Miratuar me VKM nr. 368, datw 31.05.2005

STRATEGJIA KOMBTARE PR FMIJTHYRJE Situata e sotme e fmijve pas realizimit t Strategjis Kombtare t Fmijve 2001-2005. OBJEKTIVAT FMIJT KRYESOR T STRATEGJIS KOMBTARE PR

I. MBIJETESA E FMIJVE Shndeti i fmijve. Fmijria e hershme. Fmijt rom, minoritetet. Fmijt me aftsi t kufizuara. Fmijt jetim biologjik dhe social. Fmijt jasht atdheut. Fmijt dhe mjedisi. Ushqimi i fmijve. II. MBROJTJA E FMIJVE Dhuna ndaj fmijve n familje, n shkoll dhe n komunitet. Mbrojtja nga abuzimi dhe neglizhimi (prjashtimi social i fmijve). Fmijt e prfshir n pun. Fmijt n paraburgim dhe n vendet e vuajtjes s dnimit. Fmijt n zona t veanta t prekur nga gjakmarrja dhe hakmarrja. Mbrojtja nga t gjitha format e shfrytzimit. Mbrojtja e fmijve nga armt dhe eksplozivt. Mbrojtja nga aksidentet rrugore. Mbrojtja e fmijve vajza. III. ZHVILLIMI I FMIJVE Arsimimi i fmijve. Strategjit pr arsimin pr t gjith. Sigurimi i informacionit t detajuar pr arsimin. Loja, lodhja e fmijve. Veprimtarit kulturore, artistike dhe sportive t fmijve. Bibliotekat, librat pr fmij, teatri etj. Arsimimi n gjuhn amtare. Fmijt e talentuar dhe me prirje t veanta. Arsimimi i fmijve t grupeve vulnerabile. Fmijt dhe media.

1

Prjashtimi social i fmijve. Shrbimi psiko-social n sistemin parauniversitar. IV. PJESMARRJA E FMIJVE Liria e shprehjes s fmijve. Prfshirja e fmijve n vendimmarrje. Qeverit e nxnsve. Parlamenti rinor. Qytetet miqsore pr fmijt.

e

erdheve

dhe

t

arsimit

2

HYRJE Gjendja e fmijve n Shqipri Mbrojtja e t drejtave t fmijve prbn nj nga drejtimet m t rndsishme t politikave shoqrore n Republikn e Shqipris. Ne themel t ktyre politikave jan parimet themelore t Kushtetuts s Shqipris1, t Konventave t OKB-s dhe instrumenteve t tjera ndrkombtare t ratifikuara nga shteti shqiptar, t cilat theksojn se fmijt2, pr shkak t veorive t moshs, t mungess s pjekuris fizike dhe intelektuale, kan nevoj pr nj mbrojtje dhe vmendje t veant nga familja dhe institucionet shtetrore. Referuar t dhnave zyrtare t INSTAT-it, numri i prgjithshm i fmijve n Shqipri sht 1.396.000 nga 3.320.000 banor q ka Shqipria, duke prfaqsuar rreth mbi 1/4 e popullsis. T drejtat e njeriut n prgjithsi dhe ato t fmijs n veanti kan psuar prmirsime t ndjeshme, si rezultat i reformave t gjithanshme ligjore dhe institucionale, q kan synuar prafrimin e tyre me standardet evropiane. Kshtu: N shkurt 1992 Shqipria ka ratifikuar Konventn mbi t Drejtat e Fmijs, si nj nga aktet m t rndsishme t s drejts ndrkombtare. Ky dokument i rndsishm sht botuar dhe sht br i njohur pr opinionin shqiptar dhe veanrisht pr institucionet, organizmat dhe organizatat e interesuar pr kt problem. N vitin 2001 u miratua Strategjia pr Fmijt dhe Plani i Veprimit pr periudhn 2001-2005, e hartuar n mbshtetje t Kushtetuts s Shqipris dhe t Konvents mbi t Drejtat e Fmijs. Kjo Strategji prbn nj dokument t rndsishm, i cili prcaktoi1

Neni 54 i Kushtetuts s Republiks s Shqipris, sanksionon se Fmijt...kan t drejtn e nj mbrojtjeje t veant nga shteti, do fmij ka t drejt t jet i mbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi, shfrytzimi dhe prdorimi pr pun, e veanrisht nn moshn minimale pr punn e fmijve, q mund t dmtoj shndetin, moralin, ose t rrezikoj jetn a zhvillimin e tij normal.2

Sipas Konvents Pr t Drejtat e Fmijs dhe Legjislacionit Shqiptar, fmij konsiderohet personi q kur lind, deri n moshn 18 vje, moment kur ai fiton zotsi t plot juridike pr t vepruar.

3

objektivat strategjik t politiks s Qeveris shqiptare pr periudhn 2001-2005 n kt fush t ndjeshme t zhvillimit ton shoqror. N qershor t vitit 2004, Kshilli i Ministrave analizoi shkalln e zbatimit t Strategjis Kombtare pr Fmijt dhe Planin e Veprimit, ku u vlersua puna e kryer n zbatim t Planit t Veprimit dhe u vendos q t bhej rishikimi i Strategjis Kombtare pr Fmijt, t hartohej Planit i Veprimit pr periudhn 2005-2010, si dhe t fuqizoheshin mekanizmat institucional q operojn pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve. N janar 2005 Shqipria mbrojti Raportin fillestar kombtar pr Konventn pr t Drejtat e Fmijs, n Komitetin pr t drejtat e fmijs t e OKB-s, gjat sesionit t 38 n Gjenev, Raportin pr t Drejtat e Fmijs, ku u vlersuan prparimet q kaishte br Shqipria n fushn e mbrojtjes t t drejtave t fmijve dhe po punohet pr realizimin e rekomandimeve t ktij organizmi. Aktualisht sht miratuar n Kshillin e Ministrave dhe sht drguar pr ratifikim n Kuvendin e Shqipris edhe Konventa Evropiane mbi t Drejtat e Fmijve. Nj rol t rndsishm n realizimin e politikave t Qeveris pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve ka luajtur Strategjia pr fmij 2001-2005, e cila ka n baz katr parimet kryesore t Konvents s t drejtave t fmijve si: mbijetesa, mbrojtja, zhvillimi dhe pjesmarrja. Pr realizimin e synimeve t ksaj Strategjie sht bashkpunuar dhe bashkrenduar puna me t gjith aktort prgjegjs, q nga niveli qendror, vendor, aktort e shoqris civile dhe me pjesmarrjen aktive t komunitetit dhe t individit, duke br prpjekje pr ndrgjegjsimin e popullsis pr domosdoshmrin e pjesmarrjes s saj n kt proces. Mekanizmat institucional n nivel qendror e vendor N nivel ekzekutiv, institucionet kryesore qendrore q mbulojn problemin e fmijve jan: Ministria e Arsimit dhe Shkencs, Ministria e Puns dhe shtjeve Sociale, Ministria e Kulturs Rinis dhe Sporteve, Ministria e Shndetsis, Ministria e Drejtsis, Ministria e Rendit Publik.

4

N zbatim t Planit t Veprimit t Strategjis Kombtare pr Fmij (2001-2005) pran disa ministrive jan ngritur e funksionojn disa njsi n mbrojtje t fmijve. N Ministrin e Rendit Publik sht ngritur Njsia pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve. Kjo njsi prfshin forca nga t gjitha Departamentet e Policis Rajonale N Ministrin e Puns dhe shtjeve Sociale, ve Drejtoris s Shrbimeve Sociale q harton dhe zbaton politika n mbrojtje t fmijve dhe bashkpunon dhe koordinon veprimtarin e saj me OJF-t q punojn n kt fush, sht nj njsi e veant q punon pr elieminimin e puns s fmijve. N Ministrin e Kulturs Rinis dhe Sporteve funksionon Drejtoria e Koordinimit t Politikave Rinore, e cila harton politika n fushat e pjesmarrjes, t kulturs dhe sporteve. Ministria e Drejtsis n strukturat e saj ka ngritur nj drejtori t veant, e cila merret me studimin dhe zhvillimin e sistemit ligjor n fushn e drejtsis pr t miturit, n prputhje me aktet ndrkombtare. Pran Zyrs s Avokatit t Popullit, n Prill t vitit 2004 sht ngritur Seksioni i t Drejtave t Fmijve, si pjes e Seksionit t Prgjithshm t Ankesave. Misioni i ktij seksioni, i cili aktualisht ka dy ndihmskomisioner, sht t shrbej si nj avokat dhe trup monitorues i t drejtave t fmijve, n prputhje me Konventn e t Drejtave t Fmijs. Me nj projekt t Zyrs s Avokatit t Popullit dhe Save the Children, financuar nga SIDA-s (Agjencia Suedeze pr Zhvillimin Ndrkombtar) po realizohet ngritja e kapaciteteve dhe forcimi i ktij seksioni. Ky projekt do te shtrihet ne n nj periudhe periudh kohore prej tre vjetsh dhe do t krkoje krkoj ndrmjet te tjerashve dhe ndryshime te t ligjit aktual te Avokatit te Popullit, krijimin e zyrave rajonale, trajnime t stafit, ngritjen e nj librarie pr t drejtat e fmijve, pun studimore dhe krkimore, ngritje t ndrgjegjsimit t opinionit publik pr t drejtat e fmijve, etj.

-

-

-

-

Me gjith prmirsimet e bra pr ngritjen e strukturave t veanta pr fmij, deri n qershor te vitit t kaluar, n nivel qendror ishte vetm nj specialist pr problemet e fmijve pran Komitetit pr Mundsi t Barabarta, ka ishte trsisht e pamjaftueshme pr t monitoruar dhe bashkrenduar veprimtarin e t gjith strukturave qendrore, vendore dhe t OJF-ve pr kt problem.

5

Me Urdhrin nr.118, dat 30.06.2004, t Kryeministrit, u ngrit nj struktur e re pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve, Komiteti Ndrministror pr t Drejtat e Fmijve (KNDF). Komiteti Ndrministror pr t Drejtat e Fmijve: - sht nj organ kshillimor i Kshillit t Ministrave, q n prputhje me programin e qeveris, bashkrendon e prcakton politikat, si dhe do t ndjek zbatimin e Sstrategjis kombtare pr t drejtat e fmijve, duke e sjell kt problem n nj nga shtjet m prioritare t veprimtaris s qeveris. - Kryesohet nga Zvendskryeministri - Nn prbrje t tij jan ministri i Arsimit dhe i Shkencs, ministri i Drejtsis, ministri i Shndetsis, ministri i Kulturs Rinis dhe Sporteve, ministri i Rendit Publik, ministri i Puns dhe shtjeve Sociale, ministri i Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit, ministri i Financave dhe Drejtori i Strategjis Kombtare t Zhvillimit Ekonomik dhe Social. - Sshqyrton propozimet pr projektligje dhe projektvendime t rndsishme n zbatim t SKF. - Shqyrton e miraton projekte dhe programe pr mbrojtjen dhe zhvillimin e mtejshm t t drejtave t fmijve n Shqipri. - Bashkrendon veprimtarit dhe projektet e donatorve vendas dhe t huaj n mbshtetje t ktij procesi. Pr prgatitjen e materialeve t Komitetit Ndrministror sht ngritur edhe nj grup teknik i specialistve nga ministrit e linjs. Ministrit e linjs po bashkpunojn m shum e m mir me OJF-t dhe organizata dhe agjenci t tjera pr t drejtat e fmijve. N Shqipri ka mbi 100 OJF q punojn n fushn e fmijve, nj pjes e t cilave jan mjaft aktive dhe kan ndikuar n modelimin e standardeve t reja t mbrojtjes s fmijs si dhe t modelimit t shrbimeve t reja pr mbijetesn, zhvillimin dhe mbrojtjen e tyre. N kushtet e thellimit t procesit t decentralizimit nj rol prher e m t madh po merr pushteti vendor. Viti 2005 sht viti i par i kalimit t investimeve themelore pr shrbimin shndetsor parsor dhe arsimin parauniversitar nga pushteti qendror tek pushteti vendor. Viti 2005 shnon njkohsisht edhe transferimin e shrbimeve dhe institucioneve t shrbimeve sociale n varsi t pushtetit vendor. Me miratimin nga Kshilli i Ministrave i tri dokumenteve t politikave t decentralizimit n kto fusha, sht krijuar hapsira e nevojshme ligjore, q OJF-t t mund t kontraktohen nga njsit e pushtetit vendor pr t ofruar shrbime q jan n interes t komunitetit. 6

-

N njsit e pushtetit vendor, fillimisht n bashkit e Tirans, Durrsit, Elbasanit etj., jan ngritur departamentet e shrbimeve shoqrore, t cilt ve shprndarjes s ndihms ekonomike, punojn pr mbrojtjen shoqrore t grupeve n nevoj, ku prfshihet zbatimi i programit t ndihms ekonomike, pagesa e PAK dhe ofrimi i shrbimeve t prkujdeset shoqror. N bashkin e Tirans, ku struktura sht e plot, dhe posedohen zotron kapacitete profesionale, ka edhe nj sektor t veant pr mbrojtjen e fmijve. Transferimi i kompetencave n shrbimet dhe fuqizimi buxhetor i pushtetit vendor po ndjehet edhe n ndrmarrjen e hapave q sigurojn masa sociale n favor t fmijve, . T tilla konsiderohen masa si fillimi i projekteve pr sistemin e ngrohjes n shkolla, kopshte dhe erdhe, si dhe implementimi i politikave favorizuese pr trheqjen n kopshte dhe erdhe pr fmijt me paaftsi fizike e mendore si dhe pr rastet me m shum se nj fmij, duke aplikuar pagesa t diferencuara, ose duke afruar shrbim falas.

-

Jan implemetuar shum projekte t rndsishme n zbatim t Konvents pr t drejtat Drejtat e fmijveFmijve, nj pjes e konsiderueshme e t cilave sht mbuluar me financime, kryesisht nga donator. Ndihmes t veant ka dhn bashkpunimi i ngusht me UNICEF-in dhe agjencit e specializuara t Kombeve t Bashkuara n Shqipri, t cilat kan mbshtetur projekte pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve dhe zhvillimin e fmijs dhe kan ndihmuar n modelimin e llojeve t reja t shrbimeve pr fmijt. Inputetet e projekteve t zbatuara nga OJF-t, jan konstruktive dhe sigurisht nj burim i rndsishm i nj dialogu me mision t prbashkt pr t mbrojtur dhe vzhguar t drejtat e fmijve n Shqipri. KNj kujdes i veant sht br edhe pr prcaktimin e objektivave dhe planit t masave konkrete n drejtim tpr mbrojtjen es s kategorive t margjinalizuara, si fmijt jetim (natyror dhe biologjik), fmijt eve t trafikuar, ose t rrezikuar nga trafikimi, fmijt eve t varfr, fmijt e ngujuar, fmijt e pakicave, veanrisht atyre rome, fmijt n migracion, fmijt me aftsi t kufizuara etj. Kujdesi shndetsor Qeveria shqiptare synon prmirsimin e vazhdueshm t shndetit t grave dhe t fmijve, prmirsimin e cilsis s jets s tyre, duke ndikuar n uljen e vdekshmris dhe smundshmris s tyre, pr arritjen e standardeve bashkkohore. 7

Kujdesi shndetsor pr fmijn fillon para lindjes s fmijs, vazhdon me lindjen dhe m pas me mirrritjen e tij. Kjo sht e lidhur me kujdesin q tregohet pr nnn. Pr fmijn deri n nj vje shteti siguron dhnien e barnave falas. Pr mbrojtjen e fmijs nga smundjet ngjitse vaksinimi i fmijve nga 0-15 vje sht falas dhe i detyrueshm. Vaksinimi i fmijs sht nj ndr prioritetet e Ministris s Shndetsis. Shqipria ka nj skem vaksinimi t detyrueshme kundr smundjeve kryesore t fmijve t parandalueshme nga vaksinat. Studimet kan treguar se mbi 95% t fmijve vaksinohen, q sht nj tregues i standardeve evropiane. Prmirsimi i Shndetit Mendor t fmijve sht nj tjetr sfid e Ministris s Shndetsis. OBSH, vlerson se afrsisht 10-20 % e fmijve kan nj ose m shum probleme mendore ose t sjelljes. N vendin ton mungojn studime t lidhura me prevalencn e rregullimeve t zhvillimit n fmijrin e hershme, por nga t dhnat e nj studimi t kryer n vitin 1998 n Tiran nga Qendra Kombtare pr Mirrritjen dhe Zhvillimin e Fmijs dhe specialistve t QSUT, rezultoi se 6% e fmijve t moshs 4 vje kishin probleme te zhvillimit (prqindje e cila konsiderohet si problematike nga OBSH) dhe vonesa n t folur. Zhvillimi i shndetshm i fmijs shtrihet prtej mbijetess dhe rritjes fizike duke prfshir edhe zhvillimin e tyre psikosocial dhe shndetin mendor. Kjo do t arrihet duke bashkpunuar me pediatr dhe mjek familjeje, me profesionist t tjer t shndetit, t cilt punojn n shkolla dhe n struktura t tjera. ( duke u konsultuar me Politikn dhe Strategjin pr Shndetin Mendor), me shkolln dhe familjen. Kujdes tregohet edhe pr shrbimin shndetsor n shkolla, ku funksionojn shrbimi i mjekut dhe ai stomatologjik. Shrbimet sociale N politikat e mbrojtjes shoqrore, nj vend t rndsishm z mbrojta shoqrore e fmijve dhe ngritja e shrbimeve t reja sa m pran komunitetit. Ministria e Puns dhe shtjeve sociale n Ligjin e ri Pr ndihmn dhe shrbimet shoqrore, si dhe n Strategjin e Shrbimeve Sociale, t miratuar s fundmi, ka parashikuar realizimi i nj reforme e plot e t thell n sistemin e mbrojtjes shoqrore, q synon rrug pr t reduktuar varfrin dhe pr t ngritur nj sistem cilsor t shrbimeve sociale pr grupet dhe individt n nevoj, veanrisht t fmijve. 8

Nj vend t rndsishm n zbatimin e ksaj reforme z decentralizimi i shrbimeve dhe rritja e kompetencave t pushtetit vendor pr administrimin e tyre, si dhe ndryshimi i roleve t strukturave qendrore, vendore dhe organizatave t shoqris civile pr t hartuar dhe zbatuar politika q kan n qendr interesin e m t lart t fmijs, deinstitucionalizimin e shrbimeve shoqrore dhe ngritjen e shrbimeve t reja alternative. Shrbimet pr fmijt po prjetojn kalimin e tyre nga shrbimet n institucione n shrbime n familje, n komunitet dhe familje sociale. Aktualisht po realizohet procesi i transferimit t institucioneve t shrbimit social dhe vet ktyre shrbimeve n varsi t pushtetit vendor. Ky moment sht shum i rndsishm pr rritjen e efikasitetit, sasis dhe llojeve t shrbimeve, cilsis dhe shtrirjes s tyre m pran krkesave dhe nevojave t komunitetit. Problemet m t mprehta n kt fush jan: t dhnat e pamjaftueshme pr kategorit e ndryshme t fmijve, si: pr fmijt jetim, fmijt q jetojn me nj prind, q jetojn pran gjyshrve, t afrmve apo q nuk kan asnj nga kto mundsi dhe nevojat e tyre, pr fmijt me AK si dhe ngritja e shrbimeve komunitare dhe shtrirja e tyre n t gjith territorin. Transferimi i ktyre shrbimeve n organet e qeverisjes vendore, n bashkpunim me institucionet dhe organizmat e pushtetit qendror dhe OJF-t, do t mundsojn ngritjen e mekanizmave t evidentimit, studimeve dhe prcaktimit t sakt t ndrhyrjeve si dhe do ti jap shtys ngritjes s shrbimeve sa m pran nevojave. Fmijt n migracion Fmijt n migracion, t shoqruar dhe t pashoqruar nga prindrit, po bhen prher e m shum pjes e ndrhyrjeve dhe kujdesit t shtetit dhe t aktorve t tjer q veprojn n vend dhe jasht tij. Nuk ka shifra t sakta pr numrin e fmijve n migracion, por nga nj informacion i MPJ rezulton se vetm n Greqi ka rreth 25 000 fmij t moshave 6-12 vje, nga t cilt vetm dhjetra prej tyre munden t marrin msim n gjuhn amtare, si rrjedhoj e puns s disa msuesve emigrant. Fmijt n migracion, t pashoqruar me prindr, jan m t rrezikuar nga shfrytzimi pr pun dhe nga lloje t tjera t trafikimit. Numri i fmijve t pashoqruar gjat ksaj dekade n emigracion llogariten rreth 40003, kryesisht n vendet fqinj. Nga t dhna t tjera sillen shifra q numri i fmijve t larguar ilegalisht dhe q shfrytzohen pr3

Sipas Strategjis Kombtare kundr Trafikimit t Qenieve Njerzore, 2001

9

lypsi, pun fizike dhe aktivitete t tjera t paligjshme arrin deri n 6000. Pr natyrn klandestine t fenomenit, si dhe mungesn e informacionit nga vendet e pritjes, konfirmimi i ktyre shifrave sht shum i vshtir, megjithse fenomeni sht mjaft shqetsues edhe sikur shifrat realisht t jen m t ulta. Si rezultat i zbatimit t detyrave t Strategjis Kombtare kundr Trafikimit t Qenieve Njerzore dhe koordinimit t puns t t gjitha institucioneve, si qeveritare, ashtu dhe jo-qeveritare n fushn e parandalimit, mbrojtjes, integrimit dhe ndshkimit t trafikantve, Shqipria ka br nj prparim t dukshm n luftn kundr fenomenit t trafikut jo vetm n uljen e numrit t viktimave, por gjithashtu nga 2002 Shqipria nuk ka m statusin e nj vendi kryesor destinacioni dhe transiti (n krahasim me origjinn). Megjithat, nga konstatimet e organizmave t brendshm dhe ndrkombtar, ende n Shqipri vrehen raste t emigrimit ilegal t fmijve n vendet fqinj, kryesisht n Greqi dhe n Itali, mungesa t strukturave t nevojshme parandaluese dhe mbrojtse si dhe t kapaciteteve pr tiu kundrprgjigjur problemit n nj mnyr sa m efektive. Pr tiu prgjigjur ktyre mangsive, n Tetor 2003, qeveria shqiptare miratoi Planin e Puns Anti-trafik 2003-2004, brenda kuadrit t Strategjis Kombtare, nj nga objektivat e t cilit ishte dhe hartimi i Strategjis pr Luftn Kundr Trafikut t Fmijve. N Planin e Puns 2003-2004 prfshihej edhe ngritja e nj grupi ndrministror, brenda strukturave qeveritare pr t luftuar trafikun e qenieve njerzore, pr t punuar me organizatat kombtare, OJF-t vendase dhe ndrkombtare, pr t hartuar, zbatuar dhe monitoruar objektivat kundr trafikut t fmijve. N fillim t vitit 2005 u miratua Strategjia Kombtare dhe Plani i Puns pr Luftn kundr Trafikut t Fmijve dhe Mbrojtjes s Fmijve, Viktima t Trafikut 2005-2007, e cila parashikon krijimin e nj strukture t veant, deri n nivel prefekture pr t koordinuar dhe monitoruar parandalimin e trafikut t fmijve, mbrojtjen dhe rehabilitimin, arsimimin, shrbimin shndetsor dhe social. Drejtimet themelore t ksaj strategjie jan: Parandalimi, mbrojtja dhe riintegrimi i fmijve, viktima t trafikut, kthimi vullnetar i asistuar dhe koordinimi i i puns ndrmjet aktorve kombtar dhe ndrkombtar, qeveritar dhe joqeveritar, n nivel qendror dhe vendor.

10

Fmijt e pakicave N Shqipri jetojn pakica kombtare dhe komunitete etnike, fmijt e t cilave nuk diskriminohen pr shkak t kombsis, dukuri e pranuar nga vet popullsia minoritare. Shifra pr numrin e prgjithshm dhe specifik t minoritarve nuk ka. Duhet theksuar tradita historike shqiptare pr mosdiskriminimin e minoriteteve dhe komuniteteve etnike dhe mbrojtjen e t drejtave t fmijve dhe individve nga kto grupime, duke respektuar lirin dhe t drejtat si t barabart me shtetasit shqiptar. Popullsia m e margjinalizuar, me nivelin m t ult ekonomik dhe arsimor, mbetet popullsia rome. Duke marr parasysh nevojat e komunitetit rom, n Shtator 2003 qeveria shqiptare miratoi Strategjin Kombtare pr prmirsimin e kushteve t jetess pr minoritetin rom. Strategjia fokusohet n prmirsimin e kushteve ekonomike, t shndetit, t arsimimit, kulturs etj., ka do t ndikoj drejtprdrejt n mirrritjen dhe zhvillimin e fmijs. Pr kt qllim, Qeveria ka hartuar dhe do t hartoj akte ligjore e nnligjore pr t zbatuar n praktik detyrat e vna nga Strategjia. Problemi m i mpreht sht regjistrimi i ktij komuniteti, pr t prfituar nga legjislacioni n fuqi. Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit po merret me problemin e regjistrimit t ksaj popullsie duke ndjekur ve procesit, edhe sensibilizimin e ktij komunitetit nprmjet njoftimeve n radio, televizion etj. Regjistrimi i fmijve sht nj mas me rndsi, sepse i mbron ata nga do abuzim dhe u krijon mundsi pr zhvillim. Pran Ministris s Puns dhe shtjeve Sociale funksionon Njsia e Monitorimit t Strategjis Pr prmirsimin e kushteve t jetess s komunitetit rom. Ministria e Arsimit dhe Shkencs po zbaton nj numr t madh projektesh pr arsimimin e fmijve rom. Kategori dhe grupmosha t ndryshme t fmijve prballen me rreziqe dhe dukuri si dhuna, shfrytzimi, varfria etj. Institucionet q vendosen n mbrojtje t tyre mbeten ligji, policia, komuniteti, pushteti qendror e vendor, opinioni etj. Legjislacioni shqiptar nuk ka parashikuar dispozita t veanta, t prmbledhura n nj akt ligjor pr trajtimin e fmijve, q jan viktima t shfrytzimit, keqtrajtimit, torturs etj., por kto masa i gjejm t shprndara n ligje t veanta, sipas rastit konkret.

11

Reforma juridike dhe masat n ndihm t fmijve Rol t rndsishm n mbrojtjen e fmijve luan reforma e ndrmarr n aspektin legjislativ. sht punuar mjaft mir n prmirsimin e legjislacionit civil dhe penal, pr t siguruar mbrojtje t veant t fmijve nga fenomene q paraqesin rrezikshmri shoqrore t madhe dhe q ndikojn negativisht n t ardhmen e tyre. Vlen t prmendet miratimi i Kodit t familjes, i cili n pjesn e dispozitave t prgjithshme prfshin parimin e interesit m t lart t fmijs. Ligji Pr Gjendjen Civile ka nj akses pozitiv n mbrojtjen e t drejtave t fmijve. Ndryshimet e vazhdueshme n Kodin Penal kan parashikuar jo vetm dispozita specifike pr t mbrojtur fmijt nga keqtrajtimet, abuzimet seksuale, trafikimi, prostitucioni, pornografia, veprat e turpshme, por n vazhdimsi zhvillimet ligjore kan parashikuar rritje t ndjeshme t masave t dnimit ndaj autorve t kryerjes s ktyre veprave. sht n proces ngritja dhe funksionimi i seksioneve t veanta pr gjykimin e t miturve dhe, paralelisht me t, po merren masa konkrete pr prmirsimin e trajtimit t t paraburgosurve, veanrisht t t miturve, me qllim parandalimin e shkeljeve t ligjit dhe kriminalitetit tek ata, si dhe po punohet pr trajnimin e stafit q punon n mnyr t vazhdueshme dhe t drejtprdrejt me t miturit. Pr t mundsuar vnien n plan t par t interesit t fmijs, n sistemin e gjykatave sht futur edhe roli i psikologut, n mnyr t veant n proceset e divorceve etj. Roli i punonjsit social sht prfshir ndjeshm edhe n ambientet e vuajtjes s dnimit dhe n paraburgim. Po bhet kujdes q t miturit ta vuajn dnimin n ambiente t veanta nga t rriturit, duke iu krijuar mundsi q t ndjekin arsimin e detyruar, t frekuentojn bibliotekn, t zhvillojn aktivitete kulturore e sportive si dhe t ushtrojn t drejtn e besimit t tyre fetar. Nga t dhnat statistikore t viteve 2002 dhe 20034, rezulton se nj ka nj numr t konsiderueshm t dnuar me gjob dhe heqie lirie deri n dy vjet. Pr rrjedhoj, bazuar edhe n standardet ndrkombtare, ka lindur nevoja e ngritjes dhe funksionimit t institutit t riedukimit pr trajtimin e ksaj kategorie, si prioritet i reforms institucionale n Ministrin e Drejtsis. Gjithashtu, duhet prmendur puna intensive pr trajnimin e punonjsve t sektorit t edukimit n institucionetGjat vitit 2002 jan dnuar 251 t mitur pr krime dhe 23 pr kundrvajtje , ndrsa pr vitin 2003, jan dnuar 259 t mitur pr krime dhe 49 pr kundrvajtje.4

12

aktuale t vuajtjes s dnimit dhe atyre t paraburgimit (aktualisht pjes e Ministris s Drejtsis) si dhe me gjyqtart e prokurort. I gjith legjislacioni sht i ri, modern dhe n prputhje me standardet evropiane. Parimet kryesore t Konvents pr t Drejtat e Fmijve kan nj rndsi t veant dhe jan vendosur n baz t gjith procesit t veprimtaris q lidhet me mbrojtjen e t drejtave t fmijs. far pritet n t ardhmen? Krijimi i nj sistemi t prshtatshm t drejtsis pr t miturit, me qllim identifikimin dhe zhvillimin e mtejshm t politikave, ndrhyrjeve dhe masave q duhet t ndrmerren n: mirfunksionimin e sistemit t drejtsis pr fmijt, n veanti t atyre n konflikt me ligjin si dhe t shrbimeve edukative pr ta, zhvillimin e nj trsie masash ligjore, materiale dhe procedurale t posame pr trajtimin e t miturve, kryesisht n fushn penale, civile, familjare, ngritjen e strukturave t specializuara dhe t pajisura n mnyr t prshtatshme, n sistemin e prokurorive dhe t policis gjyqsore pr t miturit, sigurimin dhe prshtatjen e asistencs ligjore, sociale dhe psikologjike me nevojat e fmijve n konflikt me ligjin. N kt drejtim do t ngrihen dhe funksionojn shrbimet psiko-sociale me programe bashkkohore, parandalimin dhe riintegrimin e fmijve n konflikt me ligjin, rritjen e mbrojtjes s fmijve t privuar nga liria, zhvillimin e trajnimeve profesionale afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata t stafeve q punojn me t miturit, Mbshtetja e procesit t reforms legjislative dhe institucionale n fushn e drejtsis pr t miturit. Ne ket aspekt do t realizohen: zhvillimin e t drejtave t t miturve dhe sigurimin e mbrojtjes s tyre nga rreziqet q mund t cnojn jetn, shndetin, edukimin dhe mirrritjen e tyre, parashikimin e dnueshmris dhe trajtimin e t miturve q prfshihen n rrugn e krimit, Miratimin e pakets ligjore Mbi drejtsin pr t miturit, ratifikimin e konventave dhe dokumentave t tjer ndrkombtar n mbrojtje t t drejtave t fmijve, projektligjit Pr organizmin dhe veprimtarin e Komitetit Shqiptar t Birsimeve etj.

13

Sensibilizim i komunitetit n lidhje me njohjen e t drejtave dhe masat mbrojtse t drejtsis pr t miturit, Ngritja e strukturave t drejtsis pr t miturit Ngritja e funksionimi i strukturave prkatse n zbatim t pakets ligjore, si; Instituti i riedukimit pr t miturit, si institucion kryesor pr ekzekutimin e dnimeve alternative dhe masave t tjera edukuese, Ngritja e seksioneve t veanta pr gjykimin e t miturve n gjykatat e rretheve t vendit dhe n nj t ardhme t mund t shihet si prioritet ngritja e gjykats pr t miturit. Analiza e situats s fmijve n Shqipri evidentoi se vrsa i prket efektivitetit t gjith faktorve dhe mekanizmave, q u prmendn m sipr, mund t themi se veprimi i tyre ka qen disi separatist, nuk ka arritur n bashkrendimin dhe bashkveprimin e duhur pr marrjen, prcjelljen dhe prpunimin e informacionit n funksion t realizimit t shrbimeve dhe ndihms konkrete. Zhvillimi i gjithanshm i vendit dhe hartimi i strategjive sektoriale, etapa n t ciln ka hyr shoqria shqiptare krkon fuqizimin e mekanizmave institucionale, koordinimin m t plot t veprimtaris n shrbim t fmijve, ritme m t shpejta n mbrojtjen, zhvillimin dhe rritjen e pjesmarrjes s tyre. N kt konveks, rishikimi i Strategjis dhe hartimi i Planit t Veprimit n mbrojtje t t drejtave t fmijve, ngritja e Komitetit Ndrministror pr t Drejtat e Fmijve dhe e Njsis Qendrore pr Fmijt q do t monitorojn zbatimin e tyre, por edhe thellimi i procesit t decentralizimit, konsiderohen si nj hop cilsor dhe shum i rndsishm q do t sjell rezultate t ndjeshme pozitive. Kto dokumenta t rndsishm mbi t ciln do t zhvillohet veprimtaria n fushn e t drejtave t fmijve, jan n zbatim t Rekomandimeve t Komitetit pr t Drejtat e Fmijs, mbajtur n Gjenev n janar 2005. Procesi i rishikimit t Strategjis Kombtare pr Fmijt dhe hartimit t Planit t Veprimit sht realizuar me mbshtetjen dhe asistencn e Prfaqsis s UNICEF-it n Shqipri. Hartimi i ktyre dokumentave sht realizuar n bashkpunim t gjer me t gjith aktort q operojn n fushn e t drejtave t fmijve. Jan zhvilluar 6 tryeza t rrumbullakta, n t cilat sht debatuar rreth problematiks dhe zgjidhjeve t ofruara. Grupi i ekspertve falnderon t gjitha institucionet vendase dhe t huaja, shoqatat dhe individt q u bn pjes e ktij procesi. Mund t veojm n kt drejtim prfaqsuesit e pushtetit vendor, Zyrn e 14

Avokatit t Popullit, CRCA-n, Save the Children, Aleancn pr Fmijt, Kshillin Rinor Shqiptar, Parlamentin e t Rinjve, Qeverit e Nxnsve, etj.

OBJEKTIVAT KRYESORE T STRATEGJIS KOMBTARE PR FMIJT 1. Ngritja e strukturave dhe sigurimi i burimeve t mjaftueshme financiare e njerzore, pr t realizuar detyrimet q rrjedhin nga Konventa Pr t Drejtat e Fmijve dhe nga Strategjia Kombtare pr Fmijt, pr krijimin e nj vendi t denj pr ta. 2. Sigurimi i mundsive t barabarta pr t gjith fmijt, pavarsisht nga mosha, gjinia, etnia, aftsia e kufizuar, statusi i lindjes etj. 3. Vazhdimsia e procesit q siguron respektimin e interesave t fmijve, t drejtn e informimit dhe t liris s shprehjes dhe pjesmarrjen e tyre n t gjitha shtjet q lidhen me ta n familje, n shkoll dhe n institucione t tjera. 4. Ngritja e sistemit t institucioneve dhe marrja e masave t tjera t domosdoshme, pr t mbrojtur fmijt nga t gjith format e dhuns, t shfrytzimit dhe nga keqtrajtimet. 5. Sigurimi i jetess s fmijve n mjedis familjar, dhe vetm n pamundsi t ksaj, ofrimi i kujdesit alternativ, ku prparsi t ket kujdesi n familjet sociale.

15

6. Prsosja e kuadrit ligjor n fushn e birsimeve, duke synuar birsim t sigurt dhe t prshtatshm pr fmijt, nprmjet Komitetit Shqiptar t Birsimit. 7. Rritje e kujdesit pr tu krijuar shanse t barabarta fmijve me aftsi t kufizuara. 8. Prmirsimi i kujdesit dhe shrbimit shndetsor pr nnn dhe fmijn, me synim arritjen e standardeve normale n kt shrbim. 9. Ndrtimi i sistemit arsimor bashkkohor, duke garantuar q t gjith fmijt t msojn n kushte t prshtatshme dhe t prfundojn arsimin e detyruar. 10. Reduktimi i numrit t fmijve q punojn dhe garantimi i sistemit t mbrojtjes s tyre. 11. Ulja e numrit t fmijve t rrugs dhe ngritja e shrbimeve q i mbrojn dhe zhvillojn ata. I.MBIJETESA E FMIJVE a. Shndeti i fmijve. Pr t pasur nj shndet dhe zhvillim t mir t fmijve, kujdesi duhet t filloj q n periudhn parakonceptuale, duke vazhduar me kujdesin para dhe gjat lindjes. E rndsishme sht q t gjitha grat t fillojn nj shtatzni t dshiruar, n kohn e pjekuris sociale dhe biologjike, t ushqehen si duhet, t sigurojn shndet t mir, t msojn si t mbrojn veten e tyre dhe foshnjn gjat shtatznis dhe pr kujdesin fizik dhe tu garantohet mbshtetje emocionale n periudhn kritike t jets pr fmijn e tyre. Shrbimeve shndetsore cilsore pr kujdesin para dhe pas lindjes duhet tu ofrohen t gjitha nnave q kan nevoj pr t. Aktualisht ndjekja e shtatznis dhe e shndetit t gruas s moshs riprodhuese bhet kryesisht nga qendra t specializuara, q jan kshillimoret e nns, t cilat jan t vendosura n t gjitha qytetet e vendit n shrbimin e Kujdesit Shndetsor Parsor dhe reparteve Obstetrik-Gjinekologjik n spitalet e rretheve.

16

Kujdesi para, gjat dhe pas lindjes pr gruan shtatzn ofrohet nga personeli i qendrave shndetsore n fshat, (infermiere-mamia dhe mjeku i familjes) nga kshillimoret e gruas n qytete (mamia dhe specialisti obstetr gjinekolog) dhe nga repartet e obstetrikgjinekologjis n spitalet e rretheve. Nga t dhnat e kryera nga disa survejime t UNICEF, OBSH, etj, rezulton se rreth 95 % e grave kan marr kujdes para lindjes, pra gjat shtatznis, nga nj personel i aft mjeksor. N zonat urbane ky kujdes sht ofruar n rreth 73% nga mjeku specialist dhe 17 % nga mami-infermieret, ndrsa n zonat rurale ky raport sht i kundrt, ku rreth 50% e kujdesit ofrohet nga mami-infermiere. Por duhet thn se niveli cilsis s shrbimit paralindjes, i ofruar nga personeli mjeksor, mbetet ende jo i mir sidomos n drejtim t kshillimit, promocionit dhe edukimit t gruas shtatzn, familjes dhe t gjith komunitetit. Nj element ky pr nj lindje t sigurt dhe mbijetesn e nns dhe fmijs s porsalindur sht prania e nj stafi t aft teknikisht pr t asistuar n lindje, t pajisura me mjetet dhe pajisjet e nevojshme pr t menaxhuar si duhet n koh komplikacionet e mundshme. Shum i rndsishm n kt moment sht vendi i lindjes. Ushqyerja e mir e nns sht shum e rndsishme pr shndetin e fmijs. Ushqyerja dhe shndeti jo i mir jan pjes e nj cikli t vazhdueshm gjat gjith jets s individit; ushqyerja jo e mir on n smundje dhe smundja shkakton prkeqsimin e mtejshm t gjendjes nutricionale. Kto pasoja ndjehen m shum tek foshnjat dhe fmijt e vegjl q vuajn pasojat e nj kequshqyerje, duke pasur kshtu rrezik m t madh pr vdekje dhe paaftsi t prjetshme. Por duhet thn se fmijt q vdesin prfaqsojn vetm nj pjes t vogl ose majn e ajsbergut t pasojave t rnda shndetsore q kan deficitet nutricionale. Kequshqyerja e nns, ushqyerja jo e mir me gji dhe ushqyerja plotsuese mbas moshs 6 muajshe, jan rreziqe t mdha pr shndetin e fmijve t mbijetuar. Programi Kombtar i Ushqyerjes n vitin 1990 tregoi se 53 % e grave shtatzna (kryesisht moshat 25-29 vje), ishin me anemi. Megjithse studimet pr nutricionin kto vitet e fundit mungojn, nga ndryshimet social ekonomike q ka psuar vendi, ekspertt theksojn se pr at pjes t popullats q mund ta prballoj, ka nj prmirsim t ushqyerjes duke e pasuruar me produktet e qumshtit, zarzavatet dhe frutat. Planifikimi Familjar luan rol ky n prmirsimin e riprodhues, sepse vepron n tre komponent ky si jan: - Shndeti i nns, duke distancuar lindjet, 17 shndetit

-

Shndetin e fmijs duke krijuar mundsi nns pr prkujdesjen, rritje dhe lidhjen e fort psikoemocionale me fmijn Parandalimin, edukimin dhe ofrimin e mjeteve mbrojtse kundr Infeksioneve Seksualisht t Transmetueshme (IST) dhe HIV/AIDS.

Planifikimi Familjar ofrohet n Kshillimoret e Gruas n qytet dhe n repartet e Obstetrik-Gjinekologjis n Spitalet e qyteteve, dhe nga mjeku i prgjithshm, ose mjeku i familjes, n Qendrn Shndetsore n fshat. Aktualisht n shkall vendi shrbimi i planifikimit familjar ofrohet n 300 qendra shndetsore t Planifikimit Familjar. Vdekshmria foshnjore (vdekjet e fmijve 0-1 vje pr 1000 lindje te gjalla) pr dhjetvjearin e kaluar sht ulur afrsisht me 1/2 e nivelit t viteve 90-t (nga 35 pr 1000 lindje gjall n 15.1 pr 1000 lindje n vitin 2004), por krahasuar me vende t tjera t rajonit evropian, mbetet n nivele t larta. Reduktimi deri n 10 pr 1000 lindje t gjalla deri ne vitin 2015 i shkalls s vdekshmris foshnjore deri 5 vje, sht nj nga sfidat e sektorit t shndetsis n kuadr t Objektivave t Zhvillimit t Mijvjearit. Gjat viteve n vazhdim nj poes i rndsishm sht zbatimi i menaxhimit t integruar ambulator t smundjeve t fmijris pr vlersimin trajtimin dhe kshillimin e kombinuar pr smundjet kryesore t fmijs. Vdekshmria foshnjore pr 1000 lindje pr vitet 1993-2003 1993 35.4 1994 28.3 1995 30.0 1996 25.8 1997 22.5 1998 20.5 1999 17.5 2000 16.0 2001 17.5 2000 17.3 2003 15.5

Smundjet e rrugve t frymmarrjes, smundjet t porsalindurve dhe smundjet diarreike jan shkaqet kryesore t ksaj vdekshmrie. Kto jan t lidhura kryesisht me kushtet jo t mira t jetess dhe higjiens, mungesn e akcesit ndaj shrbimeve shndetsore, njohuri jo t mira t personelit shndetsor lidhur me ndjekjen dhe trajtimin e smundjeve kryesore t fmijris, si dhe nivelin e pamjaftueshm t edukats dhe njohurive t nns, familjes dhe komunitetit, veanrisht n drejtim t mirrritjes, ushqyerjes s fmijs dhe kujdesit pr shndetin e fmijs. Smundjet e rrugve t frymmarrjes zn vendin e par n vdekjet e fmijve 0-5 vje n vendin ton. N vitin 1991-1993 ato prbnin rreth 42% t vdekshmris foshnjore. Duhet theksuar se vdekshmria

18

foshnjore nga kto smundje sht ulur n vitin 2000 n krahasim me vitin 1990. N shrbimet e fmijs sht realizuar futja e protokolleve t menaxhimit t integruar ambulator pr smundjet e fmijris (MISF, strategjia e OBSH/UNICEF) pr vlersimin, trajtimin dhe kshillimin e kombinuar t fmijs s smur n drejtim t smundjeve kryesore t fmijris, smundjet e rrugve t frymmarrjes, diarreike, ushqyerjen, vaksinimin n shrbimet e kujdesit shndetsor pr fmijt (mjek familje, mami, infermiere). Futja e ktyre protokolleve pr ndjekjen e fmijs 0-5 vje nga mjekt e familjes dhe mamit n dy rrethe pilot ka prmirsuar mjaft punn, duke ndikuar n prmirsimin e treguesve t vdekshmris dhe smundshmris fminore. N kto dy rrethe pr nj periudh tre vjeare pati nj ulje t ndjeshme t vdekshmris foshnjore. Gjithashtu ka filluar zbatimi i ktyre protokolleve n dy prefektura t tjera, n Elbasan dhe n Dibr. Ushqimi i nns dhe fmijs N themelet e nj zhvillimi t mir dhe t shndetshm qndron ushqyerja, ndrkoh q nj ushqyerje jo e mir on n smundje e cila prkeqson gjendjen nutricionale. Foshnjat jan grupmosha m e ndjeshme e ktyre pasojave, duke pasur kshtu rrezikun m t madh pr vdekje dhe pr paaftsi t prjetshme. Kequshqyerja e nns, ushqyerja jo e mir me gji dhe ushqyerja plotsuese mbas moshs 6 muajshe, jan rreziqet m t mdha pr shndetin e fmijve. Ushqyerja me gji, konsiderohet si nj nga treguesit kryesor t shndetit dhe mirrritjes s fmijve. N vitin 1998, u krye studimi pr Monitorimin e ushqyerjes me gji n shtat rrethe t vendit. Rezultatet treguan se ndonse 94 % e nnave fillonin ushqyerjen ekskluzive me gji n maternitet mbas muajit t par deri n muajin e gjasht t jets, incidenca e ushqyerjes me gji ulej nga 70% n 11%. Pr t prmirsuar kt situat, n shtator t vitit 1999, u miratua ligji mbi Nxitjen e Ushqyerjes me gji, mbshtetur n Kodin ndrkombtar t Marketingut t zvendsuesve t qumshtit t gjirit. Qllimi i ktij ligji sht t kontribuoj pr sigurimin e nj ushqimi t sigurt, t prshtatshm dhe t mjaftueshm pr fmijt, nprmjet mbrojtjes dhe nxitjes s ushqyerjes me gji, si dhe sigurimin e nj prdorimi t drejt t zvendsuesve t qumshtit t gjirit, kur kta jan t nevojshm, mbi bazn e nj informacioni t prshtatshm dhe nprmjet tregtimit dhe shprndarjes s tyre. Ky ligj rregullon tregtimin dhe praktikat e lidhura me t, t produkteve t zvendsuesve t qumshtit t gjirit, prfshir ktu edhe qumshtin 19

industrial e produkte t tjera t qumshtit, kur ata tregtohen, ose paraqiten si t prshtatshm, me ose pa modifikime, pr prdorim si zvendsues t pjesshm, ose total t qumshtit t gjirit. Pr t nxitur ushqyerjen me gji n institucionet tona shndetsore po prhapet iniciativa e SPITAL MIK I FMIJS (OBSH/UNICEF). Tashm q nga korriku 1998 ne kemi spitalin e par q ka marr ertifikatn si SPITAL MIK I FMIJS, Materniteti i Lezhs, q ishte spitali i till i par n Ballkan, ndrsa Spitali Universitar Obstetrik Gjinekologjik Tiran ka marr nj ertifikat nxitje. N vitin 2000 n Shqipri edhe materniteti i Fierit, i cili z vendin e tret n vend prsa i prket numrit mesatar vjetor t lindjeve u vlersua si SPITAL MIK I FMIJS. Gjendja e ushqyerjes me gji n vendin ton sht prmirsuar ndjeshm, krahasuar me t dhnat e studimit t vitit 1998. Dallimet e ndjeshme n treguesit midis qyteteve ku sht kryer nj ndrhyrje si trainimi i personelit shndetsor, dhe atyre ku nuk sht br asnj ndrhyrje, shtrojn nvojn e marrjes s masave t organizuara.. Praktikat e paprshtatshme t ushqyerjes s fmijve t vegjl jan nj shkak madhor pr fillimin e kequshqyerjes tek fmijt dhe nga shkaqet me te rndsishme t vdekjeve t fmijve t vegjl. Fmijt q nuk ushqehen me gji kan rreth 6 her m shum shanse pr t vdekur n muajt e par t jets s tyre. Mbas muajit t gjasht t jets foshnjat hyjn n nj periudh shum vulnerabl t ushqyerjes plotsuese, periudha e tranzicionit q kalohet tek ushqyerja me ushqimet e familjes. Incidenca e malnutricionit n moshat 6-18 muajsh sht m e rritur n kt periudh dhe mungesat n kt mosh jan t vshtira pr tu kompensuar n moshn e rritur. Mungesat n micronutrient si vitamina A, hekur, jod, zink, q jan t prhapura, prbjn nj shkak pr smundshmrin dhe vdekshmrin veanrisht tek fmijt e vegjl. Si rrjedhoj e ushqyerjes jo t mir, infeksioneve t prsritura dhe parazitazave t shumta, anemia tek fmijt sht e lart. Efektet e nj ushqyerje t mir gjithashtu vazhdojn m tej n jetn e fmijs duke uar n nj performanc t ult n shkoll dhe dmtime t tjera t zhvillimit intelektual dhe social. Shqipria n studimet e kryera para viteve 90 pr malnutricionin raportonte se rreth 30% e fmijve 0-2 vje vuanin nga forma t rnda t malnutricionit. Fmijt q jetonin n zonat malore treguan prqindje m t lart (32%) malnutricioni se ato q jetonin n zonat fushore (24%) Diferencat m t mdha n malnutricion u pan gjithashtu edhe midis pjess jugore t vendit (18%) dhe asaj t veriut (30%), q reflekton gjndjen social-ekonomike t vendit. Dhe s fundi zonat

20

rurale (35,1%) kan rezultuar m t prekura nga malnutricioni se ato urbane (17,2%). Mbas viteve 90, n studimet e kryera nga ISHP dhe shoqata t ndryshme joqeveritare, rezultoi se megjithse incidenca e malnutricionit sht e ulur, ende mbetet n shifra jo t knaqshme. N rezultatet e studimeve t kryera gjat ktyre viteve rezulton se gjat periudhs 10 vjeare t tranzicionit ka ndryshuar profili i malnutricionit. Vrehet nj prmirsim i situats s malnutricionit t forms s rend. Kshtu prevalenca e malnutricionit sht br pothuajse e ngjashme si n zonat urbane dhe rurale (kjo ndoshta e lidhur me migracionin e brendshm nga zonat rurale dhe mbipopullimin e zonave urbane). Mosha m e prekur sht prsri grup mosha 1-2 vje (20.1%) q si u prmend reflekton praktikat jo t mira t fillimit t ushqyerjes solide/ushqyerjes plotsuese, q ka lidhje me punn dhe njohurit jo t mira t personelit shndetsor lidhur me kshillimin pr ushqyerjen e fmijs si dhe me edukimin e nnave pr kujdesin pr mirrritjen e fmijve (UNICEF MICS Survey 2000). Nga studimet e kryera n vitin 1993 rezultoi se pamjaftueshmria e rnd jodike ishte gjithashtu nj problem. Mbshtetur mbi kto rezultate Ministria e Shndetsis s bashku me UNICEF/OBSH, filloi nj strategji kombtare afat shkurtr dhe afat gjat pr eliminimin e rregullimeve jodike n vend. Strategjia afat-shkurtr konsistoi n shprndarjen e ampulave dhe tabletave me jod n Qendrat Shndetsore t vendit pr popullsin e atyre zonave q ishin m t prekura nga defienca jodike. Strategjia afat gjat e prgatitur nga MSH konsiston n jodizimin e krips s gjells dhe krips shtazore. N vitin 1997 u prgatit nj Vendim i Kshillit t Ministrave ku urdhrohej q e gjith kripa e importuar n vend t jet e jodizuar. U krijua Komiteti Kombtar pr Kontrollin e rregullimeve nga Pamjaftueshmria Jodike me pjesmarrje ndrministeriale, OJQ, specialist t fushs etj, i cili ka ndrmarr disa iniciativa n kt drejtim. N Shqipri mungojn t dhnat n nivel kombtar pr pamjaftueshmrin e Vitaminave si vitamina A. Nga nj studim pilot i br n Qendrn Spitalore Universitare Nn Tereza, Shrbimi Pediatrik, pr t prcaktuar deficitet nga disa mikronutrientet n fmijt 0- 6 vje u vu re se pamjaftueshmria e Vitamins A u konstatua ne 49% t fmijve t studjuar (1994). Fmijt me smundje diarreike dhe pulmonare ishin m t rriskuar ndaj ksaj pamjaftueshmrie. T dhnat e studimit treguan gjithashtu se fmijt e ushqyer me gji jan m t mbrojtur ndaj ktij deficiti. 21

Pr kt arsye n protokollet e ndjekjes s fmijve 0-6 vje nga Kshillimoret e Fmijve n vendin ton rekomandohet dhnia e vitamins A atyre fmijve q kan probleme malnutricioni, rakiti, apo infeksione t prsritura ndrsa vitamina D sht e detyrueshme pr t gjith fmijt e moshs 0-3 vje. Vaksinimi i fmijs sht nj tjetr prioritetet pr shndetin e fmijs. Shqipria ka nj skem vaksinimi t detyrueshme kundr smundjeve kryesore ndryshme q shfaqen gjat periudhs s fmijris. Studimet kan treguar se mbulesa vaksinale sht e lart mbi 95% t fmijve. N vitin 2002 Shqipria u ertifikua nga OBSH si vendi pa Poliomielit. Shqipria ka tashm nj Plan Kombtar Veprimi pr Imunizimin 20012010 dhe Qeveria sht pjes e partnershipit n Aleancn globale t Vaksinimit dhe Imunizimit. Organizimi i shrbimeve shndetsore pr fmijt a) N Kujdesin Shndetsor Parsor Shrbimi pr fmijt n kujdesin parsor fillon q n zonat rurale ku jan ambulancat me personel t mesm mami-infermiere, por edhe nn kontrollin mjeksor t mjekut t familjes n Qendrn Shndetsore. Qendrat shndetsore jan t vendosura n nivel komune dhe n to ka zakonisht mjek familje, ndonjher pediatr si dhe mami-infermiere, t cilt ndjekin t gjith problematikat e mirrritjes dhe zhvillimit t fmijve 0-14 vje. N qytet shrbimi parsor pr fmijt mbulohet nga kshillimoret e fmijve, t cilat ndjekin mirrritjen dhe zhvillimin e fmijve 0-6 vje dhe shrbimet pr smundjet pediatrike t vendosura pran poliklinikave t lagjeve t qyteteve, t cilat ndjekin fmijn e smur deri n moshn 14 vje. b) N nivelin dytsor : N t gjitha spitalet e rretheve ky shrbim ofrohet nga repartet e pediatris s prgjithshme. c) N nivelin tretsor Ky shrbim aktualisht ne vendin ton ofrohet nga Spitali Pediatrik pran Qendrs Spitalore Universitare Nn Tereza" Tiran, Qendra Kombtare pr Mirrritjen dhe Zhvillimin e Fmijve, krijuar n zbatim t VKM nr.325, dat 23.06.2000. Ajo u ngrit si nj qendr diagnostikuese e trajtuese pr problemet e zhvillimit, si nj qendr trajnimi dhe pr realizimin e studimeve shkencore n lidhje me mirrritjen dhe zhvillimin e fmijve. 22

far pritet n t ardhmen: Prmirsimi dhe integrimi i strukturave shndetsore t fmijs dhe t gruas n t tre nivelet e kujdesit shndetsor. Prmirsimi i cilsis s shrbimeve t nns dhe fmijs n tre nivelet e kujdesjes, nprmjet unifikimit t protokolleve standard pr ndjekjen e shndetit t nns dhe t fmijs, Prmirsimi i nivelit shkencor dhe teknik i njohurive t personelit shndetsor, nprmjet trajnimit t vazhdueshm t gjith personelit shndetsor q punon n kto shrbime. Plotsimi dhe prmirsimi i kuadrit ligjor pr mbrojtjen e shndetit t nns dhe fmijs Sensibilizimi dhe mobilizimi i gjith shoqris, pr t kuptuar se kujdesi pr gruan dhe fmijn nuk sht detyr vetm e shndetsis, por prbn nj prioritet kryesor pr vendin.

Fmijria e hershmeZhvillimi dhe kujdesi pr fmijrin e hershme (ZHKFH). Fmijria e hershme prcaktohet si periudha e jets s fmijs, nga formimi deri n moshn tetvjeare dhe prfshin ndrthurjen e shndetit, ushqyerjes dhe stimulimit intelektual, krijimin e mundsive pr studimin dhe t msuarin aktiv, si dhe sigurimin e kujdesit emotive dhe shoqror pr t cilat ka nevoj fmija me qllim q t realizoj potencialin e vet njerzor dhe t luaj nj rol aktiv n familje dhe n shoqri. N Shqipri ndrhyrjet komplekse pr fmijrin e hershme jan ende n nj faze embrionale. N vitin 2003 u krijua pr her t par nj Task Forc Ndrsektoriale pr Fmijrin e hershme dhe u prcaktuan objektiva konkrete pr kt grupmosh. Ministria e Arsimit, e cila z nj pesh kryesore n ZHKFH pr moshn 3-6 vje, parashikon si objektiv t sajin prfshirjen 100% t fmijve t moshs 5-6 vje dhe 50-70% t atyre 3-5 vje n institucionet parashkollore deri n vitin 2015. Ajo ka si objektiv edhe shtrirjen e metodologjive bashkkohore q vn n qendr t veprimtaris edukative fmijn, reformimin e kurikuls universitare t degs s msuesis pr sistemin parashkollor, krijimin e sistemit t kualifikimit pr msuesit dhe prmirsimin e kuadrit ligjor q do t mbshtes decentralizimin e sistemit parashkollor.

23

Ky sektor ka pasur si objektiv funksionimin normal t institucioneve parashkollore pr moshn nga 0-3 vje, prmirsimin e infrastrukturs nprmjet rritjes s investimeve n infrastrukturn parashkollore (erdhet). N kuadrin e decentralizimit jan n fokus zonat e varfra dhe t margjinalizuara, ku ndihet nevoja e ngritjes s shrbimeve pr kt grup mosh dhe trajnimi dhe aftsimi i punonjsve t pushtetit lokal n zbatimi t politikave t shrbimeve sociale. Ministria e Puns dhe shtjeve Sociale si objektiv pr fmijrin e hershme ka plotsimin e nevojave dhe sigurimin e shrbimeve pr fmijt me nevoja t veanta t moshs 0-6 vje, si fmij jetim a me nj prind, me aftsi t kufizuara, nga familje me probleme ekonomike dhe sociale etj. Kjo po realizohet duke ndihmuar familjen biologjike dhe rikthimin e fmijs n t, duke siguruar familje birsuese, brenda dhe jasht vendit, duke ngritur shtpit familje, shrbimin e kujdestaris dhe familjet kujdestare etj. Pr realizimin e ktij objektivi sht punuar n kto drejtime: Pr fmijt jetim (pa prindr, t braktisur) ose t familjeve me probleme ekonomike e sociale nga 0-6 vje po punohet tu krijohen kushtet pr mirrritjen e tyre n institucionet e shrbimeve rezidenciale publike, si n Kor, Shkodr, Vlor, Durrs, Tiran, si dhe n institucionet e shrbimeve jopublike si n Elbasan, Gjirokastr, Tiran. Pr kt grup moshe po punohet n kuadr t decentralizimit t shrbimeve sociale, pr t ulur n mnyr t ndjeshme shrbimet e tipit rezidencial dhe pr ti zvendsuar me lloje alternative shrbimesh, q kan si synim rritjen e fmijs n mjedis familjar. Pr kt n bashkpunim me OJF-t po punohet pr kthimin e fmijs n familjen biologjike duke krijuar kushtet e nevojshme, n pamundsi t ksaj, vendosjen e fmijs n familjen kujdestare (Evry child), birsimin e hershm t fmijs etj. Shteti ka shtuar investimet, pr t prmirsuar infrastrukturn e institucioneve rezidenciale, sht shtuar fondi pr pajisje, jan prmirsuar programet e trajtimit t fmijve, sht rritur niveli i stafeve nprmjet trajnimeve periodike etj.

-

-

Pr fmijt nga 0-6 vje me aftsi t kufizuar

24

-

Po punohet pr sigurimin e sa m shum shrbimeve pr kt kategori, duke u orientuar nga shrbimet ditore dhe n familje. Deri tani ofrohen: shrbime rezidenciale n 5 qendra zhvillimi publike si dhe funksionojn rreth 7 qendra ditore pr fmij me AK, t ngritura nga OJF-t, n t cilat aplikohen modele t reja shrbimesh, q synojn integrimin e fmijve nprmjet shoqrizimit dhe veprimtaris. Trajtohen me pages paaftsie sipas vlersimit t Komisionit Mjeksor dhe sipas prcaktimit t grupit mund t prfitojn edhe kujdestar. Po punohet pr ndrgjegjsimin e prindrve pr t pranuar sa m hert paaftsin e fmijs dhe n kt proces rol ka luajtur depistimi i hershm i aftsis s kufizuar, i cili n mjaft raste sht realizuar nga shrbimet n familje t ofruara nga OJF-t.

far pritet n t ardhmen? Prpunimi i nj plani kombtar pr fmijrin e hershme, ku t planifikohet nj pun e integruar pr kt grupmosh me ministrit e linjs. Mbshtetja pr krijimin e nj strukture t veant pr fmijt, brenda s cils t ket nj departament pr fmijrin e hershme. Sigurimi i rritjes s financimeve q shkojn pr kt grupmosh brenda buxheteve t ministrive prkatse. Prpunimi i politikave dhe strategjive pr t krijuar mundsi pr arsim parashkollor pr t gjith fmijt 0-6 vje, veanrisht atyre 5-6 vje, n nj afat m t shkurtr kohor, duke grshetuar prpjekjet me modele t suksesshme komunitare t zbatuara nga organizata joqeveritare. Sigurimi i nj sistemi statistikor specifik t dhnash sipas rajoneve, gjinis, grupmoshave, etj. Sigurimi i legjislacionit t nevojshm q do t lejoj funksionimin normal dhe ndarjen e detyrave pr procesin e decentralizimit Rishikimi i ligjeve q trajtojn problemet shndetsore t nns dhe t fmijs Prmirsimi i legjislacionit penal, duke patur parasysh mbrojtjen e veant t fmijs nga t gjitha fenomenet q paraqesin rrezikshmri pr jetn e tyre. Lidhja e Akt-Marrveshjes me shtete t tjera pr ekzekutimin e vendimeve gjyqsore n lidhje me zbatimin e detyrimit t njrit prej prindrve pr t dhn pensionin ushqimor pr fmijn.

25

Fmijt jetim, me nj prind dhe me probleme sociale Politika pr mirrritjen dhe mbrojtjen e fmijve bazohet n parimin themelor q ata duhet t rriten n nj mjedis t sigurt dhe familjar, mundsisht n familjet e tyre natyrore. N rastet kur nuk realizohet kjo, ata duhet t rriten n siguri dhe t mbrojtur nga abuzimet kudo qe ndodhen si n prkujdesjen e familjeve te tyre, ashtu edhe n at zvendsuese. N prputhje me statistikat administrative dhe vlersimet nga studimet e ndryshme n nivel kombtar, rezulton se 402 fmijt jetim e me probleme sociale jetojn n institucione rezidenciale publike, rreth 200 fmij jetojn n qendrat rezidenciale jopublike dhe rreth 16 000 vlersohet t jet numri i fmijve jetim pa prindr ose me nj prind, q jetojn n familje ose n komunitet. Shrbimet pr fmijt jetim ofrohen: - Nga pjestar t familjes ose t afrm t jetimit, duke u mbshtetur n traditn shqiptare t kujdesit pr fmijt jetim. - Nga 9 shtpi fmijsh publike dhe 6 qendrat rezidenciale jopublike, - Nga familjet sociale q kan birsuar fmij, si brenda vendit, ashtu dhe jasht tij. - Nga shrbimi i kujdestaris. 1. Fmijt jetim, t braktisur dhe me probleme sociale q jetojn n institucione N institucionet rezidenciale, ve fmijve jetim, vendosen edhe fmij t tjer, q pr arsye ekonomike ose shoqrore nuk mund t jetojn pran familjeve biologjike. Pr fmijt q jetojn n institucione jan br prpjekje q tu ofrohen shrbime t nj cilsie t knaqshme, t cilat kan ardhur duke u prmirsuar, si rezultat i asistencs s eksperteve apo donatorve dhe modeleve t shrbimeve t OJF-ve q synojn kthimin e fmijs n familjen biologjike, sigurimin e nj familjeje sociale si dhe prmirsimin e kushteve n kto institucione. Jan modeluar shtpit-familje, ku fmijt jetojn n kushtet e mjedisit familjar. Megjithat, ende vihen re problemet e mposhtme: - Nuk ka t dhna t sakta t fmijve jetim, me nj prind apo me probleme sociale dhe nevojat e tyre pr shrbime,

26

-

N institucione shrbimet nuk arrijn ende standardet e cilsis, jan larg jets s fmijs n familje dhe fmijt nuk prgatiten pr jetn e pavarur, Mungojn programet e trajtimit pr fmijt jetim q nuk vazhdojn shkollat e mesme dhe kan rezultate t ulta n msime, Jan m t rrezikuar nga abuzimi seksual, shtatznia e hershme dhe prfshirja n rrjetet e trafikut dhe t prostitucionit, Nuk jan t siguruar me strehim dhe pun pas mbarimit t shkolls, Nuk mbahen parasysh t drejtat e fmijve pr zgjedhjen e shkolls, profesionit, pr institucionin ku dshiron t rrij, Jan t pamjaftueshme shrbimet alternative.

2 Fmijt jetim pa prindr ose me nj prind q nuk jetojn n institucione Fmijt jetim pa prindr ose me nj prind q nuk marrin shrbime sociale n institucione ndeshen me probleme t tjera: - Nj pjes e fmijve prfitojn pension familjar dhe jetojn me prindin ose me t afrmit, por ka edhe mjaft raste q fmijt nuk prfitojn pension, sepse prindi/prindrit, nuk kan qen t siguruar dhe n kto kushte fmija nuk ka mbshtetje ekonomike. - Ka pak t dhna nga pushteti vendor pr fmijt jetim q nuk jetojn n institucione dhe sidomos pr gjendjen e tyre ekonomike dhe sociale. - Mungojn struktura t shrbimeve social n njsit vendore dhe nuk jan identifikuar t dhna pr fmijt jetim, me probleme ekonomike e sociale dhe nevojat pr mbrojtjen e tyre. - Nuk ka programe t mjaftueshme pr mbshtetjen e nnave kryefamiljare, familjeve me shum fmij ose me probleme t mprehta sociale dhe me AK, si jan ato pr punsimin, trajnimin profesional, etj. - Nuk ushtrohet asnj autoritet mbi familjen kur vrehen raste neglizhence, abuzimi, dhune ndaj fmijs brenda familjes pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve dhe prgjegjsin e prindrve. - Nuk ka qndrim shtrngues ndaj prindrve q braktisin fmijt ose nuk i drgojn ata n shkoll. - Nuk ka nj ligj pr shrbimin e kujdestaris, i cili do t siguronte rregullat pr familjet kujdestare dhe mbshtetje ekonomike pr t afrmit q marrin n kujdestari fmijt jetim. far pritet n t ardhmen?

27

T nxiten dhe zhvillohen shrbime alternative t prkujdesjes, si shrbimet ditore, sigurimi i familjeve kujdestare dhe birsuese, n mnyr q fmijt te qndrojn ne qendra rezidenciale pr nj kohe sa me te shkurtr dhe tu sigurohet mjedis familjar. T mbshtetet familja pr t siguruar q fmija t rritet n mjedisin familjar. Rishikimi i legjislacionit q trajton problemet e fmijve jetim, hartimi i nj ligjeve Pr kujdestarin, Pr organizimin dhe veprimtarin e Komitetit Shqiptar t Birsimit si dhe prmirsimi i ligjit Pr statusin e jetimit. T synohet q fmijt nn 8 vje t mos vendosen n prkujdesje rezidenciale, prve se n raste emergjencash dhe pr nj koh shum t shkurtr. T nxitet dhe t mbshtetet ngritja, zhvillimi dhe shprndarja n t gjith territorin e shrbimeve komunitare pr fmijt. T punohet pr reduktimin e krkess pr vende n qendrat rezidenciale duke i dhn prioritet edukimit publik, si n aspektin e planifikimit familjar, puns me vajzat nna n maternitetet pr t parandaluar braktisjen e fmijs, njohjen dhe mbshtetjen me shrbime alternative familjet n vshtirsi pr t mos i uar fmijt n institucione. T hartohen dhe miratohen brenda qershorit 2005 standardet e shrbimeve pr institucionet rezidenciale dhe brenda vitit 2005 t fillojn nga zbatimi. Brenda vitit 2005 do t hartohen standardet e shrbimeve pr fmijt (pr t gjitha llojet e shrbimeve) dhe brenda vitit 2006 do t vihen n zbatim. T rritet krkesa pr cilsin e shrbimeve nga t gjith ofruesit, duke siguruar licencimin e shrbimit nga do ofrues, publik, privat ose i OJF-ve. T ngrihet nj sistem informacioni nga njsit e qeverisjes vendore deri n nivel qendror pr fmijt jetim, me nj prind dhe me probleme sociale dhe nevojat e tyre, i cili do t shrbej si pr planifikimin e shrbimeve n nivel vendor, ashtu dhe pr prpunimin e politikave n nivel qendror. Fmij me aftsi t kufizuar

N janar t 2005 Kshilli i Ministrave miratoi Strategjin Kombtare pr personat me aftsi t kufizuar, ku n thelbin e saj, qndronte parimi i barazimit t mundsive pr PAK. Ndonse n kt strategji problemi i aftsis s kufizuar sht par n shumanshmrin dhe jovemas pr fmijt, aty vihet theksi n punn parandaluese pr aftsin e kufizuar, q n fmijrin e hershme dhe parashikohen masa pr rehabilitimin dhe integrimin e fmijve duke iu dhn shansin q t ndjekin 28

shkolln, t marrin pjes n jetn shoqrore dhe t aftsohen pr jetn. Deri tani n prprputhje me legjislacionin n fuqi dhe programet q zbatohet aktualisht pr PAK, fmijt e lindur me aftsi t kufizuar ose t br t till deri n moshn 21 vje prfitojn: - Mbshtetjen nprmjet nj pagese pr aftsin e kufizuar n kesh, me qllim q familja t prmbush nevojat e veanta t fmijs me AK. - Fmijt me aftsi t kufizuar me statusin e t verbrit dhe para dhe tetraplegjikut marrin 200% te pagess s aftsis s kufizuar ne rastet, kur vazhdojn shkolln e mesme dhe 300% te pagess, kur vazhdojn shkolln e lart. - Pages kujdestarie pr fmijn me AK q nuk mund t kujdeset pr veten sipas vendimit t KMCAP. - Fmijve me aftsi t kufizuara u ofrohen shrbime n qendrat rezidenciale t zhvillimit, t cilat kan ngritur pran tyre edhe shrbime ditore pr t prfshir sa m shum fmij me aftsi t kufizuar si dhe funksionojn disa qendra ditore jopublike t ngritura nga OJF-t, q kan ofruar modele t suksesshme rehabilitimi pr fmijt etj. dhe i kan prgatitur pr shkollimin e tyre ose n klasa t zakonshme ose n ato t integruarat. Problemet q evidentohen: - Shrbimet ditore dhe komunitare pr fmijt me AK jan ende t pamjaftueshme; - Nuk ka mbshtetje t mjaftueshme psiko-sociale pr familjen; - Nuk ka programe t mjaftueshme pr trajnimin e tyre profesional, integrimin n jetn komunitare dhe sensibilizimin e publikut; - Ka pengesa n mjedis pr lvizje dhe komunikim; - Mungon vlersimi pr AK n t gjitha fazat e zhvillimit t fmijs dhe nuk ka programe pr trajnimit t fmijve me AK sipas grup moshave; - Ka mungesa n mbshtetjen e fmijve pr t hyr n klasat e integruara. Stimulimi i pajisjes me mjete t prshtatshme pr fmijt sipas aftsis s kufizuar; - Mbeten jasht trajtimit fmijt e komunitetit rom dhe egjiptian.

Fmij t braktisur dhe t rrugs Pr kt kategori, ku prfshihen veanrisht fmij nga komunitetet etike, si rom apo jevgj ose t familjeve t varfra dhe me probleme 29

sociale, ofrohen disa shrbime ditore nga OJF-t, ku u ofrohet ndihm materiale, asistenc shkollore dhe prgatitje pr klasa t integruara, kurse kundr analfabetizmit dhe formim profesional. Por kto shrbime nuk jan t mjaftueshme dhe krkohet mbshtetje m e madhe pr familjen. Fmijt dhe mjedisi Shqetsimi pr efektet n shndetin e fmijve, t shkaktuara nga mjedisi jo i shndetshm, ka ardhur vazhdimisht n rritje. Fmijt jan t ekspozuar ndaj faktorve t till mjedisor, si ndotja e ujit, ajrit, mbeturinat, toka dhe ushqimet e kontaminuar, vendbanime jo t shndetshme, transport jo i sigurt etj. Shqipria ka qen pjesmarrse aktive n procesin e ndrmarr nga vendet e Rajonit Evropian n prgatitjen dhe zbatimin e strategjive dhe te planeve t prbashkta pr Mjedisin dhe Shndetin. Ministria Shndetsis nprmjet ISHP ka kryer t gjitha vlersimet e nevojshme lidhur me aspektet e higjiens mjedisore dhe industriale n Shqipri, ka prgatitur raportet prkatse dhe ka sensibilizuar Ministrin e Mjedisit dhe ministrit e tjera t interesuara, n marrjen e masave prkatse. Pas miratimit nga Kshilli i Ministrave t Planit Kombtar t Veprimit pr Mjedisin dhe Shndetin, duke bashkpunuar edhe me vendet e tjera t rajonit, jan trajtuar mjaft probleme q lidhen ne mnyr t drejtprdrejt apo t trthorta q lidhen me shndetin e njeriut si : - Probleme t cilsis s ajrit - Administrimi i mbeturinave spitalore , urbane etj. - Prmirsimi cilsis s ujit t pijshm - Prmirsimi i cilsis dhe siguris s ushqimeve T gjitha kto, duke bashkpunuar edhe me t gjith aktort, do t ojn n sigurimin e nj mjedisi sa m t shndetshm pr fmijt, dhe nprmjet edukimit e promocionit si dhe kujdesjeve shndetsore do t kontribuojn n mnyr t vazhdueshme n uljen e smundshmris s fmijve t shkaktuara nga ky mjedis.

II.MBROJTJA E FMIJVE Mbrojtja nga prjashtimi social i fmijve.

30

N politikat e qeveris shqiptare nj nga prioritetet e saj sht mbrojtja shoqrore e individit. Pr kt qllim n 10 vjett e fundit funksionon sistemi i mbrojtjes shoqrore, i cili synon zbutjen e varfris dhe mbshtetjen pr njerzit n nevoj pran familjeve t tyre, dhe kur nuk arrihet kjo, edhe n institucionet e prkujdesit shoqror. Ky sistem sht gjithprfshirs dhe jodiskriminues dhe zbatohet pr individt dhe familjet n nevoj nprmjet: - Programit t Ndihms Ekonomike, nga i cili prfitojn rreth 120 mij familje t varfra n qytet dhe n zonat rurale. - Programit t mbshtetjes me t ardhura t personave me aftsi t kufizuara (PAK). Nga ky program prfitojn pages rreth 57 000 mij persona me aftsi t kufizuara mendore, fizike, sensore dhe 32 mij invalid pune, pr t cilt jan vn n dispozicion 5.2 miliard lek pr vitin 2005, nga rreth 3.8 miliard lek n vitin 2003. - Shrbimeve t prkujdesjes shoqrore publike dhe jopublike, q ofrohet n qendrat rezidencial si dhe ato ditore q ofrojn shrbime publike dhe jopublike pr individ n nevoj. Pr kt sistem t mbrojtjes shoqrore do vit nga buxheti i shtetit vihen n dispozicion rreth 10 miliard lek. Gjith ky sistem krkon t mbroj familjen dhe individin nga prjashtimi social dhe veanrisht krkon q fmijt e familjeve t varfra t ken mundsi pr tu rritur n kushte optimale. Po kshtu zbatohen edhe programe t tjera si jan ato t nxitjes s punsimit dhe formimit profesional veanrisht pr familjet q jan n skemn e ndihms ekonomike ose gra kryefamiljare, nga komuniteti rom etj. Dhuna ndaj fmijve n familje, n shkoll dhe n komunitet. Fenomeni i dhuns ndaj fmijve sht sa i prhapur, aq edhe i fsheht. Ndaj ktij fenomeni ka sensibilitet n opinion, punojn edhe disa OJF t fushs s mbrojtjes t t drejtave t fmijve. Kjo lidhet me mentalitetin e familjes shqiptare q nj nga format e edukimit t fmijs sht edhe ndshkimi. Ky mentalitet , ndonse po tronditet ende ekziston. Dhuna n familje sht ende e ndjeshme, por nuk ka t dhna pr shtrirjen, format dhe ndikimet e saj tek fmijt, edhe pr shkak t mentalitetit pr t mos nxjerr problemet jasht shtpis. Ende sht zotrues koncepti se dhunimi fizik pr fmijt sht e drejt e prindit. Nuk ka mekanizma q e prballin kt dukuri. 31

N komunitet dhe n shkoll dhuna sht e pranishme n forma dhe shtrirje t ndryshme. E rndsishme sht q t ket kujdes m t madh pr prmasat, format e dhunimit, konceptet dhe sidosmos ndrgjegjsimin e fmijve dhe prindrve, edukatorve etj q nj fmij i dhunuar sht dhunues potencial pr t ardhmen. Pr t frenuar kt fenomen duhet t ngrihen sisteme mbrojtjeje dhe referimi pr rastet e dhunimit t fmijs, n familje, n shkoll ose n komunitet. Fmijt e prfshir n pun Puna e fmijve nn moshn e parashikuar me ligj sht nj dukuri q po haset dendur. Aktualisht nuk ka t dhna zyrtare pr numrin e fmijve q punojn dhe llojet e puns q ata bjn. Ka dy lloj kategorish t fmijve q punojn: 1. Fmij q punojn n sektorin formal t ekonomis, si n rrobaqepsi, fabrikat e prodhimit t kpucve, n ndrtim etj. q jan kryesisht t moshs 15-18 vje. 2. fmijt q punojn n sektorin joformal t ekonomis, kryesisht n rrug, si: shits ambulant, lypsa, pastrues t makinave n semafor etj. si dhe n nj nga format m t kqija t puns s fmijve q sht edhe trafikimi i fmijve pr qllim shfrytzimi, si pr shfrytzim seksual, pr vjedhje, prfshirje n aktivitete t paligjshme etj. Problemi i punsimit t fmijve ka qen n qendr t vmendjes s qeveris shqiptare. Ajo ka ratifikuar Konventat e ILOs Nr. 138 Mbi moshn minimale dhe nr.182 Mbi format m t kqija t puns s fmijve dhe n prputhje me standardet e Organizats Ndrkombtare t Puns (ILO), sht hartuar nj kuadr ligjor q parandalon punn e fmijve ose vendos kufizime n punsimin e tyre. N Kodin e ri t Puns rikonfirmohet mosha 16 vje si mosh punsimi pr fmijt dhe parashikohet nj mbrojtje t veant pr fmijt q punojn. Edhe ndryshimet e fundit t Kodit t Puns rikonfirmuan mbrojtjen e veant pr fmijt e punsuar, si dhe harmonizimin e legjislacionit ton me Konventat e ratifikuara. Megjithat sipas treguesve te shumfisht t nj studimi te realizuar nga INSTAT dhe UNICEF n vitin 2000 numri i fmijt q punojn ka shnuar rritje. Vlersohet se rreth 30 % e fmijve t grupmoshs 16-18 vje jan t zn n pun, veanrisht ky numr sht m i madh n fshat, ku shum fmij t ksaj moshe nuk vazhdojn shkolln, por punojn n bujqsi.

32

far sht br deri tani? Q n vitin 1999 MPS ka bashkpunuar me Programi Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijve ILO/IPEC pr forcimin e kapaciteteve institucionale publike pr t adresuar punn e fmijve. U krijua Komiteti Drejtues Kombtar pr Punn e Fmijve pr hartimin e politikave kombtare mbi punn e fmijve dhe ndrmarrjen e veprimeve q do t kontribuonin n mnjanimin progresiv t puns s fmijve, sht ngritur Njsia e Puns s Fmijve n MPS, pr organizimin dhe koordinimin e aktiviteteve lidhur me kt shtje. Po implementohen programet kombtare pr parandalimin e fenomenit t puns s fmijve dhe rehabilitimin e fmijve viktima t ktij fenomeni si dhe institucionalizimin e monitorimit t puns s fmijve nprmjet pilotimit n disa rajone t vendit. Me mbshtetjen e IPEC dhe UNICEF-i, n vitin 2004 Ministria e Puns dhe shtjeve Sociale realizoi nj studim pr rishikimin e legjislacionit kombtar pr punn e fmijve dhe harmonizimin e tij me standardet ndrkombtare, pr t nxitur modifikimet e mundshme t legjislacionit ton. Pr her t par sht hartuar nj Raport Kombtar dhe PlanStrategjik pr politikat kombtare t lidhura me punn e fmijve, ku konkretizohen arritjen dhe parashikohen masat pr t ardhmen. Rritja e kapacitetit t Inspektoratit t puns dhe partnerve social n nivel lokal pr monitorimin e formave m t kqija t saj puns s fmijve sipas standardeve t ILOs ka qen nj nga prioritetet e MPS.

-

-

-

-

-

Problemet q evidentohen: - Impakti i programeve dhe politikat pr mnjanimin e punsimit t fmijve sht ende i pamjaftueshm. - Puna e fmijve mbetet veprimtari q mbahet e fsheht nga subjektet private, kryesisht nga ato t palicensuarat. - Bashkpunimi me shkolln, familjen e komunitetin pr rritjen e ndrgjegjsimit t publikut pr parandalimin dhe eliminimin e puns s fmijve sht ende i pamjaftueshm. - Duhet t rritet dhe konkretizohet bashkpunimi ndrmjet Inspektoratit t Puns Organizatave t Pundhnsve dhe Punmarrse. - Ka tregues t pamjaftueshm pr evidentimin e punsimit t fmijve, veanrisht n sektorin informal.

33

far pritet ne t ardhmen? Prfshirja e eliminimit t puns s fmijve n politikat dhe programet e prgjithshme kombtare; Bashkpunimi dhe koordinimi ndrmjet institucioneve dhe partnerve pr reduktimin e puns s fmijve. Zbatimi i ligjit pr arsimimin e detyrueshm, kthimi n shkoll i fmijve q nuk e kan prfunduar dhe ofrimi i alternativave t formimit profesional pr t rinjt n mosh pun. Krijimi i alternativave t formimit profesional, punsimit apo ndihms pr familjart e ktyre fmijve. Institucionalizimi i sistemit t monitorimit t puns s fmijve pr evidentimin, vlersimin dhe adresimin e problemit kundr praktikave shfrytzuese t puns dhe trafikimit t fmijve. Forcimi i kapaciteteve institucionale si dhe aftsimi i inspektorve t puns dhe partnerve social. Roli i strukturave t Ministris s Rendit Publik pr mbrojtjen e fmijve Ministria e Rendit Publik nprmjet strukturave t Policis s Shtetit do t intensifikoj punn pr mbrojtjen e fmijve. Pr kt n Drejtorin Kundr Akteve Terroriste dhe Krimeve t Hapura t Drejtoris s Prgjithshme t Policis s Shtetit n Ministrin e Rendit Publik sht krijuar e funksionon Sektori pr Mbrojtjen e Fmijve, i cili ka pr mision realizimin e mbrojtjes s fmijve nga shfrytzimi, abuzimi, veprimtarit kriminale n drejtim t tyre dhe krimet q kryejn fmijt. Duke synuar mbrojtjen e fmijve n situata t dyshimta pr t shmangur trafikimin e tyre, mbrojtjen e fmijve t thirrur n gjyqe, mbrojtjen e fmijve t vendosur npr institucione, mbrojtjen e fmijve viktima t riatdhesuar, mbrojtjen e fmijve dshmitar, ndjekje serioze t birsimit ndrkombtar t fmijve, mbrojtje fmijve t huaj t pa shoqruar dhe fmijve viktima t shitjeve, mbrojtn nga shfrytzimi pr prostitucion, mbrojtjen nga pornografia, nga prdorimi dhe shprndarja e drogs, pijeve alkolike duhanit etj. Organizimin e veprimit n shkall kombtare dhe koordinimin e veprimit n kuadrin ndrkombtar policor nprmjet INTERPOL Tirana n kt drejtim. N funksion t ktij Sektori n t gjith qarqet n Drejtorit e Policis n Seksionin e Analizs dhe Koordinimit pr Krimet e Hapura ka specialist q mbulon mbrojtjen e fmijve, ndrsa Seksionet e Policis Kriminale n Komisariatet e Policis kan detyr prioritare parandalimin, zbulimin e dokumentimin e veprimtaris kriminale

34

kundr fmijve dhe nga fmijt, po kshtu edhe strukturat e Policis s Rendit dhe asaj n komunitet. Veprimtaria e ktij Sektori (shrbimi) sht e mbshtetur n aktet ndrkombtare, ligjet dhe aktet nnligjore pr kt qllim n vendin ton. Kurse n Drejtorin e Lufts kundr Krimit t Organizuar dhe Mbrojtjes s Dshmitarve, Bashkpuntorve t Drejtsis dhe Personave t Veant, nga viti 2001 funksionon Sektori i Lufts Kundr Trafiqeve t Paligjshme. N prbrje t ktij Sektori ka nga nj specialist, q ndjek problemet e trafikimit t fmijve e t qenieve njerzore. N t gjitha Drejtorit e Policis s Qarqeve n Seksionet e Lufts Kundr Trafiqeve t Paligjshme ka specialist q mbulon luftn kundr trafikimit t fmijve e t qnieve njerzore. sht prpunuar drafti pr strategjin kombtare kundr trafikimit t fmijve, sht prgatitur nj marrveshje me paln greke pr problemin e identifikimit t fmijve t pashoqruar dhe kryerjes s procedurave t rikthimit e riintegrimit t tyre n shoqri. N programet msimore t Akademis t Policis Arben Zylyftari t Ministris Rendit Publik dhe n Institutin nj vjear t Policis s Shtetit sht prfshir pr studim, Konventa e t Drejtave t Fmijs. sht planizuar q ky dokument t punohet dhe njihet nga gjith efektivat e Policis s Shtetit s bashku me Strategjin Kombtare pr Fmijt dhe paketn ligjore prkatse me qllim njohjen e t drejtave t fmijve dhe trajtimin specifik t fmijve, konform standardeve ndrkombtare e kombtare t tyre, kur ata bhen objekt i puns s policis. Fmijt n paraburgim dhe n vendet e vuajtjes s dnimit. Jan prmirsuar e po punohet n vazhdimsi prmirsimi i akteve nnligjore q normojn punn e policis n kt drejtim. sht patur n qendr t vmendjes prmirsimi i mtejshm i ambienteve t pritjes, shoqrimit dhe pyetjes s fmijve n vendkalimet kufitare, n komisariatet e policis, si dhe ato t paraburgimit t tyre deri n marrjen n dorzim nga Ministria e Drejtsis. Ligjrisht kalimi i ambienteve t paraburgimit n vartsi t Ministris s Drejtsis duhej t kishte hyr n zbatim brenda vitit 2002. Nga viti 2003 dhe deri m sot, n kundrshtim me ligjin, ato vazhdojn t jen n vartsi t Ministris s Rendit Publik.

35

Fmijt n zona t veanta t prekur nga gjakmarrja dhe hakmarrja N zona t veanta t prekura nga gjakmarrja dhe hakmarrja, Ministria e Rendit Publik nprmjet strukturave vendore t policis n Seksionet e Analizs dhe Koordinimit pr Krimet e Hapura dhe Policimit ne Komunitet n drejtorit e policis s qarqeve ka emruar specialist pr luftn ndaj krimit t gjakmarrjes dhe hakmarrjes me prioritet daljen nga ngujimi t fmijve dhe mbrojtjen e tyre n bashkpunim dhe me aktor t tjer t shtetit dhe shoqris civile. Mbrojtja nga t gjith format e shfrytzimit Fmijt e trafikuar Trafikimi i fmijve sht nj fenomen shqetsues, q sjell pasoja t rnda fizike, emocionale dhe psikologjike me rrezik pr t ardhmen e fmijve. - Fmijt e rekrutuar pr trafikim kryesisht jan nga familje me probleme ekonomike e sociale: - T karakterizuara nga dhuna n familje, abuzimi, shfrytzimi dhe /ose neglizhenca, ku prindrit nuk kane dashamirsin apo aftsin pr t ofruar mbrojtje t prshtatshme apo prkujdesje dhe ku fmija krkon nj alternative me t mir jetese. - Familje q prballen me varfrin, prjashtimin social dhe q prfshijn fmijt n pun pr t siguruar t ardhura pr mbajtjen e familjes, n dm t shkollimit dhe aktiviteteve t moshs. - Familje ku kujdesi pr fmijt sht i pakt, ku prfshihen familjet me nj prind, familjet ku njri nga prindrit ose t dy punojn jasht vendit, familjet e mdha, familjet ku prindrit jan abuzues t alkoolit, drogs apo jan me probleme t shndetit mendor apo me aftsi t kufizuara mendore, me prindr shum t rinj q nuk mund t ken aftsit dhe mundsit pr t ofruar prkujdesin e prshtatshm pr fmijt e tyre. - Fmij q jetojn n kushte t paprshtatshme jasht prkujdesit familjar (jetim, apo jetim sociale). - Familje nga t cilat jan trafikuar edhe fmij t tjer m par. - Fmijt q kan braktisur shkolln dhe jan shndrruar n lypsa - Fmij t parregjistruar q n lindje. far sht br deri tani pr kt kategori

36

-

-

Pr t luftuar kundr trafikimit t fmijve sht bashkpunuar me OJF-t n disa drejtime Jan organizuar fushata sensibilizimi dhe ndrgjegjsimi n shkolla, komunitet, n media pr t parandaluar fenomenit N bashkpunim me rrjete OJF-sh q punojn n kt fush jan zbatuar programe pr identifikimin e fmijve t rrugs dhe n rrezik trafikimi, sht ofruar mbshtetje materiale pr familjet e varfra dhe me probleme shoqrore q fmijve tu krijohet mundsi t vazhdojn shkolln dhe t parandalohet braktisja e saj. Programe pr trheqjen e fmijve q nuk vazhdojn shkolln n kurse t formimit profesional. Programe pr rikthimin e asistuar t fmijve duke mbajtur parasysh interesin m t lart t fmijs. Mbshtetje pr integrimin e tyre n familje apo n qendra pritse dhe integruese publike dhe jopublike.

N vitin 2003, u ngrit nj qendr publike e pritjes dhe strehimit t vajzave, grave dhe fmijve t trafikuar. Ne kto qendra sht parashikuar q t trajtohen edhe fmijt q riatdhesohen, deri n bashkimin me familjen ose sigurimin e alternativave t prkujdesit n prputhje me interesin m t lart t tyre. N kt qendr jan strehuar edhe fmij nga vendet fqinj. Mjaft fmij jan rikthyer pran familjeve, por n disa raste ata jan ricikluar prsri n trafikim. Ve fmijve t trafikuar ose n rrezik trafikimi, sht edhe nj grupim fmijsh, kryesisht moshat nga 14-18 vje q drgohen nga familjet pr t punuar n vendet fqinje, t cilt prbjn kryesisht grupin e fmijve t pashoqruar n emigracion. Kjo kategori her-her identifikohet me fmijt e trafikuar, gj q nuk i prgjigjet realitetit. Pr t dy kt kategori, nuk ka t dhna zyrtare. Nga OJF- t ndryshme jepen shifra, por t pakonfirmuara. Natyra klandestine e fenomenit, mungesa e shkmbimit t informacionit zyrtar me vendet e destinacionit sjell vshtirsi n konfirmimin e ktyre shifrave, por gjithsesi fenomeni i trafikimit sht shqetsues. Problemet qe evidentohen: - Sisteme t pamjaftueshme shrbimesh pr mbrojtjen e fmijve, prgjegjs pr identifikimin dhe ofrimin e ndihms s duhur psiko-sociale dhe socio-ekonomike pr fmijt n rrezik dhe familjet e tyre, - Varfria, prjashtimi social dhe mundsit e kufizuara t familjeve pr t siguruar ardhura, duke krkuar q ato t sigurohen edhe me punn e fmijve,

37

-

Mundsit e kufizuara pr punsim brenda vendit dhe rrugt e pakta pr emigrim legal, shtyjn fmijt dhe familjet e tyre pr t ndrmarr rrugzgjidhje t rrezikshme, Pamundsi t fmijve dhe familjeve n rrezik pr t vlersuar situatat e mundshme pr shfrytzim, Mungesa e marrveshjeve t bashkpunimit me vendet pritse t fmijve, viktima t trafikimit.

far pritet ne t ardhmen? Implementimi i Planit Kombtar t Veprimit pr Luftn Kundr Trafikimit t fmijve, i cili do t paraqes nj politik q adresohet drejt parandalimit, mbrojtjes, kthimit vullnetar t asistuar, riatdhesimit dhe riintegrimit t fmijve t trafikuar. Krijimi i mekanizmave multisektoriale t identifikimit t viktimave t trafikimit dhe veanrisht t fmijve t trafikuar. Bashkpunim dhe koordinim ndrmjet institucioneve dhe partnerve q punojn n fushn e trafikimit t fmijve. Rikthimin n shkoll t fmijve t trafikuar dhe n rrezik trafikimi, q nuk kan prfunduar arsimin e detyrueshm dhe ofrimin e alternativave pr formim profesional pr t rinjt n mosh pune. Mbrojtja e fmijve nga vetvrasja Fenomeni i vetvrasjeve n moshn e fmijve sht nj dukuri shum e rnd e shoqris. Evidentohen faktor dhe shkaqe t ndryshme q shtrihen nga niveli dhe diferencimet ekonomike, niveli i notave n shkoll, ndikimet e predikimeve t sekteve fetare, konfliktet n familje, etj. Cilat jan problemet: - Shoqria shqiptare sht e paprgatitur pr nj shtrirje t till t fenomenit, i cili po vjen n rritje, - Ka paqartsi dhe munges t studimeve serioze t organeve t specializuara mbi kt dukuri, - Nuk ka propozime pr ndrhyrjet e nevojshme q parandalojn kt dukuri ekstreme, - Media shpesh krijon nj situat t paqart rreth shkaqeve, - Nuk ekzistojn struktura sociale dhe komunitare q mund t ndikojn realisht dhe me efikasitet, far pritet n t ardhmen: Duke konsideruar vetvrasjet n moshn e fmijve si nj nga fenomenet m t rnda, t cilat cenojn t drejtn themelore pr t jetuar,

38

do t ndrmerren studime t thelluara pr shkaqet dhe faktort q ojn n kt veprim ekstrem. do t realizohen edhe ndrhyrjet e nevojshme n t gjith drejtimet dhe indikatort: n media, n shkolla, n veprimtarin e institucioneve t ndryshme edukative, fetare, n komunitete, n familje, do t studiohet edhe nevoja e ndryshimeve n legjislacion etj, rritja e rolit dhe ndikimit t psikologut n arsimin parauniversitar dhe n familje.

Mbrojtja e fmijve nga armt dhe eksplozivt Megjith masat e marra nga strukturat e pushtetit qendror e vendor, si dhe nga OJF-t e ndryshme pr armatimin dhe ndrgjegjsimin e opinionit pr rrezikun e armve, Shqipria, sidomos pr fmijt, mbetet ende vend me rrezikshmri, n kt fush. Ekzistenca e armve t mbetura q nga Lufta e Dyt Botrore n zona t caktuara t vendit, armve t mbetura nga Lufta e Kosovs, si dhe nj mas ende e konsiderueshme e armve, t mbetura nga viti 1997, n familje apo edhe n vende t fshehta, prbjn nj rrezik imediat, n mnyr t veant pr fmijt. Cilat jan problemet: - familjet nuk jan gjithmon t ndrgjegjsuar pr rrezikun e armve n shtpi, apo pran saj, duke e konsideruar prezencn e armeve si garanci dhe siguri - fmijt nuk kan njohuri pr shkalln e rrezikut t sendeve q nuk i njohin dhe se si duhet t veprojn n kto raste far pritet n t ardhmen: Nga ana e strukturave t policis, por edhe ato te Ministris se Mbrojtjes dhe te Pushtetit Vendor do t vazhdoj me intensitet puna pr grumbullimin e armve dhe armatosjen e popullats, sensibilizimi i opinionit, bashkpunimi i forcave t rendit me drejtorit arsimore dhe shkollat veanrisht pr mbrojtjen e fmijve nga armt dhe eksplozivat sidomos n zonat e identifikuara. Prfshirja e ktij rreziku n emisione pr fmijt, edhe n televizione lokale Mbrojtja nga aksidentet rrugore

39

Koht e fundit aksidentet n rrug jan shtuar dhe mes viktimave n shum raste ka pasur edhe fmij. Fmijt jan viktima n udhtim, por edhe n rrug, si kalimtar. Cilt jan problemet: - moszbatimi i rregullave t qarkullimit rrugor dhe detyrs pr t siguruar karrige speciale pr fmijt n automjetet private - sinjalistika rrugore - edukimi i pamjaftueshm qytetar pr ecjen n rrug dhe autostrada far pritet n t ardhmen: strukturat prkatse n policin e shtetit, do t shtojn masat e kontrollit pr sigurin n rrug t fmijve sensibilizimi i opinionit, drejtuesve t automjeve, prindrve, kujdestarve dhe msuesve pr mnyrat e mbrojtjes nga kto rreziqe, nprmjet takimeve, seminareve dhe fushatave publicitare n bashkpunim me strukturat prkatse t Ministris s Transporteve dhe OJF-ve q punojn me fmijt. Vendosja e sinjalistiks pr qarkullimin pran shkollave, kopshteve dhe institucioneve ku veprojn fmijt Mbrojtja e fmijve vajza Arritja e qllimeve m t mira pr fmijt, veanrisht pr vajzat, do t jet m e thjesht nse grat dhe vajzat gzojn t gjitha t drejtat dhe lirit themelore t njeriut, duke prfshir t drejtn pr zhvillim, si dhe nse grat dhe vajzat jan t stimuluara t marrin pjes n mnyr krejtsisht t barabart n t gjitha sferat e shoqris dhe jan t mbrojtura ndaj do lloj forme t dhuns, abuzimit dhe diskriminimit. Informacione t sjella nga mjeke gjinekologe evidentojn prirjen pr t abortuar n rastet kur nga vizita n ECO rezulton q fetusi sht femr. Kjo dukuri sht shprehje e diskriminimit gjinor q n fetus. Dhe, duke qen se n baz t legjislacionit, e drejta e fmijs lind q n krijimin e tij, veprime t tilla shprehin shkeljen e t drejts s fmijs pr t jetuar. Mbrojtja e t drejts s jets n kt rast krkon nj varg masash e veprimesh, t cilat do t parandalonin dukuri t tilla. far pritet n t ardhmen: edukim t nnave pr t pranuar fmijn, pavarsisht nga gjinia. N kt aspekt nj rol t rndsishm mund t luaj mjeku, media, shkolla, OJF-t,

40

edukim t djemve dhe burrave pr t konsideruar t shenjt jetn e fmijs, edukimin juridik t shtetasve, pr faktin q e drejta e jets lind q n krijimin e fetusit, Qeveria Shqiptare duhet t luftoj do lloj diskriminimi ndaj vajzave q nga fmijria e gjat gjith jets s tyre dhe tu jap vmendje t veant nevojave t tyre, n mnyr q t promovohen dhe t mbrohen t drejtat e tyre duke prfshir t drejtn e t qenit t lira ndaj praktikave detyruese e t dmshme si dhe shfrytzimin seksual, Qeveria Shqiptare duhet t promovoj barazin gjinore dhe mundsi t barabarta pr prfitim nga shrbimet sociale m t rndsishme si edukimi, ushqyerja, kujdesi shndetsor, duke prfshir kujdesin riprodhues e at seksual, vaksinimin dhe mbrojtjen nga smundjet q shkaktojn vdekjen, dhe do t prcaktoj nj kndvshtrim gjinor n t gjith politikat dhe programet e zhvillimit, Trajtimi i problemeve gjinore si shtje kroskurrikulare, n kurrikuln shkollore.

III. ZHVILLIMI I FMIJVE Sistemi yn arsimor siguron arsimin formal n kopshte dhe shkolla publike dhe private pr fmijt 3-18 vje. N dekadn e fundit, sistemi arsimor ka psuar ndryshime t rndsishme n struktur dhe prmbajtje pr t reflektuar m mir nevojat e ndrtimit t nj ekonomie moderne t tregut. Rezultate t ktij ndryshimi jan mundsi m t mdha pr fmijt pr t ndjekur shkolla t ndryshme, publike dhe private, n prputhje me nevojat e tregut dhe przgjedhjet personale. Pas kaprcimit t vshtirsive t mdha q u krijuan n 10 vjearin e par t tranzicionit n arsimin shqiptar, pas viteve 2000 evidentohen tregues t konsoliduar t arsimit. N vitin 2004, braktisja e shkolls ka qen 1,2%. Aktualisht n sistemin e arsimit parauniversitar 45% e fmijve 3-5 vjeare ndjekin institucionet parashkollore, n arsimin e detyruar vijojn shkolln 98% e fmijve t grupmoshs 6-14 vje, n arsimin e mesm jan regjistruar rreth 77% e nxnsve q mbarojn arsimin e detyruar. Rreth 65 % e nxnsve zhvillojn msimin n shkolla t rikonstrukuara

41

N vitet e fundit, nj rndsi t veant ka marr prfshirja e familjes dhe komunitetit n edukimin e fmijve. Si rezultat i saj sht prmirsuar bashkpunimi midis familjes, komunitetit dhe shkolls, bashkpunim ky q pritet t rritet dhe forcohet n t ardhmen. Gjithashtu jan br ndryshime t rndsishme n kurrikuln e shkolls. Kryesisht n prmirsimin e kurrikuls s lndve shoqrore. N arsimin e mesm u eksperimentua dhe sht shtrir n t gjith vendin gjimnazi i orientuar duke plotsuar dhe orientuar m mir prirjet dhe interesat e nxnsve pr t ardhmen. Ndr problemet q shqetsojn arsimin shqiptar dhe q jan shtruar pr zgjidhje n strategjin afatgjat t arsimit jan: - decentralizimi i sistemit arsimor - rritja e autonomis s shkolls - prmirsimi cilsor i kurrikulit arsimor - rritja e cilsis s procesit t msimdhnies dhe msimnxnies - zhvillimi i profesionit t msuesit - prmirsimi i teksteve shkollore - prmirsimi i infrastrukturs shkollore Mbrojtja dhe promovimi i t drejtave t njeriut dhe n veanti i fmijve prbn parimin themelor mbi t cilin ngrihet strategjia e zhvillimit t arsimit parauniversitar pr vitet 2004-2015. Reformimi i sistemit parauniversitar synon riorganizimin dhe modernizimin e sistemit t shkollimit n prputhje me zhvillimin ekonomik t vendit, krijimin e hapsirave demokratike t respektimit t t drejtave t fmijve dhe hapjen e rrugs pr integrimin e arsimit ton n Evrop. N kt kuadr orientohet politika dhe strategjia pr mbrojtjen dhe promovimin e t drejtave t fmijve n arsim. Drejtimet kryesore ku do t prqendrohet veprimi i t gjitha institucioneve arsimore, n t ardhmen, pr t siguruar nj nivel t lart t edukimit, prvetsimit dhe zbatimit t t drejtave t fmijve jan: Sistem arsimor cilsor Prmirsimi i sistemit arsimor synon t siguroj: nj formim bashkkohor t nxnsve nprmjet rinovimit t kurrikuls shkollore; prfshirjen e t gjith nxnsve n arsimin e detyruar; rritjen n 80% t nxnsve n arsimin e mesm; rritjen e numrit t fmijve parashkollor n kopshte.

42

far pritet pr t ardhmen Rritja e nivelit t arsimit t detyruar falas n 9 vjet ( nga 8 vjet q ka qen m par) sipas skems 5 + 4 + 3. Prmirsimi dhe konsolidimi i sistemit arsimor publik cilsor dhe falas n nivelet e parashkollorit, arsimit t detyruar dhe t mesm si dhe shtimi i alternativave private t arsimimit n t gjitha nivelet. Hartim i kurrikuls s re t arsimit t detyruar 9-vjear dhe t mesm t orientuar n lnd t reja dhe /ose integrimin e lndve. Hartimi i programeve msimore dhe teksteve t reja pr arsimin e detyruar 9-vjear dhe t mesm. Modernizimi i procesit t msimdhnies dhe msimnxnies. Promovimi i metodologjive bashkkohor interaktive q ven n qendr fmijn dhe e integrojn n mnyr aktive n rrugn e njohjes nprmjet procesit t krkimit dhe zbulimit individual dhe n grup. Sigurimi dhe pasurimi i bazs materiale didaktike dhe laboratorike, n t gjitha nivelet e arsimit parauniversitar, pr t nxitur dhe rritur shkalln e krkimit, efektivitetin e prvetsimit t kurrikuls s re arsimore. Konsolidimi i shrbimit psikologjik dhe shtrirja e tij n t gjitha kopshtet dhe shkollat e vendit n ndihm t promovimit dhe zhvillimit mendor e fizik t nxnsve si dhe rritjes s cilsis s procesit t msimnxnies dhe msimdhnies Prmirsimi i kurrikulit t universiteteve t msuesis Konsolidimi i shrbimit psikologjik dhe shtrirja e tij n t gjitha kopshtet dhe shkollat e vendit Prmirsimi i kurrikulit t universiteteve t msuesis Zhvillimi i profesionit t msuesit nprmjet krijimit t agjencive pr zhvillimin e profesionit t msuesit, rishikimin e kurrikuls s trajnimit t msuesve n detyr dhe trajnimin pr ngritjen profesionale t msuesve. Sigurimi i nj rrjetit funksional dhe cilsor t institucioneve arsimore n t gjith vendin, n veanti pr zonat e thella rurale, nprmjet prqendrimit t shkollave. Shprndarja e teksteve falas n arsimin e detyruar 9-vjear, pr t siguruar aksesin e duhur n arsim t gjitha shtresave t popullsis pavarsisht gjinis, etnis, fes etj. Shprndarja e teksteve falas, n arsimin e mesm, n disa komuna t varfra t vendit pr t rritur aksesin e nxnsve n kt nivel shkollimi.

43

Forcimi i kapaciteteve monitoruese dhe vlersuese, t brendshme dhe t jashtme t arsimit nprmjet rritjes s efiencs s QKAVP.

N arsimin parashkollor: Ministria e Arsimit, e cila z nj pesh kryesore n Zhvillimin Kombtar t Fmijris s Hershme pr moshn 3-6 vje, parashikon si objektiv t sajin prfshirjen 100% t fmijve t moshs 5-6 vje dhe 50-70% t atyre 3-5 vje n institucionet parashkollore deri n vitin 2015. Ajo ka si objektiv edhe shtrirjen e metodologjive bashkkohore q vn n qendr t veprimtaris edukative fmijn, reformimin e kurikuls universitare t degs s msuesis pr sistemin parashkollor, krijimin e sistemit t kualifikimit pr msuesit dhe prmirsimin e kuadrit ligjor q do t mbshtes decentralizimin e sistemit parashkollor. far pritet pr t ardhmen t trhiqen n institucionet parashkollore 70% e fmijve 3-5 vjear n t gjith vendin. 70% e fmijve 3-5 vjear q shkojn n kopsht do tu sigurohet nj cilsi e lart e procesit proces msimor edukativ bashkkohor, n zbatim t Standardeve t prmbajtjes n arsimin parashkollor. prmirsimi i kushteve fizike t godinave t kopshteve duke zbatuar standardet bashkkohore n ndrtimin, rikostruimin dhe mirmbajtjen e tyre. pasurim i bazs materiale didaktike pr sigurimin e nj veprimtarie msimore edukative cilsore prfshirja me prioritet i fmijve rom n arsimin parashkollor. Sigurimi i frekuentimit t kopshtit nga fmijt rom 5-vjecar dhe msimi i gjuhs shqipe pr ti prgatitur pr klasn e par. ndrtimi i kopshteve t reja n zonat e banuara nga popullsia rome. krijimi dhe shtrirja graduale e 12 kopshteve te integruara model n gjasht qytete, qendra qarku, ku ka universitete pr fmijt me aftsi t kufizuar t realizohet gradualisht krijimi i 90 kopshte t integruara n t gjitha qytetet dhe rrethet. prfshirja me prioritet i fmijve rom n arsimin parashkollor. Sigurimi i frekuentimit t kopshtit nga fmijt rom 5-vjecar dhe msimi i gjuhs shqipe pr ti prgatitur pr klasn e par. ndrtimi i kopshteve t reja n zonat e banuara nga popullsia rome. krijimi dhe shtrirja graduale e 12 kopshteve te integruara model n gjasht qytete, qendra qarku, ku ka universitete.

44

N arsimin 9- vjear do t synohet: prmirsimi i kushteve fizike t godinave duke zbatuar standarde bashkkohore t ndrtimit dhe mirmbajtjes s tyre. ulja, n nivele t paprfillshm t braktisjes s shkolls. Aktualisht ky tregues sht 1.2% sigurimi i arsimit optimal pr fmijt me aftsi t kufizuara duke i dhn prioritet arsimit gjithprfshirs Hartimi i kurrikuls s re t shkolls q favorizon proceset gjithprfshirse. Hartimi i nj akti normativ q rregullon punn e individualizuar n fmij me nevoja t veanta. prmirsimi dhe modernizimi i procesit msimor edukativ n shkollat speciale krijimi dhe shtrirja graduale e 12 shkollave te integruara model n gjasht qytete, qendra qarku, ku ka universitete, pr nxnsit me aftsi t kufizuar t realizohet gradualisht krijimi i 100 shkollave t integruara n t gjitha qytetet dhe rrethet. prfshirja me prioritet i nxnsve rome n arsimin e detyruar 9vjear, nprmjet sigurimit t bursa dhe programe t tjera mbshtetse pr fmijt rom. rritja e nivelit t prgatitjes s msuesve n trsi dhe atyre pa arsim prkats deri n zvendsimin gradual t ktyre t fundit.

N arsimin e mesm do t synohet n: rritjen e nivelit cilsor t prmbajtjes , msimdhnies dhe prvetsimit nprmjet prmirsimit t kurrikuls, zhvillimit t teknologjis msimore. prmirsimin e infrastrukturs shkollore dhe zgjerimin e kapaciteteve t tyre m qllim normalizimin e numrit t nxnsve pr klas. pasurimi i bazs materiale didaktike dhe laboratorike pr rritjen e cilsis s konkretizimit t msimdhnies dhe prvetsimit t njohurive shtrirjen e arsimit t mesm t profilizuar n t gjith vendin pr tu prgjigjur m mir nevojs pr nj formim t prshtatshm t nxnsve me prirjet individuale si dhe pr tju prgjigjur krkesave t tregut t puns dhe arsimit t lart. rritjen me nj ritm vjetor 1%, t trheqjes n arsimin e mesm t nxnsve q mbarojn arsimin e detyruar. subvencionimi i teksteve pr arsimin e mesm dhe sigurimi i