2. Патен сообраќај

Со цел да се олесни движењето на туристите, без разлика дали доаѓаат деловно или приватно, треба да се спроведат подобрувањата на патниот сообраќај што се утврдени во Националниот план за развој, посебно следното:

Завршување на сите делови од Коридорот X (E-75). Завршување на проектот за „Коридорот VIII” (изградба на модерен

комплексен пат, железница, нафтен и гасен, како и комуникациски систем) и негово регионално поврзување со слични проекти во Албанија и Бугарија;

Обнова и опремување на сите гранични премини во Република Македонија, итн.;

Изградба на модерни патни сервиси и ресторани на главните крстосници и останатите области.

Има повеќе регионални и локални патишта (т.н. „туристички рути“), кои ги користат туристите додека патуваат низ Македонија, за кои е потребна обнова, реконструкција, поставување знаци и модерни места за одмор:

Гостивар - Охрид; Градско - Охрид; Маврово - Дебар - Охрид; Охрид - Св. Наум (најголем приоритет); и Охрид - Ресен (преку планината Галичица).


172

Неколку патишта што водат до граничните премини, исто така, треба да се земат предвид (реконструкција и поставување знаци за туристите):

Охрид - Св. Наум (до Албанија) (највисок приоритет); Охрид - Ќафасан (до Албанија); Охрид - Битола - Меџитлија (до Грција) (највисок приоритет); Ресен - грчка граница во близина на Преспанското езеро; и Куманово - Деве Баир (до Бугарија).

10.3. Туристички патни знаци

Со зголемување на бројот гости во земјата кои патуваат со сопствени возила, потребата од поставување знаци за туристичките атракции станува се поважна. Во моментот, бројот на меѓународно признаените кафеави туристички знаци е делумен. Самите знаци се често неусогласени и ретко се во согласност со меѓународно прифатениот дизајн, форма, стил и примена на симболите. Има само неколку примери за добро поставени кафеави туристички знаци во Република Македонија. Еден таков пример е оној за археолошкото наоѓалиште Стоби. Недалеку од граничниот премин кај Гевгелија, на главните патишта се наоѓаат првите знаци што го наведуваат туристот кон оваа атракција.

Овластувањето и поставувањето на кафеавите туристички знаци со бели букви и слики, според европските стандарди, вообичаено го врши Министерството за транспорт и врски, на националните патишта и од страна на локалните власти за другите патишта. Постои потреба да се воспостават стандарди, со цел да се обезбеди континуитет на пристапот и поставувањето на знаците од националните кон локалните патишта. Поради тоа, се препорачува Министерството за транспорт и врски, заедно со Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот, да воспостави национални критериуми и да изготви хиерархија на туристички знаци за насочување и информирање. Министерството за транспорт и врски треба да назначи надлежни локални тела со овластување за поставување на локалните знаци. Обезбедувањето на кафеавите туристички знаци за „јавните“ дестинации, како што се природните атракции, црквите и манастирите, културните атракции, итн., вообичаено е одговорност на локалните власти и надлежните органи за патишта, на нивен трошок. Меѓутоа, во последно време вообичаено е знаците за комерцијалните места, како што се капацитетите за сместување, водените паркови, одморалиштата, итн. да се плаќаат од страна на корисниците. Ова укажува на воведување на постапка за примена и одобрување. Исто така, треба да вклучува одобрение за дизајнот на знаците и спецификација за нивното


173

производство, дури и ако корисникот треба да контактира директно со лиценцираниот производител на знакот или лицето што го поставува.

Активности во врска со поставување на патните знаци Министерството за транспорт и врски, заедно со ресорното министерство за туризам, треба да воспостават критериуми што ќе дефинираат кои атракции и услуги ќе се квалификуваат за поставување на кафеавите туристички знаци. Се препорачува купување на соодветниот софтвер за компјутерски дизајн и склучување договор со специјалист консултант за процесот. Упатствата вклучени во критериумите ќе вклучуваат спецификации за:

типовите атракции и капацитетите што се квалификуваат за означување - на пр. историски цркви, манастири и џамии, национални паркови, археолошки локации, споменици, музеи, итн., кои се рангирани како знаменитости од национална или локална важност, или означувања на видот сообраќај до локацијата

текстот и симболите што треба да се користат, вклучително и фонтот, дизајнот и изгледот

формите и големините на знакот во зависност од локацијата, типот на пат, видливоста врз основа на ограничувањето на брзината, итн.

бројот на знаци по дестинација, во зависност од важноста и комплексноста на патната мрежа

оддалеченоста од патните крстосници и патот каде што треба да се постави знакот

производство, вклучително и бои, рефлектирачки материјали, квалитет и дебелина на металот, столбот, итн.

Упатствата за спроведување на национална мрежа на туристички знаци треба да ги издаде Министерството за транспорт и врски на локалните надлежни тела за патишта, заедно со препораки за поставување знаци низ целата локална област, каде што се наоѓаат „јавни“ туристички атракции и капацитети. Овие упатства треба или да вклучуваат копии од компјутерска форма на софтверот за дизајн на знаците или можност за пристап до Министерството за поддршка од аспект на дизајнот на знаците. Локалните власти треба да се овластат за издавање одобренија за поставување кафеави туристички знаци, во согласност со националните стандарди.


174

Примери за кафеави туристички знаци во согласност со

меѓународните критериуми

10.4. Железнички и воден сообраќај Железничкиот сообраќај има многу мала улога во туризмот, бидејќи железничката мрежа не ги опфаќа главните туристички дестинации и региони, а возовите се многу бавни. Меѓутоа, железницата на Коридорот VIII (исток-запад) може да отвори можности, бидејќи поминува низ повеќе туристички дестинации. Владата на Република Македонија посветува посебно внимание на продолжување на градежните активности, околу доизградбата на делот од Коридорот VIII, према Бугарија. За таа цел во финална фаза е изработката на основните проекти за делницата од Бељаковце до Дева Баир, граница со Република Бугарија. Од друга страна во тек е изработка на идејниот проект со Студија за оправданост на делницата од Кичево до Лин, граница со Република Албанија. Се прдевидува во рок од 3 година да се изработи инвестиционо-техничката докуметација на ниво на главен изведбен проект за оваа делница. Железничкиот сообраќај е пријател на природата и животната средина. Може да се истакнат еколошките, просторните, енергетските и други предности во однос на патничкиот и товарниот сообраќај и тоа: потрошувачката на енергија е помала од патниот; понатаму емисиите на штетни гасови се помали; поголема безбедност во железничкиот сообраќај; како и зафатнината на просторот при еднаква пропусна моќ, железницата е од 2 до 3 пати помала отколку на автопат. Напоменатите податоци јасно ја покажуваат предноста на железницата во однос на друмскиот превоз. Во врска со водениот сообраќај на Охридското езеро, треба да се имаат предвид две прашања: спроведување студија за можноста за изведба (физибилити студија) за

функционирање на редовен бродски превоз помеѓу Охрид и Поградец во Албанија;

Изградба на модерни пристаништа во Охрид (едно за мали бродови и едно за брзи бродови и јахти), со цел да се решат сериозните проблеми со закотвувањето и одржувањето, посебно за малите пловила.


175

10.5. Прашањата во врска со визите Иако визниот режим во Македонија е позитивен, се препорачуваат понатамошни чекори за поддршка на развојот на туризмот.

По олеснувањата во барањата за пасоши за грчките државјани, Република Македонија треба да го отповика пасошкиот режим за граѓаните на сите земји- членки на ЕУ, овозможувајќи им на нивните граѓани да влегуваат во земјата со националните лични карти;

При развивањето на компјутерскиот систем, Министерството за внатрешни работи треба да ја испита можноста за овозможување регистрација преку интернет за сите странски гости од страна на капацитетите за сместување.


160

11. Животна средина

Главната цел на Стратегијата за развој на туризмот во однос на животната средина е подобрување на заштитата, унапредувањето и управувањето со природното наследство и, генерално, управувањето со отпад. Сегашното ниво на свест за важноста и спроведувањето на управувањето со животната средина и наследството, како и за климатските промени, е ниско.

11.1. Анализа за предностите, недостатоците, можностите и заканите (SWOT - Анализа) за развојот на туризмот во однос на заштитата и

управувањето со природното наследство Предности:

Поволна географска положба на Република Македонија во централниот дел и на крстопатите на Балканскиот полуостров

Значително неоткриена и нова дестинација за меѓународните туристи и меѓународниот туристички пазар

Мешавина на медитеранска, планинска и континентална клима, која создава разновидни туристички активности и ја зголемува можноста за посети во текот на целата година

Недопрена природа и богатата и единствена биолошка, геолошка и пејзажна разновидност станува реткост во многу други земји.

Туристички локации со високи стандарди во областа на животната средина

Висок туристички потенцијал на постојните и ново-предложените локации со природно наследство

Слободен пристап кон отворените места на шумите, планините, крајбрежјата на реките и езерата.

Недостатоци:

Нееднаква просторна дистрибуција на туристичкиот прилив и нееднаква туристичка промоција во туристичките региони во Македонија

Непостоење на јасни регулативи за управувањето на локациите со природно наследство

Непостоење на управување со локациите со природно наследство (освен трите национални паркови)

Непостоење на активности или постапки за определување на капацитетот на локациите со природни богатства

несоодветни и недостаток на знаци за овие локации Непостоење на приемни капацитети и упатства за локациите со со

природно наследство Недостаток на грижа за животната средина при посетите на овие места

и недостаток на механизам за спроведување за спречување на оваа негрижа.

Слаба слика за македонското природно наследство како туристички дестинации, посебно оние кои имаат добар потенцијал, но се уште не се промовирани.


161

Непостоење унифицирана и консолидирана промоција на природното наследство, т.е. промоцијата е децентрализирана на општините

Природна ревалоризација од аспект на процена на природната вредност на природното наследство

Потреба од повторна категоризација од аспект на процена на статусот на заштита на природното наследство

Несоодветна институционална мрежа меѓу сите институции што се вклучени во туризмот.

Недоволна примена на потенцијалот за туристички развој - природните и културните вредности.

Недоволен развој на еко туризмот и бањскиот туризам. Нецелосно спроведено законодавство за животната средина и заштита

на природата Можности:

Голем интерес за еко-туризмот насекаде во светот Воспоставена регионална и прекугранична соработка за промоција на

природното наследство како туристички дестинации Меѓународна препознатливост на Македонија како туристичка

дестинација Закани:

Положбата на Република Македонија во овој регион се гледа како нестабилен регион (економски и политички)

Регионална конкуренција од соседните земји

Уништување на животната средина

Непостоење на политичка волја да се разбере и да се спроведе концептот на еко-туризмот и одржливиот развој на туризмот

11.2. Промоција

Големи природни богатства, како што се недопрените природни локации и локациите богати со биолошка, геолошка и пејзажна разновидност, која станува реткост во многу други земји, а Република Македонија ги поседува овие локации, кои имаат голем туристички потенцијал. Промоција на природното наследство на национално ниво е потребна, со цел да се активира и да се искористи овој потенцијал, а овие богатства да придонесат кон развој на туризмот. Фактот дека природните богатства на Република Македонија не се целосно откриени од меѓународниот пазар на туризам претставува силен поттик за развој на националниот туризам, но ако се примени соодветна промоција. Целна промоција Унапредувањето на природните богатства на Република Македонија мора да се заснова на маркетинг со посебна цел. Имено, планините и езерата треба да се приоритет онаму каде што недостасуваат, на пр., Холандија, а не, на пр., Швајцарија. Маркетингот треба да биде насочен кон конкретните интереси на


162

туристичките групи, како што се набљудувачите на птици или друштвата за набљудување птици, со промоција на, на пример, Тиквеш и природниот резерват Езерани, кои имаат орнитолошка вредност. Треба да се идентификуваат тековните тенденции во еко-туризмот на меѓународен план, но, исто така и на национално ниво, со цел да се искористат македонските потенцијали за создавање на еко-туристички понуди, што ќе ги исполни потребите на меѓународните и национални туристички побарувања. За целите на национална промоција на туризмот, пожелно е да се има список на природните богатства на одредени локации или природни локации кои поседуваат или може да поседуваат туристички вредности. На тој начин, ќе создаде јасна слика и ќе се овозможи создавање на туристичка понуда, маркетинг стратегија за туризам ориентирана кон определена цел и извор на промотивен материјал. Развојот на туризмот во почетните фази треба да биде врз основа на промоција на неколку локации со природни богатства со најголем туристички потенцијал и активности за управување ориентирани кон одржлив туризам. Преку тоа ќе се презентираат водечки места за промоција на останатите. Местата што може да се промовираат може да се изберат од списокот на локации со природни богатства со голем туристички потенцијал. Треба да се земе предвид дека еднаквата дистрибуција на промоцијата во рамките на земјата треба да се постигне ако тоа е возможно. На тој начин, економската корист нема да биде централизирана на едно место, туку ќе биде распределена. Вообичаено, секоја локација со природно наследство оригинално е поврзана со одредено верување или приказна од локалното население. Ова оригинално обележје на местото мора да се земе предвид при подготовка на туристичката понуда. Исто така, неопходно е да се постават знаци за природните наследства, односно локацијата, со јасни насоки до местото, забранети или допуштени активности и означување на зоните на локацијата. Треба да се земе предвид понатамошно создавање на капацитети за сместување, како и подобрување и одржување на постојните, земајќи го предвид влијанието врз животната средина и природата. Треба да се нагласи важноста на квалитетот на нивните услуги и структурата на вработените, посебно оние што имаат директен контакт со гостите. Сезонска природа Мешавината на Медитеранот, планините и контитенталната клима овозможува туристички дејности во локациите со природно наследство преку целата година. Ова заедно со другите богатства треба да биде земено предвид за промоцијата. Секако, треба да се направи разлика за тоа во кој период од годината локацијата може да ги “открие” своите вредности. Централизирана промоција Речиси секоја локална заедница во Република Македонија, која има локација или локации со природно наследство на нејзината територија, презема иницијативи, активности или проекти насочени кон развој, маркетинг и


163

промоција на овие локации. Меѓутоа, овие напори и натаму се независни едни од други и постои недостаток од координација и информации за плановите и активностите до централната влада, односно Министерството за економија, Сектор за туризам. Со цел да се добие целосен преглед во секторот туризам и целно - насочените планови и активности за развој на стратегија за туризмот, мора да се воспостави соработка меѓу локалната и централната влада. Со цел да се започне соработката, пожелно е да се достави прашалник до општините за нивните проекти, планови, студии и активности за туристичка промоција, заштита и управување на локациите со природно наследство. Исто така, пожелно е преку теренска работа да се проценат туристичките вредности на природното богатство, неговиот статус на заштита и управувањето со истото. Може да се користат брошури и други маркетинг и промотивни материјали од локалните власти при промоција на природното богатство на Македонија, но, секако, со одредени претходно утврдени стандарди. Треба да постојат сектори за локален економски развој во рамки на општините, кои истовремено би биле иницијатори на тактвите активности. Промоција на прекугранична соработка Недостасува управување на мрежата на прекугранични живеалишта во Република Македонија, иако се прават напори да се поврзе националната мрежа на заштитени области со мрежите на соседните земји преку разни проекти, пред се, за интегрираните стратегии на управување. Еден сегмент од овие стратегии за управување може да се употреби за развој на интегриран прекуграничен туризам. Примери за проекти за управувани прекугранични локации со природно наследство се водните живеалишта во Преспанското Езеро со Грција и Албанија и оние во Охридското Езеро со Албанија, но, исто така, и одредени земни локации со природно наследство, како на пример, Осоговската планина со Република Бугарија како дел од Зелениот појас (иницијатива на IUCN) и заедничкиот проект за управување на живеалишта во Националниот парк Маврово со Албанија. Намалувањето на нивото на водата и истовременото влошување на квалитетот на водата има сериозно еколошко влијание. Еколошкото влошување има штетно влијание врз економската активност меѓу кои туризмот за локалното население кое живее во општината Дојран. Договорот за максималните и минималните нивоа на Дојранското Езеро склучен во 1956 година стана неважечки со опаѓањето на нивото на водата во езерото под контролираниот истек од непотврдени причини. Последните состаноци се одржаа на државно ниво (јули 2002 година) и на техничко ниво (септември 2003 година). Иако се договорија за размена на информации, интегрирани студии и основање на Заедничка комисија за управување со води, овие договори не резултираа со активна соработка во планирањето на речните сливови или управување на Дојранското Езеро. Потребно е заедничко прекугранично планирање и донесување одлуки за сливот за секоја локација со природно наследство, особено за Дојранското Езеро.


164

11.3. Управување и заштита Управување Потребни се јасно дефинирани и доделени одговорности за зачувување и управување со локациите со природно наследство, како и правила и регулатива коишто го насочуваат користењето на заштитните области од страна на туристите. Законот со кој се регулира управувањето и заштитата на локациите со природно наследство е Законот за заштита на природата. Иако постојат законски акти кои јасно го дефинираат управувањето на локациите со природно наследство како што е предвидено со Законот за заштита на природата, ова прашање е само делумно спроведено во пракса. Единствени локации со природно наследство, со кои се управува до одредено ниво се националните паркови, а Националниот Парк Пелистер има свој утврден план на управување и деловен план, каде екотуризмот е еден од главните приходи за паркот. Планови за управување треба да бидат изготвени не само за останатите национални паркови, туку и за сите локации со природно наследство , како што е предвидено во Законот за заштита на природата. Така, загадувањето и било каков друг вид на деградација на животната средина ќе бидат спречени или намалени, а особено проблемите со тврдиот отпад и отпадната вода, коишто се појавуваат најчесто во туристичките локации со природно наследство во земјата. Два конкретни примера се градењето на систем за третман на вода во населбите околу Мавровското Езеро или забрана за користење на моторни чамци кои користат гориво во Охридското, Преспанското и Дојранското Езеро. Ниското ниво на јавна и институционална свест за потребата од планови за управување и заштита на локациите со природни богатства треба да се подобри со обука на оние коишто се засегнати (субјекти одговорни за управување и заштита на локациите со природно наследство: Министерство за животна средина и просторно планирање, Министерство за земјоделство, шумарство, и водоснабдување, невладини организации (НВО), професионални институции кои работат во областа на заштита на природата и животната средина, итн). Од единиците на локалната самоуправа, невладините организации и професионалните тела, коишто работат во областа на заштитата и унапредувањето на природата, треба да се очекуваат посилни иницијативи до Министерството за животна средина и просторно планирање, со кои се предлага назначување на заштитени области. Заштита Во Република Македонија постои недостаток од финансиски механизми или правила за одржливо користење на заштитените области. Ова доведува до ризици за екосистемите, ограничени можности за заработка за локалните заедници, и мали придонеси за заштита на природата. Еден од најодржливите пристапи во зачувување на природата е создавањето можности за економски пораст и повисоки животни стандарди за локалните заедници околу


165

заштитените области. Кога луѓето ќе ги почувствуваат вистинските придобивки од заштитата на природата, тие почнуваат да вложуваат напори за тоа да продолжи. Чувството на сопственост над природните ресурси и одлуките коишто го регулираат нејзиното зачувување и одржливото користење се најважни услови за успешен развој на екотуризмот. Јавните институции на национално ниво треба да го ценат ова, иницирајќи процес на пошироко учество во стратешкото планирање на сите нивоа - национално, регионално и локално.

Една од наважните прашања кои се однесуваат на успешната заштита и унапредување на природното наследство е управувањето со отпад. Проблемот од аспект на заштитата е тоа што, доколку отпадот кој се создава не се управува соодветно, тој ја загадува и деградира областа. Од аспект на туризмот - тој ја уништува туристичката привлечност на локацијата со природно наследство. Ова е случај во речиси сите туристички дестинации со природно наследство во Република Македонија. Ова е резултат на нејасната одговорност за управување со отпад на локацијата (мора да се определат одговорни субјекти за управување со отпад во локациите. Тоа може да биде или субјектот кој што управува со локацијата на природното богатство или општината на чија територија се наоѓа локацијата со природно наследство). Ниското ниво на еколошка свест на гостите на локациите со природно наследство може да се зголеми со информативни летоци или брошури за постапување со отпад и со назначување патокази за места на кои треба да се одложува отпадот.


166

Просторниот развој и користење на земјиштето се поврзани со туристичкиот развој во Република Македонија, и ситите мора да бидат спроведени согласно просторното и урбанистичкото планирање и услови. За секоја планирана активност во природата, која, независно или заедно со други активности, може да ја наруши природната рамнотежа, мора да се изврши проценка на вијанието врз животната средина. За заштитата на природното богатство, од особено значење е воспоставување на национален мониторинг систем за биодиверзитетот. На национално ниво, исто така, е важно да се направи преоценување и повторна категоризација на постојните заштитени области, со цел да бидат во согласност со Законот за заштита на природата, а со тоа и во согласност со категоризацијата на IUCN. Ова е потребно за да се утврди најсоодветното ниво на мерки за конзервација и заштита, како и управување, предвидено со Законот за заштита на природата. Насоките и методологиите кои ќе се елаборираат за одредени активности за зачувување на природата (особено елаборирање на плановите за управување) се на ниво на подзаконски акти, и мора да се предвидат во активностите на Министерството за животна средина и просторно планирање во блиска иднина. Мерки и активности за заштита од пожар Гаснењето и локализацијата на пожарите во Националните Паркови Галичица и Пелистер се многу добри примери за тоа како треба да се реагира во случај на пожар во шумите. Она што е алармантно е непостоење на рана акција за гаснење или локализирање на огнот во другите локации со природно наследство, бидејќи не постои субјект кој ќе управува со нив или субјект за управување со огнот. Еден добар пример за Општи предуслови за мерките и активностите за заштита на паркот од оган е даден во планот за управување на Националниот парк Пелистер:

Редовно ревидирање на повеќегодишната Програма за заштита од пожар која што вклучува план за одржување и стекнување на опрема;

Подготвување на Годишни планови за заштита од оган за Националниот Парк Пелистер, по повеќегодишната Програма за заштита од оган;

Подготвување на Студија за одржување на способноста за живот, биолошката разновидност и динамиката на процесите за обновување на растителните и животинските заедници во паркот, со користење на еколошко горење врз основа на веродостојно научно истражување во паркот;

Изградба на посебни места каде што гостите можат да палат огнови; По Програмата за заштита од оган, треба да се дадат соодветни

препораки и насоки за однесувањето на гостите и субјектите кои вршат услуги и економски активности во паркот, кои ќе станат дел од Одредбата за внатрешен ред на Националниот парк Пелистер.


167

Препораки за заштита од оган:

Субјектот кој управува со локацијата со природно наследство мора да ги вклучи плановите за управување со оган во планот за управување со областа, доколку локацијата на природното богатство е подложна на оган. Ова може да се постигне преку воспоставување на систем на мерки и активности за заштита од огнови и други природни катастрофи, како што е предвидено со Законот за заштита на природата;

Треба да се подготват годишни програми согласно одредбите од Одредбата за заштита од пожари (“Службен весник на Република Македонија”, бр. 9/89);

Мора да се утврдат и спроведат мерки и активности за заштита и евакуација на гости од областите каде што има пожари, кои евентуално може избувнат во локациите со природно наследство ;

Да се заштити природната област од пожар преку информирање на гостите за мерките на претпазливот, со цел да се спречи избувнување на оган;

Поставување знаци со кои се објаснуваат ограничувањата или дозволите за користење на орган;

Ограничувања за користење на огнови како на пример: o Огнот може целосно да се забрани (забрани за оган се спроведуваат

во периоди на висока опасност од пожари, или во строго заштитени области);

o Палење на оган е дозволено само во означени места; o Оган од одреден вид може да се забрани (на пример зелена шума

или локално собрани дрва за огрев); o Во ситуации на големи височини, оган може да се дозволи само со

печки наполнети со гас;

Мора да се направи оцена на предизвиканите штети од огнот и, врз основа на ваквите резултати, да се преземат итни активности за обновување на локацијата со природно наследство.

11.4. Планови, студии и стратегии

Национална Студија за биодиверзитет Според Националната Студија за биодиверзитет (2003), мрежата на заштитени области во Република Македонија опфаќа 68 локации, коишто покриваат област од 170,235 хектари или 6.62% од површината на земјата. Статусот на заштитени имоти според категорија е следниот:

- три национални паркови кои што опфаќаат површина од 108.338 хектари или 4.21%;

- три локации со специјален природен карактер кои покриваат 2.338 хектари или 0.09%;

- 14 области надвор од природните резервати кои што содржат одредени растенија и животински видови 2.709 хектари или 0.10%;

- 48 природни споменици кои опфаќаат 56.850 хектари или 2.22% Постојат малку информации за статусот или управувањето со заштитените области, освен за трите национални паркови. Тешко е да се препознаат приоритетите за заштита за секоја од овие категории на заштитени области,


168

бидејќи тие не се во согласност со меѓународниот систем. Националната Студија содржи различни предлози за системот на заштитена област, кој се состои од различни извори, кои не се преработени ниту систематизирани. Национална Стратегија за биодиверзитет и Акциски План

Националната Стратегија за биодиверзитет и Акцискиот План (усвоен 2004) вклучуваат неколку активности поврзани со екотуризмот:

Стратегиски пристап Ц - Одржливо користење на биодиверзитетот Активност Ц5. Промоција на традиционалните начини на користење на биодиверзитетот и еко-туризмот.

Активност Ц.5.3. Идентификација и промоција на локации кои се добри за еко-туризмот. Оваа активност треба да се фокусира на развојот на една листа на локации од еко-туризмот и промоција на нивното користење. План за спроведување (2004-2008).

Стратегиски пристап Ф - Јавна свест и образование Активност Ф.1. Подигање на јавната свест. Активност Ф.1.1.4. Создавање на веб страна за традиционалните начини на користење на биодиверзитетот за поттикнување на еко туризмот. План за спроведување (2004-2005).

Стратегиски пристап Г- Проценка на влијанието Активност Г2. Стратегиска проценка на влијанието врз биодиверзитетот. Активност Г.2.2. Спроведување на Стратегиска проценка на влијанието врз животната средина (СВЖС) за развој на еко-туризмот. План за спроведување (2005-2006). Завршена СВЖС од екотуризмот.

Стратегиски пристап Х - Стимулативни мерки Активност Х2. Конкретни економски мерки за подобрување на заштитата на биодиверзитетот. Стимулативни мерки за развој на екотуризмот. Активност Х.2.2.1. Промовирање на вредностите на биодиверзитетот пред домашни и странски тур-оператори. План за спроведување (2005-2008). Воспоставување на мали туристички атракции со соодветна развојна инфраструктурата (информативни табли, знаци итн.). Активност Х.2.2.2. Воведување на данок и царински поволности за економските и правните органи кои се залагаат за развој на еко-туризмот. План за спроведување (2004-2005) Прифаќање на промените во даночните и царинските одредби, со цел олеснување на развојот на еко-туризмот. Иако беше усвоен во 2004, Акцискиот План не беше спроведен во однос на горенаведените активности кои се однесуваат на развојот на екотуризмот. Тоа, за возврат, има негативни последици врз развојот на туристичкиот секртор во Република Македонија.


169

Втор Национален Еколошки Акциски План (НЕАП) Вториот Национален Еколошки Акциски План (НЕАП) опфаќа неколку мерки и активности поврзани со еко-туризмот:

Подготовка на пилот проект: основи за развој на селскиот туризам – село Брајчино, регион во Преспа/или село Маловиште во регионот на Битола;

Подготовка на упатства за самоодржлив рурален туризам (добра практика) - поврзаност со руралниот развој и земјоделско производство;

Подготовка на економски инструменти и поволности за развој на проекти во целните потенцијални екорегиони;

Кампања за подигање на јавната свест, која се однесува на еко-туризмот и културното наследство

Овие активности од Вториот Национален Акциски План поврзани со туризмот не беа спроведени, иако селото Брајчино, со имплементацијата на пилот-проектот за екотуризам во 2002, претставува добар и прв пример на целосно одржливо природно наследство, каде се одвиваат активности што создаваат приход и е модел за заштита на планинските села во Република Македонија. На пазарната страна, тоа го најде своето место како атрактивна понуда за ноќевање со појадок на едно егзотично место, промовирајќи самоодржлив развој.

11.5. Заклучоци и препораки

Некои од главните предности за туристичкиот развој на природното наследство во Република Македонија се:

o недопрената природа и богатата и единствена биолошка, геолошка и

пределска/пејсажна разновидност o комбинацијата од медитеранска, планинска и континентална клима o поволната географска поставеност o високиот туристички потенцијал и еколошки стандарди на локациите

со природно наследство o слободниот пристап до отворените површини покирени со шуми, до

планините, езерата и реките o неоткриените и нови дестинации за меѓународните туристи и за

меѓународниот туристички пазар Промовирањето на локациите со природно наследство во Република

Македонија мора да биде засновано на целно туристичко рекламирање Треба да се идентификуваат трендовите во еко-туризмот на

меѓународно, но и на национално ниво, со цел идентификување на потенцијалот во Македонија за создавање понуди во еко-туризмот, кои ќе ги задоволат потребите на меѓународната и домашната туристичка побарувачка

За домашните туристички промотивни потреби, неопходно е да се направи листа на конкретни локации со природно наследство и центри на природата кои имаат туристичка вредност и кои ќе создадат јасна слика, а истовремено ќе го олеснат создавањето на: o туристичкиот производ o маркетинг стратегија ориентирана кон туризмот


170

o извори за промотивен материјал Развојот на туризмот во своите почетни фази треба да се заснова на

промовирањето на неколку локации со природно наследство со највисок туристички потенцијал и на активности насочени кон развој на одржлив туризам

Месното/локалното познавање на/за локациите со природно наследство треба да се земе предвид при подготвувањето на производот

Неопходно е означување во локациите со природно наследство и до истите, со јасни ознаки до локацијата, забрана или дозвола за активности и обележување на зоните/опсегот на локацијата

Неопходна е изградба на нови сместувачки капацитети, како и подобрување и одржување на постојните, но треба да се земе предвид влијанието што тие би го имале врз животната средина

На локациите со природно наследство се, исто така, потребни прифатни објекти и професионални водичи

За да се има јасен преглед во туристичкиот сектор и да се подготват целни планови и активности за туристички развој, потребно е воспоставување соработка меѓу локалните власти и централната власт преку: o упатување прашалници на општините во однос на промоцијата,

заштитата и управувањето со постојните или планираните туристички локации со природно наследство: a) проекти b) планови c) студии d) и активности

o Теренска работа за проценка на локациите со природно наследство: a) туристичка вредност (пр.: естетска убавина,

ункатност/единственост, итн.) b) вредности од областа на животната средина (пр.: незагадена,

чиста животна средина, итн.) c) еколошки вредности (пр.: голема биолошка разновидност и

ендемизам на видови, итн.) d) статус на заштита и управување (пр.: национален парк, споменик

на природата, итн.) o Користење брошури, интернет страни и други маркетингшки и

промотивни алатки и материјали подготвени од страна на општините при промовирање на македонското природно наследство

o Заедничко прекугранично планирање и донесување одлуки за локациите со природно наследство во однос на нивниот туристички развој и заштита. Ова е особено потребно во регионите на Дојран, Преспа и Охрид.

Јасно дефинирани и доделени надлежности за конзервација и управување со природните богатства, како и правила и одредби кои ќе го упатуваат туристот како да се однесува во заштитените зони.

Со внимателно спроведување на плановите за управување, загадувањето и какво било друго деградирање на природата би требало да се спречи или намали, посебно проблемот со цврстиот отпад и отпадните води кои најчесто се јавуваат во ваквите туристички центри и локации со природно наследство во земјата.


171

Потреба од разгледување на прашањата кои се однесуваат на климатските промени во сите идни развојни планови и туристички практики

Ниското ниво на јавна и институционална свест за потребата од Планови за управување и заштита на природните богатства треба да се подобри со обука на заинтересираните страни (лицата одговорни за управување и заштита на локациите со природно наследство): o Министерство за животна средина и просторно планирање o Локалните власти o Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство o Невладини организации o Професионални институции во областа на заштитата на природата и

животната средина, итн.) o Туристички организации

Поголеми иницијативи, кои ќе му предложат на Министерството за животна средина и просторно планирање означување на заштитените зони, треба да се очекуваат од: o Локалните власти o Невладините организации o Професионални тела кои работат во областа на промоција и заштита

на природата. Капацитетот за прием на туристи треба да го одредат Управните органи

на секој центар/ локација со природно наследство Важно за зачувување на природата во заштитените зони е создавање

можности за економски пораст и повисок животен стандард преку развој на туризмот во локалните заедници (кога луѓето ќе ги почувствуваат придобивките од заштитата на природата, тие почнуваат да вложуваат повеќе напори и се однесуваат како домаќини)

Потребно е назначување на одговорни лица за управување со отпадот во овие центри; тоа може да биде одговорното управно лице во самиот центар/ локација со природно наследство, или пак општината во чии рамки се наоѓа локацијата со природно наследство.

Ниското ниво на свест на гостите за животната средина и локациите со природно наследство мора да се зголеми преку информирање со брошури или летоци, кои ќе содржат информации за тоа како и каде да се фрла отпадот, како и со означување на местата соодветни за фрлање отпад.

Просторното планирање и користење поврзани со туристичкиот развој во Македонија треба да се спроведе во согласност со просторните и урбанистичките планови и услови.

За секоја планирана активност во природата, која независно или во заедничка акција со други активности би можела да ја наруши природната рамнотежа, мора да се направи проценка за влијанието врз животната средина и да се постави границата на прифатливи измени и да се одреди капацитетот за прием/пренос.

Во функција на заштита на природното наследство, од огромно значење е воспоставување национален мониторинг систем за биолошката разновидност од страна на Министерството за животна средина и просторно планирање

За определување на најсоодветното ниво за конзервација и мерки за заштита, како и управувањето, а во согласност со Законот за заштита на природата, на национално ниво потребно е да се преземе следново:


172

o ревалоризација во смисла на проценување на природната вредност на постојните и предложените заштитени области

o повторна категоризација во смисла на проценка на статусот на заштита на постојните и предложените заштитени области, со цел истата да биде во согласност со Законот за заштита на природата и, следствено, во согласност со категоризацијата на Светската унија за заштита на природата (IUCN)

Упатствата/насоките за развој на биолошката разновидноста и туризмот подготвени во согласност со Конвенцијата за биолошката разновидност треба да се земат предвид како сеопфатен инструмент со цел постигнување поодржлив развој на туризмот.

Капацитетот за прием на туристи треба да биде проценет за секоја локација со природно наследство посебно.

Потребно е спроведување на активностите наведени во Националната Стратегија за биолошката разновидност и Акцискиот План.

Потребно е преземање мерки и активности поврзани со еко-туризмот, како и спроведување на Вториот Национален Еколошки Акциски План (НЕАП).


173

12. Маркетинг и цели на остварување пораст

"Маркетингот е административен процес во кој се идентификуваат, предвидуваат и се исполнуваат потребите на потрошувачот на профитабилен начин". Република Македонија има изобилство од земјоделски производи кои се потребни за една успешна туристичка дестинација. Земјата треба да ги развие и претстави како квалитетна понуда и ефикасно да ги рекламира кај потенцијалните гости. Маркетинг стратегијата дадена подолу ги одбележува главните насоки за успешна промоција на Македонија како атрактивна туристичка дестинација.

12.1. Цели 2009-2013

Цели - Странски гости Во својата “Визија 2020”, Светската Туристичка Организација при ОН (ОН/СТО) предвидува годишна просечна стапка на раст на туризмот во Македонија од 4% од 2000 до 2010-та, споредена со стапката од 4,3% за Балканот како целина. Ова предвидување не го очекуваше внатрешниот конфликт во 2001, кој што го преполови бројот на пристигнувања. Иако имаше забрзано заздравување по 2001 во однос на регистрирањето на сместувачки капацитети, беше потребно време до 2007 бројот на регистрации на странските гости во сместувачките капацитети да го достигнат нивото од 2000. Брзото заздравување забави во 2006. и имаше годишен пораст од само 2,6%, но постигна зголемување од 14% во 2007 и се одржа на солидно ниво на пораст од 10,8% во 2008., и покрај неповолната меѓународна економска состојба, која започнува да влијае врз одлуките за патување. Во однос на последните регистрации на гости во 2007 и 2008-та и имајќи го предвид значењето кое меѓународната економска рецесија ќе го има во следниве две години (земајќи го предвид сегашното ниско ниво на промотивни активности од Македонија на странските пазари, особено кога постои зголемен публицитет на конкурентните дестинации како Србија, Црна Гора и Бугарија), се смета дека предвидувањето на кое се однесува на просечниот годишен пораст најверојатно само маргинално ќе биде повисоко од 5 % во споредба со просекот од 4% за 2009 и 2010 на Светската Трговска Организација при ОН. Но, земајќи ги предвид активностите за реструктуирање и координирање на маркетинг активностите препорачани во оваа стратегија кои треба итно да се спроведат, растот треба да се подобри како што зајакнува глобалната економска клима од 2011, достигнувајќи тековно ниво од 8% годишен пораст од 2013 натаму, како што е прикажано во Табела 12.1 подолу. Поради сегашната непрецизност на податоците кои што се добиваат од статистиките на граничните премини, се смета дека најдобро е да се постават цели врз основа на регистрирани сместувања за кои што постојат поточни историски податоци и тоа се податоците искористени во Табела 12.1 подолу.


174

Табела 12.1: Цел - регистрирано сместување на странските туристи 2008-2012

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Регистрирано сместување

254,957 267,705 281,090 297,955 318,812 344,317

Годишен раст %

10.8 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0

*Извор: Проценки на Државен Завод за статистика и консултант на СТО при ОН

Трендот во минатото беше таков, што ноќевањата се зголемуваа и намалуваа во согласност со регистрираните сместувања. Иако целта е да се зголеми должината на престојот на туристите кои доаѓаат за одмор, веројатно е дека тоа ќе биде компензирано со зголемување на деловните патувања со краток престој. Оттука, целите за зголемување на ноќевањата се поставени на истата стапка на зголемување како и за регистрациите, освен за 2008., кога проценката се заснова на расположливоста на податоците за таа година. Табела 12.2 подолу ги дава претпоставките за целта и предвидувањата кои произлегуваат од овде. Табела 12.2: Цел - ноќевања на странските туристи во регистрирано сместување

2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 587,447 616,819 647,660 686,520 734,576 793,342


13.4 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0

* Извор: Проценки на Државен завод за статистика и консултант на ОН/СТО Цели - домашни гости Поставувањето цели за домашниот туризам е многу попроблематично. Зголемувањето на стандардот, од една страна, веројатно ќе го стимулира земањето дополнителни слободни денови - користење одмор двапати или трипати, особено кратки одмори. Тоа ќе создаде поголема побарувачка надвор од главната летна сезона, а посебно за време на зимските одмори. Сепак, од друга страна, ако и кога ќе се олеснат визните ограничувања за патување надвор од земјата, тоа ќе го намали трошокот и малтретирањето при патување во странство. Потоа, се очекува значително зголемување на патувањата надвор од земјата, имајќи го предвид фактот за полесно остварување на потиснатата желба на жителите на Македонија да посетуваат странски земји, или пријатели и роднини надвор од земјата. Ова ќе резултира со намалување на побарувачката од домашниот туристички пазар во главната сезона и соодветно зголемување на патувањето надвор од земјата за време на летните одмори. Нето ефектот на тоа веројатно ќе биде бавното зголемување на домашните регистрации и ноќевања за околу 3% годишно, среднорочно и долгорочно. Сепак, во скоро време не е веројатно дека ќе има визни олеснувања, а краткорочните меѓународни економски неповолности може да стимулираат поголем број одмори дома, особено помеѓу оние Македонци кои можеби претходно планирале да патуваат надвор од земјата. Оттука, целите за регистрации и ноќевања на домашни гости прикажани соодветно во Табелите 12.3 и 12.4 подолу, покажуваат силен пораст во 2008., следен од помал раст во


175

текот на наредните две години, кога се очекува меѓународните економски прилики да имаат влијание врз Македонија, а во 2011 се очекуваат малку пониски стапки на раст на регистрациите и ноќевањата на гостите, кога економското заздравување ќе доведе до тоа повеќе Македонци да патуваат надвор од земјата за одмор, наместо да останат дома.

Табела 12.3: Цел - регистририрано сместување на домашните туристи 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Регистрирано сместување 350,363 367,881 386,275 397,863 409,799 422,093


14.4 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0

* Извор: Проценки на Државен завод за статистика и консултант на ОН/СТО

Табела 12.4: Цел - ноќевања на домашните туристи во регистрирано сместување 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 1,648,073 1,730,477 1,817,000 1,871,510 1,927,656 1,985,485


9.8 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0

* Извор: Проценки на Државен завод за статистика и консултант на ОН/СТО Постојат повеќе последици од ваквиот тренд:

Домашните ноќевања би требало да се намалат во текот на летото и да се зголемат надвор од главната сезона или во сезоните близу главната

Опаѓањето на домашната побарувачка во летниот период треба да се компензира преку зголемувањето на бројот на странските туристи

Зголемувањето на стандардот и искуството на Македонците со сместувањата надвор од земјата треба да ги направи попребирливи при домашните сместувања во однос на квалитетот на објектот и услугите.

12.2. Маркетинг цели

Следниве маркетинг цели се препорачуваат за македонскиот туризам. Тие треба да се разгледуваат годишно, како дел од процесот на планирање на маркетингот од Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот.

Зголемување на свеста на меѓународно ниво за македонските природни, селски, културни и други туристички атракции и за специјалните активности

Развој на моќен бренд за туризмот во Македонија и негово лансирање на меѓународната сцена во соработка со туристичкиот сектор во Македонија

Подобрување/зголемување на приходот од странските туристи со одбирање пазари и сегменти со натпросечна потрошувачка

Подобрување на сезонската распределеност на туризмот Подобрување на регионалната распределеност на туризмот, посебно во

руралните области


176

Олеснување на планираното патување и резервирањето, со тоа што сеопфатни информации за производите и услугите ќе им бидат лесно и редовно достапни на агенциите и гостите

Помош за набавувачите во Република Македонија да навлезат на странските пазари преку истражување на пазарите и промотивни можности

12.3. Приоритерни, секундарни и потенцијални пазари

Изборот на приоритетните пазари може да се заснова на одреден број критериуми:

Обем - број на гости Потрошувачка по глава Сезона на посетата Подложност на влијанија Пристап до Македонија

2007 е последната година за која постојат податоци за посетите (регистрација во сместувачките капацитети) и потрошувачката на странските туристи, а 2004 е последната година за која постојат податоци за потрошувачката на странските туристи. Месечните статистики за сместување ги даваат следниве податоци за странските туристи во 2007 година, презентирани во Табела 12.5 подолу.

Табела 12.5: Посета (регистрации) на странски туристи во регистрирано сместување 2007

Ранг - Посети Земја на потеклно Регистрации

2007

1 Србија,Косово и Црна Гора

44,661

2 Грција 28,618

3 Бугарија 18,901

4 Албанија 17,573

5 Словенија 13,046

6 Хрватска 12,326

7 Турција 8,907

8 Германија 8,840

9 САД 7,978

10 Велика Британија 5,789

11 Австрија 5,186

12 Италија 5,123

13 Босна и Херцеговина 4,887

14 Холандија 3,705

15 Франција 3,594

16 Русија 1,523

Други 39,423


Податоците за потрошувачката по глава (потрошени средства во Македонија) утврдени со Анкетата за сместување во 2004. се последни податоци и даваат поразлична табела од онаа која е дадена во Табела 12.6 подолу.


177

Табела 12.6: Потрошувачка по глава од странските туристи

Престој во регистрирано сместување 2004

Пазар МКД по посета

Ранг - МКД по посета

САД 18,830 1

Обединето Кралство 12,664 2

Франција 12,002 3

Австрија 11,660 4

Италија 11,471 5

Германија 9,580 6

Холандија 8,668 7

Грција 8,486 8

Русија 8,299 9

Хрватска 8,164 10

Србија и Црна Гора 7,549 11

Словенија 7,411 12

Босна и Херцеговина 7,211 13

Бугарија 6,260 14

Турција 5,632 15

Албанија 4,090 16

Други 11,803 Извор: Државен завод за статистика „Странските туристи во сместувањето 2004“

Во однос на вкупната потрошувачка од сите гости, грчкиот пазар и српско-црногорскиот пазар се најважни. Овие табели јасно укажуваат на фактот дека, во однос на обемот на гости, регионалните пазари се најважни. Сепак, од гледна точка на потрошувачката по турист, западноевропскиот и американскиот пазар се најважни. Има нешто подобра сезонска распределба од подалечните пазари и грчкиот пазар, а највисока посетеност во летната сезона има од регионалните пазари, особено од Србија и Албанија. Со оглед на фактот дека главната цел на туризмот е зголемување на приходот и имајќи предвид дека сликата за земјата е појасна во соседните земји, се препорачува маркетиншки приоритет да им се даде на западните пазари, вклучувајќи ја и Грција. Главниот акцент на овие пазари треба првенствено да се стави на градењето на имиџот и на подигање на свеста за дестинациите во Македонија кај индивидуалните патници преку медиумите, но, исто така, акцент треба да се стави и на проширувањето на мрежата туристички агенции што ја нудат Македонија како дестинација. Сепак, во време на глобалната економска криза, приоритетот треба да се пренасочи кон регионалните пазари (вклучувајќи ја и Грција) за следниве две години или додека не се појават јасни знаци на стабилност на западните пазари за патниците. За регионалните пазари акцент треба да се стави на рекламирањето на постојните и нови производи, главно преку медиумите. Потенцијалните пазари, исто така, се идентификувани, меѓутоа Агенцијата за промоција не треба да посветува посебно внимание на истите додека добро не


178

се развијат маркетиншките дејности во другите пазари, или барем додека не се појави некоја конкретна можност.

o Приоритетни пазари:

Австрија Франција Германија Грција Италија Холандија Швајцарија Велика Британија САД o Секундарни пазари:

Албанија Бугарија Хрватска Србија Црна гора Косово Словенија Турција Унгарија o Потенцијални пазари:

Австралија и Нов Зеланд Босна и Херцеговина Израел Русија Скандинавија

Сегменти од посебен интерес Изборот на приоритетните и секундарните пазари е направен на географска основа. Во однос на сегментите од посебен интерес, за ентузијастите локацијата не е важна ако понудата е доволно добра. Додолку се постигне соодветен развој на производот и/или тој се претстави во добра маркетиншка форма, треба да се земат предвид следниве сегментирани пазари:

Зимски спортови Планинарење Екстремни спортови, вклучително:

o Планински велосипедизам o Параглајдерство o Кајакарство o Алпинизам / качување по карпи o Спелеологија

Лов Набљудување диви птици Религиозен туризам


179

Конференции Соодветен производ/Пазар Како дел од планирањето во маркетингот и насочувањето на промотивната активност, добро е да се најдат соодветни производи на соодветни пазари, за да се утврди што и каде да се промовира. Таквата споредба е дадена во Табела 12.7 подолу, која што треба да биде детално обработена за време на маркетинг планирањето и кога производите ќе бидат подобрени и ќе станат “подготвени за извоз”. Табела 12.7: Споредбен производ/Матрица за наоѓање на соодветни пазари

Производ Приоритетни пазари Секундарни пазари

Австр

ија

Франц

ија

Герм

ан

ија

Грц

ија

Ита

лија

Хо

лан

ди

ја

Шва

јцар

ија

Пб

ед

ин

ето

Кра

лств

о

СА

Д

Ал

бан

ија

Буга

ри

ја

Хрватс

ка

Срб

ија

-Косо

во

- Ц

Го

ра

Сл

овени

ја

Турц

ија

Унга

рија

Езерски центри Х Х Х Х Х Х Х Планински центри

Х Х Х Х

Зимски спортови Х Х Х Х Х Рурален туризам Х Х Х Х Х Х Мото-туризам Х Х Х Х Х Х Х Х Бањски туризам Х Х Планинарење Х Х Х Х Х Х Х Лов Х Х Х Екстремни спортови

Х Х Х Х Х Х Х Х

Набљудување птици

Х Х Х Х Х

Верски туризам Х Х Х Х Х Конференции Х Х Х Х Игри на среќа Х Извор: Проценка на консултант на ОН/СТО

12.4. Брендирање Постоечки македонски бренд Во делот на туристичките дестинации, постои голем предизвик да се каже: “Имиџот на нашиот брендот не е добар, ни треба нов пристап. Ајде да создадеме ново лого и нов слоган”. Таквиот пристап не рапсознава дека брендот најчесто е наследен имиџ на дестинацијата или производот кој што е развиен и станал вграден во мозокот на потрошувачот во текот на еден подолг временски период. Нема смисла да се обидуваме да го отфрлиме постоечкиот имиџ и да започнеме со нешто сосема различно. Како што некој ќе забележи, главните светски производи за широка потрошувачка како на пример Кока Кола,


180

Мерцедес или Најк, ги имаат развиено своите брендови со текот на времето, наместо да преземат радикални промени. Главниот процес во развојот на брендот на една дестинација е подигнување на свеста за позитивните и посакуваните елементи на дестинацијата, на начин на кој може да бидат забележани од страна на целната група на посетители и со минимизирање на негативните аспекти. Ова е еден еволутивен процес, кој треба да се планира и постојано да се претставува во еден подолг период. Постои јасна потреба да се освежи и ревитализира имиџот на Македонија. На главната визуелна демонстрација на брендот – логото и слоганот – им недостасува инспирација и насока. Постои потреба да се започне со процес кој ќе ги идентификува суштинските карактеристики на Македонија кои се најрелевантни за идентификуваните целни пазари, да се редефинираат основните пораки што треба да се пренесат и да се најде најдобриот начин како да се направи ова. За таа намена, ќе биде потребно истражување и ангажман на специјалисти за брендирање. Постојат бројни очигледни слабости во тековното брендирање на Македонија. Македонија нема ниедна икона. Како најпрепознатливите симболи кои можат да бидат препознаени во светски рамки се секако Александар Велики и Мајка Тереза. Зборот “Македонија” буди спомени, и врз нив може да се изградат дополнителни позитивни перцепции.

Брендирање Постојат голем број очигледни слабости во сегашниот бренд:

Во однос на логото и слоганот, презентацијата на брендот изгледа пасивно и слабо

Слоганот - “Лулка на културата, земја на природата” - не содржи “повик за акција”

Не постои страст во самиот брендот Не постои емотивно врзување со потенцијалниот потрошувач Логото е премногу слично со многу други во регионот - нема

препознатливост - види ги примерите подолу.


181

Развој на бренд и имиџ Брендирањето во туризмот може да биде дефинирано како: “Создавање развој и одржување на заемно корисна врска помеѓу Македонија (особено нејзината туристичка индустрија) и селектирана група на патници (целни пазари), со помош на еден фасцинантен предлог или порака која ќе биде пренесувана постојано во одреден период.” Брендирањето се однесува на идентификување, развивање и комуницирање на делови од идентитетот коишто се корисни за специфична целна група: се однесува на емоциите, искуството, дејствува интроспективно и постојано, опфаќа повеќе аспекти, се однесува на вредности/капитал, има чувства и е водено од срцето. Дестинациите имаат особен проблем при развивање на нивните брендови, бидејќи тие не можат да ги сменат основните ресурси и историјата на земјата. Кога ќе се спомне земјата, слушателот автоматски се сеќава на сето она што тој или таа го знае и во кое верува. Анкетата на странските гости кои што престојувале во регистрираните сместувачки капацитети во 2004 објаснува дека гостите многу ја ценат македонската природа и околина, но во неа не се поставени други прашања за имиџот на земјата. Не постои истражување за перцепцијата на потенцијалните гости. Предоминантната слика на јавноста од главните перспективни туристички пазари за Македонија како туристичка дестинација, најверојатно е нејасна или неутрална. Ова е предизвик, но е помалку комплексен, имајќи предвид дека, сепак, во основа, имаме големо празно сликарско платно, што е подобро отколку да треба да се корегираат или да се отстранат нашироко распространетите негативни перцепции. Главниот предизвик за Македонија ќе биде да се основа блиско партнерство помеѓу Владата и приватниот сектор кој што би бил неопходен за ефикасна употреба на брендирањето на земјата. Македонскиот туристички бренд треба да биде “национален бизнис” развиен во консултација со голем број на акционери – и во туризмот и во другите извозни сектори – чија улога може да биде оценета од меѓународниот имиџ создаден за земјата. Пристапувајќи и‟ на задачата за истражување, и идентификувајќи ја најприкладната дестинација за позиционирање на македонскиот бренд, треба да се постават серија на клучни прашања:

Каков е тековниот имиџ на Македонија на пазарите кои се извори на туризам?

Кои атрактивни елементи ги има Македонија што другите европски земји ги немаат?

Како Македонија може да создаде позиционирање/нова стратегија за брендот со репозиционирање или израмнување на позициите на другите земји во полза на Македонија?


182

Итната потреба за Македонија е: 1. Да се идентификува и развие бренд на дестинација врз основа на главните атрибути на нејзините туристички ресурси, атракции и објекти, 2. Да се пренесат составните делови на брендот до пазарите кои се извори на туризам - домашни како и странски - со употреба на маркетинг и промотивни техники и алатки кои што се прикладни за таа фаза на развој на иднивидуалниот пазар и сегмент, и преку овие активности 3. Да се изгради и да се основа перцепција за Македонија како туристичка дестинација која е во состојба да ги задоволи потребите и интересите на еден голем дел на пазари и пазарни сегменти. При пристапувањето кон процесот на брендирање, за да се постигне најголема полза при создавањето на македонскиот туризам, важно е да се изврши внимателна селекција на елементите на Македонија - на пример нејзината природа, луѓето, вредностите, традициите, вештините, достигнувањата - кои во комбинација може да бидат презентирани на еден тесно поврзан и убедлив начин. Како може да се постигне процесот на брендирање на земјата?

Да се направи истражување помеѓу македонските акционери за нивното искуство за главната привлечност на земјата.

Да се направи истражување со претходните гости – можно е да се направи истражувањето преку проверка на мислењето на членови на веб страната на “ExploringMacedonia” - со цел да се препознаат од перспектива на гостинот, клучните атракции на дестинацијата, важните работи и нивните сеќавања (добри и лоши).

Расчленување на ова испитување во една SWOT анализа и идентификација на главните вредности на Македонија како туристичка дестинација.

Изразување на брендот, односно развој на методологија за нејзино претставување и примери за можно лого, слоган и визуелна презентација.

Истражување помеѓу потенцијалните гости за релативното влијание од предложените можности.

Презентација до македонските акционери и прифаќање на резултатите. Подготовка на “туристички прирачник за брендот” кој ќе се користи од

страна на Агенцијата за туризам и сите акционери. Подготовка на стратегија за комуникација на брендот презентирана од

Агенцијата за туризам и индустријата. Ова е работа за експерти и треба да се превземе со назначување на компанија за бренд дизајн со големо искуство во работата со туристички дестинации. Ќе треба да се формира и “работен тим за брендот” кој што ќе треба да биде врска со назначената фирма и треба да биде составен од претставници од сите засегнати страни.

12.5. Стратегиски пристап

Расположливите истражувања за гостите во Македонија, иако лимитирани и прикажани во Табела 12.8 подолу, покажуваат јасно дека најголемиот број на


183

гости самостојно одлучуваат за нивните туристички дестинации и ги користат туристичките агенции само до одреден степен. Еден од десет гости доаѓа во организиран аранжман. Дури и тие гости ги избираат нивните дестинации со ограничено влијание од страна на туристичките работници.

Табела 12.8: Метод на организирање на патување во Македонија

Метод %

Независно 44

Независно со претходна резервација 46

Независно резервирање преку туристички агент 3

Групно преку агент 4

Групно преку клуб, асоцијација итн. 3

Вкупно 100

Извор: Анкета за сместување од Државниот завод за статистика-2004

Од тие причини, неопходно е да се промовира дестинацијата директно до потрошувачите, да им се дадат убедливи причини за посета, да се направат достапни обемни информации за планирање, и да се осигура дека нивниот туристички агент е опремен да организирра пакет или друг аранжман ако тие изберат да резервираат преку нив. Доколку намерата е да се остави значаен впечаток врз потрошувачите од меѓународните пазари, македонскиот туризам прво треба да создаде една силна Агенција за туризам. Неопходно е да се работи од една цврста база која што може да овозможи логично планирање и постојан маркетинг на дестинацијата. Откако ова ќе биде направено, може да се развијат каналите за комуникација и дистрибуција, кои се потребни за постигнување на клучните маркетинг цели. Повеќето големи туристички дестинации имаат мрежа од филијали во нивните примарни пазари на извор на туристи, рекламирајќи ги своите понуди директно на потрошувачите, локалните медиуми и туристичката индустрија. Овој пристап не е соодветен, ниту пак достапен за Македонија во оваа фаза. Компаниите за професионално претставување на дестинациите (кои ги водат односите со медиумите, со туристичкиот сектор и понекогаш нудат услуги директно на потрошувачите) треба да се земат предвид откако Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот ќе почне да функционира на два до три примарни пазари. Овие компании треба да се изберат на тендер со минимум тригодишен договор. Амбасадите и конзулатите во странство се користат од некои дестинации за цели на туристичко претставување. Но, само неколку вработени во амбасадите се обучени за развивањена врските во туристичката индустрија, и нивното медиумско искуство често е ограничено во политичката област. Амбасадите може да работат како локации за распределување на информации за дестинацијата, и секако треба да бидат снабдени со промотивен материјал. Треба да се има предвид дека потрошувачите, доколку немаат потреба од виза, ретко ги користат амбасадите како примарен извор за туристички информации и помош.


184

Препорачаниот Стратегиски пристап за маркетинг во периодот 2009-2013 треба да се одвива на четири фронта:

a) истражување b) информација c) градење на имиџ и d) поставување на производ

Истражувањето е основа врз која мора да биде базирана секоја ефикасна стратегија за маркетинг (и развој). Тековните расположливи статистички податоци даваат недоволни информации за големината, вредноста и профилот на македонските туристички пазари. Со ограничени ресурси неопходно е Македонија прецизно да се насочи кон своите пазари. Во текот на петгодишниот Стратегиски период се препорачува прво да се подобрат основните системи и постапки за собирање на податоци за гостите. Второ, секоја година или барем на секои две години, треба да се спроведе Анкета на гостите на излез од земјата. Овие активности треба да дадат доволни напатствија за донесување на одлука кон крајот на Стратегискиот период за да се нарача специфично истражување за значајните одбрани пазари или сегменти. Информатичкиот пристап има за цел, како клучна активност, да создаде што поопширен и поатрактивен интернет портал за туризам. Особено кога ќе се поврзе со опциите за резервации, преку интернет или индиректно, претставува еден од основните ресурси. Содржината на порталот треба да биде што поопширна и понепристрасна и задолжително треба да се ажурира. Web страната ќе биде видливиот резултат од сеопфатните податочни бази за производите и добавувачите создадени од Агенцијата за промоција и поддршка туризмот. Вториот информатички пристап има за цел да создаде мрежа од екипирани туристички информативни центри и неекипирани туристички информативни пунктови во главните туристички подрачја. Информативниот материјал ќе биде изработен во соработка со добавувачите и регионите со цел да ги задоволи потребите на заинтересираните лица. Стратегијата за градење имиџ има за цел да создаде зголемена свест за дестинацијата кај релевантните потрошувачи во одбраните приоритетни и секундарни пазари. Трошоците за отпочнување рекламна кампања што ќе има вистинско влијание на клучните пазари се превисоки за Македонија во оваа фаза од нејзиниот развој како туристичка дестинација. Вниманието треба да биде насочено кон обезбедување „бесплатна“ медиумска покриеност, преку патеписци, како во пишаните медиуми, така и во телевизиите. Понатаму, ќе треба да се изработат промотивни материјали за дистрибуција преку однапред одредени комуникациски канали и пунктови. Свеста на потрошувачите и интересот кај јавноста се важни чекори кон поттикнување на туристичките оператори да создадат македонски производ за да ги задоволат потребите на нивните потрошувачи. Стратегијата за пласирање на производот има за цел да ја прошири понудата на туристички тури, балкански или само во Македонија, што се нудат на приоритетните пазари. За оваа цел Агенцијата за туризам треба да ги истражи сите тур-оператори на приоритетните пазари, вклучувајќи ги и автобуските оператори на поблиските пазари, да изработи персонализирани презентации за туристичките опции што се совпаѓаат со нивните тековни понуди и да ги поттикне и


185

финансира да ја посетат Македонија за подобро запознавање и купување. Понатаму, Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот ќе ги советува и помага македонските оператори да создадат и претстават производ во облик што ќе биде привлечен за странските тур-оператори и гости. Конечно, Агенцијата ќе ги координира промотивните активности на македонските тур-оператори преку поставување изложбени штандови, организирање продажни мисии и др. активности насочени кон приоритетните и секундарните пазари со цел да се оствари контакт со однапред одредени оператори. Истражување и статистички податоци Како што е споменато во Делот 2 од оваа Стратегија, статистичките податоци за туризмот кон и во Македонија се добиваат од пет главни извори:

број на месечни гранични преминувања, обезбеден од Министерството за внатрешни работи

месечни податоци од Државниот завод за статистика (ДЗС) за посети и ноќевања во регистрирани сместувачки објекти

годишен попис на ДЗС на регистрираниот сместувачки капацитет петгодишната „Анкета за странски гости – попис на гости на

граничните премини“ на ДЗС – последно издание од 2004 година петгодишната „Анкета за странски гости – во сместувачки објекти“ на

ДЗС - последно издание од 2004 година Сите овие извори даваат корисни информации што ќе помогнат во развојот на туризмот и планирање на маркетингот. Постојат некои својствени слабости во структурите и односите меѓу овие анкети со чиешто отстранување ќе се обезбеди многу подобра основа за планирање и со што анкетите ќе станат многу покорисни. Долгорочно гледано, Македонија треба да се стреми кон исполнување на условите за Туристичка сателитска сметка (ТСС), со која ќе се овозможи споредливост на податоците со меѓународните норми и споредба на успехот на Македонија со земјите ширум светот1. Како прва фаза кон таа цел се препорачуваат неколку подобрувања на постоечкиот систем.

o Податоци за пристигнувања на граничните премини На сите гранични премини (аеродроми и копнени граници) треба да се собираат месечни податоци за странските гости според:

Националност, Земја на живеење, Број на членови во група, Вид на посета Цел на посета. Должина на престојот

Вид на посета се однесува на транзит, дневна посета или туристичка (престој од најмалку една ноќ). Цел на посетата треба, во најмала рака, да содржи

1 „Концептуална рамка на туристичката сателитска сметка (ТСС)“ издадена од СТО (Светска

туристичка организација на Обединетите Нации)


186

информација дали целта на посетата е одмор (рекреација), деловна посета, конференција, посета на пријатели и роднини или друго. Овие основни податоци ја даваат севкупноста на податоци за сите гости во земјата кон кои можат да се поврзат и податоци од други анкетирани примероци. Ваквата евиденција може да се врши при пристигнување или заминување. Сепак, пополнувањето обрасци при заминување е попогодно и дава попрецизни информации. На копнените гранични премини обрасците може да се поделат при пристигнување и да се пополнат и предадат при заминување, со што ќе се забрза процесот.

o Податоци за сместување Месечните даночни пријави на сместувачките објекти даваат корисни месечни податоци за бројот на „Посети“ (т.е. регистрирани гости во објектите) и „Ноќевања“ според националност. За жал, тука не е вклучен бројот на слободни соби во секој објект за да може да се пресмета искористеноста на сместувачкиот капацитет. Се препорачува анкетата да биде приспособена за да го прикажува бројот на слободни соби во секој објект во тековниот месец. Исто така, се препорачува да се пресметува степенот на искористеност за

секоја ѕвездичка од категоријата за секој вид сместување севкупното сместување во главните туристички подрачја – Скопје,

Охрид, и др.

Со ова ќе се овозможи споредба на одделни карактеристики со просечната вредност од нивната категорија на сместување и/или туристичко подрачје. Исто така, ќе се посочи и сезонската максимална искористеност, како и минималната искористеност, која треба да се подобри преку промотивни активности. Од дополнителна корист, а особено за хотелскиот сектор, ќе биде и ако податоците за приход по соба (REVPAR) станат достапни и за секоја ѕвездичка и туристичко подрачје. Од сместувачките објекти исто така треба да се бара во месечните даночни пријави да го наведат и бројот на постојано или привремено вработени лица во текот на месецот. Со ова годишниот попис на сместувачкиот капацитет ќе стане непотребен затоа што податоците за бројот на соби и легла и нивото на вработеност може да се пресметуваат месечно. Податоците за искористеност на сместувачкиот капацитет добиени со овој процес треба да бидат доставени до туристичката индустрија најдоцна за два месеци.

o Анкета за странски гости Иако двете тековни анкети („Анкета за странски гости – попис на гости на граничните премини“ и „Анкета за странски гости – во сместувачки објекти“) се објавуваат одделно, тие се меѓусебно поврзани и даваат слични податоци за различните видови гости. Ваквите анкети генерално се нарекуваат Анкети за мерење на задоволството на гостите. Тие треба да се спроведуваат при заминување. Тековната анкета за сместување се спроведува за време на патувањето на гостинот, што значи дека информациите за должината на


187

престојот и расходите, на пример, веројатно ќе бидат непрецизни. Се препорачува во иднина анкетите да бидат комбинирани и да се спроведуваат при заминување, со поограничени прашања за транзитна и дневна посета, и поопширен прашалник за туристичка посета. Постоечкиот приод со две анкети обезбедува важни податоци за трошоците направени во регистрирани сместувачки објекти при транзитни, дневни и туристички посети. Сепак, не се собираат податоци за туристи кои престојуваат кај пријатели и роднини или во нивни сопствени или други нерегистрирани сместувачки објекти. Ова претставува голема слабост. Се препорачува комбинирана анкета да се спроведува годишно или барем на секои две години. Треба да се земаат податоци за расходите на секој вид гости. Нема потреба секоја година да се бараат детални информации за возраст, големина на група, број на деца, и др. Прашањата за мерење на задоволството може да се ротираат секоја година затоа што мала е веројатноста да настанат драматични промени. Ова треба да овозможи вклучување на дополнителни прашања за активностите на туристичките и дневните гости со цел да се обезбеди подобар профил на гости кој ќе помогне во развојот и маркетингот на производот.

Информации

o Информатичка банка на податоци Постои потреба од сеопфатна компјутерска информатичка база на податоци за понудата на производот од туристичкиот сектор. Тука ќе бидат опфатени податоци за сите видови сместување, транспорт, даватели на услуги, знаменитости, настани, активности и за индивидуални туристички дестинации, како големи, така и мали. Ова е потребно за да послужи како основа за доставување на тековните податоци до веб страницата за туризам и други публикации, како што се информативните листови и брошури. Туристичката информатичка банка на податоци треба да опфаќа и дигитализирана библиотека од фотографии и слики од туризмот во Македонија – локалитети, пејзажи, активности, традиции, објекти, и др. – која ќе им служи на новинарите и ќе се користи во промотивни материјали.

o Македонски туристички портал Македонскиот туристички портал ExploringMacedonia.com е јавно-приватно партнерство и во релативно кус рок стана популарна и почитувана веб страница. Тој има многу позитивни карактеристики:

Разновидност на содржини што ја отсликува разновидноста на македонските знаменитости

Редовно се ажурира Овозможува резервирање Успешно е промовиран на интернет пребарувачите и високо котира

на листата со резултати при пребарувањето Се самофинансира


188

Порталот ExploringMacedonia.com е структуриран како партнерство со Секторот за туризам и угостителство при Министерството за економија. Сепак, партнерот од приватниот сектор во моментов добива незначително мала поддршка од својот партнер од јавниот сектор. Во одредена мера тоа е причина за некои од слабостите на веб страницата. Активната Агенција за промоција и поддршка на туриозмот треба да се погрижи нејзината веб страница да содржи сеопфатни листи на сите набавувачи на сместувачки и други услуги, и покрај тоа што оние кои преку такси и провизии придонесуваат финансиски кон одржливоста на страницата се претставени понагласено. Агенцијата за туризам исто така треба да биде активна и во поставување некомерцијални информации на веб страницата, како што се патеки за пешачење и планински велосипедизам, знаменитости, предложени маршрути на движење и настани. Потребна е многу поголема посветеност на Агенцијата кон постојаниот развој на веб страницата. За Агенцијата за промоција веб страницата треба да биде главен пункт за сеопфатните бази на податоци за информации за производот кои треба да ги состави и одржува.

o Туристички информативни центри Еден од показателите за квалитетна туристичка дестинација е можноста да им обезбеди на потенцијалните и моменталните гости информации за производот и услугата во секое време и на секое место. Туристичкиот портал е главниот канал за давање информации во текот на планирањето на патувањето. Интернетот станува главен извор за добивање информации пред патувањето, па затоа создавањето на сеопфатни, флексибилни и ажурирани веб страници е од клучно значење. Гостите, а особено индивидуалните патници, имаат потреба и од информации во текот на патувањето. Тука може да бидат вклучени не само информации, туку и помош при резервирање на сместување и други услуги. Во големите туристички дестинации оваа улога вообичаено ја вршат Туристичките информативни центри (ТИЦ). Еден добар Туристички информативен центар не само што ќе работи како канцеларија која туристите може да ја посетат, туку и како пункт за дистрибуирање информации преку локалните даватели на транспортни и сместувачки услуги. Главната улога на ТИЦ е да даваат информации и да ги промовираат локалните туристички производи, со цел да им овозможат на туристите да имаат задоволителен престој и да ги поттикнат да го продолжат својот престој и да трошат пари. Тие исто така треба да даваат информации и за други делови од земјата. Одреден број локални администрации во Македонија имаат Туристички Информативни Центри. Во услугите што тие ги нудат постои голема неусогласеност. Некои од нив затвораат рано и за време на викендите. Во моментов ТИЦ во Скопје не работи како резултат на правен спор, но бара да се самофинансира преку членарини, провизии и приход од реклами. Комерцијалната активност е корисна, но, и покрај тоа, локалната власт е одговорна за обезбедување квалитетни понуда на информативни услуги.


189

Се препорачува : Донесување/усвојување на

законски акти за ограничување на употребата на термините Туристичка Информативна Канцеларија и Туристички Информативен Центар и меѓународниот знак „I“ на канцелариите лиценцирани од Агенцијата за туризам;

Локалните администрации во сите големи туристички региони да

воспостават лесно пристапни Туристички информативни центри во градските центри во согласност со упатствата што ќе ги дава Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот;

ТИЦ да бидат овластени да продаваат мапи, водичи и литература за туристи и да наплаќаат провизија за резервации;

ТИЦ да обезбеди: o Информации за туристичките производи, сместување и за други

услуги o Помош при наоѓање сместување o Литература за локалните и соседните туристички производи и објекти o Услуги за резервирање на ноќевање, продажба на билети за

настани, и др. ТИЦ да и помагаат на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот при

посети на медиуми и тур-оператори; ТИЦ редовно да доставуваат ажурирани туристички информации до

националната туристичка податочна база одржувана од Агенцијата за промоција и поддршка на туризмо.

Туристичките информативни центри може да се бават и со промотивни активности и да организираат локални настани во име на нивните спонзори. Градење имиџ - односи со медиумите Вниманието на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот треба да биде насочено кон наоѓање новинари од медиуми со соодветен аудиториум да дојдат да ја посетат земјата. Приоритет ќе имаат националните медиуми, а по


190

нив ќе следуваат регионалните и локалните медиуми со аудиториуми блиску до крстопатите на Македонија. Во изборот треба да влезат и релевантни медиуми со посебен интерес. Текстовите треба да бидат во изработени во вид на информации за медиумите за да го привлечат вниманието на новинарите и тие да им послужат како теми во нивните написи и програми. Посетите на медиуми треба да бидат за индивидуални лица и прилагодени кон нивните посебни интереси. Сепак, соодветно би било да се организираат групни посети од, на пример, членови на патеписни асоцијации. Маршрутите треба да содржат поголем степен на флексибилност, и секаде каде што е тоа можно, Агенцијата треба да обезбеди придружба со соодветни јазични способности и одлично познавање на земјата. Средбите со туристички и општински претставници треба да бидат сведени на минимум и да се одржуваат само на барање на новинарот. Претставување на производот

o Улогата на компаниите за управување со дестинации – тур-

оператори Како и секоја дестинација, така и Македонија изобилува со нешта што треба да се видат и места да се посетат, кои се од интерес за гостинот. Изборот и претставувањето на овие работи за да ги привлечат потрошувачите се главни активности на компаниите за управување со дестинации или КУД (познати и како туристички оператори кои носат туристи од странство). При престојувањето во центри тоа е релативно лесно и се состои од избор на сместување и селекција на активности и екскурзии. Процедурата е посложена при одржување тури и кај гостите со посебен интерес. Во моментов Македонија има релативно малку, но сепак искусни КУД. Тие имаат создадено широка понуда на тури и пакет аранжмани и концепти за Македонија како самостојна дестинација или како дел од тура со повеќе дестинации. За групна дејност тие веќе имаат разработено мрежи од партнери-оператори од многу пазари, а дејствуваат и како локални претставници на регионалните тур-оператори. За самостојна дејност тие се служат со контактите од партнерите и продаваат директно, преку веб страницата или на патниците откако ќе пристигнат. Голема е веројатноста и понатаму да продолжи неодамнешното консолидирање на тур-оператори и синџири од туристички агенции низ цела Европа. Операторите со средна големина не можат да опстојат, со што на пазарот остануваат само големите и малите специјализирани оператори. Една мала туристичка дестинација како Македонија треба да се концентрира на работа со помалите специјализирани оператори. Потребно е КУД постојано да комуницираат со постојните партнери и да остваруваат нови контакти. Ова е главниот мотив за присуство на странски саеми за туризам. Присуството на странски саеми за туризам треба да биде координирано од Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот во име на операторите, со цел да се постигне најголем ефект, а трошоците на индивидуалните оператори да се сведат на минимум. При изборот на саеми за


191

туризам за кои Агенцијата нуди помош треба да фигурираат само саеми кои опфаќаат оператори од приоритетните и секундарните пазари. Исто така, Агенцијата треба да ги истражи тур-операторите со потенцијал за Македонија од реонот на опслужување на секој саем за туризам и да ги покани на македонскиот штанд, информирајќи ги за лепезата понуди што ќе бидат претставени од македонските оператори. Македонија има потенцијал да привлекува гости од бројни специјализирани сегменти, под услов објектите неопходни за потенцијалниот посетител да бидат координирани. Како примери може да се наведат набљудување птици, религиозен туризам и екстремни спортови. Неопходна е комбинација од анализа на побарувањата на специјализираните оператори и претставување на производот за да се задоволат нивните планирани потреби. За да го постигне тоа, Агенцијата за промоција треба да работи со крајните даватели на услуги и иновативните КУД, како и да финансира инспекции од странски оператори. Македонија не е пазар за масовен туризам. Иако постојат неколку чартер тури кон Македонија и уште една или две за кои се преговара, малку е веројатно дека ќе има експанзија на овој вид транспорт, освен ако не се убедат операторите за зимски спортови во своите понуди да ги вклучат Попова Шапка или Маврово, користејќи ги транспортните врски од Скопје и Охрид. Групниот туризам вообичаено се одвива преку редовен авионски или автобуски сообраќај. Ако им се дозволи влез на нискотарифни превозници тоа дополнително ќе го намали потенцијалот за чартер тури од поголем размер. Некои од производите, како што се руралниот туризам или пешачењето, се помалку подложни на продажба во пакет. Сепак, постои потреба од координација на неопходните елементи на производот и нивно презентирање во облик што е привлечен за потрошувачот. Со одреден успех, селото Брајчино има развиено понуда за рурален туризам. Но, сепак, сè уште зависи од надворешна помош за да стигне до пазарот од главно индивидуални

патници. Потребна е поддршка од Агенцијата за промоција и поддршка на

туризмот во развојот на канали за промоција преку веб страници, печатен материјал и посети на медиуми. Кога станува збор за пешачење, потребен е селективен приод за претставување на производот. Пешакот како основни услуги бара добро означени патеки, детални мапи, детали за тежината на патеката, траење, знаменитости долж патот, безбедносни совети и локално сместување и угостителство. Може да има и изборни услуги, како, на пример, најмување водичи и ракување со багаж. Сепак, основната потреба е за „направи сам“ производ, којшто Агенцијата за туризам треба да го развие во соработка со локалните ентузијасти и да го промовира локално и во странство затоа што КУД имаат ограничени можности да направат профитабилна дејност од пешачењето. Друг облик на претставување на производот е преку видови сместување прилагодени кон гостинот. Една колекција од селски гостилници, на пример, ќе биде многу привлечна за гости кои бараат потрадиционално локално искуство, како и квалитетно сместување. Овој вид маркетиншка соработка или конзорциум е честа појава во странство и се докажал како многу успешен. И самиот сместувачки сектор треба да преземе иницијатива со помош на Агенцијата за промоција и подршка на туризмот.


192

o Маркетиншка соработка со странски оператори Додека градењето поголема свест во странство за македонските туристички погодности преку медиумска активност е од клучно значење и поддржано од лесно достапни информации на интернет и други места, важно е и да се осигура достапноста на производи на пазарот. Исто така, важно е и да се надминат високите трошоци за патување од далечните пазари до Македонија. Постојат разни начини за справување со овие предизвици. Една од техниките што во моментов се применуваат, особено преку иницијативите на ХОТАМ, е преговарање за чартер летови со тур-оператори и нивните подружници / партнери. Тука се вклучени придонеси кон маркетиншките трошоци на странскиот оператор. Предноста од ваквите приоди е остварување серија од последователни летови, макар само за ограничен период, и гарантиран број ноќевања за давателите на сместувачки услуги. Ова може да донесе многу гости во меѓусезоната, особено во региони како Охрид и Преспа. Негативната страна е тоа што речиси нема гаранција дека таквата операција ќе се одвива редовно секоја година. Добро ќе биде да се договорат слични зимски чартер тури до ски центрите Маврово и Попова Шапка и чартери до аеродромите во Скопје и Охрид. Локалните власти и хотелиерите од ски центрите треба да соработуваат во таквата иницијатива. Кога се договараат заеднички маркетиншки буџети со странски тур-оператори треба да се води грижа за тоа инвестициите да бидат поврзани со приходите во однос на бројот на патници и остварени ноќевања. Друга техника е да се спонзорира пласман на производот во програмите на големите тур-оператори. Ова е слично на рекламирање со тоа што вообичаено нема гаранција за резервации, но, и покрај тоа, дестинацијата е привлечна за многу идни балкански патници. Ова е многу понесигурен приод затоа што се врши помал притисок врз тур-операторот да произведе резултати. Посигурен приод е да се склучи договор за промоција и/или рекламирање со тур-оператор што одлучил да ја вклучи дестинацијата во својата програма. Договорот ќе биде за поделба на трошоците за договорена планирана програма за промоција и/или рекламирање на понудата, врз основа на претходно договорените цели. Промоцијата и/или рекламирањето е насочено кон потрошувачот, со повик за дејствување преку тур-операторите или реномирани туристички агенти или преку интернет. Трета техника која сè уште не е прифатена во Македонија е соработка со еден или повеќе нискотарифни превозници за отворање нови линии кон Македонија. Почетните трошоци на еден нискотарифен превозник за отворање нова линија се високи и тие често бараат придонеси за публицитет, просечно по 10 евра за патник. Сепак, постојат одредени предности кај ваквиот приод. Нискотарифните превозници имаат софистицирана и агресивна продажна стратегија за пополнување на нивните летови и голема посветеност кон таа цел. Нискотарифните превозници, за разлика од повеќето чартер операции, не


193

зависат само од летови кои носат патници од странство, туку нудат летови и за локални патници, со што полесно се постигнува максимална исполнетост. Повеќето нискотарифни превозници работат во текот на целата година и долгорочно се посветени на линијата, што има очигледна корист за дестинацијата. Би било мошне корисно ако аеродромите и јавните управни органи (локални или владини) се договорат за намалување на заедничките маркетиншки трошоци во период од три години. Дополнителна корист од работењето на ниско-тарифни превозници е конкуренцијата со други превозници што тие ја носат на пазарот. Со оглед на тоа што Македонија е релативно скапа дестинација во поглед на цената на авионските билети, со воведувањето на ниско-тарифни превозници може да се подобри таквата ситуација. Националната Стратегија за развој на воздухопловството во РМ од јуни 2007 година цврсто се залага за привлекување нискотарифни превозници во Македонија - види Прилог.

12.6. Промотивни и информативни материјали И покрај зголемената зависност од интернетот за добивање информации, има и постојана потреба од промотивни и информативни материјали за гостите. Сегашната понуда е следнава:

брошура за дестинацијата проспект со корисни информации мапа на Македонија папка за документи ќесе постери

Овие материјали се произведуваат по потреба, т.е кога ќе се намалат залихите, а не како дел од однапред планирана годишна програма. Ваквата стратегија може да предизвика недостиг од промотивни материјали, па ќе треба да се печати набрзина по повисоки цени. Сегашната понуда на промотивни материјали е соодветна за општа промотивна активност. Можно е да се јави дополнителна потреба од специфични промотивни материјали насочени кон сегментите со посебен интерес, како што се пешачењето и маршрутите за возење. Корисна алатка, а особено за развој за вонсезонски туризам, би бил и адресар со локации за одржување конференции. Нормално, брошурата за дестинацијата, проспектот со корисни информации и мапата се печатат годишно. Другите материјали, коишто се бараат во помала количина, може да се печатат на секои две години за да се намалат трошоците. Брошурите треба да бидат во А4, А5 или една третина А4 формат за да ги собере на стандардните изложбени рафтови и за да се олесни доставувањето во пакувања со стандардна големина. Сите публикации мора да го отсликуваат туристичкиот бренд и утврдениот стил на дизајн.


194

Тиражот за секоја публикација и јазично издание треба да биде утврден преку истражување на програмите на меѓународни саеми и други промоции, амбасадите и другите претставништва во странство, потребите на операторите од Македонија и др. Проценките за трошоците за испорака на брошури треба да бидат вклучени во распределбата на буџетот, така што однапред ќе бидат определени средства за дистрибуција. Треба да се бара совет за содржината на индивидуалните публикации, со цел да не се испушти нешто. Како пример може да се наведе тоа што во брошурата за дестинацијата нема карта на земјата, а проспектот со корисни информации, пак, не содржи детали за сместувањето. Иако многу луѓе од Македонија се одлични лингвисти, преводот на секоја брошура мора да биде проверен од изворен говорител на секој од јазиците.

12.7. Конференциски туризам Речиси сите конференциски и сали за состаноци во Македонија се сместени во хотели. Не постојат посебни конференциски центри што нудат големи сали за пленарни седници и помошни сали за работа по групи. Со ова се ограничува обемот на состаноците што може да се одржуваат во земјата. Иако во моментов ова не е голем недостаток на производот, земјата ќе биде во силна позиција за привлекување многу меѓународни состаноци во предпристапната и фазата по пристапувањето во ЕУ. Затоа, се препорачува да се изработи студија за пазарниот потенцијал и оптималната големина и конфигурација на таков наменски изграден центар. Центарот треба да биде повеќенаменски објект во кој, покрај конференции, ќе се одржуваат и забавни и други настани. Битна е и местоположбата на центарот. Кај меѓународните состаноци најважна е лесната пристапност и, иако треба да се разгледа охридското подрачје како можна локација со цел да се стимулира неопходниот вон-сезонски туризам, Скопје е најдобрата локација со оглед на мрежата на авионски линии и поголемиот и квалитетен сместувачки капацитет.- Постојните објекти за состаноци најмногу се користат за домашни деловни состаноци, тренинг курсеви и дочеци. Локациите за состаноци се нудат индивидуално при што големо значење се дава на претходното искуство при изборот на локација. Не постои сеопфатен адресар на објекти за состаноци што ќе дава опширни информации за нивниот капацитет за различни видови состаноци и обемот на помошни услуги и опрема. Овој недостаток му отежнува на организаторот на состанокот при разгледувањето на сите опции што ги задоволуваат неговите барања и не дозволува понудата на македонски локации за конференции да биде претставена во регионот. Затоа, се препорачува Агенцијата за промоција и и поддршка на туризмот да изработи конференциски адресар за дистрибуција главно до претпријатијата, НВОата и други организации во Македонија и до деловните претпријатија во регионот. Податоците треба да бидат претставени и на web страната ExploringMacedonia.


195

12.8. Резиме на препораки

Подобрување на собирањето, анализата и доставувањето на статистиките за туристите

Подобрување на собирањето, анализата и доставувањето на статистиките за искористеноста на капацитетите

Спроведување на редовни анкети за излезноста на туристите Основање на добро опремен сектор за маркетинг во рамките на

Агенцијата за туризам Развивање на нов туристички бренд/лого/слоган за Македонија од

Консултанти како дел од Комисија Започнување на планиран маркетинг за туристичките центри со

концентрација на неколку клучни пазари и сегменти кои ги исполнуваат целите на маркетингот

Фокусирање на градење на имиџот на туристичките центри на меѓународно ниво преку интензивни активности во областа на односи со јавноста

Склучување договор со компании кои ќе ги претставуваат туристичките центри во одбраните пазари

Развој и одржување на еден главен туристички производ и база на податоци со информации за услугите како извор за сите средства за рекламирање и медиумите

Понатамошен развој и проширување на порталот за националниот туризам како целосен и непристрасен извор на податоци за туристичките можности на Македонија

Претставување или пакување на производите во формат кој одговара на пазарните потреби - вклучувајќи ги руралните центри, со листа на активности, места, екскурзии и активности од посебен интерес

Понатамошен развој на мрежата на Туристички Информативни Центри со стандардизирани услуги и процедури, и со обука на персоналот

Основање на маркетиншки групи или конзорциуми - на пример за манастирското сместување, локални групи кои нудат пансионски услуги, задруги на селските центри

Подготвување на кохезивен и координиран пакет промотивни материјали за туристичките центри

Подготвување на база на податоци и именик за конференциските објекти како прв чекор кон проширување на македонскиот домашен и меѓународен конференциски пазар.

Започнување/подготвување на Студија со која ќе се идентификува оптималната локација, големина и конфигурација на националниот конференциски центар.


196

13. Стратегија за економски развој на туризмот и инвестиции

Економски развој

Туризмот има потенцијал да создава значително поголем девизен и владин приход и да отвори дополнителни работни места низ земјата за секакви стручни профили и без полова дискриминација.

13.1. Пазарни цели на краток и среден рок

Како што е наведено во Глава 12 погоре, ако реструктурирањето и кооординацијата на пазарната активност препорачана во оваа стратегија се спроведат што побргу, порастот треба да се зголеми над стапката предвидена од СТО при ОН за Балканот како целина, односно 4.3% на годишно ниво до 2010. Така што целите за регистрации и ноќевања на странски гости за 2009 до 2013 претставени во Глава 12 се повторуваат соодветно во Табели 13.1 и 13.2 подолу едноставно за да ги појаснат целите за приходи од странски гости дадени во Табела 13.3 подолу.

Табела 13.1: Цели- регистрирани сместувања на странски туристи за периодот 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Регистрирани сместувања

254,957 267,705 281,090 297,955 318,812 344,317


10.8 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0

* Извор: проценка на СТО (Светска туристичка организација на Обединетите нации) и Државен завод за статистика

Табела 13.2: Цели-ноќевања на странски туристи во регистрирани сместувачки

капацитети за периодот 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 587,447 616,819 647,660 686,520 734,576 793,342


13.4 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0

*Извор: проценка на СТО (Светска туристичка организација на Обединетите нации) и Државен завод за статистика

Зголемениот број сместувања и ноќевања на странски туристи во регистрирани сместувачки капацитети ќе значи и пораст на приходите остварени од странски туристи. Бидејќи со стратегијата се препорачува насочување кон земји со натпросечна потрошувачка моќ, тогаш се очекува структурата на туристи според земјата на потекло да се менува во корист на целните пазари (Европа, Грција и Северна Америка). Оттука, иако бројот на сместувања и ноќевања на странски туристи во почетокот треба да се зголемува за 5 % во 2009,следен од пораст од помеѓу 5% и 8% потоа, а овие стапки биле користени во креирање на индикативни целини приходи, овие приходи во пракса ќе се зголемуваат со побрзо темпо отколку овие стапки како што ќе се привлекуваат гости со поголем буџет за трошење. Сепак, не е веројатно дека овој ефект ќе може да се види


197

пред крајот на целниот период бидејќи моменталната економска несигурност и временскиот распон кој се очекува да настапи помеѓу спроведувањето на Стратегискиот План, маркетинг активностите и последователната реализација на придобивките. Предвидените целни приходи прикажани во Табела 13.3 подолу се изразени во милиони евра во вредност во 2008 и оттука не се дадени претпоставки или предвидувања за можниот ефект од инфлацијата кој може да ја подобри номиналната вредност на овие бројки.

Табела 13.3: Цели-приходи од странски туристи од ноќевања во регистрирани сместувачки капацитети – 2008-2013

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Приходи во милиони ЕУР во вредност во 2008 166.9* 175.2 184.0 195.0 208.7 225.4

Пораст во проценти 23.7 5.0 5.0 6.0 7.0 8.0 Извор: Народна Банка на Македонија, 2009 и проценка на консултант на ОН/СТО

* Ова е бројката на Народната банка за 2008 година преземена од секторот за туризам во рамките на сметката за услуги на платниот биланс. Бројката изразена во американски долари во платниот биланс е конвертирана во евра користејќи ги општите стапки на размена. Домашни Туристи Како што беше забележано во Глава 12 погоре, поставувањето на цели за домашниот туризам е повеќе проблематично поради веројатната чувствителност на потенцијалните промени во виза регулативите и изобилието што е во пораст. Сепак, не се очекуваат визни олеснување за кратко време а краткорочните меѓународни економски неповолности може во голема мерка да го подржат домашниот одмор. Опоравување од оваа неповолност за возврат може да резултира во намалување на нивото на пораст на домашните одмори а овие претпоставки ги покажуваат целите за регистрација и ноќевања за домашните гости прикажани во Табели 13.4 и 13.5 подолу, кои се повторуваат од Глава 12 за да ја појаснат пресметката на целните приходи од домашни гости во Табела 13.6 подолу.

Табела 13.4: Цели- регистрирани сместувања на домашни туристи за периодот

2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Регистрирани сместувања

350,363 367,881 386,275 397,863 409,799 422,093

Годишен пораст % 14.4 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0


Табела 13.5: Цели-ноќевања на домашни туристи во регистрирани сместувачки капацитети за периодот 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 1,648,073 1,730,477 1,817,000 1,871,510 1,927,656 1,985,485


9.8 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0



198

Подготовката за цели за приходи од ноќевања на домашни туристи е уште повеќе проблематично бидејќи не се прибираат податоци на оваа тема и не биле спроведени анкети. Вредноста на домашниот туризам не е многу висока во однос на релативно ниските нивоа на плати во домашната економија како и степенот до кој скромниот приход е расположлив за цели на туризмот. Сепак, важно е да не ја игнорираме вредноста на секторот кој во моментот генерира повеќе од 1.6 милиони ноќевања на годишно ниво и поради ова се донесе суд врз основа на груби нецврсти докази кои предлагаат дека во просек 15 евра по лице за едно ноќевање може да биде разумна бројка која може да се усвои како основа за подготовка на целите презентирани во Табела 13.6 подолу. Во подготовките на овие целни приходи не е оставен простор за инфлација. Табела 13.6: Цели-ноќевања на домашни туристи во регистрирани сместувачки капацитети за периодот 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 1,648,073 1,730,477 1,817,000 1,871,510 1,927,656 1,985,485

Приходи (милиони евра во вредност од 2008)

24.7 25.9 27.2 28.1 28.9 29.8


9.8 5.0 5.0 3.0 3.0 3.0

* Извор: проценка на СТО (Светска туристичка организација на Обединетите нации) и Државен завод за статистика Придонес на приходите од странските и домашните туристи во БДП Уште еднаш важноста на демонстрирање на вредноста на туризмот за економијата може да биде потпомогната од подготовка на проценки кои го покажуваат придонесот од домашните и странските туристи за националниот БДП. Откако поединечно ги идентификувавме целите на приход од странски и домашни туристи за 2008-2013 и ги претставивме во Табели 13.3 и 13.6 погоре, сега двете се комбинирани во Табела 13.7 подолу која го покажува процентот за националниот БДП. Оваа табела демонстрира постојан пораст во придонесот на туризмот за БДП од 3.1% во 2008 до 3.4% во 2013 во вредност од 2008. За да се подготви оваа табела беше потребно да се дадат претпоставки за идниот раст на националниот БДП и ова е направено во консултации со последните извештаи за македонската економија од Светската Банка и ММФ. Врз основа на проценки направени од Централната Банка на Македонија се предвидува раст на БДП во 2008 за 5%, но ова сега се очекува да падне до 3.0% во 2009 и 2010, зголемувајќи се до 5% од 2011 до 2013 според проценките на Светската Банка и ММФ. Табела 13.7: Цели-Придонес за БДП од домашните и странските туристи 2008-2013

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Предвиден БДП (милиони евра во

6,090 6,272 6,461 6,784 7,123 7,479


199

вредност во 2008)

Заработка од туризмот (милиони евра во вредност во 2008)

191.6 201.1 211.2 223.1 237.6 255.2

Заработка како % од БДП

3.1 3.2 3.2 3.3 3.3 3.4

Извор: Народна Банка на Македонија, 2009 и проценка на консултант на ОН/СТО

13.2. Препораки за начините за зголемување на економските придобивки

Препорачаните стратегии за зголемување на економските придобивки се:

Подобрени статистички податоци Зголемена должина на престој и зголемени расходи во туризмот Зголемени владини инвестиции во туризмот Подобрени врски и намален одлив на профитство

Подобрени статистички податоци

Туризмот е привлечен поради способноста да отвора нови работни места и потенцијалот да создава девизен прилив, покрај приходите остварени во рамки на домашното стопанство. Оценувањето на влијанието на туризмот врз стопанството е попречено од недостигот на сеопфатни и сигурни економски податоци, како на ниво на самата индустрија, така и во официјалната статистика. За да можат создавачите на политика да донесуваат информирани одлуки, неопходно е да се има добро развиен систем од статистички податоци.

Системот на Туристички сателитски сметки (ТСС) ги идентификува и мери расходите во туризмот за добра и услуги произведени во рамки на националното стопанство. Оттука, се изведува директниот придонес на туризмот кон бруто домашниот производ (БДП) и може да се споредува со придонесот на други индустриски гранки, како што се земјоделството,

производството и услужниот сектор, кон БДП. Основните извори на податоци кои се потребни за да се добие слика за расходите во туризмот се директните расходи на меѓународни гости и домашните патници во рамки на земјата. Расходите на гостите и домашните патници треба да бидат идентификувани по категории за да може да се поврзат со производството и потеклото на материјалот. Примери за категории на директни расходи идентификувани во еден ТСС систем се:

Сместување Храна и пијалаци Авионски превоз на патници Автобуски превоз на долги релации Друг превоз


200

Трговија на мало - гориво и авто-делови Друга трговија на мало – облека, сувенири, ракотворби, накит и др. Други туристички производи - влезници, лични расходи и др. Вкупни расходи во туризмот

Создавањето на Туристичка сателитска сметка (ТСС) бара збир на информации од повеќе извори. Се препорачува да се направи проект, со техничка помош, за создавање на ТСС до 2012 година, која понатаму ќе биде предмет на набљудување. Покрај ТСС, треба да се спроведе студија за да се одреди македонскиот туристички множител. Зголемена должина на престој и зголемени расходи во туризмот

Македонија има голем туристички потенцијал поради: спектакуларниот амбиент со исклучителни историски и културни атрибути; долгата историја како туристичка атракција која изобилува со можности за оживување на традицијата; можност за создавање лесно достапни, впечатливи и единствени доживувања.

Постои тензија во туристичката индустрија затоа што туризмот во Македонија традиционално не се смета за „вистински бизнис“ заради недостигот на начин на размислување со фокус врз крајниот клиент, преголемата зависност од моделот „она што го имаме“ (езера, хотели, казина), недоволната соработка во самата индустрија, и заради преголемото потпирање врз владата како предводник на индустријата.

Според „Анкетата за туризам меѓу странци со привремен престој во Македонија“, спроведена од УСАИД/МЦА во август 2003 година, странците кои привремено живеат во Македонија често патуваат како туристи. Речиси 70% од странците со високи примања патуваат повеќе од 3 пати во период од 6 месеци; речиси една третина патуваат еднаш месечно. Сепак, износот што тие го трошат патувајќи како туристи надвор од Македонија е за речиси 60% повисок од износот потрошен во Македонија.

Странците со привремено живеалиште во Македонија поминуваат повеќе време во одредена дестинација - но тврдат дека немаат некоја поголема причина да преноќат таму. Недостатокот од информации, слабите кориснички услуги, нечистотијата и недостигот од тематски содржини/пакети се главните поплаки.

Како што покажува анкетата, сите активности, освен една (исхрана), се непрофитни. Со ова се потенцира пожелноста на туристите да им се обезбедат и понудат други услуги што ќе остваруваат профит.

Друга анкета за странски специјализирани тур-оператори, спроведена од УСАИД/МЦА во септември, 2003 година, ги дала следниве резултати:

Постои голема побарувачка за специјализиран/авантуристички туризам во поизолирани дестинации, како што е Македонија;

Тур-операторите за специјализиран/авантуристички туризам бараат сместувачки капацитети што се движат од кампирање во недопрена


201

природа, преку планинарски домови, до мали луксузни хотели во уникатен амбиент;

Тур-операторите за специјализиран/авантуристички туризам може да донесат 5 - 500 туристи кои ќе трошат 50 до 300+ долари дневно. Просечната должина на престојот на специјализираните оператори е 7 дена.

Од развивањето идеја за ново патување до носењето гости во новата дестинација, потребни се 6 - 18 месеци. Треба да се организираат промотивни тури во регионот за целните странски партнери.

Оттука, може да се заклучи дека препораките за начините за зголемување на должината на престојот и расходите во туризмот претставуваат маркетинг иницијативи за кои станува збор во делот 12 за маркетинг од оваа стратегија. Посебно внимание мора да се даде на продолжувањето на туристичката сезона и зголемување на бројот на туристи во вонсезонскиот период. Подобрени врски и намален одлив на профит

Секторот за туризам во Македонија може да им понуди на туристите врвни и единствени доживувања преку интегрирање на основните средства (планини, езера, култура, историја) во една извонредна приказна наменета за гостинот. Развојот на силен и мултидимензионален сектор за туризам кој може да понуди вакво успешно интегрирано туристичко искуство бара силни врски помешу различните заинтересирани страни и тој преставува срцето и душата на ваквите слични врски кои може да ја зголемат економската вредност на секторор како целина.

Како што е наведено во Глава 5 Влијание врз Економијата од Дел 2 од овој извештај, туризмот има важни врски со земјоделскиот сектор. Неопходна е квалитетна храна во хотелите, одморалиштата и центрите во текот на целата година. Честопати приходите од продажба на храна во едно туристичко место се големи во контекст на локалното стопанство, но на локално ниво се троши изненадувачки малку и покрај тоа што во близина има фарми. Предизвиците за префрлање на обврската за снабдување со храна на локалните фармери се значителени, а дискутабилно е дали тоа може да се спроведе на начин што ги задоволува комерцијалните потреби и вкусовите на потрошувачите. Ова е еден од начините на кои туризмот може значително да го зголеми својот придонес кон локалниот економски развој. Најчестите проблеми на домашните производи се: непостојан квалитет, несигурност или обемот на производство, сето тоа надополнето и со лошиот транспорт и недостаток на комуникација и информирање помеѓу доставувачите и купувачите. Стратегијата за надминување на тие проблеми може да вклучува:

Земјоделски советник за комуникација финансиран од Министерството за земјоделство / донаторска агенција / приватниот туристички сектор, кој директно ќе работи со земјоделците и туристичкиот сектор за хармонизација на производството со потребите на туристичкиот сектор;

Ширење на соработката со повеќе други релевантни организации, посебно во поддршка на земјоделството, вклучувајќи ги SFARM, AgBiz и други проекти;


202

Организирање на менаџерски тимови од хотелите и рестораните кои ќе ги посетуваат земјоделците, организирање работилници со нив за да дискутираат за квалитетот и маркетингот. Земјоделците исто така треба да ги посетуваат хотелите со цел да се запознаат со тоа како нивните производи се користат и зошто спецификациите и стандардите на рестораните и хотелите се важни;

Развивање на фокус на усогласувањето на ценовникот и на спогодбените аранжмани во однос на степенот и обемот на тргување помеѓу различните учесници.

Зајакнување на внатрешните врски и поврзаност на туризмот со повеќето други сектори од економијата особено транспортот, културата, шумарството, животната средина иземјоделството, како што беше посочено претходно во Глава 5 од Дел 2 од овој извештај, значително ќе охрабри поголема соработка и ќе ја подобри взаемната економска придобивка а во исто време ќе придонесе за намалување на одливот на профит во државната економија. Ова исто така може да се псотигне преку подигање на свеста и разбирањето во двете владини министерства и во приватниот сектор кој е основата на туристичкиот сектор во многу области од економијата. Потребно е да се развие програма за семинари за покренување на свеста за подобрување на нивото на разбирање на пошироките врски на туризмот.

13.3. Резиме на препораки

Економските придобивки од туризмот ќе бидат поголеми доколку се земат предвид следниве препораки:

Подобрени статистички податоци - обезбедување предуслови за систем на Туристичка сателитска сметка (ТСС) во следните 5 години;

Продолжен престој и зголемени туристички трошоци - преку збир од маркетиншки мерки;

Зголемени владини инвестиции во туризмот, имајќи го предвид важниот придонес што тој го има во БДП, вработувањето, приливот на девизи и јавните приходи;

Зајакнати врски на туризмот со другите сектори, како што е земјоделството, преку програми за капањи и семинари за подигање на свеста со што во голема мера ќе се намали одливот на профит од државната економија.

Стратегија за инвестиции Постојните мерки за поттикнување инвестиции се привлечни. Усвојувањето на Националната Стратегија за туризмот ќе даде понатамошен поттик за привлекување дополнителни инвестиции.

13.4. Постојни олеснувања за привлекување на инвестиции

Од анализата на инвестициската клима наведена во Глава 5 Влијание врз Економијата во Дел 2 од овој извештај може да се заклучи дека и покрај малиот и скромен домашен пазар, Македонија нуди одреден број навистина реални предности за потенцијалните инвеститори:


203

Македонија има поволна стратешко-географска положба на крстопатот од два главни европски транспортни коридори;

Има развиено високо либерализирана надворешно-трговска политика и има потпишано разни билатерални договори кои на локалните производители им овозможуваат слободен пристап до европските и другите пазари, со што Македонија претставува високо конкурентна производствена и извозна платформа;

Македонија нуди стабилно монетарно опкружување со најниска стапка на инфлација во регионот и има стабилна валута;

Инвеститорите во Македонија уживаат многу поволни даночни услови. Данокот на доход на претпријатија е намален од 15% на 12%, а на 10% до 2008 година. Понатаму, Македонија има технолошки индустриски зони во кои инвеститорите се ослободени од плаќање данок на доход, ДДВ, царински давачки и др. во период од 10 години;

Македонија има висококвалификувана работна сила и е една од ценовно најконкурентните земји во Европа во тој поглед.

Македонија применува највисоки стандарди во корпорациското управување и за изготвување корпорациски извештаи и веќе ги применува ЕУ стандардите за јавни набавки, конкуренција, државна помош, стандард на производите и во многу други области.

13.5. Препораки за инвестициски политики

Иако подолу дадените олеснувања за привлекување на инвестиции претставуваат конкурентни мерки за поттикнување инвестиции, тие можат да се надградат. 1. Проширување на Фокусот на Агенцијата за странски инвестиции - Владата на Република Македонија има одредено пет економски сектори како приоритетни во привлекувањето странски инвеститори, и тие се:

Автомобилска индустрија Информатичка технологија (ИТ) Агробизнис Текстилна индустрија Фармацевтска индустрија.

Агенцијата за странски инвестиции има изготвено секторски анализи за петте одбрани сектори кои им се достапни на потенцијалните инвеститори. И покрај недостигот од соодветни статистички податоци за туризмот, со изработката на секторска анализа за туристичкиот сектор која ќе биде достапна за секој заинтересиран инвеститор и истата ќе дава информации кои ќе го олеснат процесот на проценување на можноста за инвестирање во секторот за туризам во Македонија. 2. Подобрени промотивни активности за потенцијални инвеститори во туризмот - Иако мерките за поттикнување инвестиции се конкурентни и привлечни, инвеститорите сепак треба да бидат информирани за нив преку промотивни активности. Очигледно е дека Агенцијата за странски инвестиции спроведува промотивни активности, но најмногу во петте одбрани сектори. Во иднина треба да се посвети поголемо внимание на промотивните активности во областа на туризмот со цел да се привлечат потенцијални инвеститори. Кампањата „Инвестирајте во Македонија“, со помош на Агенцијата за промоција


204

и поддршка на туризмот треба да се насочи кон меѓународните синџири од хотели за да ги привлече да потпишат договори за менаџирање хотели во Македонија и да идентификуваат инвестициски организации кои веќе инвестирале во хотели во Источна Европа да ги охрабриме да размислат за инвестирање во хотели во Македонија. Потребно е да се вложат напори за спојување на инвеститорите и менаџерските компании кои би ги зеле предвид специфичните можности.Развојот кој резултира од ваквите активности ќе помогне да се зголеми стандардот на работа на хотелите во Македонија и ќе се подобри сликата за Македонија во однос на туризмот и другите индустрии и економски активности. Ефектите од ваквите инвестиции, како што се дефинирани во Глава 5 Влијание врз економијата од Дел 2 од овој извештај и претходниот дел од оваа Глава за Развојот на економијата во Дел 3 од овој извештај ќе бидат значителен придонес кон БДП, вработувањето, и особено кон девизните и даночните приходи бидејќи без вакви инвестиции нивоата на овие економкси индикатори би биле многу пониски. Основање на служба за консултации за мали бизниси за потенцијални инвеститори во туризмот – Повеќето инвестиции во туристичкиот сектор се генерираат од извори во рамките на Македонија а најголем дел од ова се инвестиции во развојот на мали до средни претпријатија. Сепак, во моментот не постои организација или агенција која поседува знаење и разбирање за туристичкиот сектор, неговите пазарни тенденции и барања, што би можела да ги запознае потенцијалните инвеститори со производот, пазарот, квалитетот, обемот, локацијата, дизајнот, деловно планирање и многу други прашања.

Поради ова, предложено е да се основа служба за консултации за инвестиции во мали и средни бизниси во туристичкиот сектор во рамките на Секторот за Туризам при Министерството за Економија. На вработените во постојниот сектор би им се приклучил дополнителен соодветен персонал од Министерството за економија кои би можеле да бидат ангажирани хонорарно или на ад хок основа се додека не се појави потреба од природата на долгорочно ангажирање. Службата исто така треба да развие регистриран список на професионални компании за регистрација како што се архитекти, сметководители, дизјанери и истражувачи, итн кои би понудиле одредени свои услуги кои се надвор од капацитетот на Секторот за Туризам. Во продолжение, Секторот за туризам мора да развие блиска работна врска со Министерството за земјоделство кое е одговорно за развој и имплементација на иницијативата за рурален развој финансиран од ЕУ ИПАРД што исто така ги насочува активностите фоксуирани на туризмот. Неопходно за успешен развој на руралниот туризам, кој е главна компонента во македонскиот туризам е Секторот за Туризам и Министерството за земјоделство да сооработуваат поблиско. Предвиден Форум/Саем за инвестиции - Дополнителен пристап за охрабрување и потпомагање на развојот на туризмот е преку орханизација на Форум или Саем за Инвестиции кој ќе се фокусира на можности за инвестиции во туристичкиот сектор. Целта на ваквиот Форум е да презентира „прозорец за купување“ на можности за инвестирање во македонскиот туристички сектор и да птикне средба на потенцијалните државни и меѓународни инвеститори и оператори со промотерите на изводливи туристички проекти. Ваквиот настан не само што треба да ги обедини инвеститорите и проектите кои бараат инвестиции туку треба да ги вклучи и различните финансиски и други


205

професионалн посредници и компании за управување/менаџирање кои се потребни во поддршката на имплеменатцијата на развојот на проекти. Согласно со овој настан може да се спроведе и конференција за инвестирање што би се фокусирала на турситичкиот сектор.

Секторот за Туризам во рамките на Министерството за Економија и Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот треба да ја преземат водечката улога во оваа иницијатива подржана од Инвестирајте во Македонија, Сојузот на Стопански Комори во Македонија и релевантните водечки министерства како Министерство за земјоделство. Сепак, имплементацијата на оваа одредена акција треба да почека се до развојот на службата за консултации на мали бизниси, опишана погоре и се додека не се дефинираат соодветни бизнис можности. Се проценува за планирање и подготовка на настан од оваа природа дека е потребно до една година и поради ова како и поради организациски причини од Министерствата многу веројатно е дека 2011 би бил најраниот датум на кој би се одржал ваквиот Форум. 5. Функционален катастар на земјиште - поради проблематичната историја во последните 60 години правниот статус на сопственост и користење на земјиште во Македонија и понатаму е нејасен. Веродостојноста на катастарската евиденција е мала и податоците во голема мера се застарени, а 60-70% од становите воопшто не се регистрирани. Во моментов сопственоста на имот не се регистрира доследно во ниту едно централно место: нотарите водат евиденција за трансакциите во кои учествуваат, но тие информации не се јавно достапни; општинските судови се користат само за евиденција на хипотеки, а ретко за евидентирање имотни трансакции; Државниот завод за геодетски работи води катастар на земјиште, а во тек е постапка за создавање катастар на недвижности. Неодамнешната студија на Советодавното тело за странски инвестиции при Светската банка (СТСИ) (Foreign Investment Advisory Service - FIAS) и Стратегијата за поддршка на земјата (СПЗ) (Country Assistance Strategy - CAS) од 2003 година го истакнуваат незагарантираното право на сопственост на земјиште како главна пречка за инвестирање во Република Македонија. Недостигот на доверба и тешкотиите предизвикани од нецелосната евиденција имаат негативен ефект врз инвестициите во приватниот сектор и развојот на стопанството во целина: многу од имотните трансакции не се регистрирани, а катастарската и другата евиденција (судска, нотарска) е нецелосна и застарена, што предизвикува несигурност и недоверба во пазарите на имот. Друга директна последица од незагарантираното право на сопственост е ограничувањето на финансирањето со залог и хипотека, со што на граѓаните им се отежнува да стават имот под хипотека и да вршат трансакции на имот. Владата на Република Македонија веќе е во тек на решавање на проблемите во овој сектор преку создавање модерен катастар на недвижности и преку развојот на модерен и транспарентен процес за пренос на сопственост. Сепак, напредокот е бавен и за 10 години само 44% од територијата се регистрирани во катастарот на недвижности, и само две од вкупно 1870 катастарски општини се целосно покриени. Во целина, постојат фундаментални технички пропусти во постапките. Стратегиските препораки се: зголемување на довербата на јавноста во сигурноста на правото на сопственост и пониските трошоци за трансакции


206

преку изградба на поефикасен катастарски и систем за регистрација на земјиште во Македонија, со што ќе се придонесе кон развојот на ефикасни пазари на недвижности. Вниманието треба да биде насочено кон забрзано создавање катастар на недвижности на целата територија на Македонија со цел да се разјасни сопственоста и да се зголеми сигурноста на правото на сопственост. Треба да се подобрат активностите и постапките на Државниот завод за геодетски работи со цел да се обезбеди ефикасна регистрација, имплементација и надзор на минималните услужни стандарди за имотни трансакции. Подобрувањето на бизнис процесите, управувањето со евиденцијата, автоматизацијата и информатичката технологија, сето ова ќе придонесе кон подобрување на услугите и правната сигурност за сите сопственици на имот. 6. Подобрен банкарски сектор - банкарскиот систем е неуспешен во привлекувањето стратегиски странски инвестиции во банкарскиот сектор. Ова делумно може да се објасни со недостигот од реформи и правната рамка во овој сегмент од стопанството, со што се обесхрабруваат странските инвеститори и истакнати странски банки. Присутните странски сопственици во Македонија во основа се од Словенија, Бугарија и Грција (Нова љубљанска банка, Унибанка, Национална банка на Грција). Сепак, нивното присуство резултира само со мали промени. Бројот на нови производи и услуги претставени на пазарот е минимален, затоа што порастот на конкуренцијата е незначителен. Високите каматни стапки, особено во стопанство со ниска инфлација, и други услови поврзани со позајмување од банките, имаат сериозен негативен ефект врз стопанството и неговиот потенцијал за пораст. Според тоа, најважниот фактор во однос на моменталната состојба на банкарскиот систем е недостатокот од сериозна странска конкуренција (со еден исклучок) од силни финансиски институции што имаат речиси неограничен пристап до ефтини финансии, техничка помош и супериорно управување. Со цел да се надмине оваа ситуација изготвена е нова банкарска регулатива која се очекува наскоро да стане закон. Оваа нацрт-мерка е клучен чекор за зголемување на постоечката доверба во локалниот банкарски сектор. Нејзината цел е да го подобри правното и регулаторно опкружување и областа на банкарска супервизија. Со новата банкарска законска регулатива им се овозможува на странските финансиски институции да отворат филијали на македонскиот пазар. Имено, банките од ЕУ ќе бидат во можност да ги вршат сите активности за кои се лиценцирани во нивната матична земја. Сепак, мора да се исполнат одредени стандардни услови, како што се:

Минимален основачки капитал од 5 милиони евра Обврска за изготвување финансиски извештаи и доставување

периодични извештаи до Народната банка на Македонија со цел да се има увид во ликвидноста на банката и нејзините активности.

Подготвување и објавување годишни финансиски изваештаи Воведување минимални стандарди за спречување на перење пари.


207

13.6. Резиме на препораки за инвестиции Поголеми инвестиции во туризмот може да се привлечат доколку се земат предвид следниве препораки:

Проширување на Фокусот на Агенцијата за странски инвестиции Подобрени промотивни активности за потенцијални инвеститори во

туризмот Основање на служба за консултации за мали бизниси во Секторот за

туризам Планирање и имплементација на предвиден форум/саем за инвестиции Функционален катастар на земјиште Подобрен банкарски сектор


208

14. Развој на човечките ресурси

Туризмот е индустрија од луѓе за луѓе. Она што туристите најмногу го паметат се луѓето кои се грижат за нивните потреби. Добро обучен и пријателски настроен персонал е клучен за успешен бизнис во една успешна туристичка дестинација. Добро обучениот и мотивиран персонал е сигурен и вешт во извршувањето на својата работа. Тоа резултира во среќен и пријателски настроен персонал кој позитивно ќе комуницира со корисниците. Македонија има млада и динамична работна сила со традиционална гостопримливост. Постои итна потреба ова да се надгради со обуки за неопходните вештини, со цел да се обезбеди успешност во туризмот.

Туризмот е интегрирана, сложена активност што ги вклучува сите области на економскиот и општествен живот. Анализирајќи го тековниот степен на развој на туризмот (вклучително работната сила во оваа област и образовниот систем во областа на туризмот, кој е анализиран во Глава 6 од Дел 2 од овој извештај) и постојните потенцијали за развој, многу е јасно дека во наредните години туризмот би можел да биде еден од најважните сектори на економијата. Може да игра важна улога во процесот на постигнување на пошироките економски цели утврдени од Владата. Во овој контекст, ова примарно е поврзано со реализацијата на економските цели, како што е создавањето на нови вработувања, пораст на вработувањата и зголемување на степенот на образование на работната сила. Големината на работната сила во туризмот пораснала до тој степен што денес, патувањето и туризмот се сметаат за област со најмногу вработувања во светот. Во Македонија, според Државниот завод за статистика, само 3.5% од активната популација се вработени во туристичкиот сектор. Покрај тоа, потенцијалот на туризмот за генерирање работни места во областите каде што има и други алтернативи за вработување (балансиран регионален развој) и високиот потенцијален ефект врз националната економија и развојот, резултираа со напори од страна на Владата на Република Македонија за создавање на Национална стратегија за туризам, со јасна намера за проширување на туризмот. По анализа на реалната состојба во полето на човечки ресурси во туристичкиот сектор во Македонија во првиот дел, овој дел ќе се фокусира на изготвувањето Стратегија за развој на човечки ресурси во туризмот каде што ќе се вклучат клучните мерки и активности. Насоката и приоритетните активности утврдени во стратегијата треба да придонесат кон поефикасен развој на човечките ресурси во туризмот, обезбедувајќи дека Македонија ќе ги исполни потребите за човечки ресурси, имајќи соодветен број подобро обучени и квалификувани луѓе. Стратегијата се фокусира на развој на високообучена работна сила, соодветен образовен систем и стабилна работна средина.


209

14.1. Преглед - Предвидување на пoрастот во вработувањето во туристичкиот сектор

Пазарните предвидувања (цели) од Светската туристичка организација, изготвени за периодот од 2009 до 2013 кои ги опфаќаат пристигнувањата и ноќевањата во регистрирани сместувачки капацитети може да се најде во Глава 12, Пазари и Цели за раст, во Дел 3 од овој извештај и тие се основните фактори што се земаат предвид при испитувањето на перспективите за пораст во вработувањата во туризмот. Други фактори вклучуваат тековни нивоа на вработувања во секторот, тенденциите асоцирани со тие нивоа и постојните нивоа на снабдување,побраувачка и ангажираност на македонскиот хотелски сектор. Табела 14.1 подолу ја консолидира целната позиција за ноќевања на домашни и странски гости од 2008 до 2013 претставени во Табели 12.2 и 12.4 во Глава 12, Маркетинг и Цели за Раст во Дел 3 од овој извештај. Табела 14.1 :Предвиден престој на ноќевања на странски и домашни гости во регистрираните капацитети за сместување во периодот од 2008-2013

2008* 2009 2010 2011 2012 2013

Ноќевања 2,235,520 2,347,296 2,464,660 2,558,030 2,662,232 2,778,827


10.7 5.0 5.0 3.8 4.1 4.4

* Извор: Проценки на консултант на ОН/СТО

Според овие бројки претставени во Табела 14.1 порастот во бројот на ноќевања во Македонија од домашни и странски гости во регистрираните капацитети за сместување ќе опадне од високи 10.7% во 2008 на поодржливо ниво од 4.4% до 2013. Ова е одраз на очекуваното влијание на негативните трендови во светската економија од втората половина на 2008 до 2010 и временскиот распон кој ќе му претходи на започнувањето на очекуваните придобивки од имплементацијата на Националната стратегија за развој на туризмот. Според ова, нема потреба за зголемување на вистинскиот број на вработени во туризмот во наредните пет години особено бидејќи вработувањето во секторот се зголеми за приближно 505 помеѓу 2005 и 2006 (и истото ниво се задржа во 2007), освен потребата од нови вработувања поради подобрување на квалитетот на понудата од услуги и развојот на нови понуди од страна на постојните бизниси. Вработувањето во хотелите и рестораните се очекува да порасне во наредните пет години и да се генерираат 1000 - 2500 нови работни места до 2013 година, односно реална предвидена стапка на пораст од помеѓу 5 и 13 % во текот на споредениот период (врз основа на бројка од 18,995 вработени во хотелскиот и ресторантскиот сектор во 2007 претставени во Табела 6.2 во Глава 6, Човекови Ресурси во Дел 2 од овој извештај), со предвиден пораст од 24% од вкупниот број ноќевања на гости помеѓу 2008 и 2013 прикажани во Табела 14.1 погоре. Во поддршка на ова релативно скромно предвидено проширување на бројот на вработени во хотели и ресторани, Стратегијата за човечки ресурси ќе се фокусира на неколку важни точки:


210

Надградба на квалификациите на вработените во туризмот, преку развој на висок квалитет во работењето, висококвалификувана и работна сила што располага со низа вештини;

Развој на висококвалитетно образование со акцент на квалитетот наместо квантитетот и мерки за соработка помеѓу вработените и образовните институции;

Создавање и развој на стабилна работна средина за вработување во туристичкиот сектор.

Покрај ова, се предлагаат и две дополнителни мерки:

Целосна реорганизација и воведување нови стандарди во работата на Секторот за туризам (ТС) во Министерството за економија (МзЕ) (градење капацитети и јакнење), и

Започнување на спроведувањето Програма за подигнување на туристичката свест, како дел од големата домашна промотивна кампања што ќе доведе до подигнување на јавната свест истакнувајќи ја важноста на туризмот.

14.2. Предизвици и прашања

Во првиот дел од Стратегијата се согледа тековната состојба во врска со работната сила во туристичкиот сектор и образованието во оваа област и се забележа дека во моментот туризмот се соочува со бројни значајни инфраструктурни предизвици и предизвици во однос на работната сила. Истите вклучуваат:

Статистички податоци – Државниот завод за статистика како дел од ЕВРОСТАТ треба да биде една од најважните институции за генерирање на сите неопходни информации што ќе бидат основа за планирање и извршување на сите идни активности во туристичкиот сектор, како и следење на тековните тенденции и усогласување на активностите. Заводот за статистика е првиот извор за сите неопходни информации. Има многу предизвици во процесот на собирање на податоците. Еден пример е дека туризмот е прогласен како дел од стопанството, но не е постигнат консензус во рамките на државните институции во однос на дефинирање на Туристичкиот сектор и не се направени усогласувања во методологијата за тоа што треба да биде вклучено во овој сектор, колку региони треба да има, итн. Стопанскиот сегмент не се наведува одделно, како одделна гранка и затоа не е лесно да се спроведе процесот на собирање податоци. Процесот на собирање податоци (во поголемиот дел од информациите) не се ревидира на постојана основа и не го одразува вистинскиот број. Некои од анкетите се спроведуваат секои 5 години и недостасуваат годишните тенденции.

Информации од бирото за вработување - информации во врска со вработувањето во туристичкиот сектор, собрани од другите официјални институции не соодветствуваат со вистинските бројки. Според собраните податоци од Бирото за вработување и според анализата од Заводот за статистика, Република Македонија има приближно 20.000 вработени во туристичкиот сектор. Меѓутоа, постои голем процеп помеѓу официјалните владини статистички податоци и вистинската состојба. Според одредени пресметки (консултирани туристички работници и извештајот на Светска банка за економијата) тврдат дека


211

бројот на непотврдени работници во хотелите и рестораните се движи помеѓу дополнителни 15 и 30.000 работници. Покрај ова, пресметките од консултант од ОН/СТО се дека процентот на овие нерегистрирани вработени може да варира од 50 до 70% од вкупниот број вработени во овој сектор.

Второто значајно прашање во врска со податоците од Бирото за вработување и Државниот завод за статистика се информациите во однос на просечните плати. Просечната плата во хотелите и рестораните изнесуваше 7.397,00 МКД за месец мај 2007 година - приближно 47% пониско од националниот просек од 14.100.00 МКД. Повеќето од работните места се заведени на минималниот износ во стопанските дејности и работодавците избегнуваат да го плаќаат целосниот износ од обврската и даноците. Вистинските исплатени плати се повисоки - приближно 30-50% повеќе во споредба со регистрираната плата.

Дури и платите за квалификуваните работни места (т.е. готвачите, хотелските менаџери) се регистрираат на минималниот износ за плата. Многу работници во овој сегмент можат да ги дополнуваат своите примања со напојници. Не беа пронајдени информации за напојниците бидејќи тие не се пријавени приходи. Ова треба да биде приоритетно поле за интервенција. Со цел да се имаат релевантни податоци и информации неопходно е истражување за туристичкиот сектор пред да се преземат сериозни активности.

Туристичкиот сектор не може да гарантира безбедни животни услови (ниски плати и пакети за социјално осигурување) за својата работна сила и покрај бараните сериозни вештини и надлежности.

Висок степен на циркулација со персонал во овој сегмент - иако не беа забележани информации во врска со стапката на циркулација на персоналот во туристичкиот сектор, според општиот впечаток и изјавите на клучните заинтересирани страни укажуваат на присуство на висока стапка на обрт. Во споредба со другите стопански гранки, туризмот има највисока стапка на циркулација на вработени. Главно, вработувањето во хотелите и рестораните не се смета за сериозно вработување, главно поради постоењето на сезонско вработување, ниското ниво на плати и непријавените вработувања (тоа значи дека работниците не се во можност да го користат пакетот на социјално осигурување што треба да го овозможат работодавците)

Недостатокот во вештини, како и професионално искуство - работната сила во овој сегмент нема професионален пристап и пристап кој е ориентиран кон клиентот, како важен фактор за развој на туризмот. Јазикот и комуникациските вештини се на многу ниско ниво во рамки на работната сила на возраст од 40 години и повеќе. Вработените во областите поврзани со туристичкиот сектор не се свесни за важноста на туризмот. Општо, недостасува структуриран развој на туризмот, обука и програми за развој. Напорите за надминување на оваа состојба треба да ги прават сите заинтересирани страни. хотелите, рестораните и другите учесници во стопанската дејност при извршување на Програмите за развој на човечките ресурси, Владата на Република Македонија - спроведување на мерки за поддршка на обуките, понудувачите на професионални обуки - подобрување на тековната понуда за обука.

Неспособност и неусогласеност на образовниот систем - Образовниот систем на Република Македонија се основа врз образовниот систем на


212

поранешна Југославија. Тоа е еден од областите каде што беа преземени многу реформи и експерименти. Формалниот образовен систем во Македонија произведува голем број академци и студенти во несоодветни работни услови. Поради расчекорот помеѓу образовните институции, образовните програми и стопанските потреби, студентите не се обучени според пазарните потреби. Тие се неконкурентни на пазарот на труд. Генерирањето студенти и академци е приближно четири пати поголемо од постојната моќ на апсорпција на стопанската гранка во моментот и прогнозираните пазарни потреби. Некои од идентификуваните слабости се недостатокот на капацитети за обука и лаборатории за практични вежби, организирана и добро структурирана практична работа, слаб пренос на теоретските знаења и вештини во практика, енормниот процеп помеѓу потребите на стопанството и образовните програми. Стопанската гранка се жали на образовниот систем како изолиран и систем кој создава несоодветна и неупотреблива работна сила. Неопходно е да развиеме висококвалитетен образовен систем и работна средина, ако сакаме земјата да развие висококвалификувана работна сила за туристичкиот сектор.

14.3. Приоритетни активности

Економскиот сектор треба да биде водач во процесот на спроведување на Националната Стратегија за развој на туризмот. Потребно е високо ниво на соработка помеѓу заинтересираните страни во рамките на стопанскиот сектор за успешно спроведување на стратегиите. Креативните решенија и интегриран пристап за спроведување на иницијативите функционираат најдобро кога заинтересираните страни кои соработуваат во парнерство. Развојот на човечки ресурси има за цел подобрување на квалитетот на понудата, услугите и профитабилноста на претпријатијата; понатаму придонесува за кариерата на вработените. Успешниот развој на човечките ресурси е одговорност на сите јавни и приватни партнери и граѓанското општество во туризмот. Меѓу нив, треба да се воспостави партнерска врска која ќе вклучува истражување, дизајн и спроведување на образование и обука на персоналот. Како последица на ова, активностите за развој на човечките ресурси треба да се преземе со консензус на сите клучни партнери, т.е. претставниците на туристичкиот сектор - туристичките работници и работодавци - локалните заедници, образовните институции и субјектите од граѓанското општество во туризмот.

Развој на висококвалитетно образование Трансформацијата на образовниот систем треба да се направи во најкраток можен рок. Пазарот бара модерен, иновативен образовен систем што ќе се изгради на постоечката основа. Акцентот треба да се стави на создавање конкурентна работна сила, не од аспект на број, туку од аспект на квалитет и вештини.

o Развој на училишен систем

Мора да се нагласи квалитетот во образованието во туристичкиот сектор. Високото образование мора да се трансформира за да се подобри квалитетот и


213

да се зајакне интередисциплинарниот карактер (тековната програма е ексклузивно хотелски и угостителски ориентирана). Потребни се конкурентни јазични обуки на странски јазици. Туризмот мора да се интегрира во соодветните универзитетски и факултетски програми. Мора да се развијат комплементарни вештини на начин адекватен за туризмот и преку информирање и промена на ставовите. Активностите кои треба да се земат предвид, со цел да се подобри квалитетот на образованието и да се развие висококвалитетно образование се следните:

Спроведување на истражување за работната сила што ќе ги идентификува барањата на оваа стопанска гранка во однос на она што се нуди;

Зголемување на буџетот за екипирање на образовните капацитети; Зголемување на бројот на часови практична обука во рамките на

образовната институција (средните училишта и факултетите); воспоставување на професионална асоцијација на факултетски, средни

стручни школи, работодавци и Министерството за образование, кои ќе работат во насока на намалување на процепот помеѓу тековната образовна понуда и исполнувањето на потребите на дејноста од аспект на вештини и бројки;

Воспоставување на стандарди на квалитет, т.е. воведување системи за управување со квалитет за образовните институции;

Акцент и јакнење на меѓународната соработка помеѓу средните училишта и факултетите, странските визитинг рофесори, трансфер на меѓународни знаења;

Воспоставување на центри за кариери во рамките на средните училишта и универзитетот, кои ќе работат на јакнење на врските помеѓу образовните институции и туристичкиот сектор, понуда на можност за стажирање и вработување за дипломци и студенти, како и нивна подготовка како да најдат вработување – развој на кариера.

Воведување стипендиска програма (5-15 стипендии годишно) за најдобрите студенти, спонзорирана од стопанската гранка која ќе гарантира вработување на студентите по завршување на студиите, според услови што ќе бидат регулирани со договорот за стипендија.

o Модернизација на професионалната обука

Практичната обука мора да се обезбеди за вработените во туристичкиот сектор, како и за сите заинтересирани страни. Општиот заклучок е дека во овој момент понудата на професионални обуки е задоволителна. Негативниот аспект на понудата на професионалната обука е дека понудата е спонтана, без длабока анализа на потребите на овој стопански сегмент и без воспоставена врска со туристичкиот сектор. Предлог мерките се следните:

Спроведување на истражување на работната сила која ќе ги идентификува потребите за обука во туристичкиот сектор;

Воспоставување блиски врски (можни професионални асоцијации) помеѓу работодавците и понудувачите на обука, кои ќе ја подобрат реалната понуда на професионална обука и квалитетот на истата;


214

Воспоставување владино тело што ќе воспостави стандарди за квалитет за понудувачите на обука и воспоставување сертификати и процес на лиценцирање.

Развој на висококвалитетна работна сила

Професионалниот и кориснички-ориентиран пристап е неопходен фактор за развој на туризмот. Работната сила во туристичкиот сектор се анализира во Глава 6 од Дел 2 од овој документ. Заклучокот е дека во моментот постојат недостатоци во вештините, како и професионалната основа. Во овој сектор мора да се земе предвид како потреба од воведување добро структурирано управување со човечките ресурси и развој на истите. Недостатокот на тренери со полно работно време и недостатокот на средства се само неколку од областите каде што треба да се интервенира.

Спроведувањето на истражување за работната сила во туризмот ќе обезбеди точни информации за бројот на вработени во туристичкиот сектор, образованието, професионалното искуство, вештините, професионалните способности, информатичките квалификации, познавањето на странски јазици, систем за управување со човечки ресурси во компанијата...

Спроведување на годишна програма за обука за вработените, со цел да се намалат ефектите од сезонската работа, како и да се развијат потребните вештини.

Учесниците во туристичкиот сектор треба да одвојат годишен буџет за обука во сопствените компании;

Владата треба да понуди субвенции за обуки, со цел да се помогне на заинтересираните страни во овој стопански сегмент да генерираат и обучат висококвалификувана работна сила. Практично, Владата треба да покрие најмалку 50% од годишниот буџет за обуки. Другите 50% треба да ги покрие туристичкиот сектор. Мерките вклучуваат студиски посети во други земји, меѓународни обуки, меѓународни 3 до 6 месечни практични вежби што ќе го овозможат преносот на меѓународните знаења, како и домашните обуки за сите вработени во туристичкиот сектор.

Спроведување на систем за управување со човечки ресурси во овој сегмент - анализа на работни места и опис на работни места, обука и развој на вработените, организациски развој, развој на кариери. Во моментот, со оглед на тековната состојба, треба да се стави посебен акцент на обуката и развојот на вработените.

Спроведување анализа на работата - со цел да се зголеми мотивацијата на вработените, учесниците во туристичкиот сектор треба да спроведат правичен систем за процена на работата. Вработените кои ќе ги надминат целите треба да бидат наградени со можност за промоција, дополнителни бонуси и поттик, според својата работа.

o Потреби за обуки во туристичкиот сектор

За време на процената на вештините и надлежностите на работниците во туристичкиот сектор, идентификувани се целокупните потреби за обука во туристичкиот сектор. Во секој случај, за попрецизна анализа на потребите за обука, треба да се изврши истражување на работната сила во овој сектор. Врз


215

основа на сегментацијата што ја направивме во дел од менаџерскиот персонал, професионалниот/нераководниот персонал, квалификуваните и полуквалификуваните работници и неквалификуваните работници, следните се идентификуваните општи потреби за обука:

1. Раководен персонал

Комуникациски вештини Градење тимска работа и водство Управување со човекови ресурси Финансии и сметководство Применет маркетинг странски јазици

2. професионален/нераководен персонал

Информатички вештини Односи со корисниците Управување со човекови ресурси

3. Квалификувани и полуквалификувани работници

Странски јазици Комуникациски вештини Односи со корисницити

4. неквалификуван персонал

странски јазици

Во однос на потребите за техничка обука, потребно е следното:

кулинарски способности храна и пијалаци барменство одржување хотели и ресторани рецепција туристички водичи и комуникациски вештини услужни способности

Во однос на состојбата во туристичкиот сектор и анализата на работната сила, се препорачуваат неколку важни програми со подетална анализа:

работна подготвеност: тука се вклучени вештини што се потребни за секоја работа, на пр. основна писменост, работа со компјутер, комуникациски вештини, работна етика, точност, почитување на правилата на вработените, свест за стилот на облекување, услужна ориентираност, основно разбирање на мисијата на работодавецот. Обуката за второстепените вештини стана многу поважна во време на висок степен невработеност, каде што оние што не работат најверојатно ќе се соочат со проблеми од аспект на работна подготвеност.

Менаџерски способности на влезно ниво вклучително и основна финансиска писменост и обука за раководство, основно познавање на маркетингот, деловните и човечките ресурси.


216

Професионална обука за развој за вработените кои сакаат да ги прошират своите вештини и да напредуваат во кариерата преку одржување на врската со постојано менливите тенденции и пазарни побарувања.

Културна свест: обезбедување македонска културна обука за работниците од туристичкиот сектор што ефикасно ќе го поддржи културниот туризам;

компјутерската писменост и познавање на новите технологии, посебно при одржувањето и управувањето со рецепцијата во хотелските капацитети. Многу вработени ги чувствуваат сложените барања на работните места во 21 век;

Свест за туристичкиот сегмент од стопанството: разбирање на деловната култура/мисијата на туризмот. Учење за целокупната слика на тоа како функционира туризмот што глобално може да помогне да се намалат негативните стереотипи на туристичкиот сектор и да се мотивираат повеќе луѓе да работат во рамки на локалните сегменти од стопанството.

Потребна е обука на втор јазик како одговор на глобалната клиентела (се претпочита обука на англиски, грчки...за другите обратете се во Глава Маркетинг, Глава 12 во Дел 3 од овој извештај).

Менаџерите во секторот треба да ги знаат предизвиците на националната економија, така што ќе ги препознаат проблемите на вработените што може да влијаат врз нивната работа.

Обука за програмите за обучувачи: во врска со ограничениот буџет за обука, тие програми обезбедуваат најдобар однос квалитет/цена во туристичкиот сектор, посебно за потребите на техничките обуки.

o Прашања во врска со реализацијата на обуките

Кога зборуваме за обука, реализацијата на истата е прашање кое треба да се истражи. Компанијата мора да воспостави јасни стандарди за понудувачите на обуки кои ќе обезбедат резултати од обуката што ќе соодветствуваат на целите на обуката и очекувањата од истата.

Потребни се повратни информации помеѓу дукаторите/понудувачите на обуки и дејностите во секторот, со цел да се обезбеди дека наставната програма е во тек со стандардите кои важат за секторот.

Реализацијата на обуката треба да одговара на работното место: т.е., распоредите на часови треба да одговараат на работните распореди.

Претставниците од туристичкиот сектор и претставниците од одделите за човекови ресурси може да развијат одржливо партнерство за обуката и проектите за човекови ресурси да бидат поефикасни.

Туристичкиот сектор може да ги земе предвид придобивките од стандардизацијата на одредени типови обука;

Обуката за работното место треба да поттикне латерална флексибилност (т.е., движење од келнер до рецепционер или обратно) би можело тоа да ги прошири способностите на работните места и можеби да го зголеми задоволството од работното место на поединечните вработени.


217

Развој на висококвалитетна работна средина

Туристичкиот сектор не може да гарантира безбедни животни услови за работниците и покрај бараните сериозни способности и надлежности. Според анализата на состојбата, процентот на непријавени работници се движи помеѓу 15.000 и 30.000 луѓе во споредба со 20.000 пријавени. Како последица на ова, непријавените работници се чувствуваат несигурни и незаштитени, според македонскиот законот за работни односи и правната рамка, без работен договор, без можност да профитираат од социјалните осигурителни пакети со нивното вработување. Друго поголемо прашање се просечните плати што се пријавени. Просечната плата во хотелите и рестораните изнесуваше 7.397,00 МКД за мај 2007 година - груба проценка 47% пониска од националниот просек од 14.100,00 МКД. Реалните плати се повисоки просечно од 30-50% во споредба со пријавената плата. Повеќето од работните места се пријавени на минималниот износ и работодавците избегнуваат да го платат целосниот износ на социјалната обврска (пензискиот фонд од бенефициите на вработените) и даноците. Списокот на предлог мерки за изградба на конкурентна средина е следниот:

Пред да се преземат сериозни активности, неопходно е да се спроведе истражување на компензацијата и бенефициите (како дел од истражувањето на работната сила) од туристичкиот сектор и кое ќе биде направено врз основа на доверба и праведност.

Промоција на стандардите во туризмот, со цел да се зголеми усогласеноста на реализацијата на услугите во целиот туристички сектор.

Идентификација на практиките што може да имаат корист од усвојување нови технологии или подобрување на процесите.

Промоција на овие технологии и подобрување на процесите во рамките на туристичкиот сектор.

Предлог регулаторни промени што би можеле да ја зголемат продуктивноста и флексибилноста во туристичкиот сектор

Спроведување на стандардите за најдобри практики во туристичкиот сектор.

Подигнување на свеста во туризмот и угостителството, стандардите за безбедност на работното место и најдобрите практики.

Создавање стабилна средина за вработување

Обезбедување стабилна средина за вработување е основниот елемент при развојот на висококвалитетна работна средина. Предвидливите животни услови и перспективи мора да се обезбедат за работното место, со цел да се зголеми степенот на почитување на вработувањето во туристичкиот сектор. Потребно е постојано (несезонско) вработување и подобри плати. Треба да се подобри раководството, за да се овозможи профитабилно функционирање. Младите дипломци мора да добијат поддршка за да најдат вработување, според нивните квалификации.


218

Туристичката дејност како работно интензивен сектор може да има важна улога во создавањето нови вработувања. Затоа, мора да се засили пријавувањето на вработувањата во овие дејности. Следните се предлог мерки за развој на безбедна и стабилна работна средина:

Редовна процена (врз основа на годишни истражувања) во врска со вработувањето, професионални тенденции и тенденциите во туризмот;

Спроведување на сите аспекти од правната рамка во врска со вработувањето и вработените, посебно од законот за работни односи и законот за заштита на работното место;

Активна борба со редовната контрола, санкционирањето, притисокот од професионалните асоцијации и заедницата кон претпријатијата што нудат неправични работни услови;

Активна борба со редовна контрола, санкционирање на сите непријавени вработени;

Воспоставување на работна група помеѓу Министерството за труд и социјална политика, Бирото за вработување, Министерството за правда и претставниците од туристичкиот сектор кои ќе обезбедат опции за различни правни форми и работни договори што ќе помогнат за пријавување на вработените и поедноставување на процесот.

Социјален дијалог помеѓу сите вклучени страни; Работодавци, работници, Министерството за труд и социјална политика.

14.4. Планирање на човечките ресурси за Секторот за туризам во Министерството за економија

Во Глава 6 од Дел 2 од овој извештај посебен акцент беше даден на човечките и организациските капацитети на вработените во туристичкиот сектор (МЕ) како клучни носачи во процесот на спроведување на целата Национална Стратегија и политика за развој. Процената на туристичкиот сектор во Министерството за економија демонстрира многу ограничен капацитет од аспект на број и вештини. Очигледно е потребно итно преструктуирање и градење капацитети на Секторот за туризам и тоа треба да биде еден од приоритети на Владата. Следните мерки треба итно да се спроведат во туристичкиот сектор:

Работно место за одговорен маркетинг експерт (универзитетска диплома, најмалку 3-5 години искуство во маркетинг во маркетинг агенција или еднакво работно искуство) кои ќе бидат надлежни за извршување на владината програма за туристичка промоција; понатаму, треба да се воспостави посебна маркетинг единица.

Работно место за правен експерт; Организација на обука за тековните вработени на следните теми:

Управување со проектниот циклус, планирање и развој на туристичка политика, развој на туристичка понуда; организација на промоции и саеми; континуирани курсеви на англиски јазик и напредни административни ИТ вештини (MS Office пакетот).


219

Во врска со организациското преструктуирање и градење капацитети, неопходно е ангажирање надворешен консултант. Улогата треба јасно да се дефинира, со акцент на дефинирање на стандардите и постапките за планирање на човечките ресурси, процесот на процена на работните места, вработување и селекција, обука и развој, развој на кариери, организациски развој и процена на извршувањето на работата.

Ефикасно управување со човечките ресурси го препознава и користи човековиот фактор на организацијата, со цел да ги исполни краткорочните и долгорочните цели. Туристичкиот сектор, најверојатно, е најважниот фактор за обезбедување успешно, добро структурирано и интегрирано управување и развој на туризмот. Доброто планирање и развојот на човечките ресурси создаваат работна сила што има голема веројатност за успех.

Секое работно место треба да има специфичен и детален опис на задачите. Целта на дефинирање на секоја работна задача е со цел да се осигури задоволство од работата за поединецот и ефикасна целокупна организација. Работната анализа е често користена стратегија за идентификација на организациските човечки потреби и истата се препорачува и тука.

Информациите што се изведуваат од работната анализа се клучен критериум за вработување со цел. Изборот на идеалниот кандидат треба да биде врз основа на мерливи критериуми што се дефинирани во работната анализа.

Со примена на добро подреден и пристап кон работата ориентиран кон професионален развој на човечките ресурси (РЧР), вештините, знаењето и ставовите во туристичкиот сектор ќе се збогатат и целосниот квалитет на работата ќе се подобри. Трите гранки на развојот на човекови ресурси се: обука и развој, организациски развој и развој на кариери.

Информациите што се добиваат преку собирање, анализа и евалуација на вршењето на работата од вработените им овозможува на раководителите да комуницираат колку добро персоналот ја извршува работата. Еден начин да се поттикне спроведувањето е да се поврзе процената на работата со степенот на исплата на хонорар.

14.5. Заклучоци - Идни активности

Човечките ресурси се клучни за развој на туризмот. Сите вработени во туристичкиот сектор треба да бидат препознати како вредни амбасадори што нудат искуства наместо производ. Во овој документ се обидуваме да дефинираме приоритетни активности што треба да се преземат, со цел да се понуди конкурентна, ефикасна и висококвалитетна работна сила. Првиот чекор треба да биде организација и извршување на истражување за туристичкиот сектор што ќе понуди одговор на сите аспекти на дејноста и тоа ќе биде основа за идните активности. Следните чекори треба да бидат во водечките асоцијации во овој сегмент, кои ќе работат со своите членови на ревизија на Стратегиските активности и идентификација на оние кои се приоритети. Владата на Македонија заедно со Министерството за економија и туристичкиот сектор треба да го поддржат туризмот и спроведувањето на стратегијата преку идентификација на


220

можностите за соработка помеѓу дејностите. Ова ќе ја подобри ефикасноста и ќе и овозможи на владата да биде во тек со новите тенденции и ќе може да ги презема потребните активности. Можните предизвици со кои се среќаваат туристичките работници, посебно туристичкиот сектор од аспект на спроведувањето се следните:

Определување приоритетни активности; Вклучување на сите учесници во туристичките дејности и другите

заинтересирани страни и обезбедување на нивните напори за соработка во движењето напред со посебни активности;

Избегнување на фрагментација и дуплирање на активностите за спроведување во туристичкиот сектор и другите дејности;

Соработка со заинтересираните од другите сектори за меѓусебни иницијативи;

Следење на условите на пазарот на трудот - во рамките на дејноста, регионално, на национално ниво и глобално - и усогласување на Стратегиските активности и приоритети да одговараат на променливите околности, и

Задржување на континуитетот во спроведувањето на Стратегиските активности во текот на наредните пет години.

Туристичките дејности, заинтересираните страни и македонската влада треба, исто така, да работат заедно за ревизија на стратегијата, да ја усогласат стратегијата и да го следат успехот на оваа стратегија во наредните пет години. Туристичкиот сектор треба да ги сподели информациите во врска со постигнувањата и ефикасните практики за развој на работната сила. Преку заедничката работа со владата, туризмот треба да започне да се развива, а од тоа ќе имаат корист сите дејности и македонската влада.


221

15. Управување и организација на туризмот

Во националните развојни планови на Владата Туризмот е идентификуван како сектор со потенцијал за значителен пораст. Секторот за туризам и угостителство при Министерството за економија и Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот треба значително да се засилат и да се овозможи раздвојување на функциите за донесување на политиките и надзорот од имплементацијата.

Вовед Спроведувањето на оваа Стратегија ќе му обезбеди на туризмот оптимална улога во зголемувањето на придонесот на туристичкиот сектор во националната економија во однос на приливот на девизи и отворањето нови работни места, регионалната дистрибуција и дополнителните приходи од даноците во државниот и општинските приходи. Ваквата имплемантација бара редефинирање на улогата на Владата, како и неопходно реорганизирање. Законот за основање на Агенција за промоција и поддршка на туризмот, независна од Министерството, но под негово покровителство, фактички ги следи најдобрите светски искуства. Мнозинството земји кои се успешни во туризмот ја усвоиле оваа опција, која и овозможува на Агенцијата да функционира надвор од ограничувањата кои главно постојат во владините министерства во однос на донесувањето одлуки, набавките, вработувањето, договарањето, доделувањето надлежности и одговорности. Агенцијата има Управен одбор составен од претставници на туристичкиот сектор и Владата, кои ги соединат приватниот и јавниот сектор во спроведувањето на политиките и плановите за туризмот. Секоја година плановите и буџетите на Агенцијата се предмет на одобрување од Владата, и сите сметки и парични трансакции ќе бидат предмет на владина ревизија. Министерството ги поставува и врши надзор над целите на Агенцијата во порастот на туризмот, а исто така врши надзор и врз функционалноста на агенцијата и секторот во целина. Министерството се концентрира на целосната/големата слика и на долгорочните национални цели, без притоа да биде оптоварувано со краткорочни проблеми и промени во пазарот или други околности. Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот заедно со индустријата ги следи годишните Програми за работа и се концентрира на итните прашања со способност брзо да одговори на краткорочните проблеми, а доколку е потребно дури и да ги промени краткорочните стратегии и планови. Долгорочната политика, стратегија и планирање, заедно со поставувањето цели и надзорот на работата се одделени од спроведувањето на краткорочните


222

и среднорочните планови и програми за да се постигнат дефинираните цели за пораст. Организирањето на улогата на Владата и управувањето со туристичкиот сектор е од суштинско значење за спроведувањето на стратегијата за туризам.

15.1. Организациски улоги и функции Улогата на Владата во туризмот Улогата на Владата во туризмот е обезбедување лидерство за целокупниот туризам како економска сила на државата. Меѓутоа, таа би требало да интервенира само кога туризмот сам по себе не може да дејствува ефикасно. Поконкретно, улогата на Владата е:

Формулирање на среднорочна и долгорочна политика за туризам, план за развој на туризмот, регулирање на активностите во туризмот преку законска регулатива, лиценцирање и класифицирање.

Надзор на исполнувањата на квалитетот, безбедноста и целите. Олеснување на развојот на туризмот со обезбедување на економска,

инфраструктурна, регулаторна, фискална и политичка клима која потикнува инвестиции и го потпомага развојот.

Обезбедува рекламирање на Република Македонија како туристичка

дестинација. Улога и функции на Министерството за економија задолжено за туризам Основната улога на Министерството во однос на туризмот е формулирање на среднорочна и долгорочна политика за туризам, и мониторинг врз нејзиното спроведување. Ова му овозможува на Министерството да се концентрира на среднорочна и долгорочна политика и цели, а не да биде дезориентирано од евентуални “непосредни кризи“. Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот регира/одговара во такви случаи, концентрирајќи се на годишни оперативни програми, краткорочни активности и цели. Функциите на Министерството се: o Формулирање и образложување на среднорочни политики и планови

за туризмот Ова е најважната функција на Министерството. Ова треба да биде годишна обврска која вклучува:

анализа на домашните и меѓународните туристички со цел да се насочи развојот на политиката

поставување на сеопфатни цели за туризам (петгодишни и десет годишни цели)

утврдување насоки/ упатства во политиката и поттици за остварување на утврдените цели

елаборација на нови иницијативи за развој на туризмот


223

одобрување на годишните работни Планови за работа и буџети на Агенцијата за промоција и подршка на туризмот.

одобрување на севкупниот буџет/ресурси наменети за Агенцијата за промоција и подршка на туризмот.

Важно е да се напомене дека континуираното формулирање и елаборирање на политиката за туризам наложува пристап до сеопфатна база на податоци за големината и работата на туристичкиот сектор во Македонија, на регионално и меѓународно ниво. o Обезбедување на соодветни финансиски средства и ресурси за

туризмот Министерството доставува до Министерството за Финансии и Владата предлог за доделување/распределување на средства за туристички развојни цели, вклучувајќи обуки, домашен и меѓународен маркетинг на Република Македонија како туристичка дестинација.

o Обезбедување на распределбата на инфраструктурни и други ресурси кои ќе имаат позитивно влијание врз туризмот

Клучна развојна функција на Министерството за економија е да дава совети за распределбата на постојните ресурси на начин кој ќе помогне во зголемувањето на економските придонеси од туристичкиот сектор. Ова вклучува давање препораки за распределба на издатоците врз основа на економскиот ефект на секоја област на издатоци.

Оттука, на пример, јавните средства се распределуваат за патишта, јавни услуги, итн., врз основ на нивниот можен придонес кон развојот на туризмот. Важно е импликациите врз туризмот од таквото финансирање да се проценат поединечно за секоја активност преку идентификување на вложените средства и активности (од засегнатите министерства) и поврзаните квантитативни и квалитативни резултати (странски прилив на приходи од туристите, домашни издатоци, работни места, заштита на животната средина, итн.), овозможувајќи на тој начин процена на добивките за државата од поддршката на активноста.

o Координирање на активностите со другите владини министерства, општини и агенции кои имаат влијание на развојот на туризмот

Постојат повеќе владини Министерства и државни агенции, како и општини, кои се значително вклучени, непосредно или посредно во туристичкиот сектор. Меѓу другото овие министерства се Министерствата за финансии, за транспорт и врски, за земјоделство, шумарство и водостопанство, за труд и социјална политика, за образование и наука, за локална самоуправа, за животна средина и физичко планирање, за надворешни работи, за внатрешни работи и Министерството за култура. o Координирање на билатерални и мултиратерални релации во туризмот

со меѓународни организации, финансирачки и донаторски агенции

Оваа повеќенасочна активност цели кон релации со UNWTO, други меѓународни тела и донаторски и финансирачки агенции (ЕУ, EIB, UNDP, Светска Банка, итн.), за надзор/насочување на проекти за техничка помош.


224

o Истражување и обезбедување податоци за генерална политика и планирање

Оваа функција влкучува:

Истражувања на различни теми Поготовка на материјали за Владата Подготовка на долгорочни развојни планови за туристичкиот

сектор во Република Македонија Поготовка на влезни податоци за развојот во туристичкиот сектор

во националните економски планови Подготовка на влезни податоци за развојот на национални

буџети, политики и стратегии.

o Надгледување и проценување на успешноста на туристичката индустрија и на Агенцијата за промоција и подршка на туризмот

Министерството ќе го надгледува учинокот на туристичкиот сектор, а особено на Агенцијата за промоција и подршка. Ова ќе значи поставување на цели и развој, и надзор на критериумите според кои ќе се проценуваат резултатите од нивните активности. При тоа, секоја година, како дел од тековниот процес на надлгедување и проценка, министерството ќе ги разгледува работните резултати на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот во поглед на:

активностите преземени во применувањето на годишниот работен план

ресурсите наменети за овие активности економското и социјалното влијание од овие активности во

контекст на целите за развој на туризмот. остварувањето на национални приходи од туризмот и број на

остварени цели o Управување со спроведувањето на Националната Стратегија за

туризам Министерството ќе ја промовира Националната Стратегија за туризам кај другите владини министерства и агенции, туристичкиот сектор и пошироко на комерцијални, финансиски, донаторски и меѓународни агенции во Република Македонија. Министерството ќе:

обезбеди зајакнување на Секторот за туризам во рамките на Министерството.

спроведе зајакнување на капацитетите на Агенцијата за промоција и подршка:

ќе ја води имплементацијата во комтинуитет. Улога на Агенцијата за промоција и подршка на туризмот

Како главниот инструмент за спроведување на политиката за туризам на министерството, улогата на Агенцијата е да го поттикнува и унапредува развојот на туризмот за и во рамките на Република Македонија. Ова ќе се


225

оствари преку формулирање и спроведување на краткорочни до среднорочни политики, стратегии и планови. Функциите на Агенцијата се:

o Маркетиншко претставување на Република Македонија како туристичка дестинација дома и во странство

Врз основа на истражувањето на пазарот што би ги нарачало, купило или самото би ги прибрало, Агенцијата ќе изготви годишни, средно и долгорочни маркетиншки стратегии, планови и акции за промоцијата на туризмот. За спроведување на ваквите планови Агенцијата за промоција:

ќе спроведе каква била промоција (активности за односи со јавноста, рекламирање, манифестации организирани за потрошувачите, итн.) чија цел е да се привлечат меѓународни и домашни туристи.

ќе отвори, опреми, раководи, ангажира или ќе потпомогне во функционирањето на туристичка канцеларија/претставништво во странство и во регионот за промовирање на Република Македонија.

ќе изврши истражувања на пазарот редовно ќе собира и уредува релевантни статистички податоци

од туристичката индустријата (хотели, биро за статистика) ќе собира податоци за туристички производи, услуги и објекти ќе изготвува, објавува и дистрибуира промотивни материјали,

видеа, интернет страница, итн., за туризмот ќе се ангажира заедно со туристичките трговски субјекти, за

производи и давателите на услуги во заеднички маркетинг активности на основ на кофинансирање.

ќе контактира и ќе ги координира маркетиншките активности со туристичката индустрија

o Помагање во развојот на маркетиншките вештини и иницијативи во рамките на туризмот

Со цел да обезбеди туристичката индустрија да е подготвена да ја игра својата

улога во успешното промовирање на Република Македонија, Агенцијата ќе:

даде, објави или на друг начин ќе даде на располагање,

информации кои би ја подобриле маркетиншката ефективност на туризмот – истражување на пазарот, статистички податоци, податоци за пазарот, итн.

организира конференции, семинари, работилници или други методи за помагање на унапредувањето на маркетиншките вештини и иницијативи во рамките на туризмот.

o Промовирање на високи стандарди на туристичките објекти и капацитети и вршење надзор на квалитетот и безбедноста

Ова ќе значи редовна подготовка и ажурирање, со помош на општините и организациите, за инвентарот на туристичките ресурси. Со употреба на


226

истражувањата на пазарот, излезни анкети и коментари од потрошувачите, Агенцијата ќе ги прегледува стандардите на туристичките капацитети, објекти и услуги, и ќе ги советува претставниците од индустријата за подобрувањата и трендовите и потребното ревизија/ревидирање на стандардите и критериумите. Агенцијата ќе:

користи мерки на поттик по пат на награди и јавни признанија за

подигање на стандардите во рамките на индустријата. обезбеди дека објектите, капацитетите и услугите за туристите се

усогласуваат со безбедносните услови врз основа на сопствено знаења и истражувања и од повратните

информации од индустријата, ќе ги разгледува критериумите за лиценцирање и категоризација со цел да се охрабри индустријата да ги задржи стандардите усогласени со пазарните очекувања и меѓународната конкуренција.

o Унапредување и обезбедување на образование и обука на човечките ресурси

Во консултација со индустријата и Советодавниот комитет за развој на човечките ресурси (РЧР), Агенцијата ќе:

врши непрекината проценка на обука на работниците во индустријата во однос на број и потребни вештини

организира, и кога е потребно, овозможува реализација, спроведување и сертификација на програми за обука за веќе вработените во индустријата и за нововработените

спроведува билатерални програми за размена на обука во туризмот

контактира со универзитети, училишта и колеџи и други релевантни институции и индустријата за природата и видот на програми и курсеви за обука со цел да се посоветува за специфичните потреби од работна рака во индустријата.

o Унапредување на развојот на туристичките производи, услуги и објекти кои имаат потенцијал за привлекување на туристи

За да го стимулира инвестирањето и развојот на туристички атракции, услуги и капацитети, Агенцијата ќе:

објави туристички статистики, студии за истражување, маркетинг планови, развојни планови и други информации од интерес на индустријата

изготви стратегии во согласност со условите на пазарот и планови за развој на туризмот

ги охрабрува и ќе им помага на општините при подготвување на планови поврзани со развој на туризмот

го охрабрува приватниот сектор да инвестира и да развива одржливи производи и капацитети кои би ги привлекувале туристите

дава практични совети за истражувања/промоција/деловни стратегија, итн., на туристичките претпријатија.


227

o Унапредување на зголемувањето на свеста во Република Македонија за подобностите од туризмот низ образовни програми и програми за запознавање

За да осигури дека Владата и јавноста ќе го ценат и поддржат туризмот и добредојдено да ги причекаат туристите, Агенцијата ќе:

ги идентификува и процени економските, социјалните, еколошките и културните придобивки од туризмот во Република Македонија и нејзиниот народ

преземе промотивни кампањи кои ќе вклучат дисеминација на информации за ползите од туризмот

o Подготвување и раководење со годишни буџети Подготовка и поднесување до министерството одговорно за туризам детални работни планови буџети за годишно финансирање на Агенцијата.

Правење пресметка на сите одобрени парични средства на Агенцијата и сите прибрани приходи

Подготовка и објавување на годишен финансиски извештај и годишни извештаи за Агенцијата.

Улогата и функцијата на општините во поглед на туризмот Локалната самоуправа на Република Македонија се состои од осумдесет и четири општини и градот Скопје. Секоја општина и градот Скопје добиваат 20% од сите преноќевања на туристите од туристичките такси наплатени во нивните подрачја. Туристичката улога на општините и градот Скопје да го развијат туризмот во сопствено име и да и помогнат на Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот во развојот на туризмот на локално ниво и да гаат и одржуваат општ интерес и поддршка за туризмот. Попрецизно, општините треба и се во најдобра положба да:

одржат инвентар на главните туристички ресурси; водат локални регистри на туристички услуги и капацитети за

сместување; подготват туристички планови; придонесат кон зголемувањето на квалитетот на туристичките

производи; Формираат и раководат со туристички информативни центри промовираат својата општина, а во соработка другите општини, и

нивните региони, на домашниот пазар и во соодветни подрачја, на регионалните пазари


228

Улога и функции на претпријатија од приватниот/комерцијалниот сектор Суштинската улога на претпријатијата од приватниот/комерцијалниот сектор е да обезбедува награди, стока, капацитети и услуги за туристите и туристичкиот сектор Функциите на претпријатијата од приватниот/комерцијалниот сектор, меѓу другото, се следните:

Овозможување на стока, капацитети и услуги кои се компатибилни со очекувањата и желбите на туристите во однос на квалитет, количина, безбедност и усогласеност со националната политика, законите и прописите и меѓународните барања.

Да обезбеди дека сите потенцијални туристи се свесни за производите, услугите и капацитетите кои се на понуда и да ги промовираат на пазарот.

Да обезбеди работниците во индустријата да се соодветно обучени и обесштетени/платени за нивната работа и уживаат работни услови кои се во согласност со најдобрите практики.

Да обезбеди заштита на животната средина и еко-системот во сите активности на претпријатијата.

Улога и функции на организации од приватниот/комерцијалниот сектор Приватниот/комерцијалниот сектор има два вида организации, имено организации кои го претставуваат секторот и организации за групен маркетинг. Во овој извештај ќе се ограничиме само на организации кои се претставници на секторот бидејќи организациите за групен маркетинг се состојат од специјализирани групи и географски групи каде потребата од маркетинг е очигледна. Приватниот/комерцијалниот сектор најдобро го служат организации кои ги претставуваат потсекторите, како што се хотелските здруженија, здруженија на туристички оператори, регионални организации, итн., и конфедерација на потсекторските организации за да се обезбеди еднообразен глас на индустријата за изразување на главните проблеми и прашања од национално значење за целата туристичка индустрија. Улогата на потсекторските организации е да ги застапуваат интересите на нивниот сектор/регион пред владините органи и други организации, а во случајот на регионални организации да го иницира и координира развојот на локалниот туризам. Функциите на организациите од приватниот/комерцијалниот сектор и регионалните организации, меѓу другото, се следниве:

Идентификување, формулирање и изразување на потребите и придонесите/уделите на нивните сектори.

Комуницирање и контакти со владата, владини организации, граѓански организации и другите комерцијални сектори.

Придонесување кон маркетиншко преставување на дестинацијата и приватниот сектор низ заеднички активности.


229

Вршење истражувања, подготовка и поднесување барања до соодветните органи во однос на прашања кои ги засега секторот.

Да придонесуваат кон националната политика и планирањето. Да даваат совети и упатства на членовите.

Функцијата на агенцијата која го претставува целокупниот туризам (конфедерација) е да идентификува, истражува и да ги изрази потребите и погледите на севкупниот туризам во однос на политиката, стратегијата и други прашања кои го засегнуваат туризмот како целост преку документарни поднесоци до централната власт и државните органи.

15.2. Препораки за организирање во туризмот Следнава шема ги дава организацијата и меѓусебните односи во туристичката структура во Република Македонија. Главно тело кое води политика е Министерството за економија, одговорно за туризам. Агенција за промоција и подршка на туризмот е телото кое во име на Владата ја спроведува политиката определена од Министерството.


230

Директор Управен одбор

Администрација Развој Маркетинг

Основање Внатрешни ЧР Финансии Набавки Транспорт Протокол Корпоративен ПР Законски Одржување информациска технологија и генерална база на податоци

Планирање политики и стратегија за

Околината

Инфрастркт.

Производи

Услуги

Погодности Промоција и помош во развојот Контрола на квалитетот – лиценцирање, категоризација Собирање податоци за производи и објекти за општата база на податоци Мрежа од туристички информативни центри

Агенција за промоција и подршка на турзимот

Истражување и статистика

Анкети

Статистички анализи

База на податоци за пазарот

Информирање на индустријата

Маркетинг на услуги и бренд

Дизајн на кампања и менаџмент

Здружен маркетинг

Библиотека на слики/видео/ДВД

Печатен дизајн и продукција

Публицитет и партнерства

ПР покривање Образовни и семејни патувања, посети на медиуми, новински написи

Дигитален маркетинг

Развој и одржување на веб-сајт

Дестинациски менаџмент

Развој на туризмот во РМ

Меѓународни операции

Иденфитик. на национални потреби за обука Планирање, спровед., и промоција на активности за потребите на туризмот Современи наставни програми Нудење, промовирање и лиценцирање на образование во туризмот и соодветни институции Промовирање на домашна обука Советодавен комитет на секретаријатот на СЧР

Развој на човечките ресурси

во индустријата

Пазарно ориентирани претставништва

Советодавен комитент на СЧР Членови Министерство надлежно за туризам, Асоцијации, Министерство за образование, Стручна обука, трговски синдикати

Минстерство за економија (Сектор за туризам )

угугостителство


231

Општини Улогата на општините во туризмот е да се развиваат самостојно и да и помогнат на Агенцијата во развој на туризмот на локално и регионално ниво, како и да се грижат и да го одржуваат заедничкиот интерес за и во поддршка на туризмот. Со основање на осум регионални тела/органи, дел од активностите на општините ќе се префрлат на регионалните тела/органи. Важен е фактот што Агенцијата и локалната администрација воспоставуваат цврсти работни релации, посебно во областа на планирање и просторен развој.

Водење/одржување инвентар на главните туристички ресурси; Водење локални регистри за сместувањето и услугите; Подготвување нацрт развојни планови за туризмот; Придонес кон зголемувањето на квалитетот на туристичките производи; Основање и управување со Туристички Информативни Центри; Рекламирање на регионот, а заедно со другите општини и нивните

региони, на домашниот пазар и во соодветни области на регионалните пазари;

Идентификација, чување, заштита и развој на туристички добра и ресурси во земјата/регионот;

Поттикнување на позитивен однос кон туризмот, информирајќи за придобивките од добро организираните туристички активности;

Истражувања и собирање податоци кои ќе придонесат кон националните истражувања изведени од Агенцијата за промоција;

Давање препораки на Агенцијата за активностите кои можат да бидат од корист за туризмот;

Регистрирање на дополнително сместување; Собирање на таксите за ноќевање.

Туристички Информативни Центри (ТИЦ) Одреден број локални власти управуваат со Туристички Информативни Центри. При се забележува дека постои многу мала координираност меѓу нив за услугите што ги нудат. Некои од нив затвораат рано и за време на викендите. Ниту еден центар нема само-финансирање или делумно-финансирање од сопствените активности. Главната улога на ТИЦ е обезбедување информации и промовирање на локалните туристички производи, со цел да ги охрабри туристите да го продолжат својот престој во областа. Се препорачува:

Спроведување на законската регулатива со која се ограничува употребата на знаците на ТИК и ТИЦ, како и на меѓународниот " i " знак на канцеларии кои имаат лиценцата.

Основање на Туристички Информативни Центри од страна на локалните власти во сите поголеми туристички области, во центрите на градовите, со упатства од Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот ;


232

ТИЦ треба да продаваат карти, туристички водичи и литература и да наплатуваат провизија за резервациите.

ТИЦ треба да го обезбедат следново: o Информации за туристичките производи, сместување и други

услуги o Помош при наоѓање на сместување o Литература за локалните и соседните туристички производи и

објекти o Резервации за ноќевања

Помош при посетите на тур-операторите/туристичките агенции и медиумите

Конфедерација на здруженија од туристичкиот сектор Во моментов, во Република Македонија не постои Организација на ниво на туристичкиот сектор која го застапува со еден глас за важните прашања. Туризмот треба да го зајакне членството во сегашните здруженија. Со цел да проговорат за главните прашања од интерес и значење за туризмот и за земјата, се препорачува организациите кои ги претставуваат различните сектори да основаат конфедерација со совет чии членови се номинирани претставници од составните организации. За политиката и ставовите кои ќе се презентираат треба да се даде согласност од советот.

15.3 Законска регулатива Туристички Информативни Канцеларии (ТИК) Искуството од други земји покажува дека насловите на ТИЦ се злоупотребувале, со давање погрешна слика дека се официјални со цел да привлечат гости за да продадат тури итн. Насловите за туристичките агенти итн. се заштитени со законската регулатива за издавање дозволи. Се препорачува измена на законот со цел да се даде слична заштита на следното:

Туристички Информативен Центар

Туристичка Информативна Канцеларија

Биро за туризам Ознаката “ i “

15.4. Лиценцирање и категоризација Спроведувањето на лиценцирањето и категоризацијата е незадоволително, со оглед на фактот дека категоризацијата на нивото на квалитет со ѕвезди не е применета на сите објекти, и нејзината примена не ги одразува меѓународните стандарди (на пример хотелите со ниво на квалитет од три ѕвезди добиваат категоризација со четири). Национален систем за класификација е во основа маркетинг алатка која исто така може да се употреби како алатка за развој за подигнување/подобрување


233

на стандардите кои на долгорочен план може да го унапредат секторот. Тоа не е негативно за туризмот. Системот за класификација може да биде успешно спроведен само доколку има разбирање и партнерство помеѓу владините тела и приватниот сектор на индустријата за туризам и угостителство. Пожелно е проценителите на категоризацијата да бидат добро обучени со искуство во угостителството во приватниот сектор како советници отколку како владини инспектори. Се препорачува да се направи класификација на сместувањето. Туристите не сакаат да бараат информации за рестораните пред нивното пристигнување на одредиштето. Рестораните се бираат врз основа на локалните препораки, независни водичи, посети и изгледот. Рестораните се класифицираат во голем број дестинации, и тоа најчесто од страна на не-статуторни тела како на пример водичи за храна или автомобилски клубови. Ова може да биде мошне субјективно во примената на системот, и може да биде селективно за рестораните кои ги вклучуваат или исклучуваат. Статуторниот систем не може да биде толку селективен и мора да ги заснова своите судови на објективни како и на субјективни елементи. Субјективните елементи се доминантни елементи во рестораните како основен производ бидејќи основниот производ се храната и услугата и нивниот квалитет. Амбиентот, атмосферата и општо средината се подеднакво важни за нивото на задоволство на гостинот, и се дури и по-субјективни. За проценка на субјективните елементи потребни се проценители со големо искуство со детално познавање на подготовката на храна, презентација и услуги и, како што е споменато погоре, слобода од статутарните обврски. Заштитата при работа во угостителските објекти се обезбедува со контрола на хигиената, здравјето и противпожарната заштита од страна на надлежните органи. Присуството или отсуството на објекти и услуги се важни критериуми во проценката на категоризацијата на сместувањето. Подеднакво важни елементи на сите услуги за гостите се субјективните критериуми како што е квалитетот на мебелот, декорот, објектите, инсталациите, опремата, храната и услугите. На сегашните критериуми за класификација им недостасуваат субјективни елементи. Се препорачува ревизија на критериумите за категоризација и вклучување на субјективните елементи. Покрај давањето информации за стандардите, објектите и услугите, се препорачува категоризацијата да се користи како развојна алатка за подигнување на стандардите. Категоризацијата може да се користи на тој начин преку информирање на управителот на објектот за недостатоците или за неопходните подобрувања кои треба да се направат со цел да се задржи категоризацијата, или пак за да се подигне на повисоко ниво. За постигнување на тие стандарди потребен е одреден временски период кој ќе биде претходно договорен/дефиниран. Ова наложува донесување на поголем број административни одлуки:


234

Обучени и искусни инспектори кои можат да им даваат совети и упатства на операторите/агентите - инспекторите главно се „регрутираат‟ од редовите на хотелскиот персонал и управа;

Задржување на постојната категоризација до исполнување на договорените подобрувања;

Овластени да доделуваат повисока категоризација.

15.5. Резиме на стратегијата и препораки Стратегија Долгорочната политика, стратегија, планирање и цели треба да се одделат од спроведувањето на краткорочните планови и програми, со цел постигнување на дефинираните цели за пораст. Препораки

Усвојување и примена на организациските структури, улоги и функции како што се предлагаат

Зајакнување на Секторот за туризам и угостителство при Министерството

Зајакнување на капацитетите на Агенција за промоција и подршка на туризмот

Ангажирање техничка помош за поддршка на раководителот на Секторот за туризам, Директорот на агенцијата, раководителите на секторите за човечки ресурси и маркетинг на Агенција за туризам за рок од две години

Спроведување на привремениот предлог во очекување на неопходната законска регулатива

Формирање на конфедерација од Асоцијациите во туризмот, со цел едногласно да проговорат за важните прашања

Заштитена со закон употреба на следниве наслови/знаци:

o Туристички Информативен Центар

o Туристичка Информативна Канцеларија

o Туристичко Биро o Знакот " i "

Преиспитување на критериумите за категоризација на сместувачките капацитети, со цел да се додаде квалитативен елемент

Прилагодување на категоризацијата, со цел истата да се користи како развојна алатка


244

16. Подигнување на јавната свест за туризмот

Иако сите ние сме туристи некогаш, малкумина од нас ја сфаќаат економската важност на туризмот, на кој начин можеме да имаме полза од него, како и потребата добро да се пречекуваат гостите

Свеста за угостителство и туризам го засега секого кој директно и индиректно работи со угостителство и туризам - понудувачи на услуги и локални власти, градоначалници и министри, вработени во туризмот, инвеститори во хотелски и туристички објекти, локални и регионални планери, такси возачи, полицајци, гранична полиција и царина, како и медиуми и јавноста воопшто.

Сите кои се директно или индиректно вклучени во индустријата за угостителство и туризам и во создавањето на туристичкото искуство како позитивно, треба да бидат свесни за нивната улога и влијание.

Туризмот е работа на сите. Тоа покажува дека сите во земјата, општините, градовите и селата имаат влог во туристичката индустрија. Развојот на туризмот не е од корист само за оние кои се директно вработени во туризмот, туку индиректно за сите.

Јавниот туризам мора да започне во рана фаза, во основните училишта како дел од наставната програма.

Свеста за угостителство и туризам треба да биде составен дел од секое ниво, и во општото средно образование и секако како дел од средното туристичко образование.

Треба да се проговори за општиот недостаток на свесност за туризмот. Најнапред, со оние кои се директно и индиректно вклучени во угостителството и туризмот, а потоа со населението, за подобро да се разбере важноста на туризмот за економскиот и општествениот развој.

Свеста за туризмот придонесува не само за меѓународниот туризам туку исто така и за домашниот туризам. Свеста за угостителството и задоволството на гостинот треба да стане нова заедничка вредност во општеството, како за гостите од странство, така и за домашните туристи.

Програма за подигање на свеста за туризмот

Се препорачува да се подготви сеопфатна национална програма за подигање на свеста за туризмот и истата да се спроведе во наредните години, со цел да се подобри општиот став во однос на гостопримството и квалитетот на услугите кај сите кои директно или индиректно вклучени во туризмот. Таа исто така ќе послужи за создадавање на позитивна слика и углед за туризмот во Република Македонија - како на национално, така и на меѓународно ниво.


245

Целни групи на Програмата

Може да се идентификуват повеќе приоритетни целни групи за создавање на сеопфатна Програма за обука за подигање на свеста за туризмот, која ќе се фокусира врз:

Услужната индустрија на сите нивоа (вработените во хотелите и угостителските објекти)

Туризмот и патничкиот сектор на сите нивоа (персоналот во услугите, туристичките водичи, персоналот во туристичките информативни центри, итн.)

Национални, регионални и локални власти

Сите кои се индиректно вклучени во туризмот, но имаат директен контакт со гостите/туристите (чуварите во Националните Паркови, граничната полиција, царината, таксистите, персоналот во музеите, итн.)

Децата во основните училишта преку своите наставници

Целото општо образование како и стручното образование

Јавноста во целина.


246

Дел 4

Акциски план Ставките во Акцискиот План се наведени според приоритетот. Приоритет број 1 е за итно спроведување. Спроведувањето на Приоритет број 2 треба да почне на почетокот на 2010 година. “Временска рамка” е предвидената должина на времето кое ќе биде потребно за активностите по нивното започнување. “Предводник” е организацијата која се смета за најсоодветна да подготвува предлози, да бара начини за финансирање и да го води спроведувањето на активностите. “Партнери”, кои можат да помогнат во активностите, се исто така наведени. „Индикативен Буџет“ е груба проценка за преземање на одредена активност каде се дефинира податокот во евра или поинаку може да се опише како активност преземена под можна програма финансирана од спонзор или како дел од постојните задачи на министерствата/секторите и оттука под предвидениот буџет. “Критериуми за успех” се мерките со кои ќе се вреднува дали активностите се успешно реализирани. Изворите за финансирање на активностите ќе ги вклучат националните владини органи (министерства, владини агенции и организации), локалната управа, приватниот сектор, донаторските агенции и меѓународните финансиски институции.


247 | С т р а н а

План на активности 2009- 2013 Приоритет и временска

рамка

Цел Активност Причина Водено од Партнери Индикативен Буџет

Критериуми за успех

ТУРИСТИЧКИ ПРОИЗВОДИ И УСЛУГИ

1

2009-2011

Креирање на препознатливи производи

-Признавање како Светско наследство на Маркови Кули - Прилеп и Цоцев Камен - Кратово; -Искористување на барањето на НАСА за признавање на Кокино како пред-историска опсерваторија -Зелена туристичка дестинација / Дестинација на органска храна

Меѓународното признавање ќе донесе публицитет и атракции кои "мора да се видат"

Министерство за економија, Агенција за промоција и подршка на туризмот

Министерство за култура, Министерство за животна средина и просторно планирање, Министерство за земјоделие, Невладини организации

30.000 евра за веб страница и брошури Други активности спроведени согласно предвидените административни/други буџети на Министерствата

Број на финални производи до 2011

1

2009-2010

Креирање на општи туристички продукти

-Поставување патокази на маршути/рутиза разгледување, со цел да се привлечат туристи надвор од главните автопатишта -Подговување на понуда, со цел да се постигне регионална

Со означување на атракциите надвор од главните туристички маршути/рути, туристите може да го продолжат престојот и да го зголемат бројот на посети во регионални области, а со тоа

Агенција за промоција и подршка на туризмот

Фондот за регионални и магистрални патишта Рент-а-кар компании, бензински пумпи Министерство за Транспорт

50.000 евра за 500 патокази и 20.000 евра за патни карти

Патокази,Патни карти изработени и дистрибуирани до 2010


248

Приоритет и временска

рамка



распределба на туризмот -Подговување на листа и промовирање на туристички активности

ќе се зголемат бенефициите од туризмот

1

2009-2011

Зголемување на бројот на сместувачки капацитети

-Висококвалитет пансиони - фамилијарни бизниси, мали, традиционални -Светски познати/ висококвалитетни меѓународни брендови - Скопје -Нискобуџетен меѓународно познат бренд на коридорот 10 -Манастирското сместување - соработка при изработка на водич и маркетиншка брошура

Малите и средни претпријатија како и присатноста на меѓународните брендови поттикнуваат поголема доверба и привлекуваат повеќе инвеститори

Министерство за економија, Агенција за промоција и Агенција за инвестиции

Приватен сектор

20.000 евра за брошури за манастири и маркетинг поддршка Други активности се финансираат од приватниот сектор

5 нови, меѓународни хотели со висок квалитет до 2012

1

2009-2011

Категоризација на сместувачките капацитети

-Воведување на годишна такса, со цел да се подмират трошоците зa редовна контрола -Ревизија на критериумите и воведување на субјективни

Голем број на не-стандардизирани капацитети за сместување и избегнувањето на плаќање данок

Министертво за економија, Општини

Министерство за локална самоуправа

20.000 евра за директориум на регистрирани капацитети за сместување

50% зголемување на регистрирани капацитети за сместување до 2011


249


рамка



параметри за квалитет - квалитет на храна, декор, услуга итн. -Регулирање на “сивите” сместувачки капацитети

1

2009-2011

Туристичка искористеност на Национални паркови

-Бизнис планови за Националните Паркови -Повеќе туристички активности во парковите, со цел да се искористи нивниот потенцијал плус изградба на два центри за толкување -Подобрување на Планинарските домови, детски и работнички одмаралишта

Подобрување на финасиската состојба и еколошката одржливост во Националните Паркови

Националните Паркови Агенција за промоција и поддршка на туризмот

Министерство за животна средина и просторно планирање Министерство за труд и социјална политика НВО

20.000 евра за два центри за толкување 20.000 евра за 20 нови планинарски домови 100.000 за реновирање на 30 планинарски домови

Завршување и одобрување на плановите за два центри за толкување и изградба/реновирање на планинарски домови до крајот на 2011

1

2009-2010

Искористување на винскиот туризам

-Да се воведе како дел на Руралниот туризам -Развој на панорамски тури, пешачење, рурално сместување и традиционална

Развој на промоција на овој вид туризам и неговото искористување

Фондацијата "Тиквешки Вински Пат" и Агенцијата за промоција

Министерства за земјоделство, М. За економија и М. за транспорт, Explore Macedonia.com, Агенцијата

100.000 евра за 200 патокази 20.000 евра за мапи за вински патишта

Поставување на ознаки на патиштата и мени на туристичка понуда до крајот на 2010


250


рамка



кујна -Поддршка на Фондацијата Тиквешки Вински Пат со поставување патокази и маркетинг

за туризам

1

2009-2012

Искористување на руралниот туризам

-Брајчино како извонреден пример на предизвици за развој -Пехчево, Берово, Колешино, Банско, Мокрино, Смоларе, Вевчани и Галичник како потенцијал -Општините, Агенцијата за туризам, невладини организации треба да се поддржат со заеднички развојни програми и промоција

Искростување на овој голем потенцијал како алтернативна форма на туризмот

Општините и Агенцијата за промоција и подршка на туризмот

Министерство за земјоделство,(особено во врска со воведот на ИПАРД програмите финансирани од ЕУ) Невладини Организации

300.000 евра за 3 села (вклучувајќи веб страници, мапи, обука и поддршка од НВО)

3 дополнителни села да се рекламираат како рурални дестинации до 2010

1

2009-2010

Искористување на културните настани и занаети како туристички продукти

-Објавување на годишен календар на настани -Поврзување на Тур-оператори со

Ниско ниво на свест за Македонската културна привлечност и нејзините

Агенцијата за промоција и подршка

Министерство за економија, Министерство за култура,

25.000 евра за деловен директориум и веб страница за календари/настани/занаетчиство

Објавување на адресар во книжен формат и на интернет до крајот на 2010


251


рамка



организатори на културните настани -Групирање на настани и пакет-аранжмани -Користење на занаетите и културата при промотивните активности

атракции Министерство за земјоделство/ИПАРД

1

2009-2012

Искористување на бањскиот и медицинскиот туризам

-Подобрување/реновирање -Погодни за локален и регионален пазар -Да претставуваат центри за здравје и убавина наместо медицински капацитети

Спроведување на студија на пазарот за истражување на потребите на пазарот од бањи и нови медицински сектори

Основниот производ на бањите не е конкурентен на меѓународно ниво. Тој е под стандардното ниво за регионалните гости. Потребно е негово подобрување и концентрирање на овој пазар

Сопствениците на бањите и Агенцијата за промоција и подршка

Општини, Министерство за здравство, Министерство за економија

50.000 евра за студија на пазарот да ги идентификува потребите/можностите на пазарот кои ќе привлечат нови инвестиции Реновирање финансирано од приватниот сектор

4 обновени бањи со ниво на стандард/квалите од три ѕвезди до 2012


252


рамка



1 2009-2011

Подобрување на толкувањето кај атракции со културно наследство

Развој на програма за обука и семинар за раководството и вработените во овие атракции

Подобрување на искуствата на гостинот, поттик за подолги престои на гостите и зголемување на нивото на расходи

Агенција за промоција и поддршка на туризмот

Министерство за култура, Министерство за економија, НВО

Можности за финансирање од спонзори

Програма за обука/ Семинар подготвени до 2010/2011

1

2009-2010

Искористување на ловниот туризам

-Зајакнување на контролата на незаконскиот лов -Зголемување на фондот за дивеч -Маркетинг насочен кон специфичен пазар и потребна маркетинг студија откако ќе биде обезбедена контрола

Недоволна искористеност на овој туристички потенцијал

Министрството за земјоделие, Агенцијата за промоција и подршка на туризмот

Министрество за економија, Општини Јавно претпријатие за Шуми и Приватен Сектор

50.000 евра за маркетинг студија

Зголемување на фондот за дивеч за 50% до 2010 Зголемување на ловџиите за 50% до 2012

1

2009

Конференции и состаноци

-Подготвување на сеопфатна листа / брошура на конференциски објекти -Изработка на Студија за потенцијалот за изградба на конференциски центар

Активностите за пристап во ЕУ овозможуваат одржување на состаноци и го отвараат Европскиот Пазар како извор на меѓународни состаноци

Агенцијата за промоција и подршка на туризмот

Министерство за економија, Explore Macedonia.com

25.000 евра за директориум/брошури и веб страница 50.000 евра за физибилити студија (студија за изведување)

Именик во книжен формат и на интернет до крајот на 2009. Изработката на Студијата да заврши до 2010

2

2009 и понатаму

Претставување на манастирското сместување како посебна одлика на Македонија

Создавање на адресар на манастирско сместување и негово

Продолжување на престојот во руралните области, и подигање на


Министерство за економија, Македонска Православна Црква,

25.000 евра за летоци и веб страница

Брошура и дел од веб страна до крајот на 2009


253


рамка



промовирање до туристичките оператори и јавноста

свеста за културната привлечност на Македонија

Explore Macedonia.com

2


Заштита и промоција на традиционалните рачни изработки

-Понатамошно развивање на Националните Центри за рачни изработки во работилници и места за продажба на традиционални рачно изработени предмети

Зголемување на туристичката потрошувачка на квалитетни сувенири и заштита на традицијата за рачна изработка

Министерство за култура

Министерство за економија, Министерство за земјоделство/ИПАРД

20.000 евра за центар за рачни изработки 10.000 евра за организација на Саем за рачни изработки

Отварање на центрите до крајот на 2010

2


Градење на свест за разновидноста на можностите за планинарење во Македонија

-Создавање и објавување на именик - во печатена форма и на интернет - за главните планинарски патеки и целодневни излети, со детали за сместување и транспорт

Обезбедувањето на детали за патеките за пешачење ги стимулира туристичките оператори, клубовите и индивидуалците да дојдат на пешачење


Министерство за економија, Спортски клубови, донатори

30.000 евра за именик и веб страница

Објавување на именик на патеки и дел на веб страна до 2010

2

2009-2011

Обезбедување на необични атракции во руралните области

-Уредување на изложбени пештери кои ќе имаат означен пристап и паркинг, означени патеки, тематско осветлување, толкување и водење и

Обезбедувањето на квалитетни атракции во руралните области кои не се сезонски ќе го зголеми протокот на туристи и ќе го продолжи нивниот престој

Асоцијацијата на Спелеолози

Министерство за економија, Агенцијата за туризам, Министерство за животна средина и просторно планирање

30.000 евра за инфраструктура и летоци/мапи

Уредување на 2 пештери до крајот на 2011


254


рамка



промотивен материјал

2


Подобрување на понудата за ловење

-Поефикасно спроведување на контролите при лов -Основање на центар за репродукција на дивеч со цел обезбедување нов дивеч/пополнување на областа за ловење -Зголемување на промоцијата на ловниот производ

Ловот е привлечен, само-одржлив дел од Секторот Туризам, кој, доколку е ефикасно управуван, може да се одвива и надвор од сезона

Министерство за земјоделство и ИПАРД

Министерство за економија, Агенцијата за туризам, Општини, земјопоседници, Македонски Шуми

100.000 евра за репродуктивен центар

Основање на репродуктивен центар од крајот на 2009

ПРИСТАП И ИНФРАСТРУКТУРА

1

2009-2010

Воздушен пристап

- Да се продолжи со имплементација на спогодбата со ЕУ и имплементација на III, IV и V слобода - Обезбедување услови за привлекување на нискотарифни авиопревозници

Либерализација на авионскиот транспорт ќе го подобри пристапот и ќе помогне при намалување на цените на авио билетите

Министерство за транспорт, Агенција за цивилно воздухопловство и АД „Аеродроми на Македонија“


Спроведување на активности под предвидените административни и други буџети од Министерствата

Поатрактивни цени на авионски транспорт до крајот на 2009/2010

1

2009-2010


-Имплементација на делот за патишта во Националниот

Доброто означување им помага на туристите да

Министерство за транспорт

Општини 50.000 евра за 500 знаци

Поставување на знаци за две тематски локации и 500 кафеави знаци до


255


рамка



Развоен План (НРП) -Подобрување на патоказите -Поголема употреба на кафеавите туристички патокази -Донесување на критериуми за употреба на патоказите

посетат повеќе атракции и маршути/рути, а со тоа се потикнува подолг престој и регионална покриеност

крајот на 2010

1 2009-2010

Железничка инфраструктура

да се продолжи со изготвувањето на билатерални гранични спогодби за поминување на границите со контрола на патничкиот сообраќај за време на движење на возовите

намалување на времето на задржување на границите при проверка на патниците поголема атракција за патување по железница

Министерство за транспор ти врски

Министерство за финансии, Министерство за надворешни работи, Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство

Н/А ниски цени за патување, разгледување на околини каде минува железницата, зголемување на интересот за бизнис клима за транспорт на стока по ниски цени.

1

2009

Визи и контрола на границата

- Овозможување на патување на жители од ЕУ само со лични карти - Укинување на визите за жителите на Албанија

Непостоењето на ограничувања за влез ќе поттикне повеќе патувања во земјата

Министерство за внатрешни работи

Министерство за надворешни работи


Зголемување на туристи од ЕУ и од Албанија

РАЗВОЈ НА ЧОВЕЧКИ РЕСУРСИ

Идентификување на -Спроведување Во моментов не Агенцијата за Министерство 25.000 евра за Комплетирање на


256


рамка



1

2009

идните потреби за вработување во туристичкиот сектор и потребите за обука

на Анкета за работната сила со која ќе се одредат потребите за вработување и содветни обуки -Обука за туристички менаџмент

постои врска помеѓу потребите за работа и одредбите за стручен персонал

промоција, Комитет за Развој на Човечки ресурси (КРЧР)

за економија, Министерство за труд и социјална политика

истражување за работната сила

Анкетата до крајот на 2009

1

2009-2011

Подобрување на гостопримството и образованието во областа на туризмот и обука во рамки на училишниот систем

-Подобрена набавка на опрема за обучување во образованието -Зголемување на процент на часови за практична обука -Развој на програми за обука

Работодавачите бараат практично искуство

Министерство за образование

Агенцијата за промоција, Комитет за Развој на човечки ресурси, Австриска Агенцијата за Развој (ADA), Приватен Сектор


Зголемување на процент на вработувања во индустријата

2

2010-2013

Подобрување на врската помеѓу училишниот систем и индустријата

-Основање на комитет за развој на човечки ресурси во туризмот

Поспецифично / поконкретно образование за задоволување на потребите на работодавачите


Министерство за Образование, Асоцијации на работодавачи во индустријата


Постојани подобрувања во обуката и програмата

ЖИВОТНА СРЕДИНА И КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО

1

2009 и

Подобрување на управување со животната средина

-Воведување на активности за управување со отпад и програми

Надминување на сегашната мошне негативна слика создаден од

Министерство за животна средина и просторно

Општини, локална администрација, групи

50.000 евра придонес за национална кампања за

Подобрена состојба со отпад до средината на 2010


257


рамка



понатаму за подигање на јавната свест

проблемот со отпадот

планирање граѓани и Агенцијата за промоција и поддршка на туризмот

подигнување на јавната свест

1

2009-2011

Подобрување на заштитата на природното наследство

-Подготовка и спроведување на Планови за управување за сите Национални Паркови и природни резервати, вклучувајќи управување со отпад и заштита од пожари -Поставување на канти за отпадоци и означување на локации за палење оган/скара во природните резервати

Овие Планови ќе го подобрат управувањето со цврст отпад и отпадни води, и ќе помогнат при заштита од пожари

Министерство за животна средина и просторно планирање

Министерство за земјоделство, Агенција за промоција и поддршка на туризмот


Планови за Национални Паркови до средина на 2010, за природни резервати до крајот на 2010

1

2009-2010

Идентификација на културното наследство како туристички поитенцијал на кој му е потребна заштита

-Создавање на основна база на податоци за културното наследство

Недоволна искористеност на културното наследтво ккао туристички потенцијал

Министрство за култура



Креирање на база на податоци до 2010

1

Подобрување на заштитата на

-Подготовка и спроведување на

Овие планови ќе го подбрат

Министерство за култура

Министерство за економија,

Спроведување на активности

Планови за културното наследство до 2011


258


рамка



2009-2011 постојното културно наследство

Планови за заштита на културното наследство од прекумерната туристичка експлоатација

управувањето со културното наследство од туристичката ескплоатација


под предвидените административни и други буџети од Министерствата

2


Управување со гости на местата со природно наследство преку нивно подобро информирање

-За Националните Паркови и местата со природно наследство: -Обезбедување на приемни и/или места за давање информации -Обезбедување на знаци за патеки, паркинг, пикник и други рекреативни места

Доброто информирање го подобрува уживањето на гостинот и помага во спречувањето на несакани активности

Министерство за животна средина и просторно планирање

Општини, Агенција за промоција и поддршка на туризмот


Рецепции во сите национални паркови до крајот на 2010

2

2009-2013

Идентификување на дополнителни природни области кои имаат туристички потенцијал и на кои им е потребна заштита

-Општините и Невладините организации треба да идентификуваат дополнителни места на кои им е потребна заштита -Министерство за Животна средина и просторно планирање треба да превземе соодветни мерки за заштита

Можеби ќе биде потребна и формална заштита на областите од уништување

Општините и Невладините Организации

Министерство за животна средина и просторно планирање, Агенција за промоција и поддршка на туризмот


Назначување на неколку нови области со природно наследство


259

ТУРИСТИЧКИ МАРКЕТИНГ

1


Подобрување на системот за прибирање на статистички податоци за гостите со цел да се овозможи подобра проценка на обемот и вредноста на туризмот

-Службените лица на граничните премини треба да ги класифицираат пристигнувањата на странските туристи барем според нивната цел - транзит, дневни гости, гости кои остануваат, и да ги објавуваат месечно според граничниот премин на кој влегуваат и начинот на транспорт и спроведување на постојани анкети при излезот.

Во моментов на институциите од областа на туризмот не е целосно познат бројот на туристи во Македонија

Министерство за внатрешни работи

Државен Завод за статистика, Министерство за економија, Агенција за промоција и поддршка на туризмот

Можности за финансирање на спонзори

Месечно објавување на податоци, почнувајќи од крајот на 2009 Анкети при излез до средина на 2010

1


Обезбедување месечни статистички податоци за искористеност на капацитетите

-Обезбедување месечни податоци од сите регистрирани капацитети за сместување и нивно објавување според вид на сместување (категорија според ѕвезди) и според главните региони.

Податоците за сместување се потребни за цели поврзани со маркетинг, развој и инвестиции и планирање

Државен Завод за статистика

Министерство за економија, Агенцијата за промоција и подршка на туризмот, ХОТАМ, Општини


Објавување на месечни статистички податоци според индустрија

Развивање на моќен -Назначување на Недостаток од Агенција за Министертво 10.000 евра за Креирано лого и


260


рамка



1

2009

бренд за туризмот

меѓународни консултации за создавање на лого и слоган за туризмот како препознатливост во меѓународната комуникација

брендирање на туризмот

промоција и подршка на туризмот

за економија консултанти нсалов до крајот на 2009

1


Создавање динамична база на податоци на туристички производи и услуги

-Создавање база на податоци на сите туристички производи и услуги за овозможување на излезни податоци преку веб страни, публикации, Туристички Информативни Центри итн.

Од туристите се бараат сеопфатни (исцрпни) информации кои ќе бидат презентирани неутрално


Општини, Министерство за економија

50.000 евра за база на податоци

Сеопфатните информации да бидат достапни преку интернет до средина на 2010

1


Отпочнување со маркетинг насочен кон Македонија како туристичка дестинација

-Идентификување на приоритетни пазари и сегменти -Собирање и имплементирање на годишен маркетиншки план

Потребите за маркетинг треба да бидат планирани и насочени, наместо ад-хок промовирање (само за конкретната прилика), со цел да се добијат максимално позитивни резултати


Министерсто за економија

600.000 евра во тек на 5 години

Маркетинг план и годишно објавување на листа на заеднички вложувања

1

Проширување на порталот за туризам

-Агенцијата за туризам и

Интернетот се повеќе станува

Агенцијата за промоција и

Министерство за економија

25.000 евра за проширување на

10% зголемување на посетеност на годишно


261


рамка



2009 и

понатаму

и правење на нови веб страни

Exploring Macedonia.com да соработуваат при внесување на исцрпни и неутрални податоци на порталот како и додавање на нови делови за специјани производи како на пример манастирско сместување, патишта на виното, итн.

важен извор на информации за патниците и тур операторите

подршка на туризмот, Exploring Macedonia.com

порталот ниво

1


Подобрување на мрежата на Туристичкитe Информативни Центри

-Развивање на оперативни упатства за ТИЦ -Организирање на на редовни обуки за вработените во ТИЦ -Регулирање на употребата на името и логото на ТИЦ

Иако обезедувањето на информации е финансирано и раководено на локално ниво, потребно е да се постават национални стандарди за истото

Агенцијата за промоција



ТИЦ да бидат отворени седум дена во неделата, и зголемување на бројот на туристи

1 2009

Развивање на кохезивен и координиран пакет од промотивни материјали за туристичките центри

-Изработка на нови и атрактивни промотивни материјали

Давање информации и привлекување на гостите




Нов промотивен материјал до крајот на 2009

1 2009-2010

Промоција на а македонските туристички

-Учество на меѓународни саеми, промоција

Недоволна промоција на меѓународно ниво

Агенција за промоција и подршка на



Зголемено учество на саеми за 50%


262


рамка



дестинации и атракции на меѓународно ниво

во медиуми и соработка со странски турооператори

туризмот

ЕКОНОМСКИ РАЗВОЈ НА ТУРИЗМОТ

1 2009-2012

Обезбедување предуслови за систем на Туристичка Сателитска Сметка (ТСС)

-Воведување на системот на следење на прометот преку ТСС

Подобрени статистички податоци

Министерство за финансии, Народна банка

Министерство за еконимија, Државен завод за статистика


Воведување на системот до 2012

1

2009-2011

Подобрено разбирање на економските придобивки од туризмот

Зајакнување на свеста кај владиниот и приватниот сектор за улогата на туризмот во економијата преку програми за семинар

Подобрени врски помеѓу туризмот и другите сектори значи заеднички придобивки и ги намалува економските загуби

Министерство за Економија

Сите владини министерства/сектори , Стопански комори, Приватен сектор НВО

Спроведување на активности под предвидените административни и други буџети од Министерствата Веројатни можности за финансирање од спознори

Развој и имплементација на програма за семинар

ИНВЕСТИЦИОНА ПОЛИТИКА

1 2009

Даден статус на приоритет на туризмот во економскиот сектор од страна на Владата

Да се обезбеди дека туризмот станува шести економски сектор со даден статус на приоритет од страна на Владата.Инвести

Статусот на приоритетен сектор го подига нивото на профил на туризмот и помага во привлекувањето на интерес и


Инвестирајте во Македонија, Агенција за странски инвестиции


Доделен статус на приоритет од страна на Владата


263


рамка



рајте во Македонија

инвестиции

1 2009

Помош при развојот на мали и средни туристички претпријатија

Основање на мала служба за консултации за мали бизниси за инвестиции во туристичкиот сектор во Владата

Советување а потенцијалните инвеститори ќе резултира во подобро планирал и изводлив бизнис


Министерство за земјоделство/ИПАРД Стопански комори/Приватен сектор


Основање на служба за консултации на мали/средни бизниси за туристичкиот сектор

2 2011 и

понатаму

Охрабрување и помагање за привлекување на домашни и странски инвестиции во македонскиот туристички сектор

Планирање, организирање и отпочнување на првичен и понатамошен Форум/Саем за инвестиции во туризмот

Овозможување на средба на потенцијални инвеститори/советници со сопствениците на проектите ќе помогне во стапката на развој на туризмот

Министерство за Економија

Инвестирајте во Македонија- Агенција за странски инвестиции, Министерство за земјодеслтво/ИПАРД и Стопански комори/Приватен сектор

300.000 евра за два форуми/саеми

Одржување на 2 Форуми/Саеми за инвестиции во туризмот

1 2009 и

понатаму

Зголемување на довербата во статусот на сопственоста/овластувањето на имот

Помагање на процесот на развој на Катастарот

Транспарентноста на сопственоста на имотот е основна за помагање во процесот на инвестиции

Агенција за катастар, Агенција за странски инвестиции

Министерство за економија, Министерство за земјоделство/ИПАРД и Стопански комори /Приватен сектор


Подобрувања во процесот на регистрација генерално и каде се релевантни инвестициите во туризмот

ОРГАНИЗАЦИЈА

1

2009

Зајакнување на Секторот за туризам во Министерството за економија и

-Ангажирање на краткотрајна техничка помош со советодавна

Сектор за туризам во Министерството со соодветен

Министерство за eкономија

Министерство за финансии


Засилен сектор за туризам, потполно оперативен до крајот на 2009 година


264


рамка



Агенцијата за промоција поддршка на туризмот

улога за вработување, оперативни и менаџмент системи Вработување на кадри за следните високи позиции во Секторот:

Раководител на секторот Економист Стратегиски планер Административен советник

капацитет е појдовна основа да се обезбеди Владините политики и целите да бидат исполнети

1

2009-2010

Зајакнување на капацитетот на Аганцијатата за промоција и поддршка на туризмот

-Ангажирање на долгорочна техничка помош за обучување на персоналот на Агенцијата

Новата агенција треба да го изгради својот капацитет многу брзо и најверојатно ќе и недостасува мегународна експертиза


Невладини Организации


Целосно функционирање на Аганцијатата за туризам до крајот на 2009

2

2009

Обезбедување придонес на туристичката индустрија и Локалните Самоуправи и учество во туристичкиот пораст и ефективното Јавно Приватно Партнерство.

-Основање на Советодавен Одбор на Агенцијата за услуги во следните теми: маркеинг и промоција; развој на продукти; зајакнување на човечките

Ефективното Јавно Приватно Партнерство е неопходно за успех во порастот на туристичкиот сектор

Индустрија, Комори, Министерство за Економија

Локални Самоуправи, Агенција за промоција и подршка на туризмот, Приватен сектор


Одбор воведен кон средината на 2009 година


265


рамка



ресурси и стандардни сервиси; и улоги и функции на Агенцијата

2

2009-2011

Пореалистична и поразбирлива категоризација на капацитетите за сместување

-Спроведување на критериум за квалитет во барањата -Израмнување на нивото на квалитет (ѕвездите) на капацитетите со цел нивно изедначување со стандардите на западните земји

Постојниот систем не е целосно спороведен


Општините, Приватен сектор


Поставување на ревидираната шема до крајот на 2009, и целосно оперативна до крајот на 2010

ПОДИГНУВАЊЕ НА ЈАВНАТА СВЕСТ

2


Развивање на програми за подигнување на јавната свест

-Почнување на кампања за подигање на јавната свест за туризмот и гостопримството кон гостите -Воведување на свеснот за туризмот и за можностите за создавање на кариера во туризмот во наставните програми во средните училишта

Обезбедување целосна свесност за економската и општествената корист од туризмот и поттикнување на гостопримството

Министерство за образование, Министерство за економија

Агенцијата за промоција, Комитет за Развој на човески ресурси

200.000 евра за 5 годишна кампања

Да се подобри обученоста на студентите во Секторот Туризам


266


268

Додаток: Избрани примери на најдобро користени практики

1. Организација и само - организација на руралниот туризам на национални, регионални и локални нивоа во Унгарија

Г. Владимир Василиев, Претседател на зелениот

сојуз за рурален туризам во Украина

Рурална област на Украина

• Вкупната површина на Украина е 604 илјади квадратни км, од кои 69% е рурална

средина;

• Населението е 49 милиони луѓе од кои население во руралните области е 15

милиони;

• 28,6 илјади рурални населби кои се обединети во 24 региони и автономна

република Кримеа;

• 6.4 милиони куќи се лоцирани во руралните области, од кои 98% се во приватна

сопственост. Повеќе од 1 милион куќи се потенцијални туристички сместувачки

капацитети;

• повеќе од 4 милиони од руралните жители се ангажирани во приватната

рурална економија или се невработени;

• 2/3 од земјоделските производи се произведуваат од фарми или приватни

домаќинства.

Туристички-рекреативен потенцијал на Украина:

• 15% од територијата е област за одмор, планински и морски пејзажи и

зелените низини на Днипро.

• повеќе од 500 населени места имаат уникатно историско и културно наследство;

• повеќе од 30 национални и регионални паркови, биосфера и природни

резервати, 500 меморијални паркови и имоти на истакнати претставници на

Украинската култура се под заштита на државата;

• повеќе од 400 извори на минерална вода и 100 бунари за лекување со кал

кои се единствени не само во Украина туку и во цела Европа.

• Најголемиот дел од овие ресурси се наоѓаат во руралните области.

Историско и културно наследство на украинската рурална област.


269

За туристички атракции ги сметаме:историски и археолошки споменици, етнографија, културни институции, музеи, изложби, итн.

Руралните области на Украина нудат повеќе туристички атракции. Тие се:

традиционални техники за производство на жито кои со право се сметаа за етнолошки настан бидејќи се придружувани од народно ритуали, како што е поздравувањето со „леб-и сол“, „толока“- учество на заедницата во жнеењето и косењето на житото. Традиционалните занаети вклучуваат лов, риболов и друго.

Традиционални народни уметности се: ткаење,таписерии, везење, грнчарство и

украсување на велигденско јајце. Делови од украинската автентична архитектура и живот може исто така да се најдат во руралните области. Традиционалната украинска кујна ја надополнува атмосферата на руралниот начин на живот.

Сувенир на руралниот туризам – Украински талисман

Талисман е амулета која на сопственикот му носи здравје, богатство и го штити од зли

духови. Талисманот се прави по традиционална техника, врз основа на етнографска флора и

култура. Талисманите се рачно направени од природни материјали: глина, дрво со солено тесто и

природни ткаенини. Моделите од домаќинските предмети широко се применуваат во талисманите.

Културно наследство – VI - III век пред новата ера “Тrypillya” реконструкција на керамиката

Реконструкција на керамики од ерата на “trypillya” ја одразува историјата на оваа ера со датум од VI-III векови пред новата ера.Trypillya е една од најстарите цивилизации на светот која постои на територијата на Украина. Работите се рачно изработени од глина, а украсите се прават од “angoba” – течна глина.

Рурални сместувачки капацитети

Руралните сместувачки капацитети се разликуваат многу во архитектонските и

планските аспекти, во зависност од регионот на Украина. Помеѓу достапните

сместувачки капацитети може да се претстават следниве видови:

Фарма со куќа за престој и надворешен објект;

Една/повеќе соби во куќата за престој;

Стан во станбена зграда;

Една/повеќе соби во стан од станбена зграда.

Политика на цена која се формира на пазарот се смета за просек:

Баран минимум е околу 1 – 2 евро по ноќ по лице на ден (само ноќевање). Се користат

главно во летната сезона:

Среден опсег: 5 – 10 евра (со појадок);

Повисок опсег: 12 – 20 евра (со појадок)


270

Од каде доаѓаат туристите ? Јасен статистички систем е сеуште недостапен. Но, расположливите податоци покажуваат

дека најголемиот дел од таканаречените зелени туристи доаѓаат од Украина (85-90%) и од странство но работат во Украина (10-15%). Бројот на меѓународни туристи кои користат услуги на руралниот туризам е многу низок.

Развој на руралниот туризам

Развојот на руралниот туризам е започнат од Сојузот за промоција на развојот на

руралниот зелен туризам во Украина основан во Киев во 1996 како невладина,

непрофитна организација.

Главни фази на развој и постигнувања:

1996 – 2001: промоција на рекреација во украинската средина

2002 – 2004: елаборат на правната основа на корисниците со искуство во имплементација

од водечките земји, за стабилен развој на руралниот зелен туризам во Украина.

За да се исполнат целите на Сојузот се спроведуваат заеднички меѓународни проекти.

Други коментари: Сојуз за промоција на развојот на руралниот зелен туризам во Украина е високо мотивиран

за да се воспостави нов контакт со организации, центри за обука, меѓународни фондови и експерти од други земји; размена на искуство на ниво на даватели на услуги на руралниот туризам; взаемна обработка на меѓународните рути и „зелени коридори“.

Задоволство ние е да ве поканиме на втората Изложба- саем за можности за руралниот

туризам „Добредојдовте во украинско село“, што ќе се случува во просториите на државниот музеј на отворено за народната архитектура и уметност на 21-23 мај 2004.

Организација и самоорганизација на туризмот на национални, регионални и

локални нивоа

Сојуз за промоција на развој на рурален зелен туризам во Украина.

Кои сме ние?

Национална непрофитна НВО.

Организација за даватели на услуги за сместувачки капацитети, регистрирани според Законот на Украина „ За Здруженијата на граѓани“ во август 1996.

Сојузот има претставници во За Здружението на Кримеа и во 17 региони во Украина (Лвив, Одеса, Кхарков, Черкаси, Чемигив, Кхерсон, Полтава, Ривне, Кхмелнитск, Миколаив, Запорозие, Закарпате, Киев, Винутса, Волун, Ивано-


271

Франкивск, Кировоград).

Овие претставници обединуваат повеќе од 850 даватели на услуги за сместување.

Број на членови на Сојузот е 36 претпријатија на туризам, превоз, право, осигурување и сфери на полиграфија.

Повеќе од 40 доброволци работат за Сојузот.

Структура на Сојузот за промоција на развојот на рурален зелен туризам во Украина.

Највисока власт – Конференција, која го именува Раководител на Сојузот,

Одборот на директори и ревизорска комисија.

Сојузот е управуван од одборот на директори, и во случај на неопходност и

финансиска дозвола, надничари.

Структура на Сојузот има канцеларии на застапништво, кои имаат регионален и локален статус. Овие претставници обединуваат даватели на услуги за сместување, консалтинг, центри за обука и информации.

Сојузот исто така го основа во 1997 популарното научно списание кое се појавува на три месеци „Рурален зелен туризам“. Може да се претплатите во секоја пошта во Украина. Тираж-10 илјади копии.

Мисија

Формирање поволни услови на одржлив развој на руралниот туризам за давателите на услуги во соработка помеѓу локалните и националните власти.

Го ангажира руралното население во оваа сфера на економска активност и промоција на рурален туризам помеѓу урбаното население како алтернативен вид на рекреација.

Ренесанса на историското и културното население на украинските села.

Интеграција на руралното европско општество.

Методи и инструменти на работа

Обработка на концепти на работа.

Застапување на интересите на членовите на Сојузот.

Дискусии со министерства, локални власти, гувернери и заменици.

Форуми: конференции, семинари, обука и изложби.

Дијалог со членови на Сојузот.

Јавно присуство.

Работа со медиуми за широките маси.

Главни сфери на работата на Унијата

Информации –консалтинг - промоција: списание „Рурален зелен туризам“ веб страница Рурален зелен туризам во Украина.

Образование и обука во соработка со националните и меѓународните


272

фондови и извршни овластени тела.

Маркетинг- Изложба на можности за рурален туризам во Украина, учество во меѓународни изложби, настани на промоција во Украина „ Рекреација во украинското село“.

Размена на искуство и лобирање преку регионални и национални конференции, прес-конференции.

Законодавни резултати, со поддршка на руралниот туризам

Декрети на Претседателот на Украина за главните начини за развој на туризмот до 2010 (1999) и за социјален развој на руралните региони (2000).

Донесување на Кабинет на Министри на Украина #583 од 29 април 2002 „ За обработка на програма за развој на рурален туризам во Украина“;

Законот на Украина „ За приватната рурална економија“ ” (#742, од 15 мај 2003).

Анкети за истражување на мислење

Истражувањето главно се спроведува во текот на реализацијата на регионалните проекти, подржани од меѓународни фондови.

Мислење- анкети се спроведуваат во текот на настани организирани од Сојузот.

Резултати од истражувањето на законодавната основа и структура на руралниот туризам

Компаративна студија на законодавните системи на Полска, Унгарија, Шведска и Украина.

Главни принципи истакнати за имплементација на украинските закони.

Примена на европското искуство.

Решавање на проблемите на украинскиот законодавен систем, кои го спречуваат развојот на руралниот туризам.

Резултат: имплементација на Законот за Украина „ За приватната рурална економија“ која овозможува руралното население со право да ги нуди услугите на рурален туризам користејќи ги приватните капацитети.

Истражување на тенденциите на развојот на руралниот туризам.

За руралниот туризам

Никогаш не слушнале претходно-26,4%

Познат поим, но никогаш не го искусиле-52,8%

Го искусиле руралниот туризам– 20,8% Атрактивни туристички фактори

Сликовити пејзажи -97,4%

Планини, шуми, води– 84,6%;

Можности за риболов– 63,3%

Можности за лов– 48,8%


273

Историски и културни атракции – 63,3%

Важни фактори за услуги

Апартмани со бањи и тоалети– 86,8%

Квалитетот вреди за цената– 68,7%

Перспективи на рурален зелен туризам

Перспективи како алтернативен тип на туризам и откривање на туризмот– 76, 2%

Би сакале да го искусат руралниот туризам– 58,6%

Не би сакале да го искусат руралниот туризам– 19,0%

Меѓународна активност

1995-2000 консултантски услуги од Др. Чаку Чабо, Претседател на Федерацијата на зелен туризам на Централна и Источна Европа .

Посети за обуки до Полска, Унгарија, Франција, Ирска и Шведска.

Помош и размена на искуства со Белорусија и Молдавија.

Реализација на 30 проекти на национално, регионално и локално ниво, подржани од меѓународните фондации: „Еуразиа“, „Ренесанса“, ПАУСИ, ТАЦИС Програма и други.

Членство во Европската Асоцијација на туризам на фарми и селски туризам ЕУРОГИТЕС.

Учество во првиот европски конгрес на рурален туризам (3-5 октомври 2003, Шпанија).

Перспективи на развој

Подобрување на законодавната основа..

Имплементација на доброволен систем за сертифицирање на капацитетите за престој како основен елемент на руралниот туризам. Овој систем ќе ги дефинира правата на сопственикот и квалитетот на услуги на руралните капацитети за престој.

Развој на програми за обука, обука на сертифицирани едукатори, и издавање на курс за обука-книги. Центри за помош на рурален развој за едукација на руралното население.

Работа на туристичките информативни одбори во Киев и регионални центри за рурален зелен туризам, чии функции се промоција на зелен туризам, атракција на туристите и овозможување на услуги за нив.

Зголемување на тиражот на списанието „Рурален зелен туризам“ до 30 илјади.

Годишна изложба- саем „Добредојдовте во украинското село“.


274 | С т р а н а

2. Организациски структури: Случај на Република Чешка

Г. Јири Храбак Главен

Специјалист, Сектор за туризам на Министерство на Република Чешка

ВОВЕД:

Имајќи го предвид многустраниот ефект кој го придружува развојот на туризмот, тој во светот се смета за индустрија на иднината. Многу често се вели дека туризмот е најважната индустрија која генерира многу можности за работа. Покрај вработување, тој значително влијае на најмалку пет други сфери: придонесува за создавање на БДП, позитивно влијае врз платниот биланс, генерира приходи на државниот буџет, влијае врз приходите на локалните буџети и неговиот раст исто така охрабрува активности во инвестиција. По 1989 Туризмот во Република Чешка исто така искуси повеќестран ефект кој го придружува развојот. Се докажа дека е целосно соодветен фактор на економска трансформација и покрај динамичкиот развој кој го поттикна меѓу другото го:

апсорбира значителен дел на вработени кои се отпуштени од основните и секундарните сектори во третостепениот сектор и со тоа значително придонесува за решени на невработеноста;

покрива дефицитот на трговскиот биланс (до 1994) со биланс од девизен курс од Туризмот;

придонесува за генерирање на БДП;

охрабрува активности за инвестиции во националната економија.

Овој динамички развој на туризмот е предводен од национални туристички атракции и туристички центри во Република Чешка, и со специфична ситуација- падот на „Железната Завеса“ што доведе до отворање на границите на Источна Европа за светската јавност. На почетокот, посетителите не беа заинтересирани за квалитетот на понудените услуги, ниво на инфраструктура, итн. туку за нова непозната туристичка дестинација.

Туризмот во Република Чешка

Од 1989 материјалот и техничката основа за Туризмот во Република Чешка искуси важни квантитативни и квалитативни промени. Во 1989 имаше повеќе од 2.800 колективни капацитети за сместување со вкупен капацитет од 342 илјади кревети (вклучително и капацитетите кои се за бесплатен и домашен Туризам). До 2001 бројот на капацитетите за сместување порасна за повеќе од четири пати – до 12.307 (причината за овој раст беше брз развој на приватните туристички капацитети за сместување и развојот на пансиони) и капацитетите на кревети пораснаа за повеќе од една третина до 627.253. Повеќето капацитети за кои биле за работничко рекреирање постепено се трансформирале во обични комерцијални капацитети како хотели и пансиони. Вкупниот пораст на новите развои главно се концентрираше во Прага и атрактивни туристички центри (бањи, градови, планини); на национално ниво имаше пораст на пансионите а особено брз развој на приватните туристички капацитети за сместување. Во моментот хотелите, мотелите и пансиони формираат 36.7% од


275

сместувачките капацитети. Индивидуалното сместување или приватното туристичко сместување формираат повеќе од 7% 9во 1989 уделот им беше 4.3%). Повеќе од 15% од капацитетите на кревети е концентриран во главниот град Прага. Во основа можеме да кажеме дека сместувачките капацитети почнуваат да се шират во други региони, што е позитивен тренд во однос на важноста на туризмот за регионалниот развој. Просечна годишна закупеност на креветите во хотели и пансиони (статистички надзор) беше 45.1% во 2001. Надпросечна закупеност беше во Прага (53.4%), во Кралови Вари (61.2%) и во Злин (48.1%).

За цели на подетална класификација следниве туристички зони во Република Чешка беа вметнати во анализа на сместувачките капацитети:

урбан и културен туризам(31.8% од вкупниот капацитет на кревети);

Бањски туризам (9.0% капацитети на кревети);

Воден туризам (14.7% капацитети на кревети);

Планински туризам (25.6% капацитети на кревети);

Околу 18.9% од капацитетите на кревети не припаѓаат на која било од јасно специфираните зони. Од гледна точка на анализа на вкупниот проток на посетители, можеме да го кажеме следново:

Висок дел од дневните посети и транзити е типичен за странските посетители во Република Чешка во моментот. Дневните посети формираат околу 60-65% особено во регионите по должина на границите со Германија, Австрија, Полска и Словачка. Прага исто така претставува важен удел со околу 25% од транзитот и 10-15% од странските туристи (посетители со најмалку една ноќ престојување). Од гледна точка на регионалната дистрибуција која до одредено ниво сигнализира „ имплементирана“ привлечност на туристичкиот потенцијал на Република Чешка, со околу 40% остварување во главниот град Прага. Други најпосетени дестинации се бањите во Западна Бохемија, планините во Крконосе, планините во Јизерске, граничните региони на Јужна Бохемија и од поголемите градови особено трговскиот саемски град Брно. Релативно неповолно за земјата е концентрацијата на туризмот во летната сезона ;

• Трендовите на домашните посети се слични со оние на странските кои водат до концентрација на посетители и туристи во најатрактивните туристички дестинации и области (планини, градови, бањи), со поголем акцент на „ деловен туризам“ во градовите. Од точка на посетители кои бараат сместувачки капацитети повторно преовладува летната сезона;

• Во однос на оценувањето на очекуваните трендови, Прага изгледа дека е туристички центар од меѓународно значење и ќе остане таков во иднина. Една од причините зошто Прага сеуште доминира е недостатокот од нови квалитетни туристички производи кои се нудат во другите региони..

• Земјата има голем број на историски, културни и технички знаменитости вклучувајќи ги оние на листата на УНЕСКО. Постои густа и добро означена мрежа на меѓусебно поврзаните туристички патеки и рути постојано одржувани од Клубот на чешки туристи. Згора на тоа, Република Чешка има единствена шанса да успее на туристичкиот пазар со понуда на нови производи, како што е урбаниот ,конференциски туризам, и туризам со настани, спортски туризам, велосипедистички туризам, културен туризам и широк збир од еколошки производи.

Република Чешка има идеални услови за рурален туризам со своите производи (на пример агро-туризам, еко-агро туризам и еко-туризам, итн). Во моментот, сепак, руралниот туризам во Република Чешка покажува само маргинален удел ( на пр.


276

во 2001 уделот на агро-туризам во вкупни престои со ноќевања беше само 0.24% концентриран главно во Источна и Јужна Бохемија и Јужна Моравија). Постои можност за дополнителен развој на квалитетот на традиционалниот бањски туризам кој е важен дел од туристичката понуда на Република Чешка.

Главни проблеми на развој на туризмот во Република Чешка

По 1989 интервенциите на државата во економијата се ограничија. Ова имаше позитивни ефекти врз туризмот- брза приватизација и развој на приватни претпријатија но и негативни ефекти врз туризмот- прекинот на проток на информации и бавното прилагодување на јавните и само- управни тела кон новите задачи поврзани со управувањето на економскиот развој на административните области. Понудата на туристичките услуги се разви спонтано, без разлика на квалитетот и маркетингот. Основани се одреден број на професионални туристички здруженија (повеќе од 20), но нивната взаемна комуникација беше толку ограничена и се базираше повеќе или помалку само на туркање на интересите на секторите на сметка на вкупниот квалитет на туристичките производи и понудени услуги. Туристичката индустрија имаше недостаток на квалификувани професионалци со познавање на модерните трендови на развојот на туризмот или со концептуална надлежност и свесност за потребата Република Чешка да се смета за дел од „ дестинација Европа“Овие недостатоци резултираа од отсуството на системот на партнерство, односно од ограничен интерес во рационална взаемна соработка помеѓу претприемачите и помеѓу приватниот и јавниот сектор. Овие проблеми сеуште постојат и се одразуваат во:

низок квалитети во одредени аспекти недоволна основа и придружната инфраструктура на туризмот (само 30% кревети во сместување од тип на хотел, само 15% од нив го исполнуваат европскиот стандард) ;

недостаток на потребни професионалци, особено со универзитетско образование (локални и регионални управители во јавна администрација и претпријатија);

отсуство на маркетинг концепти за развој на Република Чешка како европска дестинација;

ниско ниво на туристички услуги;

недоволно ниво на воведување нови информатички технологии во туризмот (на пр. недоволен систем на национални информации и систем за резервации во туризмот вклучувајќи и на регионално ниво отсуството на линкови во мрежата на ново развиените центри за туристички информации и слаба опрема особено за мали бизниси со нови технологии, итн);

недоволно ниво на јавна промоција на туризмот во Република Чешка ( на пример во 1998 трошоците на активности на чешките туристички власти беа само УСД 3.3 м, додека во Унгарија тие изнесуваа УСД 18.2м, во Португалија до УСД 39.7 м и во Австрија до УСД 51.1М);

низок квалитет и ефикасност на соработка помеѓу властите во јавната администрација и бизниси (ниво на соработка помеѓу единиците во туризмот е недоволно на сите нивоа на управување- локално, регионално, национално);


277

незадоволително законодавство и даночен систем од гледна точка на пристап на ЕУ земјите кон прашањата за туризмот;

ограничени фондови за развој на претпријатија;

недостаток на фондови за одржување и реставрација на културното наследство и природни богатства .

Отстранувањето на овие пречки бара соработка со сите тела и социјални партнери вклучени на сите нивоа.

На национално ниво неопходно е да:

се создадат системи за заеднички услуги во форма на заеднички стандарди на туристичките услуги и нивна сертификација, за унифициран туристички информативен и систем за резервација во Република Чешка, и за сложена промоција на производите и услугите на Република Чешка на меѓународните пазари, итн.;

се развие систем на советодавни и едукативни услуги за бизнисмените во туризмот и за новите бизнисмени во туризмот особено (ова прашање ќе се покрие од РП за развој на човекови ресурси);

се подобри обука за човекови ресурси за Туризам (ова прашање ќе се покрие во РП за Развој на човекови ресурси);

се подржи развојот на нови и збирни туристички производи од мулти – регионално и меѓународно значење, вклучувајќи конзервирање на културно и историско наследство на листата на УНЕСКО и на листата на Министерството за култура на Република Чешка и презервација на природното богатство од мулти-регионално значење (национални паркови, заштитени природни пејзажни области, итн);

изготви маркетинг студии за Туризмот од мулти-регионален карактер нагласувајќи ја Република Чешка како дел од „Дестинација Европа“;

се промовира соработка помеѓу приватниот и јавниот сектор врз принцип на партнерство.

Законодавните мерки вклучени во Концептот за националната политика за туризам на Република Чешка (измена на Законот за Деловна дејност, Законот за ДДВ, и Законот за администрација на даноци и надоместоци, развој на национална програма за поддршка на туризмот во Република Чешка, донесување на Законот за одредени услови за претпријатија во туризмот- претпријатија на патнички агенции и заштита на нивните потрошувачи, итн), а кои се веќе имплементирани даваат доволно простор за решавање на овие проблеми. Други систем мерки на врвното ниво ќе се покријат во рамките на РП за туризмот и бањската индустрија.

Улогата на туризмот во економијата на Република Чешка

Туризмот и бањската индустрија припаѓа на важни индустрии на чешката економија.

Туризмот и сродните индустрии кои ги задоволуваат потребите кои туризмот ги произведува, придонесуваат тековно на генерирањето на БДП со 9-11% и вкупното вработување со 9-10%. Во 2002 приходите од девизен курс од Туризмот претставува 5.6% удел во БДП, а 9.9% еквивалента на извоз и речиси 43% приходи од биланс на услуги.


278

Развојот на туристичката индустрија во последните десет години може да се

карактеризира на следниот начин:

Бројот на странски посетители се зголеми три пати, просечна должина на продолжен престој;

Уделот на Република Чешка на светскиот туристички пазар претставува помалку од 1% во моментот;

Уделот на Република Чешка на европскиот пазар преставува 1.3% in 2002;

Споредено со 1989, приходите од девизен курс се зголемија за речиси 10 пати;

Годишна стапка на пораст на претстојниот развој на туризмот е повисока, сепак ова е благодарение на минималната основа која ја произведе политичката ситуација пред 1990.

Рурален Туризам во Република Чешка

Република Чешка има идеални услови за руралниот туризам со своите производи ( на пр. агро- туризам, еко-агро туризам и еко-туризам, итн). Во моментот, сепак, руралниот туризам во Република Чешка покажува само маргинален удел (на пр. во 2002 удел на агро-туризам во вкупните ноќевања со престој беше само 0.24% концентрирани главно во Источна и Јужна Бохемија и Јужна Моравија).

Во 1999 и понатаму, Република Чешка добива финансии за развој на патнички услуги од САПАРД фондот. Оваа помош ќе се искористи за ко-финансирање на програмата за рурален развој која ќе го сочинува развојот на руралниот туризам, патеки за пешачење и велосипедизам, традиционални занаети, локални специјалитети, активности на рурални клубови и здруженија, и реконструкција и поправка на историските споменици во селата и руралните области.

Започнувајќи во 1999, постојат голем број на други можности согласно програмата за поддршка на развој на Севернозападна Бохемија и Северна Моравија и согласно пилот програмата за развој во други микро- региони финансирани од националниот буџет со цел да се подобри инфраструктурата поврзана со туризмот (информатички систем, транспортна инфраструктура, патеки за пешачење и велосипедизам).

Стратегијата за регионалниот туризам исто така спремно ќе го дочека новиот пристап кон планирање на регионален развој, во согласност со применливата методологија на Европска Унија. Планирањето на регионалниот развој е во блиска врска со планот за регионален развој и регионалните работни планови. Стратегијата на развој на регионален туризам ќе биде важна основа за создавање на регионални работни планови.

Организација на руралниот туризам во Република Чешка

Во Република Чешка постојат две основни организации кои работат во секторот на руралниот туризам.

ECEAT CZ, Европски центар за еко агро туризам


279

е независна, не- профитна, не- владина чешка организација .

ECEAT CZ е член на европската мрежа ECEAT .

ECEAT CZ е официјално основана во 1994. Во тоа време, се институционализираа активностите на поединците кои го имплементираа оригиналниот проект за еко-агро туризам за органски фарми од 1992. Овој меѓународне проект беше лансиран во 1992 во Република Чешка, Унгарија и Полска и сега вклучува многу земји во ЕУ и не-Еуземјите низ Европа. Покрај националниот центар ECEAT CZ управува со неколку регионални центри. ECEAT CZ ги финансира своите активности од грандови, подароци и придонеси.

Главни задачи на ECEAT CZ се:

да подржи одржлив рурален развој преку туризам со мал опсег, еколошки Туризам

да создава нови работни можности за луѓето од село

да зголемува искуство и знаење на претприемачите од селото (образование, литература, квалитет на контрола, итн)

Искуството на развој на туристички програми со мал опсег и слабо влијание врз

животната средина резултираше во овозможување на квалитетни хотели а во исто

време во обезбедување локалните луѓе да имаат придобивка од приходот од

туризмот и да не се заборават потребите на идните генерации. Секоја година

речиси 4000 луѓе поминуваат „зелени ECEAT одмори“.

ECEAT CZ е подржана и соработува со многу организации и фондови, како на пример

чешките туристички власти, управни власти, Форум на деловни лидери на Принцот од

Велс, ОК, Фонд за вештини, ОК, ФАРЕ фондовите, Министерството за регионален развој

на Република Чешка, Министерството за земјоделство на Република Чешка и бизниси.

СОЈУЗ на чешките претприемачи во руралниот туризам

е втората организација која е член на EuroGites, Европска Федерација за туризам на фарми и села.

Сојузот им помага на членовите да ги промовираат нивните активности, да ја подобрат и развијат деловната способност.

Сојузот управува на пример два проекта насловени Проект Квалитет и Проект Услуга. Во моментот Сојузот во пракса ја внесува верификацијата на услуги на стандардно сместување. Многу корисни се исто така две програми со наслов Обиди за наследство и одмори во селски средини.

Програмата Обиди за наследство ви нуди да уживате во најдоброто од чешкото природно, културно и техничко наследство подготвено со грижа од локалните луѓе/ Тоа е долгорочна програма .

Програмата Одмори во селски средини нуди активности како на пример престој на фарми или летни куќи со јавање на коњи, велосипедизам, пешачење и други. Особено во последните две, три години постои големо движење и напредок во ова поле. Ова е поврзано со активностите на дел од фармерите кои се обидуваат да ги покријат загубите поврзани со државната политика за намалување на земјоделското производство.


280

На регионално ниво постојат најмногу „Информативни центри“ кои нудат услуги во руралниот туризам, исто така. Годината некои региони започнаа со основање на таканаречено „Управување со дестинации“. Тоа подразбира мали компании во сопственост на регионалните власти и други субјекти кои работат на комерцијална основа. Главна задача на ова управување е да се донесат поголем број на туристи во регионот. Главна активност е да се промовира регионот и производите во руралниот туризам.


281

3. Антрек - искуство во промовирање на романскиот рурален туризам. Потреба од маркетинг и воспоставување на мрежа

Г-а Мариа Стојан,

Претседател на АНТРЕК, Романија

Рурален туризам во Романија

Романија поминува низ транзиционен период на пазарна економија, во кој период владините активности докажаа дека приватната сопственост се развива постојано додела државната сопственост се намалува во однос на значењето. Имајќи го ова предвид, Министерството за туризам дава посебно внимание на постигнување на правната рамка посветена на стимулација и развој на руралниот туризам, негова хармонизација со законодавството на земјите членки на Европската Унија.

Во овој поглед, Владата даде Налог бр.62 од август 1994 за основање на капацитети за систем на развој на рурален туризам во планинската област, брегот на Дунав Делта и Црно Море кој на крај постана Закон бр.15 од 27 декември 1994 потоа 187/1997.

Веднаш по колапсот на романската индустрија кој следеше по декември 1989, одредени гласини навестуваа дека туризмот и земјоделството се два сектори кои ќе може да ја поврати економијата на земјата.

Руралниот туризам во Романија е форма на гостопримливост од антички времиња. Руралниот туризам е присутен во Романија пред 1990 само не е организиран. Најпрвин, луѓето кои живеат во градовите го преферираат овој вид на сместување. Пред 1990 со закон е забрането да се угостуваат странци бидејќи Романците практикуваа ваков вид на туризам каде се избира домаќинот по случаен избор.

Сепак, во 1970-1974 се направи напор да се организира секторот во таканаречените „села за одмор“, кои станаа исклучително популарни помеѓу странските туристи.

Новата Романија која се прероди пред 10 години по револуцијата, претставува динамички приказ за трајната возвишеност на фасцинантното минато. Посетителите ќе откријат замоци од приказните, насликани манастири, дрвени цркви, средновековни градови, богата народна култура и вибрантна современа уметничка сцена . Романските пејзажи имаат недопрена природа. Високите планини на Карпатите формираат граница помеѓу провинцијата на Трансилванија и провинцијата на Молдавија и Валачиа на исток и југ се дом на мечки, срни и орели помеѓу другиот див свет.

На оваа комбинација од атракции додадете ги природната топлина и шарм на Романците. Водејќи назад кон предците се до Римјаните, латинскиот темперамент на Романците е евидентен во нивната отворена природа, љубов за животот и дарежлива гостопримливост.


282

Романија денеска е безбедна и пристапна по воздушен пат со растечки број на тур-оператори.

Како и во другите региони од светот, така и Романците започнаа да се навраќаат кон селската средина откако разликите во однос на удобноста помеѓу градот и селото се намалија. Се повеќе и повеќе семејства бараат релаксација далеку од бучниот урбан универзум, особено дехуманизиран или пак сакаат повторно да го откријат мирот и тишината на природата. Она што го олеснува изборот и го прави пологичен е нискиот буџет што му е потребен на семејството за таков одмор. Во 1991, Владата создаде посебно Министерство за Туризам, кое издаде регулатива за основање на рурален туризам. Бидејќи сопствениците на домови од различни региони на земјата покажаа интерес за издавање на соби, многу туристи се сетија на одењето во рурални области. Поминувајќи ја територијата од Црно Море до Буковина и Марамурес повеќе од 4000 куќи имаат соодветни услови за примена на руралниот туризам.

Природното и културното богатство на Романија е добро познато и заедно со традиционалната романска гостопримливост се главни предности во развојот на овој туризам.

Руралниот туризам не може да се развие каде било. Тоа бара многу природни ресурси.

Туристичките села, сместени низ целата територија на земјата нудат не само можност за враќање во средина на природата, туку и многубројни искушенија за туристите. Распределбата на ресурсите за рурален туризам низ Романија значи дека постојат неколку области кои се посилни во однос на другите особено во Карпатите. (види Додаток 1)Бизнисот со рурален туризам стана сегмент во пораст на туристичката индустрија во Романија. Туристот е опишан на многу начини со многу дефиниции. Одредени дефиниции се бават со тоа која е разликата на патувањето, должината или периодите на време во патување, карактеристиките на нивното потекло или начини на патување и итн. Сепак, најосновно е дека тие патуваат да бараат одредена форма на рекреација која е прифатлива за нивните поединечни, семејни или групни интереси. Иако опсегот на интерес во рамките на едно семејство може да биде многу широк (дури и за поединец) оние кои најмногу се корисни мотиватори за бизнисот со рурален туризам можеме јасно да ги идентификуваме.

Клиентот на руралниот туризам вообичаено бара една или комбинација од

следниве во близина на местото:

Историја, наследство/носталгија и/или историска околина

Посебна можност/средина за релаксирање и смиреност

Места со рекреација на отворено и/или места со природни ресурси за рекреација/можности за активност

Едноставно искуство на престој во руралниот туризам ( за тоа придонесуваат и декор, исхрана, итн) .

Иако бизнисите со рурален туризам честопати не вработуваат голем број на луѓе многу важно е да се обезбедат компетентни готвачи, персонал за чистење и точно


283

вистинската личност за одредени работи. Клиенти кои во својата глава си создале слика за вашата област или состојбата ако доаѓаат од далеку може да биде вистинска предност но и речиси несовладлива бариера. Очигледно, областа која се смета за „ресорт област“ може да биде предност. Исто така историската околина, природните атракции и така натаму може да помогнат да се „продаде“ бизнисот како место во кое може да се посетат овие карактеристики. Сепак, ако промовираме носталгија или историја на нашиот дом/бизнис а сликата на клиентот за областа не прифаќа историска позадина можеби сме го избрале погрешното создавање на имиџ. На пример, во западните држави руралниот туризам успешно се промовира во вид на ранч домови или планински места за повлекување. Смислата за добар имиџ „кој се вклопува“ може да има огромна вредност.

Важност за законодавството во промоцијата на еколошки и рурален туризам во Романија Романија поминува низ транзициски период на пазарна економија, период во кој владините активности докажаа дека приватната сопственост се развива постојано додека државната сопственост го намалува своето значење.

Во оваа состојба постоењето на прецизни правни регулативи во согласност со потребите на новата економија ќе обезбедат развој на индивидуалната сопственост. Со овие капацитети помеѓу кои ќе го споменеме само ослободување од данокот на приход за 10 години време за интернатите и овластените агротуристички фарми, се создаваат најповолните услови за развој на руралниот туризам во споменатите области.Значителен придонес во овој поглед има Националното Здружение на рурален, еколошки и културен туризам (АНТРЕК) и неговите гранки, кои се добро познати по своите напори во ова поле.Што се однесува до стратегијата за развој на руралниот туризам во Романија, Министерството за туризам повеќе го цени квалитетот а не квантитетот бидејќи и е познат фактот дека воведот во туристичката мрежа на структури кои извршуваат услуги со слаб квалитет може да ја компромитираат идејата за рурален туризам за подолг период од сега па натаму.

Специјализираната литература и пракса истакнуваат дека откако еден туристички

производ е компромитиран неговото заздравување бара дополнителни напори и трошоци

неколку години.

Во поглед на заштитата на квалитетот на туристичкиот производ, активностите на интернатите и куќите на фарми мора да се извршуваат во согласност со законите кои го регулираат туризмот во Романија. Во однос на ова, горенаведените закони предвидуваат дека согласно со квалитетот на понудените услуги, куќите за гости и куќите на фарми се класифицираат од Министерството за туризам согласно правилата кое тоа ги изработува.

АНТРЕК (Национално Здружение на руралниот еколошки и културен туризам)

Мисија

АНТРЕК е непрофитабилно здружение кое ги идентификувам развива и промовира гостопримливоста и туризмот во Романија.

Визија


284

АНТРЕК е признат на национално и на меѓународно ниво како водач во развојот на руралниот романски туризам, охрабрувајќи еколошка конзервација и зачувување на традиционалната романска култура.

АНТРЕК е невладина, аполитичка, непрофитна организација, член на Европската Федерација на рурален туризма - ЕУРОГИТЕС. (види Додаток 2).

АНТРЕК е основан во 1994 и има 30 филијали (во слични земји од вкупно 41) низ речиси цела Романија и АНТЕК брои 2500 членови, со преку 2500 куќи за гости и агротуристички куќи за гости, односно збирен број од 7500 соби. (види некои од понудите во Додаток 4).

Дополнително, АНТРЕК дава други услуги на туристи, како на пример тури во близина на села и градови, како и посети на историски споменици. АНТРЕК исто така има големо искуство во организирање на семинари и конференции за туристи и бизнис групи.

АНТРЕК работи со голем број на различни организации за промовирање на руралниот туризам во романските региони.

Иако на почетокот само грст луѓе веруваа во иднината на руралниот туризам, сега е прилично очигледно дека стана профитабилен бизнис. Постои вистинско движење на членовите на АНТРЕК и потенцијалните членови (сопственици на куќи кои сакаат да се вклучат во АНТРЕК Националната мрежа) и исто така и на туристи во однос на руралниот туризам.

Клучни функции на АНТРЕК:

Застапување/Лобирање

Маркетинг

Контрола на квалитет / Стандарди за производот

Обука

Резервации/Информации

Со Налог од Министерството за туризам сите единици во руралниот туризам мора да исполнат одредени услови, во зависност од нивната удобност за да се хомологираат и класифицираат. Во Романија сместувањето во рурален туризам се дефинира како :

Гостински куќи “ pensiune turistica “ (мак. 4 цвеќиња/маргарити)

Куќи на фарми “ pensiune agroturistica “ (мак.3 цвеќиња/маргарити)

Во Романија не постои разлика помеѓу сместувањето: само услужување – ноќевање со појадок (gîte – chambre d‟hotes).

Техничката Комисија има претставници во Канцеларијата за хомологација, класификација и лиценцирање и АНТРЕК. Во јануари 1996 група пд 30 членови на нашето здружение ги завршија курсевите по „Хомологација и Класификација“ а во меѓувреме нашето здружение учествување во хомологација и класификација на голем број на гостински куќи.

Од 1994 АНТРЕК доби членство во ЕУРОГИТЕС. Многу години Романија е вклучена во каталогот на ЕУРОГИТЕС каде се прикажани најпретставителните единици во европската рурална туристичка мрежа. Покрај Франција, Германија, Белгија, Португалија, Шпанија и други европски градови(вкупно 17) може да се видат традиционални куќи од различни региони во Романија. Информации може да се најдат на страницата на ЕУРОГИТЕС: www.eurogites.com.

http://www.eurogites.com/


285

Маркетинг

АНТРЕК идентификуваше три области:

Маркетинг-ќе биде важен за АНТРЕК да ги идентификува целните пазари и да ја подготви маркетинг стратегијата која се применува во ваквите сегменти од пазарот.

Посебни програми (понуди)- Откако еднаш ги идентификувале целните пазари, понудите може да се развијат особено за да привлечат групи во рурална Романија.

Веб страница-АНТРЕК во моментот има веб страница на која и треба ажурирање, нов дизајн, ажурирани информации презентирани во формат едноставен за користење.

Акционен план за маркетинг

АНТРЕК треба повторно да го оцени и да го усогласи тековниот маркетинг пристап. Планот ги вклучува следниве чекори за анализирање и подготовка на стратегија:

Тековна состојба – Кои се вашите тековни пазари и кои производи ги нудите

Маркетинг цели – Што сакате да постигнете, како го мерите успехот, поставувате временски рамки и рокови.

СВОТ Анализа – Кои се тековните силни и слаби страни, кои се можностите. Како можеме да ги зајакнеме силните страни а да ги минимизираме слабите

Анализа на конкуренцијата – Кои се конкурентите, што нудат тие и како го промовираат

Конкурентна предност – Фокус на сегменти од пазарот чии потреби ги разбирате и можете да ги задоволите. Која е вашата уникатна продажна точка?

Истражување на пазарот – Како ќе го спроведете истражувањето, кога и колку често? Како ќе ги имплементирате резултатите.

Целни пазари

- Собира информации за тековните посетители.

- Ревизија на атракција на дестинацијата и сегменти за тековните и потенцијални

посетители .

- Каде може да се најдат потенцијалните туристи?

- Проценете го потенцијалниот профит од секој идентификуван сегмент.

- Рангирајте туристички сегменти по редослед на профитабилност.

Развој на маркетинг алатки – Брошури и печатени материјали, Интернет,

активности, директна пошта, изложби, туристички табли.

Мониторинг резултати – Постапка за мониторинг, кога да се прави, преглед на

маркетинг планови и развој на нови.


286

Развој на посебни програми (понуди)

Тековни трендови во Туризмот

Професионалци

- Пократки одмори.

- Зголемен посебен интерес за кратки паузи

- Поинтензивни, квалитетни услуги

- Дестинација која не е далеку со ресурси за добра комуникација.

Зголемување на населението кое старее

- Активни, здрави и висок приход на располагање.

- Бараат егзотични или интереси дестинации.

Високо квалитетни очекувања.

Активни одмори.

- Студиски тури – Култура, музика, уметност.

- Спортски туризам, лековити бањи, храна и пијалак, наследство и филмови.

Еко-Туризам/ Одржлив туризам.

- Рурални гостински куќи

- Проекти за конзервација односно Проект за месојадите во Карпатите

- Традиционална рурална култура/ Еко-туризам со јавање

- Туризам за животна средина

- Флора, фауна, геологија, односно Пиатра Краиулуи Национален парк, Дунав Делта

Инвестиции во туристички настани

Основа и трошок, погодност, време

Фестивали и настани-влез со ниски трошоци на пазарот.

Дестинациски туризам

Јавни/приватни инвестиции

Проширени потреби од инфраструктура.

o Промовира туризам на сопствените граѓани и бизниси, малопродажници, патнички агенции, ресторани, финансиски институции, транзит, сместување полиција и државни службеници.

Развојни пакети на атракции и погодности

Фактори – Дестинацијата мора да дава пристап до атракции со автобус, бродови, воз и авиони.

Промоција

- Откријте скриена вредност во туристичкиот регион.

- направете го патничкото искуство позначајно и повредно преку историја,

култура и народот.

- Странски посетители:


287

· ” Брошури на неколку јазици едноставни за странците.

· се ценка – произволни промени на девизниот курс.

· се нагласува националниот интерес осноно Јапонскиот голф и шопингот.

· Конкуренција помеѓу дестинациите:

најдобри хотели, најдобро кулинарство, најмногу музеи и театри, најдобро

вино и пијалак, најдобри готвачи, нај домашна –културна и народна

храна. Спроведете ја кампањата во специјални изданија

Создавање на имиџ

Сликовити креации на дестинацијата Филмови, телевизија, музика, славни

лица односно Крокодилот Данди –Австралија.

Заеднички маркетинг напори. Патување, рекреација и комерцијален бизнис.

Центри за добредојде- по должина на главните автопати, и туристички дестинации

во голем сообраќај.

Усогласеност помеѓу рекламирањето и дестинацијата. Вистина во рекламирањето.

Веб страница

Планирање на страницата

- Кои се вашите клиенти ?

- Што бараат на страницата ?

- Кои информации и се потребни ?

- Дијаграм на планот на страницата и редоследот.

- Проценка на страниците на конкурентите.

- Да се установи кој ја управува страницата: маркетинг тимот, техничка поддршка

Финансирање на страницата

- Основање на почетен буџет и тековни трошоци за развој.

Регистрација на име на домен.

Општи совети за дизајн.

- Страница лесна за читање.

- Лесна за управување.

- Избегнувајте флеш анимација

- Конвенционален дизајн- мени од левата страни за навигација.

- Посебни инструкции „кликнете овде“.

- Лесно за печатење.

- Слики на сместување- можност за фото галерија.

- Најпрвин важните информации (само 10 % надолу)

- Почетна страница (дома) – силно влијание, пријателска , светла, Јасен стил,

директен линк за онлајн резервации.


288

- Мени на секоја страница. Лесно да се вратите на почетната страница.

Персоналност на веб страницата.

- Професионализам или пријателство

- Вклучува информации за луѓето позади страницата.

Ја подобрува страницата

- Чекор I – повеќе информации, детали за сместување, цени, онлајн резервирање.

- Чекор II – подобрени информации, конвертор на валута, временска прогноза,

линкови за повеќе информации за локациите на гостинските куќи.

- Чекор III – Информации за инспирација или разубедување. Работи кои може

да се прават во областа, историја, атракции, преведени верзии.

Други предлози:

Соба за медиуми која содржи изданија за печатот и архивирани билтени.

Натпревари и посебни понуди.

Најчесто поставувани прашања.

Обрасци за фидбек.

Понуда на Квалитетно искуство. Маркетинг и Комуникација.

Искуството на посетителите на одредена дестинација започнува пред тие да пристигнат а завршува со спомени и планирани идни посети. Комуникацијата е одржување блискост со нив и презентирање убедливи но и точни пораки и имиџи кои не водат до лажни очекувања.

Внимателно размислете кој впечаток се остава на посетителите преку промотивни кампањи, а при тоа да добиете фидбек од нив за нивната реакција.

Користете методи на комуникација кои се во можност да дадат детална и точна слика од областа, вклучително и добро-подготвено печатење, добро известени медиуми и добро планирано користење на Интернет.

Бидете подготвени да го рационализирате маркетингот, работејќи заедно на неколку кампањи за подобар квалитет.

Барајте можности да им се олесни на посетителите да резервираат одмор во дестинацијата, вклучувајќи централни услуги за резервација и работа со оператори за создавање на пакети.

Одржувајте контакт со поранешни посетиели преку одржување на база на податоци, пошти, итн.

Секогаш размислете дали би било поефективно да се промовира дестинацијата во рамките на регионални или национални кампањи наместо свои самостојни.

Воспоставување на мрежа


289

Сцената на романскиот рурален туризам се карактеризира со многу субјекти со мал опсег, ограничени финансиски ресусрис и маркетинг за вештини и знаења. Одморите на фарма често пати се нудат „со дополнително друг производ„ од други активности на фарма. Од друга страна постои високо персонално и емоционално вклучување на земјопоседниците а особено жените сопственички на земја. Пазарот –шансите на рурален туризам се- ако се дадени одредени услови- добри. Постои дефинитивно доволна побарувачка со заинтересирани целни групи.Со карактеристики наведени погоре производите од руралниот туризам може да имаат реална шанса на пазарот со ефективен маркетинг како и соработка на сите нивоа.

Маркетинг за рурални одмори во Романија: Соработката се одвива

јасна стратегија за бренд:2500 членови на организацијата користат брендирани одмори во селската средина на јасно дефинирани начини (брошури, карти, налепници,итн)

стога контрола на квалитетот на сите членови: куќите на фармите се категоризирани од комисија со две, три или четири ѕвезди според нивните стандарди на сместување и услуга .

соработка помеѓу членовите: ова овозможува членовите да нудат широк опсег на активности со здружување на нивната работа и буџетите за маркетинг.

нови медиуми/интернет: Интернет страница во Романија: www.antrec.ro презентираше куќи на фарми- претпријатија на интернет.

Маркетинг соработка во туризмот: Туристите бараат содржина и искуства

На национално ниво блискиот контакт со Министерството за туризам е неопходен за претставување на меѓународните пазари. Бидејќи туристичката индустрија е во постојано потрага по специјални производи, особено во форми на „одржлив туризам“ постојат добри шанси да се интегрираат одморите на фарми во Национален обид за промовирање на туризмот во земјата.

Регионална соработка: минимизирање на слабостите

На регионално ниво снабдувачите одговорни за нивната организација може да соработуват ефективно со нивно застапување на пазарот: заедничко рекламирање во посебни списанија како и заедничка презентација на трговски саеми и изложби. На ова ниво особено значајно е и размената на искуства. Индивидуалните претпријатија може да ги урамнотежат слабостите на нивниот мал опсег преку ефективна соработка: може да понудат програма на активности за нивните гости како и да понудат специјални понуди заедно како јавање на коњ, риболов, итн. На ова ниво регионот одговорен за програмата е фокусот на соработката.

Соработка на европско ниво: Поставување на сцена на пазарите

Да се постигне забележително влијание на пазарите руралниот производ треба да се промовира и пласира на европско ниво. Други туристички производи како одмор на плажа, паузи во градот, одмори со скијање и други се јасно позиционирани од главните тур оператори. Маркетингот за руралниот туризам сепак останува главно

http://www.antrec.ro/


290

на регионална основа со сите ограничувачки ефекти кои произлегуваат. По мое мислење, проектите за рурален туризам треба да имаат многу поголем маркетинг акцент (исто во смисла на финансиски ресурси). Општо овие проекти ќе мора да бараат соработка на повисоки нивоа за да се успеат долгорочно.

Од поширока перспектива не е доволно посетителите на индивидуални куќи/фарми неколку недели во летниот период. Неопходно е да се постави сцена: за потенцијални целни групи на оваа форма на туризам мора сцената да се направи и претстави на атрактивен начин. Тие треба да се горди што резервирале одмор на село.

Мотивација е клучот на успехот

Прашањето на мотивација е витално за ефективна работа со фармери во ова поле. Снабдувачите (членови на организацијата) треба да видат и слушнат која работа е неопходна или е направена за да ги привлече туристите до нивната фарма. Бидејќи често организациите не го продаваат производот не постои објективно мерлива единица мерка на успех. Многу поважно е да се информираат снабдувачите постојано за нашата работа развојот на снабдување и побарувачка за да се зачува потребната енергија (и буџети) за ефективна работа и соработка.

Заклучоци

По мое мислење маркетингот и воспоставувањето мрежа се две одлучувачки прашања ако руралниот туризам сака да има важно влијание врз пазарот со ограничени финансиски ресурси достапни и спроведување на успешна работа во поле на бизнисот Обете прашања треба евентуално да доведат до поблиска европска соработка така што вредниот производ „рурален туризам“ може да ги зголеми своите шанси на туристичките пазари.

Како што неодамна открив во туристичката индустрија не е доволно само вие да сте насмеани туку уште поважно е да ги насмеете вашите клиенти.

Навистина се надевам дека сите наши маркетинг напори и напори за воспоставување мрежа ќе ги насмеат клиентите.


291

4. Конзервација и Дизајн на ракотоврби – случај од историјата на Босна и Херцеговина

Презентирано од

Г. Кенан Зекиќ Консултант за планирање и дизајн на проекти, Британски Совет

Босна и Херцеговина е- меил: [email protected]

Г.Јохан Каркут Развивачи и Управител на проект

Меѓународен институт за култура, туризам и развој Обединето Кралство, е-меил: [email protected]

Во текот на периодот на војната помеѓу 1992-1995 Босна и Херцеговина (БиХ) претрпе масивно уништување во сите аспекти од културното богатство. Ова влијаеше врз материјалното наследство, најзначајно во однос на религиозните објекти но исто така и нематеријално како што беа главните прекини во производството и капацитетот на производство на ракотворби. Еднакво големата загуба на голем број животи и раселувањето на населението доведе до значително влијание врз нивото и распределбата на вештини.

Уништувањето на културното наследство беше систематско и во судир со одредбите на меѓународните закони и оние од кривичните законици применливи во БиХ и земјите кои настанаа по распадот на Југославија. Според сеуште нецелосни податоци, 2771 имоти со архитектонско наследство се уништени или оштетени: 713 од нив се целосно уништени а 554 се запалени и не се користат.

Класифицирано хронолошки и стилистички, најголемото уништување претрпеле имотите од 15-19 век, следени од тие од австро-унгарскиот период. Урбаниот нуклеус на Сараево, Мостар и Јајце биле опустошени заедно со многу индивидуални објекти кои Регионалниот План за БиХ ги проценил како наследство од меѓународно значење како и урбан нуклеус со најголемо значење во БиХ.

Најголемиот дел од институциите за културно наследство во тоа време биле зафатени со прибирање на податоци и создавање на база на податоци во однос на уништувањето.Ова се правело за да се осигура дека ќе има можности кои ќе дозволат реконструкција по војната на зафатените објекти. Сепак, со ваквите драматични катастрофи како загубата на џамијата Ферхадија во Бања Лука и Стари Мост во Мостар, многу малку се посвети внимание на влијанието кое го имаше војната врз опстанокот на ракотворбите и нивното производство низ земјата. Војната и новите слоеви на управување создадени во текот на напорите за мир во Вашингтон (во 1994 за запирање на конфликтот помеѓу босанските хрвати и босанските муслимани) и Дејтон (во 1995 за запирање на војната на територијата на БиХ) исто така имаа огромен ефект врз организацијата и пристапот кон туризмот. Земјата е поделена на две под-државни „субјекти“, Федерација на Босна и Херцеговина и Република Српска со неколку министерства и три партиско претседателство на државно ниво. Сепак, многу обврски и овластувања се делегираат на ниво на „субјект“. Поради ова можеме да најдеме дека дури и во 2006 постои ситуација каде две министерства го покриваат туризмот (Министерство за трговија и туризам во Република Српска и ново создаденото

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]


292

Министерство за животна средина и туризам во Федерацијата на БиХ). Згора на оваа сложеност, постојат дополнителни 10 министерства на кантони во Федерацијата на БиХ и бројни општински туристички сектори низ целата земја.

Ова може да ни укажува на тоа дека постојат широки опции за организирање на зафатена модерна туристичка индустрија. Сепак, во рамките на тие институции остана огромна тенденција за извлекување на најголемата инспирација од организациите и структурите кои ја водеа индустријата кога БиХ беше дел од Југославија. Споменот за успешното водење на Олимписките игри во 1984 остана јасен. Оттука, сфативме дека многу малку или речиси ништо не е направено за да се реагира на тековните или идни трендови во туризмот. Многу малку е направено да се реорганизира, преквалификува и ре-едуцира во земја која од неодамна е независна држава со нови и високо комплицирани политички структури. Пред војната, туризмот во БиХ биле предводен од искуството од истражување и едукативно центри во сега независните земји Хрватска и Словенија. Тие центри веќе не беа во рамките на земјата и буквално ја оставија БиХ во голем вакуум кога станува збор за стратегија која ќе го води развојот на туризмот. Дополнително, немаше реакција на фактот што индустријата во БиХ стана високо поделена без политика која преовладува или воопшто не постоеше планирање ниту на ниво на „субјект“ а уште помалку на ниво на држава. Наместо тоа, настанаа индивидуални групи на организации кои управуваа независно една од друга и едноставно се интересираа за преживување се додека приливот на туристи не започна повторно а пристапите кон туризмот кои се применуваа во бивша Југославија ќе бидат повторно започнати и наметнати на нови туристички клиенти. Ова секако не е состојба која ветува во однос на аспектите поврзани со туристичкиот производ, како на пример ракотворбите.

Првите пост-воени проекти за уметност и занаети во БиХ

Така во оваа нова средина, креативните поединци (уметници, дизајнери, занаетчии) започнаа да ги земаат предвид традиционалните уметности и занаети, нивната улога и толкувања кои би биле ефективни и интересни во рамките на новата држава, нови економски сили и нови односи со Европа и останатиот севт.

Еден од првите примери за ова беше во 1995 додека војната сеуште траеше. Билатералното германско/босанско друштво постави сцена со започнување на изработка на облека со елементи од традиционалните носии во исклучителна средина во опколеното Сараево. Тоа беше неверојатен проект и подвиг земајќи ги предвид околностите од тоа време со секојдневен ризик за животите и дистрибуција ограничена на виртуелно маневрирање по патеките во и надвор од градот. Сепак, многу е моќна изјавата дека креативноста и производството може да продолжат дури во најстресни времиња. Од оваа иницијатива, еден од босанските модни креатори од таа организација стана еден од 50 победници во светскиот натпревар „Дизајн 21“ организиран за прв пат од УНЕСКО секторот за уметност, занаети и дизајн. Победникот работеше во полето на модниот дизајн и беше инспириран од традицијата и нејзиното толкување. Потоа нејзиниот дизајн беше презентиран на париската модна недела “96. Овој успех за возврат доведе до тоа што Европската Унија му понуди донација на дизајнерот и со тоа ја инспирираше да организира и води успешно модно студио.

Истовремено, босанските ракотворби (БР) произлегоа од психо-социјален проект започнат во 1995 од хуманитарна организација Помош од луѓето од Норвешка. Овој проект за ракотворби им даваше на жените во камповите за бегалци волна сметајќи го плетењето како една форма на терапија. Подоцна овие босански


293

плетачки регистрираа локална невладина организација (НВО) под име „Босански ракотворби“, која има посебна комерцијална трговска гранка која се вика „Босански ракотворби“. Повторно тие покажаа дека и во екстремни услови сеуште има потенцијал да се постигне нешто. Подоцна откривме дека оваа компанија освојува извози за нивните производи на пазарите ширум Европа и САД. Ова претставува импресивен однос на вработени во плетачки од 1 до 85. Овој проект е подржан и од Помош за уметниците САД. Со голема свесност дека најголемиот дел од пост- воените реакции на туризмот и ракотворбите како што се наведени погоре претставуваат индивидуални или поединечни активности, стана јасно дека е потребна програма за градење на институција која ќе сплоти голем опсег на заинтересирани страни. Дополнително, тие заинтересирани страни мора да се охрабрат да градат меѓусебна соработка.

Темпус проект за градење на институција

Еден мал тим пд Метрополитан Универзитетот во Лондон подготвија проект за градење на капацитети кој проект доби финансии од Темпус програмата на Европската Заедница. Таа програма е главната шема за развој и вмрежување во секторот на високото образование на ЕЗ. Аспектот кој беше земен од проектот во БиХ се фокусираше на создавање на посилни врски помеѓу образовните и не академските институции. Овие насоки од Темпус програмата бараа секој конзорциум да мора да има најмалку две образовни институции од земјите членки на ЕУ и барем една од „партнер“ земја од Југоисточна Европа. Бидејќи нашиот предлог беше градење на институции исто така се охрабривме да повикаме партнери од академски, не-академски, јавни и приватни партнери во БиХ. Ова резултираше со конечен конзорциум кој ги вклучува универзитетите во ВБ и Италија заедно со универзитети, министерства и стопански комори, здруженија и приватни компании на БиХ. Проектот стана насловен „институционален развој во поле на туризмот и културните индустрии во Босна и Херцеговина“. Овде беа вклучени културни индустрии во признавање на клучната улога што културата и културното наследство го имале како компонента на кој бил иден туристички производ во БиХ.

Освен неопходноста партнерите едноставно да бидат свесни еден за други и да соработуваат, еден од главните предизвици беше како неодамнешни расцепкани туристички тела во БиХ да се охрабрат да се оддалечат од минатото и да започнат да пронаоѓаат методи и мрежи за вградување кои овозможуваат посовремена реакција на развојот на туризмот во БиХ. Поради ова конзорциумот прифати соодветна акција која ќе овозможи практикантите во проектот да искусат и дејствуваат со широк опсег на туристички мрежи во ВБ, Италија и БиХ. Со обезбедување дека работата на проектот не е само ограничена на оние во и околу конзорциумот, воспоставувањето мрежа дозволи активностите, идеите и иницијативите да се сместат во регионален, европски и глобален контекст. Со врски кон слични институции кои работат во останатиот дел од Европа, проектот предизвикува охрабрување на изградба на институционална инфраструктура која ќе биде целосно свесна и запознаена со тековните трендови во туризмот. Практикантите оттука видоа кои сектори и специјалистички области се од особено значење или би можеле да се применуваат во БиХ. Во смисла на презентирани ракотворби тие открија дека постои потреба за преминување од изработка на туристички кич кон ракотворби со индивидуален идентитет „направено во БиХ“. Ова го одрази поверојатното пристигнување на туристи во бранови кои се заинтересирани за културниот туризам и наследство наместо масовен пазар кој не


294

се разликува од другите. Друга придобивка од создавање на оваа мрежа со широк опсег беше да се стават активностите од курсевите за стручна обука во политичка рамка. На тој начин, проектот зазема чекори да реализира фактички планови, проекти и предлози и да се движи напред и да добива дополнителна техничка и финансиска поддршка. Дополнително, тие целеа кон придонесување на целите како создавање на вработување, охрабрување на голем број на туристи и придонес за иновативни и современи пристапи кон туризмот кои всушност и беа вградени во босанските институции. Преку мрежа, програмата дејствуваше да промовира прилив на туристи од домашните и меѓународните пазари. Таа понуди поголемо разбирање на опсегот на културни места во БиХ и за начините на кои програмата може да придонесе за туристичкиот сектор. Работеше на нивоа на публицитет и подигање на свеста и ги разгледа другите иницијативи кои може да се лансираат. На тој начин се раширија информации, можности, достапни буџети онаму каде што постоеја взаемни интереси и заеднички активности. Исто така основно е дека со ставање во мрежа проектот презеде чекори да обезбеди дека сите активности се одржаа повеќе од три години траење на првичниот проект за градење на институцијата.Како и курсот за обука, Темпус проектот беше верификуван во Метрополитан Универзитетот во Лондон како магистерски степен. За да се овозможи ова, секој од практикантите беше обврзан да подготви дел од индивидуално истражување кое ќе го претстави во својата дисертација. Еден од тековните автори, Кенан Зекиќ, оттука поттикнат од своите лични интереси подготви истражување на неговата магистерска дисертација за толкување на Исламската уметност во БиХ од областа на мебел и внатрешен дизајн.Зекиќ оваа академска работа ја сведен на практично ниво и дизајнираше модерно парче мебел- модуларен систем во дрво. Целиот концепт е целосно заснован на традиционални мотиви и шеми и традиционални методи на изработка на мебел.Сепак,тоа е единствената изложба на модерен дизајн за мебел во Босна по војната. Не е за изненадување што доби значаен интерес, кој доведе да се претстави на еден од најголемите саеми за мебел во Европа, Промоседиа во Удине, Италија. Во тоа време друг огромен успех беше на сараевскиот занаетчија- чевлар кој разви соработка со обновениот италијански моден дизајнер Роберто Кавали. Оваа врска се фокусираше на изработка за Кавали на босански папучи наречени „Аладин“. Овие дизајни сеуште се во изработка и се извезуваат до бројни европски земји. Се очекува дека некои од овие дизајни ќе станат дел од многу важна колекција на источно европски дизајн икони.

Сите споменати примери се доказ дека традиционалните вредности и вештини во комбинација со дизајн како додадена вредност може да станат многу повеќе од само еден едноставен производ, тие може да станат неопходен дел од туристичката индустрија. Ова е еден начин на користење на традиционални ракотворби комбинирани со дизајн вештини. Овде е важно да наспомнеме дека речиси ниту една од споменатите работи беа подржани од националните власти, но без разлика на тоа најдоа начин да успеат. Сепак, би било многу полесно ако се подржани и признати од јавните институции. На таков начин ќе може да ги претставуваат како модели на „најдобра пракса“ за развој на одредени идеи.

„Кралската Патека“ финансирана од Британски Совет

На некој начин од реагирањето на оваа состојба,размислувањето дека дизајнот и примената може да се вкоренат во заедницата и подржани од институциите се


295

разви Проектот за културно наследство подржан од Британскиот Совет во Босна и Херцеговина. По година истражување и анализа на студијата, беа подготвени и оценети неколку предлози. На крај се одлучи дека еден од нив ќе се развие како мултидисциплинарен проект под наслов „Кралска Патека“ и ова беше започнато во Јајце, поранешен средновековен град во БиХ кој се наоѓа во центарот на сегашната држава.

Овој проект, наместо да се фокусира само на конзервација и презервација на културните споменици се прошири кон создавање на одржлив туристички производ, Ова се заснова на културно и природно богатство но исто така го поврзува материјалното со нематеријалното богатсво, како локално изработените ракотворби. Во овој контекст можеме да извлечеме дефиниција на УНЕСКО за нематеријално богатство како „... пракси, презентации, изрази, знаење, вештини- како и инструменти, предмети и артефакти и културен простор со тоа- заедници, групи и во некои случаи поединци се признаваат како дел од културното наследство“.

Проектот веќе тече речиси две години, и јасно е дека најважното нешто што помогна овој проект да е успешен е широкиот опсег на заинтересирани страни. Оттука ова претставува вистинско партнерство помеѓу локалните власти, локалната заедница и образовните институции. Речиси сите активности се спроведени во партнерство со локалната заедница и исто така Комисијата на државно ниво за зачувување на природните планини чиј опсег на работа сега вклучува традиционални ракотворби исто така.

Иако се предефинира туристичкиот производ во регионот кој беше една од главните дестинации во БиХ пред војната, сепак беше очигледно дека една од клучните врски недостига односно вклучување на ракотворбите. За жал како резултат на војната, масивното уништување и раселување на населението беше голем проблем да се опфати овој проблем. Сепак, проектот успеа да лоцира неколку локални дрводелци и грнчари и за жал повторно без значителен интерес од локалните власти. Оттука, со свеста која ја покажавме за проблемот и потребата за помош да се ревитализира проектот на Британскиот Совет основа партнерска врска со босанска компанија која го водеше проектот на реконструкција на Стариот Мост во Мостар (заштитен споменик на УНЕСКО).Да се нагласи сложеноста за реконструкцијата треба да кажеме дека Стариот Мост во Мостар е еден од најголемите проекти за целосна реконструкција на УНЕСКО досега. Дури и една поголема група на занаетчии дојдоа од Турција за да помогнат во обновата на мостот. Иако беше целосно уништен, зачудувачки е што реконструкцијата успеа да користи традиционални техники во молерисување, ѕидање, гравирање во дрво о слично што доведе до повторно отворање на мостот во 2005. Оттука, имајќи го предвид ова исклучително искуство, компанијата е во процес на основање на Училиште за традиционални занаети.Понатаму тие се договорија да ја започнат својата работа во текот на проектот „Кралскиот Пат“. Првата серија работилници веќе започна во Јајце во 2005 и локалните училишта беа многу заинтересирани за да ги испратат своите ученици да го посетуваат училиштето. Се надеваме дека овие ново стекнати вештини ќе се искористат за реконструкција на традиционалната босанска куќа во Јајце со проект дониран од општината. Откако ќе се реконструира на традиционален начин ќе стане туристичка канцеларија, локална продавница за сувенири и ќе има мултифункционални цели.


296

Дополнително, проектот се обидува да воспостави соработка со средното училиште за примените ументости од Сараево со цел да се обучат локалните НВО и училишта да работат на грнчарство и гравирање во камен. Ова е со цел да се започне со производство на високо рафинирани сувенири кои се уникатни за БиХ. Се очекува поддршка од локалните власти, и на тој начин оваа соработка ќе стане покомерцијална и поодржлива. Оттука проектот на Британски Совет не е само проектот на хартија туку е имплементиран.

Заклучоци

Како заклучок во овој извештај сакавме да означиме серија од реакции од туристичкиот и занаетчискиот сектор на драматичните дислоцирања создадени во пустошот во текот на војната 1992-1995 во БиХ. Отпрвин,поради потреба повеќето реакции доаѓаа од поединци и одразуваа расцепкан и сложен опсег на институционални структури кои се развија во рамките на новите слоеви на управување и граѓанско општество низ земјата. Растот на туризмот по војната беше многу бавен и директните врски со занаетите и нематеријалното наследство не беа вклучени во туризмот од босанските институции.

Потоа опишавме како иницијативата за Темпус проектот работеше за сплотување на расцепканите заинтересирани страни. Постои итна потреба да се создаде посовремено функционирање на туристичката индустрија во БиХ имајќи ја предвид свеста за потребни активности и потребни видови на мрежи.Еден од крајните резултати на таа иницијатива беше пре- обуката на 24 млади професионалци на средина од кариерата кои имаа можност да ги разберат и искусат пошироките врски и односи кои може да создадат уникатен, атрактивен и одржлив туристички производ. Еден од тие практиканти беше Кенан Зекиќ кој врз основа на личните интереси и професионална заднина го спроведе едно од првите дела на истражување во пост- воена БиХ во врска со дизајнот, ракотворбите и туризмот. Некои од идеите во рамките на МА дисертацијата потоа беа изнесени и претворени во пракса со реализација на проект „Кралскиот Пат“ финансиран од Британскиот Совет во Централна Босна. Ова покажа како може да се случи ефективен пренос на вештини од програма за обука за градење на институции на апликација за практичен развој. Еволуцијата на таа патека на наследство исто така покажа дека со набљудување и разбирање на пошироката мрежа на врски во рамките на туризмот и културните индустрии може да се види голема вредност во сплотувањето на материјалните со нематеријалните аспекти на наследството. Дополнително истражување за „Кралскиот Пат“ исто така покажа дека занаетчиските вештини сеуште постојат низ земјата. Сепак, иско мал број на индивидуални проекти се покажаа како успешни, сеуште постои потреба за дополнително признавање и помош од официјалните јавни структури.


297

5. Будимпешта: Стратегија за туризмот во иднина

Г. Ѓиорѓи Шзекели,Заменик Претседател на националното

туристичко биро Будимпешта (Унгарија)

Економска важност на Туризмот, 2004 (%)

Туризмот во Унгарија во 2004

36.6 милиони меѓународни пристигнувања (+1.2%)

6.5 милиони пристигнувања во комерцијални сместувањаn (+3.7%)

од кои 3.2 милиони се дојдовни пристигнувања (+10.1%)

18.4 милиони гости ноќеваат во комерцијалните сместувања (+0%)

од кои 10.3 милиони се дојдовни ноќевања (+3.5%)

Просечна должина на гости: 2.8 ноќевања;

680 илјада гости (+4.8%) и 3.1 милиони ноќевања (-8.8%) во приватни сместување.

Општи информации за Будимпешта

Главен град на Унгарија;

525 км квадратни;

1,705,309 жители;

поделена со реката Дунав;

Политички и економски центар на земјата;

Од 1934: „БАЊСКИ ГРАД”.

Светот Европска Унија Централна и Источна Европа Унгарија (ЕУ-15)

БДП (директно) БДП (индиректно) Владини трошоци

Капитални инвестиции Вработување (Директно) Вработување (индиректно)


298

Улогата на Будимпешта во туризмот на Унгарија, 2004

Домашен туризам Странски туризам

Будимпешта 10%

Будимпешта 50%

Други 90%

Извор: HCSO

Главни изворни пазари, 2004

Унгарија Будимпешта

1 Германија 18.1% 1 Германија 11.9%

2 Австрија 3.8% 2 Обединето Кралство 8.7%

3 Италија 3.3% 3 Италија 7.9%

4 Обединето кралство 3.2% 4 САД 6.9%

5 САД 2.5% 5 Шпанија 5.0%

6 Холандија 2.2% 6 Франција 4.5%

7 Франција 1.9% 7 Израел 4.1%

8 Шпанија 1.7% 8 Јапонија 2.6%

9 Данска 1.6% 9 Австрија 2.5%

10 Израел 1.4% 10 Шведска 2.1%

Извор: HCSO

Туризам во Будимпешта во 2004

2.3 милиони пристигнувања во комерцијални сместувања (+18.8%)

од кои 2 милиони се пристигнувања однадвор (+22.4%)

6 милиони ноќевања во комерцијални сместувања (+16.9%)

од кои 5.2 милиони ноќевања од надвор (+20%)

Просечна должина на престој: 2.6 ноќи;

21.3 илјади гости (+14.4%) и 94.4 илјади ноќевања (-13.5%) во приватно сместување.

Будимпешта како туристичка дестинација- главни производи

Здравствен туризам;

Други 50%


299

Паузи од градот и културен туризам;

MICE туризам.

Здравствен туризам

Уникатно богатство и медицински води;

Високо квалитетни услуги

Здравствениот туризам како мотивација и како активност во текот на престојот

во Унгарија;

• Поволна вредност за односот со парите.

• 2.5 милиони ноќевања во спа хотели во 2004 (+15.7%)

• 1.5 милиони ноќевања на странски гости (+7.3%)

Паузи во градот и културен туризам

Група 2 (град

со наследств

о)

Група 3 (град со

наследство+

уметност)



уметност



уметност +креативн

и индустрии

)

Група 6 (метропола

со наследство+

уметност +креативни индустрии)

Авила Авињон Атина Амстердам Берлин

Кантербури Базел Антерверп Барселона Истанбул

Кордоба Болоња Единбург Брисел Лондон

Гранада Бругес Гласгов Будимпешта Мадрид

Хеиделберг Фиренца Хамбург Копенхаген Париз

Оксфорд Гент Хелсинки Даблин Рим

Пиза Краков Порто Лисбон

Сиена Љубљана Прага Лион

Вурзбург Талин Ротердам Милано

Јорк Венеција Салцбург Минхен

Севиља Неапол

Виена

Извир : UNWTO/ETC

MICE Туризам


300

• Будимпешта е рангиран со број 9 помеѓу најпопуларните конференциски градови во светот (ICCA)

- 64 меѓународни конференции во 2004

• екстремно добри капацитети

- лесни пристапни (воздушна врска & пат)

- 13 хотели со пет ѕвезди и 38 со четири ѕвезди

• 15% од хотелските гости присуствуваат на конференција, 22% се на друго деловно патување. Главни извори се: Германија, Обединето Кралство, Франција, Австрија и САД.

Улогата на Будимпешта во имиџот на Унгарија

• Унгарија = Будимпешта?

• Најважната, меѓународно позната дестинација на Унгарија;

• Различни атракции.

Главни атракции

• „Градот што живее‟;

• „Град на хуманоста;‟

• Река Дунав, мостови;

• Космополитски град;

• Архитектонско наследство;

• Повеќестрани културни случувања ;

• Гатрономски ужувања;

• MICE капацитети;

• места на светско наследство;

• културни програми;

• богата културна вредност;

• бањи/термални води;

• нема масовен туризам;

Поволна вредност за односот на парите.

Маркетинг и промоција на Будимпешта

• Будимпешта е во фокусот на маркетинг активностите на унгарското национално туристичко биро:

- Кампањи/реклами;

- Спортови (на пример спорт во Будимпешта со Тони Куртис)

- Изложби и саеми;

- Патнички Трговски настани (на пример Форум на европскиот туризам)

- Брошури & CD-ROM;

Соработка (туристичко биро на Будимпешта, бањи и топли извор на Будимпешта


301

ЦО.Лтд., авиокомпании/ниско буџетни превозници, итн.)

Иднина: Стратегија за Будимпешта 2010 Главни цели на Стратегијата

• Зголемување на придонесот на туризмот кон БДП до 8.3%;

• 110 илјади вработени во туризмот;

• Зголемување на приходите од туризмот 2,384 милиони евра (+795 милиони евра)

• 7.5 (+2.3) милиони ноќевања во комерцијални сместувања;

• 44 илјади гости на конференции и 300 илјади ноќевања;

• зголемување на просечната должина на престој до 3 ноќи

Главни фокуси на Стратегијата

• Развој на туристичка инфраструктура;

• Развој на туристички атракции;

• Развој на организациона и институционална структура ,и човекови ресурси;

• Будимпешта бренд – развој & комуникација.

Целни групи

• Патници за забава

- паузи во градот, млади откривачи, бањи и велнес.

• Бизнис патници

- конференција и настани, други бизниси.

• Домашни гости

- од Будимпешта, не од Будимпешта.

Туристичка инфраструктура

• Пристапност (на пр. воздух, пат, железница, паркинг)

• Конференциски центар;

• Сместување и угостителски капацитети;

• Комуникација.

Туристички атракции

• Места на светско наследство;

• Бањи;

• Мега настани;

• Нови, креативни атракции.

Бренд Будимпешта

Живејте го овој град! Ваша Будимпешта


302

Главни столбови на Брендот

• Панорама што го одзема здивот;

• Споменици и културно наследство;

• Бањи;

• Гастрономски уживања;

• Динамичен деловен живот.

Ви благодариме многу за вашето внимание!


303

6. Подмладување на јавните атракции. Што може да направи Владата? Примерот на Австрија

Др. Елизабет Удолф-Стробл,

Генерален Директор за Туризами јавни објекти, Виена (Австрија)

Преглед

• Општ развој на туризмот во Австрија;

• Важноста на градскиот туризам (Виена, Грац и Линц);

• Туристички атракции и улогата на државата (стратегија, финансирање, маркетинг);

• Австриски добри пракси (Шонбрун Палата и ЗОО, Хофбург, Марчфелд замоци);

Иднината на австрискиот градски туризам.

Општ развој

Во 2004 туристичките активности директно придонесоа со 9% кон БДП.

Меѓународен размер: Австрија се рангира на седмото место во светот со 19.4 милиони пристигнувања на меѓународни туристи и речиси 85 милиони ноќевања со престои.

Вкупно приливи од меѓународниот туризам во 2004: 13 милијарди евра вкупно и

споредено со 8 милиони жители: 1515 евра по глава на жител, 2-рото место го

зазема Швајцарија со 1119 евра додека европскиот просек достига само до 458

евра.

Градскиот Туризам во бројки

Во 2004, градскиот туризам заземаше една четвртина од вкупните меѓународни пристигнувања.

Изразено во бројки тоа е 9,8 милиони ноќевања и 4,4 милиони пристигнувања (за споредба: во 1985: 8.3 милиони ноќевања и 3.7 милиони пристигнувања).

Најважните австриски градови:

Виена бележи 7 милиони ноќевања од меѓународни посетители; тоа е 60% од вкупниот австриски градски туризам. Салцбург се рангира на второто место со 16.3% од пристигнувања во градскиот туризам и Инсбрук се рангира на третото место со 11,1% од пристигнувања во градскиот туризам.

Профил на градски туристи во Австрија

Анкетирани од австриското национално туристичко биро во 2000/2001.

• Градските туристи се во просек помлади лица;

• За 4 од 10 градски туристи ова е нивниот главен одмор;

• Одлуката за дестинацијата се донесува за многу кратко време;

Градските туристи трошат една третина повеќе по глава на жител и на ден од што


304

троши просечниот австриски турист односно 150 евра.

Градски дестинации:

Грац - Европски главен град на културата во 2003

Интересно е да се спомне е развојот на туризмот во Грац, главен град на Стириа во Југоисточна Австрија.

Главните атракции се: Шлосберг, Бел Тауер (Кулата на ѕвоното) и Клок Тауер (Кулата на часовникот).

Културната резонанса на градот е сеприсутна : Diagonale, Styriarte и Steirischer Herbst.

Најдобри резултати во 2003 кога Грац беше назначен за „Европски главен град на културата“: 430.000 пристигнувања и 830.000 ноќевања.

Линц - Европски главен град на културата во 2009?

Развојот на туризмот во Линц, главен град во Горниот дел од Австрија цвета. Во 2004, Линц за прв пат забележа повеќе од 600.000 (+ 11 %) ноќевања и престој и повеќе од 360.000 (+ 7%) пристигнувања на меѓународни и домашни туристи како резултат на високата побарувачка од страна на меѓународни туристи.

Посебна карактеристика: познати сајбер фестивали – Арс Електроника фестивал и При Арс Електроника

Виена – Главен град на Австрија

Виена привлекува најголем дел од градските туристи во Австрија. 2,8 милиони меѓународни гости и повеќе од 730.000 австриски туристи ја посетиле Виена во 2004. Вкупно (национални и меѓународни гости), Виена угости 3.5 милиони туристи (=8,4 милиони ноќевања) минатата година- најдобриот резултат досега. Ова содејствува со пораст од 5.5% во пристигнувања и 6% во ноќевања со престој.

Главни земји на потекло: Германија (760.000 пристигнувања), Австрија (730.000), Италија (264.000), САД (228.000), ОК (157.000) и Јапонија (143.000).

Цел на посетата (извор: Т- Мона август 04-март 2005):

• 83 % култура и уметност;

• 71 % градска архитектура;

• 68 % посета на споменици и историски места.

Во 2003, Туристичкиот Одбор на Виена заедно со претставниците на туристичката

индустрија и другите туристички експерти го подготвија „Концепт за туризмот

Виена 2010“ за промовирање на туризмот во Виена со цел да се остварат 10

милиони ноќевања до 2010.

Државата како Сопственик и/или Управител на капацитетот за туристички атракции

Посебност за Австрија: Националната туристичка администрација беше споена со Секторот за историски објекти во 2002- повеќето од овие објекти се згради од историска важност. Беше направен нов сектор за Туризам и историски објекти.

Најважните предности:

• синергии може да се најдат во однос на финансирање на проекти;


305

заеднички стратегии помеѓу управувањето на капацитетите на историските објекти и развој на туристички производи.

Културна тура Австрија

Новата иницијатива „Културна тура Австрија“ ќе поттикне иновации кои се неопходни да се биде чекор напред пред конкуренцијата:

• неопходно е да се развијат нови стратегии за поврзување на развојот на производот и маркетингот со барањата на идните пазари;

• „Културна тура Австрија“: наменета да ги забрза импулсите и понуди поддршка за развој за промовирање на австриските посебно силни страни на меѓународните туристички пазари. Во соработка со Сојузното Министерство за образование, наука и култура во 2004 беше започната двогодишна клучна програма за развој и интернационализација на културниот туризам во Австрија.

Важни историски објекти во рамките на надлежностите на Министерство

Околу 30 од најважни историски објекти низ цела Австрија- и околу други 30 помалку важни имоти- спаѓаат во надлежностите на овој нов сектор, како што се Музејот Kunsthistorisches Виена, Природно-историски музеј во Виена, Албертина, исто така споменици како што се Палата на Принцот Еугин и Палатата Белведере, Шпанското училиште за јавање, австриската национална библиотека.

Најпознати се: Schönbrunn Palace (Шонбрун Палата), Hofburg (Виена Хофбург) и Marchfeld Castles (Марчфелд Замоците).

Финансирање

Оттука, реорганизираниот Сектор не самошто дозволува подобар увид во неопходните инвестиции, туку исто така реагира соодветно со цел да се изгради и одржи културна инфраструктура за градскиот туризам. Да ви дадеме краток преглед: За мерки на реконструкција и одржување на овие објекти, годишните јавни инвестиции од 46 милиони евра се од буџетот на австриската влада.

Австриско национално туристичко биро (АНТО)

Главни акционери: Република Австрија (75%) и Австриската Стопанска Комора (25%). Кои било финансиски барања кои го надминуваат буџетот на АНТО мора да се покријат со продажба на услуги.

Австриското национално туристичко биро е глобална мрежа, што:

• собира, анализира, и пренесува информации од пазарот и обработува знаење да даде поттик за нови производи и понуди;

• дава на Австрија уникатен, препознатлив имиџ во туризам;

• нуди услуги ориентирани кон пазарот и за намалување на трошоци на

туристичките оператори во Австрија;

• има сила да го одржи својот пораст;

• се фокусира на услуги ориентирани на клиентот во австрискиот туризам

ЕУ Програми за ко-финансирање

ЕУ- иницијатива ИНТЕРРЕГ 3А: проект во Аугартен во Виена во соработка со Лесо-Парк во Братислава.

Аугартен: најстариот барок парк во Виена.


306

Цел на проектот:

• да го подмладат и стимулираат економскиот развој на околината исто така со промовирање на меѓуграничен туризам помеѓу партнер градови;

• да го промовира Аугартен како рекреативен центар за локалното население.

Најдобри пракси (Шонбрун Палата, Виена Хофбург, Марчфелд Замоци)

Јавно-приватните партнерства се клуч на развојот на културниот туризам, како и за

градскиот туризам.

Шонбрун Палата -Прогласен за светско наследство на УНЕСКО во 1997

• Еден од најважните културни богатства на Австрија и од 1969 е една од главните туристички атракции на Виена;

• Шонбрун Палатата со своите градини и зоолошка градина (Тиергартен), вклопени во комплексот на Палатата (вкупна површина од 1.2 километри квадратни) е во сопственост на Република Австрија ;

• Споменик на ерата на австриската монархија, Палатата е отворена за посетители, привлекувајќи околу 1,3 милиони посетители годишно;

• Од основањето на Републиката во 1918, Министерството за Економија, сега Сојузно Министерство за Економија и труд управува со Палатата;

• Корпорацијата Schloß Schönbrunn Kultur- und Betriebsges.m.b.H. е организација од третостепениот сектор која бара да понуди високо квалитетни услуги на различен опсег од клиенти (B2B and B2C). Целта на управувањето: основа фондови кои се потребни за реновирање и одржување додека во исто време се зачувува историската суштина до најголем можен степен.

Три централни аспекти ја означуваат филозофијата на организацијата а оттука и сите активности на компанијата:

• презервација и ревитализација на Шонбрун Палатата како културен споменик;

• проширување на опсегот на користење на Палатата и подобрување на

услужните капацитети;

• создавање на здрава економска основа.

Шонбрум Зоолошка градина- Најстариот ЗОО во Светот!

• Поранешната империјална менажерија е изградена во 1752 од Франсис Стефан од Лореин, сопругот на Царицата Марија Тереза;

• Главни целни групи: локалното население од Виена и локалните области, станаа исклучително популарни кај туристите;

• Блиска соработка на јавниот сектор (BMWA) и приватната компанија Schönbrunner Tiergarten GesmbH придонесоа значително за успех на зоолошката;

• Финансии дадени најмногу од владата беа искористени за модернизирање на зоолошката област целосно овозможувајќи подобрување на животните услови за животните и во исто време правејќи го поатрактивен и повозбудлив за посетителите (на пр. куќата на палмите, куќата на дождовната шума, куќа на половите/аквариум, парк на слоновите);


307

• Јавно финансирање повеќе од 10 години; повеќе од 50 милиони евра за изградба плус 1 милион евра/годишно за придонес кон работата;

Бројките на посетителите се зголемија за трипати од 726.000 во 1991 до повеќе од

2 милиони во 2003.

Понатамошни империјални атракции: Комплексот Хофбург

• 1994 Империјални апартмани (Kaiserappartements);

• 1995 Империјална сребрена колекција;

• 1998 Колекција од империјален мебел;

• 2004 Музејот Сиси.

Марчфелд Замоци (Schloss Hof (Шлос Хоф), Niederweiden (Ниедервеиден), Eckartsau (Екартсау))

• Сите од нив се сместени веднаш со австриско-словачката граница и вгнездени во недопрените пејзажи на Националниот парк на Дунав Донау- Ауен;

• Шлос Хоф, вториот најголем комплекс на Палати во Австрија, беше повторно отворен за јавноста во април 2005 откако бил целосно реставриран според оригиналните планови;

• Комплексот бил изграден во 1725 од славниот архитект Јохан Лукас вон Хилдебрандт. Шлос Хоф и се допаднал толку многу на Царицата Мариа Тереза што го купила во 1755 и го користела како место за прослави (подоцна е користен како империјална ловечка куќа од страна на аристократите од Хабсбург). По својата концепција е типичен барок стил изграден на 7 тераси, кои ги соединува палатата за прослави и широката градина и парк и голема површина за фарма;

• Неговото реновирање беше еден од најголемите проекти во Министерството, следејќи го искуството од Шонбрун Палатата;

• Почнувајќи од средината на мај 2005 голем дел од градината ќе засјае во својата оригинална грандиозност. И,исто како и во минатото, повторно ќе биде сцена на извонредни империјални прослави.

Во првата половина на 2005 во ИТБ во Берлин, беше основана и презентира на

јавноста водечката ознака „Империјална Австрија“. Империјалните места, Шонбрун

Палата, Kaiserappartements и Сиси Музејот во Виена, Хофбург, Шонбрун

Зоолошката градина и Марчфелд замоците заеднички ќе бидат промовирани под

нова ознака врз основа на B2C и B2B

Иднината на австрискиот градски туризам

Алатки за развој на туризмот: TourMIS и T-Mona

• TourMIS, Маркетинг информативен систем за туризмот, дава податоци за обемот на туризмот (пристигнувања и ноќевања) вклучително и модул за градскиот туризам. TourMIS е отворен (бесплатен пристап) за сите овластени учесници во туризмот во Австрија и во странство;

Неодамна Т-МОНА (Мониторинг на туризмот во Австрија), нова алатка за

истражување е основана како проект за јавно приватно партнерство на

Министерството во соработка со австриското национално туристичко биро и

регионалните туристички власти. Предност: резултатите се веднаш достапни на


308

интернет и се ажурираат на дневна основа.


309

Национална стратегија за развој на туризмот 2009 – 2013

Documents

Strategija za razvoj na turizmot 2009-2013-2.pdf