str. 1

str. 2

Spis treści

Jan Akimenkow | Licencje Creative Commons ..................................................................... 5

CC jako wariant licencji-pojęcie licencji, umowy licencyjnej, miejsce CC w systemie ........................ 6

Pola eksploatacyjne w kontekście licencji CC .................................................................................... 15

Organizacje Zbiorowego Zarządu a licencje CC-wyzwania, konflikty ................................................ 16

Kwestie procesowe............................................................................................................................ 19

Konkluzje ........................................................................................................................................... 19

Bibliografia ......................................................................................................................................... 21

Jan Akimenkow | Umowa agencyjna a umowa zlecenia - porównanie instytucji prawa

zobowiązań pod kątem ich wzajemnych powiązań ............................................................ 22

Wprowadzenie .................................................................................................................................. 22

Umowa zlecenie w ujęciu historycznym ........................................................................................... 22

Umowa zlecenie i umowa agencyjna jako umowy o świadczenie usług ........................................... 22

Charakter prawny umów zlecenie i agencyjnej ................................................................................. 25

Klauzula wyłączności i pokrewne ograniczenia w konstrukcji umowy agencyjnej ........................... 25

Strony stosunku zlecenia i stosunku agencji ..................................................................................... 26

Uprawnienia zleceniobiorcy w zakresie wynagrodzenia ................................................................... 27

Prowizja del credere w stosunku agencji .......................................................................................... 28

Zwrot wydatków i nakładów w umowie zlecenie i umowie agencyjnej ........................................... 31

Wnioski .............................................................................................................................................. 33

Bibliografia ......................................................................................................................................... 34

Weronika Bryła | Stanowisko Sądu Najwyższego a zagadnienie służebności przesyłu ... 35

Pojęcie służebności przesyłu ............................................................................................................. 35

Odszkodowanie a wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości ............................. 36

Zasiedzenie służebności przesyłu ...................................................................................................... 37

Bieg terminu zasiedzenia ................................................................................................................... 38

Dobra a zła wiara ............................................................................................................................... 38

str. 3

Problematyka zaliczenia czasu sprzed 1 II 1989 r. ............................................................................. 39

Kwestia zasiedzenia służebności w praktyce ..................................................................................... 40

Bibliografia: ....................................................................................................................................... 42

Wojciech Górny | Sprawa spadkowa z elementem transgranicznym w świetle polskiej

procedury cywilnej i rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr

650/2012 ................................................................................................................................... 43

Wzrost liczby transgranicznych spraw spadkowych – zarys problemu ............................................. 43

Współpraca międzynarodowa w dziedzinie transgranicznego dziedziczenia ................................... 44

Transgraniczne dziedziczenie w obecnym stanie prawnym .............................................................. 47

Regulacja Rzym IV .............................................................................................................................. 50

Wnioski .............................................................................................................................................. 56

Bibliografia ......................................................................................................................................... 56

Mateusz Nitkowski | Cywilnoprawne aspekty handlowych platform internetowych na

przykładzie Allegro – istota, problemy i ciekawostki ......................................................... 58

Wstęp ................................................................................................................................................ 58

Stosunki na linii sprzedający-kupujący oraz sprzedający-platforma ................................................. 59

Tryby transakcji oraz ich skutki prawne, ogólne i konsumenckie ..................................................... 62

Błędy oferentów – czy są wówczas „skazani” na sprzedaż przedmiotu poniżej wartości?............... 65

Trzynastolatek a samodzielne zakupy na Allegro .............................................................................. 67

Dokonanie transakcji a spadkobiercy ................................................................................................ 68

Handel zespołami praw i obowiązków, przynależność konta ........................................................... 68

Podsumowanie .................................................................................................................................. 70

Bibliografia: ....................................................................................................................................... 71

Mateusz Szczepaniak | Zagadnienie rozporządzania opróżnionym miejscem

hipotecznym w świetle nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece. ................ 72

Wstęp do rozważań o rozporządzaniu opróżnionym miejscem hipotecznym .................................. 72

Charakterystyka uprawnienia do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym ................ 74

Problematyka zobowiązania się właściciela do nierozporządzania opróżnionym miejscem

hipotecznym. ..................................................................................................................................... 76

str. 4

Podsumowanie .................................................................................................................................. 76

Bibliografia: ....................................................................................................................................... 78

Katarzyna Wojdyło | Przewłaszczenie prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie

.................................................................................................................................................. 79

Wstęp ................................................................................................................................................ 79

Rys historyczny – rozwój instytucji .................................................................................................... 80

Konstrukcje prawne umowy przewłaszczenia nieruchomości .......................................................... 82

Forma umowy i elementy treści przeniesienia prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie 84

Wpis do księgi wieczystej jako ochrona stron umowy o przewłaszenie nieruchomości .................. 86

Przewłaszczenie na zabezpieczenie a inne sposoby zabezpieczenia wierzytelności ........................ 88

Ochrona praw dłużnika w przypadku zbycia prawa własności nieruchomości przez wierzyciela .... 89

Podsumowanie .................................................................................................................................. 90

Bibliografia: ....................................................................................................................................... 92

str. 5

Jan Akimenkow | Licencje Creative Commons

Człowiek jest istotą rozumną. Dzięki swoim umiejętnościom intelektualnym na

wysokim poziomie rozwoju i zorganizowania tworzy przeróżne dobra niematerialne.

Społeczeństwo podąża za autorem owych dóbr; afirmując wartości, czy sam przekaz w nich

zawarty, grupy społeczne postulują coraz szerszy, nieograniczony dostęp do takich dóbr

niematerialnych. Jednocześnie owy dostęp prowadzi nieuchronnie do dostrzeżenia przez

autora możliwości zarobkowania. Obcowanie z dobrami implikuje w sobie także pobudzenie

zmysłów kreatorskich u odbiorców dobra, którzy na jego bazie tworzą własne dobra

niematerialne, pochodne wobec dobra pierwotnego.

Jak widzimy zatem, od powstania dzieła, dobra niematerialnego rozpoczyna się

szeroka problematyka, upatrująca dla siebie przedmiot rozważań jakim jest rozwiązywanie

konfliktów na tle korzystania z wytworzonych dóbr, które wszakże mają pewną wartość

majątkową. Nieodzowne w tym przypadku wydaje się ukształtowanie reguł prawnych

porządkujących proces korzystania z dóbr niematerialnych, czyli dóbr powstałych dzięki

intelektowi człowieka, co też przekłada się na kwestie nomenklatury; zatem dobra takie

możemy określić wspólnym mianem dóbr intelektualnych.

Tytułem wzmianki wskażę, że w polskim systemie prawnym mamy dwie ustawy

składające się na regulację tej materii. Są to odpowiednio ustawa o prawie autorskim i

pokrewnym o raz ustawa o prawie własności przemysłowej.

Dochodząc do konkluzji wstępu niniejszego referatu, warto zasygnalizować, że

regulacje normatywne, mające za cel uporządkowanie problematyki korzystania z dóbr

intelektualnych będą wyrastały z dwóch przeciwstawnych systemów aksjologicznych.

Pierwszy z nich postuluje niczym nieskrępowany dostęp do dóbr kultury, zakładając przeto,

że taki nieograniczony dostęp przekłada się na wzrost dobrobytu społeczeństwa, a więc i

jednostki. Drugi nurt aksjologiczny hołduje paradygmatowi, że prawo własności jest prawem

świętym i nienaruszalnym w każdym obszarze ludzkiej działalności, a zatem również w

prawach autorskich na dobrach niematerialnych.

W tym miejscu chciałbym wskazać obszary, które zostaną przeze mnie poruszone w

niniejszym opracowaniu. Podkreślam wyraźnie, że myślą przewodnią jest ukazanie tematyki

licencji Creative Commons, jednakże nie można tego traktować w zupełnym oderwaniu od

str. 6

obowiązującego systemu prawnego. Chcę uczciwie zaznaczyć, że niektóre kwestie będą, na

potrzeby opracowania, przeze mnie jedynie nakreślone.

W niniejszym opracowaniu chciałbym zatem przedstawić i omówić problematykę

licencji Creative Commons- zwane dalej jako CC, omówić przepisy prawa autorskiego i

prawa własności przemysłowej, związane z licencjami Creative Commons- zwane dalej jako

CC, wskazanie funkcjonowania Organizacji zbiorowego zarządzania prawami-zwanych dalej

jako OZZ, na dobrach niematerialnych oraz wskazanie rysującego się konfliktu prawnego

pomiędzy działalnością OZZ, a CC, przedstawić procedury rozstrzygania konfliktów

prawnych na gruncie CC oraz wskazać moje wnioski w oparciu o poruszony materiał.

CC jako wariant licencji-pojęcie licencji, umowy licencyjnej, miejsce CC w

systemie

I.

Na wstępie moich rozważań, chciałbym wskazać brak synonimiczności pojęć licencja i

umowa licencyjna. W powszechnym odczuciu zarówno twórców-autorów jaki i zwykłych

obywateli wskazanych pojęć używa się zamiennie. Tymczasem z jurydycznego punktu

widzenia należy te pojęcia rozgraniczać.

Pojęcie licencji wiąże się z upoważnieniem do danego prawa udzielanym przez

uprawnionego z danego prawa wyłącznego. Innymi słowy jest to umożliwieni prze pierwotnie

uprawniony podmiot do korzystania- czy tez ogólniej do pewnych zachowań wobec dobra

niematerialnego1. Tymczasem formę takiego upoważnienia możemy upatrywać w kilku

zdarzeniach prawnych. Wśród nich wyróżnić można umowę, decyzję administracyjną, ustawy

prawo autorskie i prawa pokrewne oraz prawo własności przemysłowej, czyli działanie ex

lege.

Na plan pierwszy, bo i najczęściej stosowany zarówno przez twórców indywidualnie

jaki i przez OZZ, wysuwają się niewątpliwie umowy. Mamy tu na myśli umowy

cywilnoprawne, a dokładniej umowę nazwaną zobowiązaniową licencyjną. Tytułem

przykładu, który zobrazuje przyjętą przez ustawodawcę koncepcję umowy, a nie

jednostronnej czynności prawnej, przytoczę art. 66 ust. 2 Prawa własności przemysłowej.

1 Krystyna Szczepanowska- Kozłowska, Umowy licencyjne w prawie własności przemysłowej, Warszawa 2012,

str. 7

Przepis ten stanowi o oświadczeniach woli stron a zatem odbiorca upoważnienia autora-

twórcy musi wyrazić zgodę na takowe upoważnienie.

Odnośnie rzeczywistego posiadania przez taką umowę przymioty nazwanej jak i całej

charakterystyki prawnej umowy skupię swoją uwagę w dalszej części2. W tym miejscu należy

wskazać, że ze stosunków obligacyjnych moglibyśmy znaleźć także inną podstawę dla

upowszechnienia możliwości korzystania z dobra niematerialnego, a mianowicie umowę

dzierżawy. Jeszcze mocniejszy węzeł, a to z racji skutku erga omnes, spoczywa w obszarze

prawnorzeczowym, a mianowicie stosunek prawny pomiędzy autorem o odbiorcą można

potraktować jako stosunek użytkowania.

W tym miejscu pozwolę sobie na wąską wycieczkę terminologiczną. Jej przedmiotem

jest rozgraniczenie semantyczne pojęć stosunek umowny i umowa. Otóż stosunek umowny

jest pojęciem o węższym zakresie znaczeniowym w stosunku do pojęcia umowa, jako że

obejmuje on jedynie prawa i obowiązki stron. Tymczasem pojęcie umowa wyraża w sobie

skutki dobrowolnych, jednoczesnych oświadczeń woli stron. A zatem umowa nie tylko

wskazuje na prawa i obowiązki ale także implicite zawiera zakresowo regulacje

odpowiedzialności za np. nieprzestrzegane owych obowiązków3. Ma to znaczenie np. przy

wykładni niejasnych postanowień umowy. Mówimy o postanowieniach umowy a nie

stosunku umownego, jako że mamy na myśli tu całościowe ujęcie węzła łączącego strony. Ma

to także znaczenie w świetle regulacji art. 65 Kodeksu Cywilnego (dalej k.c.)

Teraz warto przyjrzeć się zasygnalizowanemu wcześniej problemowi postrzegania

umowy licencyjnej jako umowy nazwanej. Na wstępie, celem przypomnienia kryteriów

rozgraniczenia i podziału umów na nazwane i nienazwane ze szczególnym przypadkiem

umów mieszanych, warto zaznaczyć trzy bazowe kryteria definiujące umowę nazwaną. Otóż

umowa nazwana to taka której prawodawca nadał elementy przedmiotowo istotne. Essentialia

negotii danej umowy pozwalają na odróżnienie jej od innej umowy. Wreszcie umowa

nazwana została przez prawodawcę określoną prawnie poprzez nadanie jej nazwy.

Umowa licencyjna ma swoją odrębna nazwę a zatem a contrario nie można jej określić

jako nienazwana w aspekcie określenia. Odnośnie jej essentialia negotii mamy już nieco

większy spór, który dzieli doktrynę. Niewątpliwie umowa licencyjna jest umową

2 Krystyna Szczepanowska- Kozłowska, Ibidem,

3 pod red. J. Bartry, Prawo autorskie i prawa pochodne- komentarz, Zakamycze 2005,

str. 8

uregulowaną poza Kodeksem cywilnym, lecz odnoszącym sie do prawa prywatnego. Rodzi

się pytanie o charakter essentialia negotii wskazane przez ustawodawcę.

Otóż co do zasady uregulowania te powinny się odnośnie do prawi i obowiązków

stron. Tymczasem w przypadku umowy licencyjnej mamy do czynienia z regulacją ramową

tzn. wskazaniem elementów istotnych dla konstrukcji umowy, jej funkcjonowania bez

podania charakterystycznych praw i obowiązków stron4. Pojawia się zatem pytanie czy

umowa licencyjna, jako ramowa na którą składają sie uprawnienia zaczerpnięte z innych

umów cywilnoprawnych nie ma oblicza umowy mieszanej? Wydaje się, że w piśmiennictwie

przeważa pogląd afirmujący odpowiedź przecząca5. Autorzy w swej argumentacji wskazują

na upoważnienie dokonane przez autora na rzecz odbiorcy jako świadczenie

charakterystyczne. Wszelkie pozostałe elementy odnoszące się np. do umowy zlecenie,

komisu, przechowania są świadczeniami podporządkowanymi, a nie równorzędnymi w

konstrukcji umowy licencyjnej. Zatem należy uznać umowę licencyjną za umowę nazwaną,

do której odpowiednio należy stosować regulacje innych, wskazanych wyżej umów. Warto

odnotować, że w nauce niemieckiej powszechnie dopuszcza sie stosowanie regulacji umowy

dzierżawy do umów licencyjnych.

II.

Podążając dalej w rozważaniach charakteru prawnego umowy licencyjnej, warto

pochylić się nad zagadnieniem umowy wzajemnej. Umowa wzajemna wprawdzie doczekała

się swej regulacji. Pomimo to ustawodawca cywilnoprawny nie wskazał definicji umowy

wzajemnej, a dokładniej owego rozstrzygającego o istocie sprawy pierwiastka, czyli

wzajemności. Wskazał jedynie, że umowa jest wzajemna, gdy świadczenie jednej ze stron jest

odpowiednikiem świadczenia drugiej strony . Dało to asumpt do badań, których efektem są

trzy fundamentalne stanowiska w doktrynie.

Stanowisko pierwsze wskazuje na charakter obiektywny pojęcia wzajemności.

Wzajemność da się określić obiektywnymi miernikami ze świata zewnętrznego np. poprzez

miernik wartości6.

4 Krystyna Szczepanowska- Kozłowska, Ibidem, s.31,

5 Bartłomiej Gawlik, Konstrukcja i ocena prawna, Palestra 1974, nr 5,

6 pod red. Jacka Gudowskiego, Kodeks Cywilny- komentarz, Warszawa 2012,

str. 9

Stanowisko drugie ujmuje wzajemność subiektywnie. Przedstawiciele tej koncepcji

uważają, ze wzajemność jest uznawana przez same strony, a zatem tylko one decydują o tej

przymiocie, nawet w sytuacji gdy umowa wg. kryterium obiektywnego nijak nie nadaje się do

kwalifikacji jej jako wzajemnej.

Wreszcie trzeci, najbardziej powszechny w doktrynie stanowisko, punktuje

wzajemność jako funkcjonalne połączenie świadczeń obu stron.

Aby poddać umowę licencyjną regulacjom z art. 487 k.c. i n. należy rozpatrzeć czy

mamy w przypadku umowy licencyjnej w ogóle świadczenie drugiej strony. Tu prima facie

nasuwa się spostrzeżenie, że upoważnienie do korzystania z dobra niematerialnego, będące

wszakże kośćcem umowy licencyjnej, może być przekazane za wynagrodzeniem albo pod

tytułem darmym. Jeśli idzie o wynagrodzenie to ma tu zastosowanie swoboda umów a zatem

strony mogą umówić się zarówno o jednokrotne świadczenie, jak i o świadczenie okresowe;

w tym drugim przypadku będzie przykładem możliwości zastosowania regulacji z umowy

dzierżawy7.

W takim wypadku niewątpliwie mamy do czynienia z elementem wzajemności i to

zarówno w ujęciu obiektywnym jak i funkcjonalnym.

Pojawia sie pytanie czy owa wzajemność wystąpi w przypadku przekazania

upoważnienia pod tytułem darmym? Wydaje się, w ślad za głosami doktryny, że nawet w

takim przypadku teza o wzajemności jest do obrony. Świadczenie wzajemne może polegać

bowiem np. na kontroli naruszenia postanowień warunków dalszej dystrybucji. Taka kontrola

jednak dla swej skuteczności uznania jako świadczenie wzajemne musi wykazywać pewne

działania faktyczne- np. powiadomienie o tym autora8.

Mając zatem na uwadze kwalifikacje umowy licencyjnej jako umowy nazwanej

przejdźmy do wypunktowania elementów przedmiotowo istotnych owej umowy.

Niewątpliwie elementem przedmiotowo istotnym dla umowy licencyjnej jest

upoważnienie do korzystania z prawa wyłącznego. Owo prawo wyłączne może polegać na

prawie wyłącznie produkcyjnym i prawie wyłącznym odróżniającym.

7 Tomasz Targosz, Karolina Włodarska- Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe,

Warszawa 2010, 8 Krystyna Szczepanowska- Kozłowska, Ibidem,

str. 10

W pierwszym przypadku mamy do czynienia z klasycznym prawem autorskim, jako

że prawo w takiej formule uprawnia do korzystania z utworu, kreowania na jego podstawie

nowego utworu. Druga formuła wskazuje na odróżnienie protokołu jako swa istotę. Jest to

znamienne dla prawa własności przemysłowej szczególnie w zakresie znaków towarowych.

To prawo służy niejako, ujmując rzecz nieco pospolicie, uzyskaniu efektu marketingowego,

czyli promocji danego towaru za pomocą skutecznego, unikalnego znaku towarowego.

Warto powtórzyć tezę za S. Sołtysińskim, że umowa licencyjna to nie tylko obowiązek

znoszenia pati przez autora- pozbawia go ona pewnych uprawnień wobec swego dzieła. To

także uprawnienia pozytywne dla odbiorcy. Brak tych uprawnień kwalifikuje taką umowę

jako licencję pasywną i właściwie na podstawie art. 354 k.c. czyni ją najistotniejszą w obrocie

prawnym.

Na koniec tej części chciałbym wskazać typologie umów licencyjnych. Jak każda

typologia nie jest ona rozłączna, ale w istocie służy uwypukleniu poszczególnych cech umów

licencyjnych. Wyróżniamy zatem:

umowy pełne i ograniczone, umowy wyłączne i niewyłączne, umowy aktywne i pasywne,

umowy otwarte i dorozumiane, umowy o sublicencję9.

III.

Analizując umowę licencyjna warto pochylić się trochę nad jej funkcjami. Można w

tej materii wymienić trzy funkcje, a mianowicie funkcję uzyskania dostępu, upoważnienia do

korzystania z dóbr oraz rozwiązywania konfliktów10

.

Wszystkie trzy funkcje mają charakter gospodarczy, jako że w mniej lub w bardziej

większym stopniu wiążą się z korzyściami gospodarczymi dla autora.

I tak z funkcją uzyskiwania dostępu jest związany pogląd, że udzielając

uprawnionemu monopolu, oczekuje się, iż będzie on z niego korzystał, przez co dane dobro

niematerialne sie dostępne również społeczeństwu, które może czynić to jedynie za zgodą

uprawnionego.

Z funkcją upowszechniania dostępu do dobra niematerialnego wiąże się czerpanie

korzyści majątkowych. W tym miejscy zasygnalizuję jedynie znany powszechnie podział na

9 pod red. Joanny Sieńczyło- Chlabicz, Prawo własności intelektualnej wyd. 3 , Warszawa 2013,

10 Krystyna Szczepanowska- Kozłowska, Ibidem,

str. 11

prawa osobiste wynikające z autorstwa dobra niematerialnego np. imię i nazwisko autora i na

prawa majątkowe np. komercyjna redystrybucja dobra niematerialnego. Zatem

upowszechnianie dostępu poprze umowę licencyjną jest głównym źródłem czerpania zysków

z bycia podmiotem praw autorskich majątkowych.

Wreszcie pozostaje nam na ostatek funkcja rozwiązywania konfliktów. Owe konflikty

wynikają z nieprawidłowego dystrybuowania dóbr kultury. Zapobiegania takim konfliktom

jest możliwe poprzez zawarcie umowy licencyjnej, która wyraźnie i precyzyjnie określa

domeny autora i odbiorcy przez co ustanawia jasne reguły korzystania z dobra i zapobieże

różnicą zdań. Pamiętać jednak należy, że postęp techniki znacznie dewaluuje zapatrywanie

na niezmienność w/w uprawnień, a postęp technologiczny daje asumpt do ponownego

odgrzania konfliktów dwóch naczelnych aksjologii- aksjologii powszechnego dostępu i

aksjologii prawa własności.

Właściwe odczytanie funkcji danej, konkretnej umowy licencyjnej ma relewantne

znacznie prawne. Otóż ich właściwa deskrypcja prowadzi do pełnej i trafnej wykładni praw ,

obowiązków i interesów stron, co ma niebagatelne znacznie w świetle regulacji art. 65 k.c.

IV.

W tym miejscu, po nakreśleniu tła prawnego umów licencyjnych, które jest przecież

środowiskiem funkcjonowania umów licencyjnych CC, przejdę do uszczegółowienie samego

pojęcia CC, źródła jej powstania i elementów przedmiotowo istotnych. W dalszej części

pogłębię analizę CC w obszarze jej cechy wieczystości, warunku potestatywnego. W

rozdziale poświęconym analizie OZZ omówię relacje CC względem OZZ.

Creative Commons to nazwa organizacji non-profit założonej przez prawników,

entuzjastów i ekspertów z dziedziny prawa własności intelektualnej. Organizacja została

założona w 2001r w stanie Massachusetts w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Swoją działalność łączy z ośrodkiem akademickim Uniwersytetu Stanforda. W krajach na

całym świecie działają stowarzyszenia i fundacje mające za cel statutowy propagowanie idei

CC. W Polsce działa Polskie Towarzystwo CC11

.

Działania organizacji opierają się na próbie pogodzenia dwóch przeciwstawnych

nurtów aksjologicznych, a mianowicie nurtu władztwa i wyłączności wraz z nurtem

11

Portal internetowy: www.creativecommonspolska.pl, stan na dzień 12 maja 2014r.

str. 12

powszechnego dostępu do dóbr kultury. W języku prawnym przejawia sie to odpowiednio w

określeniu wszelkie prawa zastrzeżone i niektóre prawa zastrzeżone.

Warto przy tej okazji juz napomknąć, że CC to nie jest forma zbiorowego zarządzania

prawami autorskimi. Jest to jedynie próba dostarczenia instrumentarium do indywidualnego

zarządzania swoimi prawi autorskimi.

Elementy przedmiotowo istotne licencji CC to tzw. warunki podstawowe. Są to cztery

warunki, które razem dają możliwości sześciu kombinacji , a zatem sześciu modeli licencji

CC. Co istotne, jeden z warunków, czyli tzw. uznanie autorstwa jest warunkiem

cogentywnym i musi pojawić się w każdej licencji12

. Warto jeszcze dodać tytułem

ciekawostki, że każda licencja ma swój odpowiednik graficzny.

I tak warunki CC to: uznanie autorstwa, dozwolony użytek niekomercyjny, brak lub

nie możliwości tworzenia tzw. utworów zależnych, udostępnienie utworów zależnych czy tez

utworu pierwotnego na tych samych zasadach co utwór pierwotny.

Warunek pierwszy polega na każdoczesnym wskazaniu na nośniku utworu autora

pierwotnego, czyli autora który stworzył dzieło. Warunek drugi oznacza, że odbiorca dzieła

nie może wykorzystywać go dla celów komercyjnych. Wiąże się z tym zakaz utrwalania i

rozpowszechniania komercyjnego, tworzenia utworu zależnego i jego odpłatnej dystrybucji.

Warunek trzeci wskazuje na dyspozytywność autora w zakresie wskazania możliwości

tworzenia utworu zależnego. W warunkach licencji CC czy to standardowego praw do

korzystania z utworu za opłatą, co wynika z prawa autorskiego, odbiorca może przerabiać

utwór, nie zarabiając wszakże na jego dystrybucji. Może jednak podać siebie jako autora

jednak tylko w wypadku licencji CC i to tylko jeśli takie uprawnienie otrzymał. Takie

uprawnienie otrzyma w sytuacji zawarcia warunku o możliwości tworzenia utworu zależnego.

Warunek czwarty zmierza do pełnego upowszechniania dostępu do dóbr kultury. Ma

swoje uzasadnienie prakseologiczne. To autor jest podmiotem i ma wyłączność na kreowanie

warunków dystrybucji swojego utworu, a ponadto niecelowe byłoby ograniczanie dostępu do

dzieła niematerialnego przez osobę która sama nie jest jego autorem.

12

Anna Jastrzębska, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego- prace z prawa własności intelektualnej,

Kraków 2011,

str. 13

W oparciu o art. 41 ust. 1 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

można wywieźć szereg wniosków. Mianowicie umowa CC będzie umową licencji

niewyłącznej, aktywnej, nieodpłatnej. Będzie miała także przymioty umowy adhezyjnej i

wieczystej. Ponadto umowa licencyjna CC wyłącza gwarancje oraz rękojmię za wady rzeczy

oraz ogranicza odpowiedzialność za szkodę13

.

Te ostatnie przymioty wydają się być wysoce kontrowersyjne i trudne do pogodzenia z

polskim systemem prawnym. Wskaże rękojmia jest w k.c. regulowana przepisami ius cogens i

stanowią dbałość ustawodawcy o odbiorcę. Tymczasem byłyby one uchylane niebędącymi w

prawie pozytywnym regulacjami. Także odpowiedzialność za szkodę z art. 471 k.c. ulega

ograniczeniu. Znajduje to wprawdzie oparcie w wytłumaczeniu np. zużywalności

oprogramowania czy też braku pełnej kontroli nad jego oddziaływaniem na np. środowisko

komputera, lecz wydaje się wątpliwe w świetle jednej z naczelnych zasad prawa cywilnego a

więc zasady pełnego odszkodowania.

Jeśli idzie o przymiot adhezyjności to wynika to explicite z konstrukcji warunków

umowy licencyjnej CC. Bazuje ona na czterech warunkach dających sześć kombinacji i

indywidualny autor z nich korzysta, a odbiorca nie negocjuje tych warunków z autorem.

Wymagania zawarte w art. 384 § 1 czyli dostarczenie wzorca przed jego podpisaniem

zostanie spełniony przez umieszczenie linka do danego wzorca14

.

Bliżej należałoby się przyjrzeć pojęciu wieczystości umowy licencyjnej CC. Pojęcie to

zakłada, ze odbiorcy nie przysługuje prawo zakończenia umowy czy to poprzez odstąpienie

od umowy czy też wypowiedzenie. Wprawdzie zawsze pozostaje możliwość rozwiązania

umowy poprzez umowę o wygaśnięcie stosunku prawnego, lecz należy tu mieć na uwadze

bariery techniczne, a mianowicie brak kontaktu autora z odbiorcą. Zatem pojawiają się

wątpliwości w polskim piśmiennictwie, czy aby taka przymiota umowy licencyjnej CC jest do

pogodzenia z polskim systemem prawnym. Wydaje się, że nie jest to możliwe, już choćby z

powodu funkcjonowania art. 365 k.c. Przepis ten stanowi, że w warunkach stosunku

prawnego ciągłego- a takim w istocie jest wykreowany stosunek z umowy licencyjnej, strony

mają prawo do wypowiedzenia stosunku.

13

Elżbieta Treple, Umowy o eksploatację utworów wprawi polskim, Warszawa 2010, 14

Odnośnie wzorca umowy, stowarzyszenie Creative Commons na swojej witrynie interrnetowej podaje

przykładowy wzór umowy licencyjnej w formule Creative Commons,

str. 14

V.

Mając za sobą rozważania dotyczące problematyki wieczystości umowy licencyjnej CC

można przejść do dwóch równie ważnych, acz bardziej skomplikowanych problemów

prawnych.

Pierwszym z nich jest problem wygaśnięcia stosunku prawnego w sytuacji naruszenia

przez odbiorcę postanowień licencyjnych. Jest to przykład warunku potestatywnego, który

prof. Zbigniew Radwański wyklucza ze stosowania w polski systemie prawa prywatnego.

Owa potestatywność polegać tu będzie na możliwości podjęcia swobodnej decyzji naruszenia

postanowień umownych. Dalszy problem pojawia się w określeniu skutku takiego zapisu--

otóż sankcja wygaśnięcia nie jest do pogodzenia w żaden sposób z systemem. Jeśli bowiem

przyjąć koncepcje, że zapis taki stanowi obejście prawa to mamy do czynienia ze skutkiem

nieważności, jednaka nieważności tylko tego postanowienia, a nie całej czynności prawnej,

jako że nie jest to postanowienie decydujące. Co więcej właśnie w jego miejsce, a dokładnie

miejsce sankcji wejdzie zastosowanie zamienne sankcji skutków jak przy odstąpieniu od

umowy15

.

Drugi zarysowujący się problem to problem kwalifikacji prawnej umowy autorsko-

prawnej licencji CC jako umowy obligacyjnej czy jako upoważniającej. Przy pierwszej

koncepcji należałoby wskazać, że polski system prawa wymaga istnienia kauzalności

formalnej. Objawia sie ona w istnieniu uprzednim zobowiązania. Jest ono niemalże nie do

zlokalizowania przy umowie licencyjnej CC, jako że od razu następuje rozporządzenie. Nie

wchodzi tu w rachubę także konwalidacja przed spełnienie świadczenia bo zachodzi ono

przed rozporządzeniem. Nie byłoby tego problemu przy odpłatności udzielenia licencji CC,

co jednak jest wątpliwe w warunkach licencji CC.

Jeżeli potraktujemy umowę licencyjną CC jako upoważniającą to należy wskazać że

musi to być czynność zobowiązująca. W takim formacie nie ma miejsca na rozporządzanie.

Tu warto wskazać stanowisko E. Treple, że z licencjami związane jest upoważnienie

do korzystania a nie przeniesienia prawa własności a więc rozporządzenie, zatem umowę

licencyjną CC należy traktować jako umowę upoważniająco-zobowiązującą16

.

15

Monitor Prawniczy, nr 1 2009 r. Warszawa 2009, 16

Elżbieta Traple, Ibidem,

str. 15

Pola eksploatacyjne w kontekście licencji CC

Niewątpliwie przedmiotem umów licencyjnych, a w tym i umów licencyjnych CC,

jest korzystanie z utworu. Pojawia się pytanie o granice dopuszczalnego korzystania . Jest ono

tym bardziej aktualne aby nie doprowadzić do konfliktu pomiędzy autorem a odbiorcą. Dla

określenia tego zakresu czy też inaczej rzecz ujmując granic potrzebne będą wyraźnie

wyznaczone obszary korzystania z utworu. Te obszary określane są verba legis mianem pól

eksploatacyjnych. Warto się nad nimi pochylić. Głownie z powodu lakonicznego warunku

użytku niekomercyjnego zawartego we wzorcach umowy licencyjnej CC, a to właśnie pola

wskazane w ustawie prawo autorskie i prawa pokrewne będzie nam wypełniało treść tego

warunku.

Na wstępnie warto zaznaczyć, że pola eksploatacyjne wskazane w w/w ustawie nie

maja charakteru wyłącznych, jako że ustawodawca posłużył się sformułowaniem "w

szczególności". Zatem mamy do czynienia z katalogiem otwartym17

. Przepisy z art. 415

wskazują w swej istocie na trzy fundamentalne pola eksploatacji. Pierwszy z nich to

utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, drugi odnosi się do obrotu oryginałami utworu, zaś

trzeci traktuje o innym niż obrót, handlu utworami.

Co istotne w procesie stosowania prawa, ustawodawca nie podał definicji legalnej pola

eksploatacji. Z drugiej strony wskazał kryteria wyodrębnienia nowych pól. Co warto

zauważyć koncepcja pól eksploatacji nie jest odosobniona, jako że jest znana innym

systemom prawnym np. anglosaskie Fields of exploitation. W braku zatem definicji legalnej

pola eksploatacji należy odnotować, że dla uniknięcia niejasności należy w umowie dokonać

specyfikacji uprawnień odbiorcy18

. Poniżej przedstawię trzy najpowszechniejsze stanowiska

doktryny w obszarze definiowania pola eksploatacyjnego.

Antycypując nieco, przytoczę ogólną definicję ukutą przez doktrynę. Zatem pola

eksploatacyjne są obszarami wyróżnionymi o jasne kryterium celem wyodrębnienia nowego

pola zachowania człowieka.

Warto podnieść pogląd E. Traple, że pole eksploatacyjne jest to forma korzystania z

utworu wyraźnie różniąca się od innych form pod względem ekonomicznym albo

technicznym. W takim ujęciu zarzuca się w doktrynie wprowadzanie do systemu prawa zbyt

17

J. Barta..., Ibidem, 18

J. Barta..., Ibidem,

str. 16

specjalistycznej wiedzy technicznej. Co więcej rodzi się konflikt w przypadku gdy nowe

technologie umożliwiają przez korzystanie tworzyć nowe dzieło. Pojawi sie wówczas pytanie

czy mamy do czynienia z korzystaniem ze zmodyfikowanego starego dzieła, czy też powstało

nam nowe?

Podobne nieco stanowisko przyjął P. Ślęzak. Wskazuje on na kryterium techniczne

jako kryterium wyróżnienia poszczególnych pól eksploatacyjnych. Akcentuje on mocno

prymat cechy użyteczności dokonania podziału, a zatem jeszcze ściślej wiąże podział z

wiedza techniczną19

.

Wreszcie doktrynerzy J. Barta i R. Markiewicz punktują ograniczone znaczenie

dokonanego podziału i wyróżnienia kryteriów.

Autorzy Ci kładą nacisk na monopol autora na określanie pól eksploatacji co jest

immanentnie związane z prawami autorskimi. Zatem żaden czynnik zewnętrzny nie ma

przełożenia na stan prawny określony w umowie licencyjnej.

Organizacje Zbiorowego Zarządu a licencje CC-wyzwania, konflikty

Ze stworzonym przez autora utworem, czy też szerzej rzecz ujmując, nowym dobrem

niematerialnym, będącym odzwierciedleniem intelektu twórcy wiąże sie szereg praw

osobistych i majątkowych. Zarządzanie tymi prawami, szczególnie jeśli autorowi zależy na

dotarciu do jak najszerszego spektrum odbiorców wydaje się być trudne do jednoosobowego

wykonywania. Przewidując nastręczające się w tej materii problemu ustawodawca stworzył w

ustawie o prawie autorskim i pokrewnym w art. 104 instytucję Organizacji Zbiorowego

Zarządu. Jednocześnie prawodawca nie dał definicji tej instytucji, pozostawiając doktrynie i

orzecznictwu wypracowanie nominalnych kryteriów uznania danej organizacji za OZZ.

Wskazał on jedynie, że jest to stowarzyszenie. Wiemy, że stowarzyszenie to samorządny,

dobrowolny związek podmiotów połączonych realizacją celu statutowego, nieprowadzący

działalności zarobkowej20

. Idąc nieco dalej zauważamy, że OZZ ma za zadanie chronić prawa

autora, w tym sprawiedliwie dystrybuować zyski uzyskane z zarządzaniem prawami

autorskimi.

19

Elżbieta Traple, Ibidem, 20

Joanna Sieńczyło- Chlabicz, Ibidem,

str. 17

W takim obrazie klaruje się nam OZZ jako organizacja działająca na zasadach

zastępstwa pośredniego. Innymi słowy OZZ działa we własnym imieniu, nie ma osobowość

prawną, może być podmiotem praw i obowiązków, dokonywać skutecznych czynności

prawnych, pozywać i być pozywanym oraz posiadać swój majątek. Zatem OZZ działa we

własnym imieniu ale na rachunek zrzeszonych w niej autorów. Tu pojawiają się dwa pytania:

na czym polega zrzeszenie i czy owo zrzeszenie jest obowiązkowe? Szczególnie to drugie

pytanie ma istotne znaczenie w świetle umów licencyjnych CC. Co więcej, w dalszej części

rozważań będę chciał przedstawić problematykę nurtującą doktrynę, odnośnie zagadnienia

podległości kognicyjnej OZZ Sądowi Antymonopolowemu.

Zgodnie z zapatrywaniami doktryny członkowstwo może polegać na jednym z dwóch

czynności albo też na wykonywaniu obydwu. Mianowicie autor może być bezpośrednio

członkiem OZZ, ale może także uczestniczyć, czy też być podległym monopolowi OZZ w

taki sposób, że do zarządu odda tylko niektóre prawa autorskie. Wiemy już skąd inąd, że owe

prawa są wyznaczane polami eksploatacyjnymi. Oczywiście występować może sytuacja

pełnej komplementarności obu statusów.

Czy jednak autor musi obowiązkowo przynależeć do OZZ? Otóż prima facie wydaje

się, że nie, skoro OZZ ma przymiot dobrowolnego zrzeszenia. Jednak po głębszej analizie

prawa autorskiego i pokrewnego możemy wyinfernować wniosek, że ta swoboda jest w

minimalnym stopniu. Bowiem zgodnie z obowiązującymi regulacjami, jeśli autor nie

wybierze konkretnej OZZ, to zostanie przydzielony do którejś decyzją Komisji Prawa

Autorskiego. Komisja Prawa Autorskiego jest organem działającym u boku Ministra Kultury.

W tym miejscu warto wskazać na znaczące orzeczenie NSA z 23.11.1999 I SA

2064/98, że nie jest możliwe wskazanie organizacji OZZ właściwej ogólnie jako że każdą

sytuację autora należy rozpatrywać indywidualnie. To orzeczenie budzi pewne kontrowersje,

jako że występują argumenty pro i contra takiemu stanowisku21

.

Zatem w ostatecznym rozrachunku autor zostanie przyporządkowany jednej z

organizacji OZZ. Jego swoboda pozostaje się wyrażać w możliwości wyłączenia niektórych

pól eksploatacji z zarządu OZZ. Ma to kolosalne znacznie, jako że w takim wypadku będzie

mógł autor na polach wyłączonych sam "gospodarować" prawami, a w efekcie nie narazi się

na roszczenie odszkodowawcze ze strony OZZ. Pamiętać należy bowiem, że autora z OZZ

21

J. Barta..., Ibidem,

str. 18

łączy szczególny związek powierniczy, w ramach którego autor nie może naruszać

kompetencji OZZ22

. Dzięki wyłączeniu będzie mógł on wyłączone pola eksploatacji uczynić

przedmiotem umowy licencyjnej CC.

W tym miejscu należy wskazać w ślad z ustawą pola eksploatacji przeznaczone do

wyłącznego zarządu OZZ. Można na tej podstawie wysunąć pojęcie zarządu przymusowego. I

tak będą to: masowy użytek prywatny, prawo do zwielokrotnienia utworu na użytek osób

trzecich, prawo reemisji utworów nadawanych w telewizji i radio, prawo do uzyskania

wynagrodzenia od producenta za pośrednictwem OZZ w przypadku przejścia na producenta

praw majątkowych autorskich, prawo do osiągnięcia wynagrodzenia za pośrednictwem OZZ z

tytułu sprzedaży sprzętu do odtwarzania i zwielokrotnienia utworów. Zalicza sie do tego także

droti de suile czyli odsprzedaż zawodową.

Warto tu wskazać na wnioski Michela Fiscor przedstawione na łamach WIPO (World

intellectual property organisation). Otóż wskazuje on na wady i zalety OZZ. Z jednej strony

autor pozbawia się żmudnego przygotowania negocjacji, obowiązku przygotowania obsługi

prawnej i technicznej, oraz specyficznego warsztatu. Autor traci wpływ na warunki i stawki

które są standaryzowane przez OZZ. Plusem niewątpliwie jest jednak ograniczenie kosztów

immanentnie związanych z przygotowaniem takiej umowy licencyjnej oraz zasięgnięcia

fachowej wiedzy prawniczej23

.

Ostatnim elementem na który warto zwrócić uwagę jest podległość kognicyjna OZZ

Sądowi Antymonopolowemu. Rodzi się pytanie czy w pierwszej instancji Prezes Urzędu

Ochrony Konkurencji i Konsumenta może prowadzić postępowanie odrębne wobec decyzji i

umów OZZ a w efekcie nałożyć kary oraz czy następnie sprawy tego rodzaju nie trafią na

wokandę Sądu Antymonopolowego w II instancji. Otóż prima facie wydaje się, że nie jest to

możliwe jako że OZZ nie ma osobowości prawnej i nie prowadzi działalności gospodarczej.

Tymczasem działalność tylko podmiotów legitymujących się powyższymi przymiotami może

być przedmiotem sporu sądowego. Jednak na tej płaszczyźnie zrodził się spór. Część

doktryny uważa, że w swej działalności OZZ może dopuścić się praktyk monopolowych w

postaci np. zawyżenia stawek taryfowych albo nieuzasadnionego odmówienia przyznania

22

Anna Jastrzębska, Ibidem, 23

Monitor Prawniczy, Ibidem,

str. 19

licencji. Zwolennicy takiego poglądu powołują się także na argument stosowania per

analogiam tez z orzeczenia Sądu Antymonopolowego z 23.04.1992 XVII Amr 7/9224

.

Są jednak i głosy przeciwne. Wskazują one na niemożność prowadzenie postępowania

antymonopolowego.

Tu warto zasygnalizować że w praktyce europejskiej stosuje się możliwość

prowadzenie postępowania antymonopolowego przeciwko OZZ. W polskim piśmiennictwie

prawno-autorskim J. Barta wyraził pogląd, że ze względu na ratio legis postępowania

antymonopolowego dopuszczalne jest jego stosowanie.

Przyjęcie poglądu dopuszczającego stosowanie ma znaczenie, a mianowicie otwiera

bramę do ochrony licencji CC, a właściwie prawa do ich indywidualnego udzielania przez

autora.

Kwestie procesowe

W ramach ochrony swoich praw autorowi albo OZZ przysługuje roszczenie o

naruszenie prawa majątkowego. Powództwo zgodnie z przepisami Kodeksu Postępowania

Cywilnego powinno być wytoczone przed sąd okręgowy w pierwszej instancji. Właściwość

miejscowa to sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego, a zatem

licencjobiorcy. Oczywiście, ponieważ nie mamy w materii prawa autorskiego i pokrewnego

właściwości wyłącznej to może zajść sytuacja wyboru właściwości miejscowej prze strony

umowy licencyjnej. Trybem właściwym dla tego postępowania jest tryb procesowy.

Konkluzje

Mając na uwadze wszystkie powyższe ustalenia i rozważania należy przejść do

wniosków. Niewątpliwe licencje CC są na gruncie polskiego prawa prywatnego instytucją

raczkującą, torującą sobie drogę, jako że nie są instytucją uregulowaną normatywnie. Należy

zatem pamiętać, że ich zastosowanie podlega ocenie z punktu widzenia zasad ogólnych prawa

cywilnego z uwzględnieniem przeto odmienności konstrukcyjnych np. w obszarze

ograniczenia odp. odszkodowawczej, czy wyłącznie rękojmi. Tymczasem te domniemania nie

są normami prawnymi.

24

Joanna Sieńczyło- Chlabicz, Ibidem,

str. 20

Licencje CC wpisują się w konstrukcje licencji z prawa autorskiego i pokrewnego.

Zatem ich modele będą w każdym kraju nieco odmienne jako że wywierają na nie wpływ

rodzime systemy prawne.

Licencje CC opierają sie na czterech warunkach podstawowych. Jeden z nich, a

mianowicie zakaz tworzenia utworów zależnych rozwiązuje problem niezdefiniowanych i

nieostrych znaczeniowo pól eksploatacyjnych.

Brak możności tworzenia utworów zależnych oznacza bowiem brak powstania roszczenia o

własne prawa autorskie w wyniku korzystania z utworu pierwotnego.

Niewątpliwie z racji swej konstrukcji zarówno licencje udzielane w ramach

funkcjonowania OZZ jak i licencje umowne CC opierają sie na wzorcach umownych. Do

postanowień w nich zawartych zatem mają zastosowanie przepisy o klauzulach abuzywnych

oraz udostępnieniu wzorca do wglądu przed jego podpisaniem, a zatem przed zawarciem

umowy.

Zastosowanie licencji CC spełni realizację dwóch jego funkcji. Pierwszą z nich jest

funkcja prewencyjna. Mianowicie licencja CC uporządkuje stosunki prawno-autorskie między

autorem a odbiorca co w istocie zapobiega konfliktom. Osobiście pokuszę się o

sformułowanie niespotykanej w doktrynie funkcji kreacyjno-ochronnej. Owa funkcja w swej

istocie polega na zwiększeniu świadomości prawnej obywateli w zakresie prawa autorskiego

z uwagi na płynące dla nich korzyści ze stosowania licencji CC oraz jej prostotę

konstrukcyjną (el. kreacyjny). Ponadto dzięki zastosowaniu licencji zapobiega się utracie

płynności kapitałowej przez autora oraz paradoksalnie obłożenia go złą prasą w efekcie

dochodzenie przez niego na drodze sądowej swoich praw. Wspiera to populistyczne hasło

równego i bezgranicznego dostępu do dóbr kultury (el. ochronny).

Pamiętając podział na prawa autorskie produkcyjne i odrębnościowe należy

zauważyć, że dzięki warunkowi możliwości tworzenia utworów zależnych licencje CC

realizują swoją misję prawa produkcyjnego i pobudzania społeczeństwa do kreatywności.

Spośród czterech warunków podstawowych należy wskazać na dwa stanowiące o

essentialia negotii umowy licencyjnej CC. Są to uznanie autorstwa oraz niekomercyjny

użytek dobra. Oba te elementy przesądzają o odrębności licencji CC w polskim porządku

prawnym. W istocie tak ukształtowania licencja wraz z udzielaniem licencji komercyjnych

przez OZZ dopiero tworzą komplementarny system zarządu dobrami niematerialnymi.

str. 21

Poprzez wskazanie nazwy oraz elementów przedmiotowo istotnych możemy

skonstatować, że umowa licencyjna CC jest umową odrębną, umową nazwaną. Jest ona

umową nieuregulowaną w polskim systemie prawnym.

Bibliografia

1) Anna Jastrzębska, OZZ a CC, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego - prace z

prawa własności, Kraków 2010.

2) T. Targosz, K. Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe, Warszawa

2010.

3) E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie autorskim, Warszawa 2010.

4) K. Kozłowska, Umowy licencyjne w prawie własności przemysłowej, Warszawa 2012.

5) J. Barta, R. Markiewicz, M. Dąbrowska, Z, Ćwiąkalski, Prawo autorskie i prawo

pochodne-komentarz, Kraków 2005 .

6) red. A. Zieliński Kodeks Postępowania Cywilnego, Warszawa 2012.

7) red. Jacek Gudowski, Kodeks cywilny- komentarz, Warszawa 2013.

8) Portal internetowy: www.creativecommons.pl

str. 22

Jan Akimenkow | Umowa agencyjna a umowa zlecenia - porównanie instytucji prawa zobowiązań pod kątem ich wzajemnych powiązań

Wprowadzenie

Prawo cywilne reguluje stosunki cywilnoprawne pomiędzy podmiotami

występującymi w społeczeństwie. Stosunki prawne pomiędzy uczestnikami życia społeczno-

gospodarczego powstają na mocy różnego rodzaju umów nazwanych i nienazwanych;

przesłanek ich zawarcia należy upatrywać w różnych celach stawianych przez strony umów.

Do realizacji tych celów nierzadko potrzebne jest podjęcie czynności prawnych.

Przedmiotem niniejszego opracowania będzie przekrojowe spojrzenie na umowę zlecenia i

umowę agencyjną, aby wskazać powiązanie funkcjonalne umowy zlecenia z umową

agencyjną, wskazanie umowy zlecenia jako rozbudowanego, na potrzeby profesjonalnego

obrotu, zlecenia oraz uwzględnienie odmienności umowy agencyjnej w obszarze

wynagrodzenia. Szczególnemu pogłębieniu podlegać będzie kwestia wynagrodzenia z uwagi

na przyczyny ekonomiczne zawarcia umowy agencyjnej.

Umowa zlecenie w ujęciu historycznym

Genezy umowy zlecenia można się doszukiwać w antycznych instytucjach prawnych.

Literatura przedmiotu podaje instytucję rzymskiego prawa prywatnego, a mianowicie

mandatum. Mandatum było kontraktem, zgodnie z którym mandatariusz zobowiązywał się do

wykonania czynności w interesie mandansa bez wynagrodzenia (mandatum nisi gratuitum

nullum est.). Mandatuum w swoim zakresie obejmowało usługi wyższego rzędu, tak zwane

operae liberales, do których świadczenia wymagane były stosowne kwalifikacje. Wśród

mandatariuszy najczęściej występowali adwokaci, lekarze, architekci25

. Należy również

odnotować, że początkowo mandatum wywoływało skutki prawne jedynie między stronami.

Aby mandatariusz mógł skutecznie działać wobec w stosunku do osoby trzeciej, powinien

uzyskać od mandansa osobne, jednostronne upoważnienie (iussum).26

Umowa zlecenie i umowa agencyjna jako umowy o świadczenie usług

Zlecenie należy do najbardziej rozpowszechnionej formy świadczenia usług.

25

K. Kolańczyk, Prawo Rzymskie, Warszawa 1978 r. 26

W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990 r.

str. 23

Świadczenie usług może polegać w swej przeważającej mierze na czynnościach faktycznych,

albo przeciwnie to czynności prawne będą dominowały w działalności mandanta.

Wśród umów nazwanych, które jednak nawiązują do zlecenia, ale zostały

doprecyzowane i nazwane przez prawodawcę, stawiające punkt ciężkości na czynności

faktyczne można, tytułem przykładu, wymienić umowę przechowania.

Możemy także wyróżnić grupę umów, w których czynności prawne będą

współwystępować z czynnościami prawnymi, wśród której znajduje się także umowa

agencyjna, będąca przedmiotem niniejszego opracowania.

Świadczenie usług daje także możliwość posługiwania się zastępstwem przez osobę

zlecającą wykonanie danej usługi. Raz będzie to zastępstwo bezpośrednie, a w innym

przypadku zastępstwo pośrednie. Wśród umów nazwanych prawną formę zastępstwa

bezpośredniego przybiera właśnie między innymi umowa zlecenia, która wszakże w swej

podstawowej formie bazuje na konstrukcji realizującej zastępstwo pośrednie, a także umowa

agencyjna. Umowa agencyjna przyjmie postać zastępstwa bezpośredniego, gdy zlecający

ustanowi agenta swoim pełnomocnikiem do zawierania w jego imieniu umów27

.

W tym miejscu warto sięgnąć do konstrukcji prawnej umowy zlecenia i umowy

agencyjnej. W tym celu spoglądamy w obowiązujące regulacje kodeksu cywilnego (zwany

dalej jako k.c.) , które posłużą za punkt wyjścia do dalszej komparastyki, której szczególny

ciężar będzie rozłożony z ukłonem na świadczenia pieniężne należne przyjmującemu

zlecenie.

Kodeks cywilny reguluje umowę zlecenie w tytule XXI. W art. 734 § 1 k.c. umowę

zlecenie ujmuje się jako zobowiązanie przyjmującego zlecenie do dokonania określonej

czynności prawnej dla dającego zlecenie. Pojęcie dokonania czynności prawnej należy

interpretować w sposób szeroki, a mianowicie jako możliwość dokonania nie tylko

pojedynczej czynności prawnej, ale kilku, zespołu tych czynności.

Dookreślenie czynności jako czynności prawnej rozstrzygnęło wątpliwości wzbudzone

nieprecyzyjną regulacją z art. 498 § 1 K.Z.28

co do stosowania przepisów o umowie zlecenia

także do wykonania czynności faktycznej. Dokonanie czynności prawnej obejmuje nie tylko

czynności przewidzianych prawem materialnym jak np. rozwiązanie stosunku umownego

drogą odstąpienia albo wypowiedzenia umowy, ale również czynności w postępowaniu

procesowym i nieprocesowym. Te ostatnie wynikają z rodzajów postępowań przewidzianych

na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako k.p.c.). 27

I. Mycko- Katner, Umowa agencyjna, Warszawa 2012 r. 28

zob. art. 498 § 1 Kodeksu zobowiązań z dnia 27 października 1933r.

str. 24

Umowa agencyjna uregulowana jest w tytule XXIII29

. Zgodnie z art. 758 §1 k.c. do

essentialia negotii tej umowy nazwanej zaliczamy, po stronie przyjmującego, świadczenie

polegające na pośrednictwie w zawieraniu umowy przez dającego wynagrodzenie albo do

zawieraniu umów w jego imieniu. Zawieranie umów w imieniu dającego zlecenie jak i

przyjmowanie na jego rzecz świadczenia od osób trzecich stanowi istotę umowy agencyjnej, o

czym stanowi § 2 wspomnianego wyżej artykułu.

Z punktu widzenia dającego zlecenie jest on zobowiązany do zapłaty wynagrodzenia

na rzecz agenta za wykonane czynności, odpowiednio za pośrednictwo albo podpisanie,

zatem zawarcie umowy w jego imieniu. Konkretna umowa agencyjna nie musi zawierać

klauzuli o wynagrodzeniu, ponieważ w razie jej braku k.c. stanowi w art. 7581 § 1, że jeżeli

sposób wynagrodzenia nie został w umowie określony, agentowi należy się prowizja.

Prowizja jest definiowana przez cywilnoprawnego ustawodawcę jako wynagrodzenie, którego

wysokość zależy od liczby lub wartości umów. W razie braku postanowień umownych co do

wysokości prowizji (np. określonego procentu od wartości umowy), § 3 agentowi należy się

prowizja w wysokości zwyczajowo przyjętej w stosunkach danego rodzaju, w miejscu

prowadzenia działalności przez agenta30

. Jeśli nie da się w ten sposób określić prowizji, to

agentowi przysługuje prowizja w odpowiedniej wysokości, uwzględniająca wszystkie

okoliczności bezpośrednio związane z wykonywaniem zleconych mu czynności.

Jak zatem widać, umowa agencyjna w swej postaci opiera się na zleceniu

dokonywania czynności zawierania umów lub stałym pośredniczeniu w ich zawieraniu. W

sytuacji gdy agent będzie zobowiązany do pośrednictwa, wykonuje on zlecenie w postaci

czynności faktycznych, zaś jeśli dający zlecenie upoważni go do kompleksowej realizacji

swego interesu ekonomicznego31

, czyli podpisywania umów z wyszukanymi klientami, to

agent będzie dokonywał czynności prawnych. Niewątpliwie istnienie zlecenia jest podstawą

umowy agencyjnej. Nie oznacza to obowiązku zawarcia umowy zlecenia, poprzedzając w ten

sposób umowę agencyjną.

Umowę agencyjną można w pewnym sensie potraktować jako, z uwagi na swoje

przeznaczenie społeczno-gospodarcze, jako formę ewolucji umowy zlecenia. Wreszcie

umowa zlecenia nie wymaga, podobnie jak umowa agencyjna, formy pisemnej, a zatem

zlecenie, o którym in fine stanowi art. 758 k.c., może być zawarte w formie ustnej jako

ramowe określenie obowiązków agenta.

29

zob. art. 345 Kodeksu Cywilnego ( Dz. U. z 21 lipca 2034, nr 23, poz. 23123 z póź. zm. ) 30

Kodeks cywilny komentarz, red. J. Gudowski, Warszawa 2013 r. 31

A. Koch, Umowy w obrocie gospodarczym, Kraków 2006 r.

str. 25

Charakter prawny umów zlecenie i agencyjnej

Obie umowy należą, z racji swego uregulowania, do umów nazwanych, dwustronnie

zobowiązujących, wzajemnych, o czym świadczą obowiązki dla obu stron stosunku

prawnego. Umowy te są umowami konsensualnymi, a także co do zasady odpłatnymi - przy

czym w regulacji agencyjnej jest to mocniej zaakcentowane32

. Obie umowy mogą być

zawierane w toku swobodnych negocjacji. Jednak wykonujący zlecenie może, z racji

profesjonalnej działalności, posługiwać się wzorcami umowy i wtedy będziemy mieli do

czynienia z umową adhezyjną. Tytułem przykładu może być wzorzec umowy kancelarii

prawnej świadczącej usługi pomocy prawnej, albo wzorzec umowy używany przez spółkę

agentów pośrednictwa w nieruchomościach33

.

Klauzula wyłączności i pokrewne ograniczenia w konstrukcji umowy

agencyjnej

Z powyższych rozważań wynika, że umowa agencyjna ewoluuje z umowy zlecenia.

Konstrukcja kodeksowa obu umów odnosi się do najważniejszych klauzul winnych stać się

składnikami konkretnej umowy, co oznacza możliwość zawarcia także dodatkowych

elementów. Z racji swego gospodarczego przeznaczenia kodeksowa regulacja umowy

agencyjnej jest bardziej obszerna.

Umowa agencyjna może zawierać w swej konstrukcji postanowienia o nadaniu prawa

wyłączności przyjmującemu zlecenie. Oznacza to, że na określonym obszarze geograficznym

albo w stosunku do określonego rodzaju klientów, dający zlecenie będzie mógł zawierać

umowy tylko za pośrednictwem agenta. Jest to klauzula silnie ograniczająca zleceniodawcę,

który wprawdzie dzięki działalności agenta ogranicza koszty związane z budowaniem sieci

dystrybutorów, pozyskiwaniem klientów i marketingiem swojej działalności, lecz w zamian

nie może on, bez uszczerbku finansowego34

, pozyskiwać nowych, "korzystniejszych"

agentów.

O ile klauzula prawa wyłączności ogranicza swobodę zawierania umów przez

dającego zlecenie, o tyle ograniczenie działalności konkurencyjnej dotyczy agenta35

. Aby taka

klauzula wywarła skutek prawny powinny zostać spełnione łącznie cztery przesłanki:

32

por. art. 734 § 1 k.c., art. 753 § 1 k.c. z art 758 § 1 k.c. 33

Z. Radwański, J. Panowicz- Lipska, Zobowiązania- część szczegółowa, Warszawa 2010 r. 34

zob. art. 761 § 2 k.c. 35

A. Koch, ibidem

str. 26

organicznie czasowo nie powinno być dłuższe niż na dwa lata, musi wskazać grupę klientów

rodzajowo oznaczonych albo obszar geograficzny, do których będzie miał zastosowanie

zakaz, rodzaj towarów lub usług stanowiących przedmiot potencjalnych umów agenta z

osobami trzecimi, a także klauzula o zakazie konkurencji musi być zawarta pod rygorem

nieważności w formie pisemnej.

Ograniczenie działalności przyjmującego zlecenie w umowie zlecenia nie występuje w

takiej postaci. Co najwyżej można wskazać zakaz bycia druga stroną przez przyjmującego

zlecenie umowy przezeń zawieranej w imieniu dającego zlecenie, co wynika z expressis

verbis z art. 108 k.c. w związku z art.734 § 2 k.c.

Przewidziane są wprawdzie wyjątki od tej zasady36

, ale można twierdzić, że w tej

sytuacji może doznać uszczerbku interes ekonomiczny przyjmującego zlcenie.

Wreszcie umowy odróżnia swoista klauzula del credere, mogąca wystąpić wyłącznie

w umowie agencyjnej. Szerszej o niej w dalszej części.

Strony stosunku zlecenia i stosunku agencji

Zarówno umowa zlecenia jak i umowa agencyjna są to stosunki cywilnoprawne.

Każdy stosunek tego rodzaju składa się ze stron. W przypadku umowy zlecenia są to dający i

przyjmujący zlecenie, zaś umowa agencyjna także w ten sposób określa strony, formułując

jednak synonimiczność pojęć. Przyjmujący zlecenie w tej umowie może być określany jako

agent. W przypadku umowy zlecenia obie strony mogą być osobami fizycznymi albo osobami

prawnymi, kodeks nie wymaga od stron wykazania szczególnych kwalifikacji podmiotowych,

gdy tymczasem umowa agencyjna w swej regulacji wskazuje na kwalifikowaną pozycję stron.

Występujący w niej kontrahenci są przedsiębiorcami, w rozumieniu art. 431 k.c.

Zatem stronami w umowie agencyjnej mogą być także osoby fizyczne, które jednak

wykonują we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Krąg podmiotów

uzupełniają tu jeszcze osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości

prawnej, którym prawo przyznaje zdolność prawną. Widzimy więc wyraźne ukierunkowanie

umowy agencyjnej na działalność gospodarczą, charakteryzuje się ona bowiem tym, że jest

obustronnie profesjonalna.

36

zgodnie z art. 108 k.c. pełnomocnik może być drugą strona umowy zwieranje w imieniu dającego zlecenie w

dwóch sytuacjach. W pierwszej jeśli wynika takie jego uprawnienie wprost z treści pełnomocnictwa. W drugiej,

jeśli w wyniku "czynności z samym sobą" nie dojdzie do naruszenia interesu dającego zlecenie.

str. 27

Przy zagadnieniu stron warto wskazać instytucję nieważności umowy z uwagi na jej

niewykonalność już w chwili zawarcia. Zarówno w umowie zlecenia jak i w umowie

agencyjnej, zleceniobiorca musi posiadać odpowiednie kwalifikacje, umożliwiające mu

spełnienie jego świadczenia. Zawarcie umowy zlecenia w takich wypadkach z osobą

nielegitymującą się odpowiednimi kwalifikacjami spowoduje, że zobowiązanie jest

niewykonalne od samego początku, co jest równoznaczne z nieważnością takiej umowy37

.

Uprawnienia zleceniobiorcy w zakresie wynagrodzenia

Zarówno umowa agencyjna jaki i umowa zlecenie są umowami obustronnie

zobowiązującą. Chciałbym w tym miejscu przejść do uprawnień zleceniobiorcy w obu

umowach. Uprawnienia te opierają się na realizacji obowiązku zleceniodawcy, a zatem

świadczeniu pieniężnym, które jednak przybiera rożne formy. Obie umowy w swej

konstrukcji zakładają pewne odmienności. Najważniejszy akcent położę na świadczenie

należne agentowi w tytułu klauzuli del credere, o czym niżej.

Podstawowym uprawnieniem zleceniobiorcy jest prawo do wynagrodzenia. Wynika to

z odpłatności umów zlecenia i agencyjnej. Odmienności występują w ujęciu tego

uprawnienia, otóż w regulacji umowy zlecenia ustawodawca wskazuje na domniemanie

istnienia wynagrodzenia na rzecz zleceniobiorcy. Brak wynagrodzenia powinien zostać

wyraźnie ujęty w umowie stron.

Odnośnie umowy agencyjnej Kodeks wyraźnie stanowi w art. 758 § 1 k.c. o należnym

wynagrodzeniu. Z uwagi na specyfikę tej umowy, ustawodawca doprecyzował formę tego

wynagrodzenia, jako prowizję. Wynagrodzenie w takiej formie obejmuje swym zakresem

szereg zdarzeń, które stanowią podstawę do jej żądania. Prowizję możemy podzielić na

prowizję zwykłą, prowizję jako sankcję za naruszenie prawa wyłączności, prowizję należną

agentowi po rozwiązaniu umowy oraz prowizję z tytułu klauzuli del credere38

.

Pierwszy rodzaj prowizji odnosi się do umów zawartych przez dającego zlecenie w

czasie trwania stosunku agencyjnego z przyjmującym zlecenie. Obejmuje ona wynagrodzenie

za umowy zawarte z klientami pozyskanymi przez agenta zarówno w czasie trwania stosunku

jak i z klientami pozyskanymi przed zawarciem umowy.

37

J. Rajski, System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań- część szczegółowa, Warszawa 2011 r. 38

I. Mycko- Katner, Ibidem

str. 28

Drugi rodzaj wynika z prawa wyłączności agenta do pośredniczenia w zawieraniu

umów albo ich zawieraniu na rzecz dającego zlecenie. Jest to swego rodzaju sankcja za

złamanie klauzuli umownej przez dającego zlecenie. Reguluje tą sytuację art. 761 § 2 k.c.

Agent może żądać prowizji po rozwiązaniu umowy agencyjnej wówczas gdy jeszcze

przed rozwiązaniem umowy dający zlecenie otrzymał od klienta propozycje zawarcia umowy

albo do zawarcia umowy doszło w przeważającej mierze w wyniku działalności agenta w

okresie trwania umowy agencyjnej, a zarazem w rozsądnym czasie od jej rozwiązania39

.

Ustawodawca dopuszcza jednak sytuacje, w której okoliczności zawarcia umowy przez

dającego zlecenie po rozwiązaniu umowy z poprzednim agentem, a współpracującym w

chwili zawierania umowy z nowym, wskazują, że ze względów słuszności prowizję należy

podzielić między agenta poprzedniego, a aktualnego.

Prowizja del credere w stosunku agencji

Prowizja z tytułu klauzuli del credere znajduje swoją regulację w art. 7677

k.c.

Na wstępie warto wskazać uzasadnienie możliwości zawarcia takiego postanowienia w

umowie agencyjnej zasadą swobody umów oraz dyspozytywnym charakterem norm prawa

cywilnego. Możliwość zawarcia klauzuli del credere wprowadziła do Kodeksu ustawa z dnia

26 lipca 2000r. o zmianie ustawy- Kodeks cywilny ( Dz. U. nr 74, poz. 857). Jest to instytucja

przeniesiona na grunt regulacji umowy agencyjnej w oparciu o przepisy dotyczące umowy

poręczenia, ale i umowy o świadczenie przez osobę trzecią.

Pod pojęciem klauzuli del credere rozumiemy zobowiązanie agenta, za osobnym

wynagrodzeniem, do wykonania zobowiązania zaciągniętego przez klienta dającego zlecenie.

Punktem przedmiotowo istotnym, jest tu wynagrodzenie - bez zapłaty nie może ona

występować. Prowizja należy się agentowi za samo przejęcie ryzyka, nie zaś od tego, czy

rzeczywiście doszło do realizacji jego odpowiedzialności.

Agent odpowiada za spełnienie przez klienta świadczenia, np. wydanie rzeczy (art.

7617

§ 1 zd. 2 k.c.). Przy świadczeniu pieniężnym oznacza to, że ogólne ryzyko agenta

podlegające wynagrodzeniu stosownie do art. 758 1

§ 2 rozszerza się o ryzyko zapłaty ceny, a

więc o ryzyko niewypłacalności klienta40

. Przez zaciągnięcie takiego zobowiązania powstaje

stosunek zabezpieczenia. Kodeks cywilny reguluje dwie umowy o charakterze

zabezpieczającym, a mianowicie umowę poręczenia i umowę o świadczenie przez osobę

39

A. Koch, Ibidem 40

J. Gudowski, Kodeks cywilny komentarz, Warszawa 2013 r.

str. 29

trzecią. Verba legis art. 7617

§ 1 k.c. sugeruje przyjęcie konstrukcji poręczenia, co jednak w

świetle dyspozytywnego charakteru tego przepisu nie stoi na przeszkodzie przyjęcia

konstrukcji z art. 391 k.c. Strony mają zatem swobodę co do określenia charakteru klauzuli,

poprzez np. wskazanie, że agent odpowiada za szkodę wyrządzoną przez klienta przez

niewykonanie świadczenia. Przyjęcie jednej z powyższych form dla klauzuli del credere

wywiera wpływ na zakres odpowiedzialności agenta41

.

Przyjmując formę poręczenia, czy to poprzez ogólny zapis o klauzuli w umowie, a

zatem poddanie jej szczegółowej regulacji zawartej w Kodeksie, czy też precyzyjnie określają

zobowiązanie agenta do "poręczenia za spełnienie świadczenia przez klienta Zleceniodawcy",

agent będzie odpowiadał tylko w przypadku istnienia zobowiązania. Wynika do z

ugruntowanego traktowania poręczenia przez doktrynę jako zobowiązania o charakterze

akcesoryjnym, istniejącym tylko wraz ze stosunkiem głównym-w naszym przypadku np. ze

stosunkiem sprzedaży towarów, usług przez dającego zlecenie42

. Dający zlecenie może

jednak, dla zwiększenia pewności otrzymania zabezpieczenia, posłużyć się konstrukcją

gwarancji osoby trzeciej z art. 391 k.c. W tym przypadku świadczenie agenta nie będzie

zależne od istnienia zobowiązania klienta, jako że umowa gwarancji z art. 391 przewiduje

równorzędną odpowiedzialność gwaranta z odpowiedzialnością dłużnika. Oznacza to, że

dający zlecenie może żądać spełnienia świadczenia klienta od agenta już w chwili

wymagalności długu, bez obaw o zarzut jego nieistnienia.

Agent, celem zabezpieczenia swoje pozycji, może w postanowieniach klauzuli del

credere wskazać na warunki, po spełnieniu których dopiero będzie musiał spełnić

świadczenie klienta. Będzie to wtedy odpowiedzialność subsydiarna gwaranta, jako że

występująca w dalszej kolejności po odpowiedzialności dłużnika. W takiej konstrukcji

wierzyciel - tu dający zlecenie, może być zobligowany do uprzedniego podjęcia działań

zmierzających do wyegzekwowania długu. Tytułem przykładu będzie to wezwanie do

zapłaty, wytoczenie powództwa o zapłatę a następnie przeprowadzenie egzekucji na

podstawie orzeczenia sądu. Dopiero bezskuteczność czynności przewidzianych w warunku

uprawnia dającego zlecenie do dochodzenia długu klienta od agenta-gwaranta43

.

41

E. Rott- Pietrzyk, Umowa agencyjna po nowelizacji komentarz, Kraków 2001 r. 42

W takiej konstrukcji poręczenia mamy do czynienia ważność stosunku podstawowego. Dopiero od jego

ważności uzależnione jest uruchomienie odpowiedzialności agenta- poręczyciela. Do przyczyn nieważności,

uniemożliwiających powstanie odpowiedzialności, można zaliczyć np. zawarcie umowy bez formy przepisanej

prawem aktu notarialnego, czy też niewykonalność umowy w chwili jej zawarcia. Ta ostatnia przyczyna może

mieć swoje źródło w braku zdolności płatniczej klienta. 43

E. Rott- Pietrzyk, Ibidem

str. 30

Odnośnie subsydiarności świadczenia gwaranta, warto wskazać na regulacje

poręczenia, która stanowi o odpowiedzialności poręczyciela solidarnie z dłużnikiem. Celem

zabezpieczenia swego interesu agent może zawrzeć w umowie agencyjnej w regulacji

klauzuli del credere warunki tworzące odpowiedzialność subsydiarną, co może np.

częściowo ograniczyć jego odpowiedzialność w przypadku przeprowadzenia pomyślnej

egzekucji z majątku dłużnika co do części wymaganego długu. Należy bowiem pamiętać, że

zgodnie z art. 366 k.c. zleceniodawca - wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia w

całości od agenta - poręczyciela.

Z punktu widzenia dającego zlecenie istotny jest cel zawarcia klauzuli del credere. Cel

ten wyznacza interes, który podlegać będzie ochronie. Jeśli dającemu zlecenie zależy na

spełnieniu świadczenia in naturam, to powinien on sięgnąć przy formułowaniu postanowienia

umownego, po konstrukcje poręczenia, mając na względzie ryzyko związane z taką formą. W

przypadku potrzeby wyłącznie ochrony interesu finansowego umowa gwarancyjna z art. 391

k.c. wydaje się bardziej właściwa jako realizacja odpowiedzialności odszkodowawczej. Co

ważne, art. 391 dopuszcza zobowiązanie przemienne, a więc agent może według swojego

uznania, podyktowanego np. możliwościami technicznymi, spełnić świadczenie dłużnika in

naturam44

.

Oparcie konstrukcji klauzuli del credere na jednej z dwóch wskazanych powyżej

form, rodzi problem ograniczenia odpowiedzialności agenta. Ograniczenie to może przybierać

trojaką formę: ograniczenie dotyczy przedmiotu zobowiązania, wysokości szkody, określenie

umowy lub umów za które ponosi odpowiedzialność45

. Ograniczenie dotyczące przedmiotu

umowy w swej istocie daje odpowiedź na pytanie, czy zleceniodawcy - wierzycielowi zależy

na otrzymaniu świadczenia in naturam, czy też zabezpieczeniu interesu finansowego. Warto

poświęcić parę słów dwóm pozostałym ograniczeniom.

Drugie z powyższych ograniczeń zakłada określenie górnej granicy odpowiedzialności

agenta za świadczenia klienta, która polegać będzie na spełnieniu świadczenia dłużnika albo

naprawieniu szkody z tytułu jego niewykonania Kodeks Cywilny nie zawiera postanowień

odnośnie tej kwestii. W tego typu ograniczeniu dającemu zlecenie zależy na starannym

doborze potencjalnych klientów przez agenta. Górna granica może być równa prowizji

44

Dowolność agenta - gwaranta jest ograniczona dwoma przesłankami kodeksowymi, które są rozłączne.

Ustawodawca wskazuje w nich na postanowienie umowne zakazujące uprawnienia facultas alternativa

gwaranta. Drugą przesłanką jest sprzeciw właściwości świadczenia. Może tu chodzić o np. świadczenie

wykonania obrazu, które wymaga osobistych kwalifikacji malarza. 45

E. Rott- Pietrzyk, Ibidem

str. 31

przewidzianej dla klienta, albo w sposób bardziej surowy np. przez jej wielokrotność, albo

ułamek prowizji należnej agentowi w okresie jednego roku.

Trzecie ograniczenie może polegać na wskazaniu konkretnej umowy lub umów

zawieranych z oznaczonym klientem. Wynika z tego, że agent zobowiązuje się do

odpowiedzialności za umowy, które mógł przeanalizować, a zatem będąc agentem

wyłącznym nie ponosi się odpowiedzialności za umowy zawarte na skutek złamania zakazu

przez dającego zlecenie.

Powstaje pytanie, czy agent wyłączny może przejąć na siebie odpowiedzialność z

tytułu wykonania umowy przez klienta zawartej przez dającego zlecenie bez udziału agenta

po zawarciu takiej umowy. Wydaje się, że można na to pytanie udzielić odpowiedzi

twierdzącej. Agent przyjmie wówczas na siebie odpowiedzialność dotycząca tylko

oznaczonej umowy. Ma on wówczas możliwość podjęcia decyzji o przyjęciu

odpowiedzialności po analizie sytuacji klienta46

Prowizja z tytułu odpowiedzialności za świadczenie klienta, nie znajduje

odrębnej regulacji odnośnie jej wysokości i terminu powstania roszczenia. W kwestii

wysokości należy zauważyć, że będzie ona wyższa od prowizji za zawarcie umowy w wyniku

wykonywania przez agenta zleconych czynności. W przypadku braku określenia ustalenia

albo kwoty prowizji, należy posiłkować się regulacją art. 7581

§ 3 k.c.

47. Chwilą powstania

roszczenia o prowizję, co do zasady powstaje z chwilą spełnienia świadczenia przez dającego

zlecenie albo jego kontrahenta. Wskazuje się tu na zdarzenie uruchamiające uprawnienie

agenta. W przypadku prowizji del credere zdarzeniem uruchamiającym jest powstanie ryzyka

odnośnie kontrahenta, za które on odpowiada. Ryzyko takie postaje już w chwili zawarcia

umowy przez dającego zlecenie z kontrahentem48

.

Zwrot wydatków i nakładów w umowie zlecenie i umowie agencyjnej

Ostatnim problemem związanym z uprawnieniami agenta jest jego prawo do zwrotu

nakładów i wydatków. Przyjmujący zlecenie, w ramach dokonania czynności prawnej na

rachunek dającego zlecenie, ponosi wydatki z tym związane . Aby móc żądać ich zwrotu,

musi udowodnić niezbędność wydatków dla należytej realizacji zlecenia. Terminem

46

E. Rott-Pietrzyk: Umowa agencyjna po nowelizacji komentarz, Kraków 2001 r. 47

W braku postanowień umownych, agentowi należy się prowizja w wysokości zwyczajowo przyjętej w

stosunkach danego rodzaju, w miejscu działalności agenta. Ponadto należy uwzględnić czynności mające tylko

bezpośredni wpływ na zawarcie umowy przez dającego zlecenie. 48

I. Mycko- Katner, Ibidem

str. 32

"wydatki" obejmuje swoim zakresem także pojęcie "nakładów". Poczynienie bowiem

nakładów wymaga uprzedniego wydatku, a poza tym skoro zwrot nakładów należy się

prowadzącemu cudze sprawy bez zlecenia, to tym bardziej przysługuje on prowadzącemu

sprawy na podstawie zlecenia49

Odnośnie problemu zwrotu wydatków w stosunku agencyjnym, ustawodawca reguluje

tę kwestie w sposób szczegółowy. W art. 762 k.c. wskazuje na roszczenie agenta względem

dającego zlecenie o zwrot wydatków, uzależniając jednak skuteczność od dwóch przesłanek:

wydatki powinny być uzasadnione oraz ich wysokości powinna przekraczać zwykłą w danych

stosunkach miarę. Agent powinien spełnić łącznie obie przesłanki, które są przesłankami o

nieostrych granicach zakresowych.

O ile obowiązek uzasadnienia wydaje się możliwy do spełnienia w sposób np.

przedłożenia faktur zakupu przez agenta z ich opisem, o tyle pojęcie zwykłej miary w danych

stosunkach może budzić kontrowersje. W celu poprawnej wykładni tego przepisu należy

zatem określić znaczenie tej drugiej przesłanki. W swych rozważaniach można wyjść od

spostrzeżenia, że wydatki dokonuje agent prowadzący przedsiębiorstwo w znaczeniu

przedmiotowym. Realizując zlecenie dokonuje on różnych wydatków, których część będzie

podlegała zwrotowi w ramach art. 762 k.c. , o ile nie przekraczają zwykłej miary. Takie

wydatki to wydatki nie mieszczące się w normalnym porządku rzeczy, stanowiące koszty

własne agenta - przedsiębiorcy, związane z prowadzeniem działalności. Są to wydatki, które

wprawdzie wpływają na realizację zlecenia, a więc realizację interesu dającego zlecenie, są

one jednak przed wszystkim wkalkulowane w ryzyko podjęcia i prowadzenia profesjonalnej

działalności przez agenta. Do tych wydatków należy zaliczyć opłaty związane z

prowadzeniem przedsiębiorstwa, wydatki na dojazd do klienta, na pozyskiwanie klienta,

przekazywanie informacji (usługi pocztowe) zleceniodawcy. Będą to także środki

przeznaczone na promocję swoich usług, szkolenie zawodowe, naprawę szkód powstałych w

wyniku realizacji zlecenia, np. naprawa samochodu, kradzież rzeczy. W działalności

agencyjnej istotną rolę odgrywają także czynniki zachęcające klienta do podjęcia współpracy

z agentem, czyli wszelkiego rodzaju podarunki, drobne upominki. Te wydatki także mieszczą

się w pojęciu zwykłej miary w przyjętej w danych stosunkach. Należy także zauważyć, że

podstawowym świadczeniem zleceniodawcy jest wynagrodzenie, najczęściej w formie

prowizji, dla agenta. W toku ustalenia jej wysokości agent powinien uwzględnić możliwość

49

J. Szczerski, Kodeks cywilny komentarz, Warszawa 1972 r.

str. 33

powstania wydatków opisanych wyżej i w relacji do takiej kalkulacji ustalić odpowiednio

wysokie wynagrodzenie, które pokryje wydatki.

W regulacji umowy agencyjnej nie ma postanowień odnośnie zwrotu nakładów.

Wydaje się, że cel zwrotu poniesionych kosztów przez agenta jest podobny jak

zleceniobiorcy. Zatem w drodze analogiae legis, uzasadniony stanowiskiem doktryny50

, pod

pojęciem zwrotu wydatków poniesionych przez agenta należy rozumieć także roszczenie

agenta o zwrot poniesionych nakładów.

Wnioski

Dochodząc do konkluzji, należałoby rozpocząć od prostej konstatacji, niewątpliwie

umowa agencyjna wyrasta z umowy zlecenie. Umowa zlecenie będącą pierwotną regulacją,

już w swej konstrukcji sugeruje stosownie jej przepisów do umów o świadczeni usług.

Postępująca profesjonalizacja życia gospodarczego doprowadziła do wykrystalizowania sie

pewnych elementów, które dały podstawę do typizacji nowej umowy nazwanej w k.c.

Wśród tych elementów występują zarówno essentialia negotii tj. przyjmujący zlecenie

jest obligatoryjnie podmiotem profesjonalnym, ale i accidentalia negotii, wśród których na

plan pierwszy przebija się klauzula del credere.

klauzula del credere jest przejawem możliwości oferowani usług bardziej kompleksowych

przez przyjmującego jako, że pełni on dodatkową, akcesoryjna rolę obok swej właściwej

działalności.

Jednocześnie, zgodnie z przymiotą akcesoryjności, przyjmujący będzie

odpowiedzialny tylko w sytuacji ważności zobowiązania klienta dającego zlecenie.

O ile w umowie zlecenie art. 108 k.c. może mieć zastosowanie jako że istnieje

możliwość wystąpienia przesłanek konwalidujących czynność z samym sobą, o tyle przy

umowie agencyjnej wydaje się to być wątpliwe, choćby z uwagi na sens prawny tej

konstrukcji, czyli pozyskiwanie nowych klientów.

Warto odnotować także specyficzną, nieregulowana przy okazji umowy zlecenie,

instytucję umowy agencyjnej, a mianowicie prawa przedmiotowej albo geograficzne

wyłączności agenta. Taka klauzula również ma na celu wzmocnienie pozycji agenta.

Co ważne i klauzula del credere i klauzula wyłączności mają charakter iuris

dispositivi, a zatem nie muszą być inkorporowane w umowach, co jest przejawem w takim

50 J. Szczerski, ibidem.

str. 34

przypadku mocniejszej pozycji dającego zlecenie. Z drugiej strony dobrodziejstwo

wyłączności można zbalansować© wyższą prowizją albo niższym wymogiem ilości

zawartych umów.

Przy prawie wyłączności agenta należy pamiętać, że jest ono bezwzględne w tym

sensie, że żadnym sposobem nie można uzasadnić i obronić obejścia tej klauzuli w

przypadku jej zawarcia w umowie. Jedyną możliwością dla złagodzenia skutków

niewywiązywania się z zobowiązania przez łamanie klauzuli prze dającego, jest wyłącznie

odpowiedzialności za szkodę , czyli de facto i de iure wyłącznie odp. z art. 471 k.c.

Uzasadnieniem dla tego specyficznego wyłączenia będzie tu obligatoryjna prowizja

przypadającą dla agenta uprawnionego z tytułu wyłączności.

W przeciwnym razie mielibyśmy naruszenie art. 5 k.c. i ewidentne nadużycie prawa

podmiotowego (tj. w przypadku przyznania agentowi wyłącznemu dodatkowo roszczenia o

naprawienia szkody).

Bibliografia

1) Litewski Wiesław: Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990

2) red. Andrzej Koch, Umowy w obrocie gospodarczym , Kraków 2006

3) red. Jerzy Rajski, System prawa prywatnego Prawo zobowiązań część

szczegółowa,Warszawa 2011

4) red. Jacek Gudowski, Kodeks cywilny komentarz, Warszawa 2013

5) Rott-Pietrzyk Ewa: Umowa agencyjna po nowelizacji komentarz, Kraków 2001

6) Mycko-Katner Izabela: Umowa agencyjna, Wolters Kluwer, Warszawa 2012

7) Radwański Zbigniew, Panowicz-Lipska Janina: Zobowiązania część szczegółowa,

Warszawa 2010.

str. 35

Weronika Bryła | Stanowisko Sądu Najwyższego a zagadnienie służebności przesyłu

Zasiedzenie służebności przesyłu to aktualnie jeden z ważniejszych poruszanych

wątków zarówno dla prawników, jak i ludzi, którzy zmagają się z załatwianiem spraw

związanych z urządzeniami usadowionymi na ich gruncie, ponieważ wielkie przedsiębiorstwa

ze swej istoty posiadają co do zasady przewagę w tej kwestii. W związku z tym, że jest to

nowa instytucja orzecznictwo i koncepcje doktryny jeszcze się nie ugruntowały. Choć spraw

dotyczących służebności przesyłu jest coraz więcej to rozstrzygnięcia zapadające w sądach

często znacznie się różnią. Stanowiska wraz z biegiem lat się zmieniają, kształtują się nowe

poglądy, a co za tym idzie zagadnienie to pozostaje kontrowersyjne.

Pojęcie służebności przesyłu

Służebność przesyłu to ograniczone prawo rzeczowe, polegające na korzystaniu w

oznaczonym zakresie przez przedsiębiorcę z nieruchomości obciążonej zgodnie z

przeznaczeniem urządzeń przesyłowych. Pojęcie służebności zostało wprowadzone do

polskiego systemu z dniem 3 sierpnia 2008 r. art. 1 pkt. 2 ustawy z 30 maja 2008 r

zmieniającej ustawę - kodeks cywilny51

. Kwestię tę normują art. 3051 - 305

4 kodeksu

cywilnego. To ograniczone prawo rzeczowe polega na obciążeniu czyjejś nieruchomości na

rzecz przedsiębiorcy, którego własnością są urządzenia przesyłowe. Przedsiębiorca korzysta z

tej nieruchomości w oznaczonym, ograniczonym zakresie zgodnie z przeznaczeniem tych

urządzeń.52

Pojęcie urządzeń przesyłowych normuje ustawa - kodeks cywilny w art. 49 § 1:

„Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii

elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości,

jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa.” W kwestiach dotyczących służebności przesyłu

stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące służebności gruntowych.

51

Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2008

poz. 731) 52

Gniewek Edward, Prawo rzeczowe, Warszawa 2012, s 215

str. 36

Odszkodowanie a wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z

nieruchomości

Aktualnie wiele ludzi zmaga się z problemem korzystania z ich nieruchomości przez

przedsiębiorstwo. W sytuacji, w której przedsiębiorstwo nie zawarło z właścicielem

nieruchomości umowy ani też nie została wydana w tej sprawie decyzja administracyjna

przez starostę na podstawie art. 124 ustawy z dnia 21 VIII 1997 r. o gospodarce

nieruchomościami53

, to właściciel nieruchomości ma roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za

nieprzedawniony okres bezumownego korzystania z nieruchomości przez firmę przesyłową.

Okres przedawnienia wynosi dziesięć lat, natomiast dla nieruchomości wykorzystywanych

dla potrzeb działalności gospodarczej są to trzy lata. Po upływie tego czasu niestety nie

można już rościć o odszkodowanie za bezumowne korzystanie z nieruchomości.54

Kwestia

odszkodowania za służebność przesyłu jest o tyle trudna, że świadomość prawna wśród

właścicieli obciążonych nieruchomości jest tak niska, że często orientują się oni niestety zbyt

późno, kiedy okres przedawnienia upłynął. W tej sytuacji zawsze można wystąpić o

ustanowienie odpłatnej służebności przesyłu, bo to roszczenie się nie przedawnia. Bieg

terminu zasiedzenia przerywa wniosek właściciela o ustanowienie służebności przesyłu za

odpowiednim wynagrodzeniem. Potwierdził to Sąd Najwyższy w uchwale z 21 I 2011 r. (III

CZP 124/10, OSNC 2011/9/99, www.sn.pl, Biul. SN 2011/1/8) i w wyroku z 13 X 2011 r. (V

CSK 502/10, LEX nr 1096048 ).Ważna przy roszczeniu o zapłatę wynagrodzenia za

bezumowne korzystanie nieruchomości jest kwestia dobrej i złej wiary. O istnieniu dobrej lub

złej wiary przesądza moment wezwania do zapłaty. Do tej chwili ma miejsce dobra wiara,

później już mówi się o złej wierze i odtąd następuje zasądzenie zapłaty wynagrodzenia.

Wynagrodzenie dotyczy ustanowienia służebności przesyłu, natomiast odszkodowanie

zmniejszenia wartości nieruchomości na przykład przez budowę urządzeń przesyłowych. Co

więcej, jeżeli właściciel poniósł szkodę, należy mu się dodatkowe odszkodowanie.

Odpowiada ono rzeczywistym stratom, które powstały na przykład przy budowie linii,

zakładaniu, montowaniu urządzeń przesyłowych. W tej kwestii wymienia się nawet straty

takie jak naruszenie struktury gleby czy straty w plonach. Wynagrodzenie należy się nie tylko

za korzystanie z gruntu. Kodeks cywilny stanowi, że wynagrodzenie powinno obejmować

ponadto obszar zajęty pod pas eksploatacyjny, pas ochronny i drogę dojazdową do urządzeń.

Należy także rozróżnić wynagrodzenie od odszkodowania. Wynagrodzenie należy się za

53

Ustawa z dnia 21 VIII 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 1997 poz. 741) 54

Zdzisław Gołba, Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu, Warszawa 2013, s. 141-144

str. 37

korzystanie, eksploatacje gruntu, drogi, natomiast odszkodowanie za zmniejszenie wartości

lub użyteczności, na przykład właściciel nie może zabudować gruntu ze względu na słupy,

kable i innego typu urządzenia, służące przedsiębiorcy do przesyłu energii. Wysokość

odszkodowania odpowiada poniesionej szkodzie. Ponadto, jednorazowo płatne

wynagrodzenie powinno stanowić ekwiwalent wszystkich korzyści, których właściciel gruntu

został pozbawiony w związku z wykonywaniem ograniczonego prawa rzeczowego przez

przedsiębiorcę przesyłowego. Dodatkowo to wynagrodzenie ma pokryć również wszystkie

niedogodności jakie w przyszłości dotkną właściciela nieruchomości. Zwrócono również

uwagę na fakt, że oczywiście każda sprawa powinna zostać rozpatrzona indywidualnie, a w

szczególności inaczej przy różnych rodzajach gruntów. Ponieważ w przypadku wysokich

słupów usadowionych blisko granicy gruntu rolnego mają mniejsze znaczenie i

niedogodności, mogą w ogóle nie przeszkadzać w korzystaniu z gruntu przez właściciela w

przeciwieństwie do gruntu, gdzie jest budynek mieszkalny bądź grunt ten ma stanowić

miejsce wypoczynku, rekreacji.

Zasiedzenie służebności przesyłu

Jeżeli sąd uzna, że doszło do zasiedzenia służebności przesyłu właściciel nieruchomości nie

może się już domagać wynagrodzenia za korzystanie z cudzej nieruchomości, ale ponadto nie

może uzyskać wynagrodzenia za korzystanie w czasie biegu tego terminu. Opisany pogląd

jest uargumentowany faktem, iż w momencie kiedy posiadacz samoistny z mocy ustawy staje

się właścicielem, byłemu właścicielowi nie przysługuje już roszczenie związane z prawem

własności – na przykład wspomniane roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z

nieruchomości za czas sprzed daty zasiedzenia. To stanowisko jest wyrażone w

postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 15 IV 2011r. (III CZP 7/11 OSP 2012, Nr 10, poz.

93), uzasadnienie uchwały SN z dnia 26 maja 2006r., (III CZP 19/06, OSNC 2006, Nr 4, poz.

64). Tak też uważa większość doktryny, jednakże należy zwrócić uwagę na odmienny pogląd

profesora Bartosza Rakoczego z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, zajmującego się

problematyką służebności przesyłu. Profesor uważa, że kwestię tę rozstrzyga najważniejszy

moment – data zasiedzenia, po tej dacie wynagrodzenie się oczywiście nie należy, aczkolwiek

za wcześniejszy okres tak, ponieważ własność wtedy przysługiwała poprzedniemu

właścicielowi, a więc miał on prawo czerpać z niej korzyści.

str. 38

Bieg terminu zasiedzenia

Data rozpoczęcia terminu zasiedzenia przypada na moment, gdy posiadacz urządzenia

przystąpił do korzystania z trwałego i widocznego urządzenia.55

Ten pogląd potwierdził Sąd

Najwyższy w uchwale z 21 IV 1967 r. (III CZP 12/67, OSNC 1967/12/212). Liczenie biegu

terminu zasiedzenia można więc dopiero od momentu rozpoczęcia przesyłania energii

elektrycznej, pary, gazu, płynów. Należy zwrócić uwagę na kwestię przebudowy urządzeń.

Sąd Najwyższy w wyroku z 19 V 2004 r. (III CSK 496/02, niepubl.) orzekł, że kiedy dojdzie

do przebudowy urządzeń z istotną zmianą ich przebiegu przerywa się bieg terminu

zasiedzenia i rozpoczyna się na nowo.

Problematyka nowelizacji kodeksu cywilnego z 3 VII 2008 r56

Dopiero w tej nowelizacji wprowadzono pojęcie służebności przesyłu. W tym

momencie kontrowersyjnym zagadnieniem stało się zaliczenie czasu sprzed nowelizacji. Sąd

Najwyższy w dwóch swoich uchwałach z dnia 17 października 2008 r., III CZP 89/08, Biul.

SN 2008, nr 10, s. 7) i z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 124/10, OSNC 2011/9/99,

www.sn.pl, Biul.SN 2011/1/8) potwierdził swoje stanowisko, które daje odpowiedź na

problematyczne zagadnienie. Sąd Najwyższy orzekł, iż czas posiadania nieruchomości przez

przedsiębiorstwo jeszcze przed nowelizacją kodeksu cywilnego z 2008r. jest zaliczana do

biegu terminu zasiedzenia.

Dobra a zła wiara

Dobra a zła wiara. Adekwatnie do instytucji zasiedzenia również w przypadku

zasiedzenia służebności przesyłu znaczenie ma dobra wiara. Okres tego zasiedzenia dla

posiadacza w dobrej wierze wynosi dwadzieścia lat, natomiast dla posiadacza w złej wierze

trzydzieści lat. Dobra wiara oznacza sytuację kiedy posiadacz korzysta z rzeczy jak właściciel

oraz jest w błędnym, ale usprawiedliwionym przeświadczeniu co do przysługiwania mu

prawa własności. Posiadacz w złej wierze korzysta z nieruchomości jak właściciel, jednakże

wie, że nie jest właścicielem bądź też przy zachowaniu należytej staranności powinien

wiedzieć, że nie przysługuje mu prawo własności. Należy zwrócić uwagę na sytuację, kiedy

posiadacz w dobrej wierze dowiaduje się po pewnym czasie, że umowa jest nieważna i

okazuje się, że jest on posiadaczem w złej wierze. Tym kontrowersyjnym zagadnieniem

55

Gerard Bieniek: Urządzenia przesyłowe. Problematyka prawna, Warszawa 2008, s. 66-69 56

Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2008

poz. 731)

str. 39

zajmował się Sąd Najwyższy. Przedsiębiorstwo w dobrej wierze to przedsiębiorstwo

korzystające z nieruchomości na podstawie umowy z właścicielem, na postawie decyzji

administracyjnej, wydanej na przykład na podstawie przepisów ustawy z dnia 6 VII 1950 r. o

powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli bądź też ustawy z dnia 12 III 1958 r. o zasadach i

trybie wywłaszczenia nieruchomości. W takiej sytuacji termin zasiedzenia wynosi

dwadzieścia lat. Natomiast posiadacz korzystający z nieruchomości bez zgody właściciela,

bez tytułu prawnego jest w złej wierze. W wyroku z dnia 25 XI 2008 r. Sąd Najwyższy (II

CSK 346/08, LEX nr. 484714) orzekł, że zła wiara ma miejsce w przypadku zajęcia cudzej

nieruchomości i umieszczenia na niej urządzeń energetycznych bez tytułu. W kwestii

zasiedzenia gruntu przez przedsiębiorstwa państwowe Sąd Najwyższy podziela stanowisko,

że nie wystarcza sam fakt wiedzy posiadacza, że prawo własności przysługuje osobie trzeciej,

lecz liczy się moment rozpoczęcia posiadania, w którym istnieją usprawiedliwione

okoliczności, że posiadacz nie narusza cudzego prawa własności. Owszem, dobra wiara miała

miejsce, kiedy Skarb Państwa zaczynał budowę na swoim gruncie, jednak istnienie dobrej

wiary należy rozpatrywać z momentu rozpoczęcia posiadania, które miało miejsce później,

zazwyczaj przy uwłaszczeniu przedsiębiorstwa.

Problematyka zaliczenia czasu sprzed 1 II 1989 r.

Przed tą datą nie było możliwości zasiedzenia nieruchomości przez przedsiębiorstwo

państwowe. Mogło ono zasiedzieć nieruchomość jedynie na rzecz Skarbu Państwa, co było

bezprzedmiotowe, ponieważ byłoby to zasiedzenie gruntu będącego własnością Skarbu

Państwa na jego rzecz. Nie mogło dojść do zasiedzenia przez przedsiębiorstwo państwowe,

bo ono sprawowało tylko zarząd, a posiadanie było wykonywane na rzecz Skarbu Państwa.

Własność urządzeń przesyłowych również przysługiwała Skarbowi Państwa. Potwierdza to

stanowisko Sądu Najwyższego w wyroku – z dnia 9 XII 2009 r. (IV CSK 291/2009,

Orzecznictwo Sądów w sprawach Gospodarczych 2010/10 poz. 68 str. 3). Ponadto do okresu

1 II 1989 r. nie można przedsiębiorstwa państwowego nazwać posiadaczem samoistnym. Ten

pogląd ukazuje postanowienie Sądu Najwyższego z 10 VII 2008 r. (III CSK 73/08, LEX nr

461735).

Rozstrzygnięcie tej kwestii przed 1 II 1989 r. nasuwa jeszcze większe kontrowersje.

Odmienne stanowisko Sądu Najwyższego dotyczące tego zagadnienia sprawia, że

orzecznictwo bynajmniej nie jest jednolite. Uchwała Sądu Najwyższego składu siedmiu

sędziów stanowi, iż „uwłaszczenie” państwowych osób prawnych nie nastąpiło z dniem 1 II

1989 r., lecz dopiero 5 XII 1990 r.,. na podstawie ustawy z dnia 29 IX 1990 r. o zmianie

str. 40

ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości57

. Do tej chwili nie ma mowy

o posiadaniu praw przedsiębiorstw do urządzeń przesyłowych. Przedsiębiorstwa te nadal

sprawowały jedynie zarząd mieniem należącym do Skarbu Państwa. Taki pogląd wyraża

uchwała SN z dnia 18VI 1991r. (III CZP 38/91 OSNC 1991, Nr 10-12, poz. 118). Ta uchwała

ma moc zasady prawnej. Były to jedynie uprawnienia wykonywane na rzecz przedsiębiorstwa

państwowego, dlatego też można mówić o zasiedzeniu nieruchomości, z której korzystano w

ograniczonym zakresie. Jednak wyżej wspomnianą ustawę uchylono 1 stycznia 1998r.

Co więcej, aktualnie osoba prawna, która przed datą 1 lutego 1989r. jako przedsiębiorstwo

państwowe nie mogła nabyć własności nieruchomości może doliczyć do okresu samoistnego

posiadania okres posiadania przez Skarb Państwa, ale pod warunkiem iż doszło do

przeniesienia tego posiadania. Takie stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z

dnia 25 I 2006 r. (I CSK 11/05, Biul. SN 2006, nr 5, s. 11). Ponadto w kolejnym

postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 IX 2013r. (II CSK 10/13, LEX nr 1386028) linia

orzecznicza przychyla się bardziej ku sytuacji właścicieli nieruchomości aniżeli

przedsiębiorstwom. Sąd Najwyższy orzekł, że nie wystarczy przeniesienie posiadania, lecz

należy je udowodnić. Sąd w uzasadnieniu podnosił, że: „Dlatego do przeniesienia posiadania

majątku nie wystarczy sam akt normatywny, zmiana przepisów. Kwestia przeniesienia

posiadania urządzeń i gruntów mogła być oznaczona w późniejszej decyzji lub umowie, ale

operator sieci tego nie wykazał.” Musi dojść do formalnego przeniesienia posiadania. Należy

tu zwrócić uwagę na następujące kwestie. Przeniesienie posiadania musi dotyczyć urządzeń, a

nie nieruchomości władnącej (takie stanowisko było popularne kiedyś). Co więcej nie może

to być przeniesienie przedsiębiorstwa władnącego, ale konieczne jest udowodnienie

przeniesienia posiadania konkretnych urządzeń. Może to być decyzja administracyjna

potwierdzająca, iż z dniem 5 XII 1990 r. uwłaszczono przedsiębiorstwo państwowe. Jednakże

brak tej decyzji lub też umowy nie oznacza, że przedsiębiorca nie stał się posiadaczem tych

urządzeń z dniem zniesienia zasady jednolitej własności państwowej. Ten przedsiębiorca po

prostu nie udowodnił tego faktu. Sąd Najwyższy w tym postanowieniu ukazał pogląd, który

raczej nie sprzyjają przedsiębiorstwom.

Kwestia zasiedzenia służebności w praktyce

W praktyce właścicielom obciążonych nieruchomości jest niezwykle trudno

uzyskać odszkodowanie, czy też ustanowić odpłatną służebność, ponieważ duże

57

Ustawa z dnia 29 IX 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U.

1990 poz. 464)

str. 41

przedsiębiorstwa takie jak Tauron czy niegdyś Enea podnoszą, iż doszło do zasiedzenia

służebności przesyłu i wtedy właściciele nie mają już drogi obrony. Warto przytoczyć stan

faktyczny oraz rozstrzygnięcie spraw dotyczących służebności przesyłu, które

przedsiębiorstwo użytkujące nieruchomość przegrały. W sprawie przeciwko Enea urządzenia

zostały wybudowane w 1963 r. na potrzeby Państwowych Gospodarstw Rolnych i stanowiły

część przedsiębiorstwa państwowego. Po licznych przekształceniach własnościowych Enea

stała się właścicielem urządzeń. Wcześniej, przed rokiem 1989 zarówno korzystał z gruntu

jak i był właścicielem Skarb Państwa. Sąd Najwyższy wypowiedział się w tej kwestii w

następujący sposób: „Do 1 lutego 1989 r. nie wchodziło w rachubę zasiedzenie na rzecz

przedsiębiorstwa państwowego. Przedsiębiorstwo mogło zasiedzieć na rzecz Skarbu Państwa.

Jednakże przyjęcie zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa służebności obciążającej grunt

będący jego własnością byłoby oczywiście absurdalne. A przedsiębiorstwo wykonywało

jedynie zarząd.”58

Drugą sprawę, w której Tauron – przedsiębiorstwo zajmujące się przesyłem

energii - przegrał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 lipca 2013r. (V CSK 320/12, LEX nr

1391372) postanowił, że: „Nie byłoby możliwe zasiadywanie przez podmiot państwowy

służebności gruntowej na nieruchomości także należącej do państwa. Byłoby to zasiedzenie

przeciwko samemu sobie. W innych orzeczeniach podkreślano fakt, że funkcję zasiedzenia

stanowi eliminacja rozbieżności pomiędzy stanem prawnym a stanem rzeczywistym. Taka

sytuacja nie miała miejsca do 31 I 1989 r. Dopiero 1 II 1989 r. zniesiono zasadę jedności

państwowej. Dopiero od tego momentu przedsiębiorstwo mogło stać się posiadaczem

samoistnym gruntu, który był własnością Skarbu Państwa. Sytuacja korzystna dla

przedsiębiorców. Wszystkie przedsiębiorstwa czekają na dwa momenty. Na rok 2018 – z tą

chwilą nastąpi przedawnienie roszczeń właścicieli o odszkodowanie za bezumowne

korzystanie z nieruchomości (10 lat od 3 VIII 2008 r. - początku obowiązywania przepisów

nowelizacji ustawy kodeks cywilny - Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy -

Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw59

). Kolejny moment stanowi rok 2019, kiedy to

dojdzie do pierwszych zasiedzeń w złej wierze (30 lat od 1 II 1989 r.).

Podsumowując, służebność przesyłu to instytucja z jednej strony nowa,

ponieważ ustanowiona dopiero nowelizacją kodeksu cywilnego z 3 VIII 2008 r., ale z drugiej

strony pierwsze orzeczenia Sądu Najwyższego w tej kwestii miały miejsce już w 1962 r. -

58 Izabela Lewandowska: Nie było zasiedzenia, gdy właścicielem było państwo, [online]; dostępny w

Internecie [06.03.2014]: http://prawo.rp.pl/artykul/243849.html

59 Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2008

poz. 731)

str. 42

jeszcze na podstawie dekretu o prawie rzeczowym z 1946 r. Z jednej strony istnieją poglądy,

że nie można przez analogię stosować przepisów do służebności przesyłu, ponieważ po

pierwsze ograniczone prawa rzeczowe są systemem zamkniętym (numerus clausus), to znaczy

jeśli ograniczonych praw rzeczowych nie ma w ustawie, nie można ich ustanawiać, a po

drugie sądy w Polsce nie mają funkcji prawotwórczej. Problem ten rozwiązano wprowadzając

nowelizacją do kodeksu cywilnego przepisy dotyczące służebności przepisu. Jednakże

ustawodawca nie ułatwił stosowania tej instytucji, ponieważ nie uchwalił przepisów

przejściowych. Kwestie takie jak zaliczanie okresu sprzed 3 VIII 2008 r., termin sprzed 1989

r., zagadnienie dobrej i złej wiary nie znajdują jednolitego poglądu ani w uchwałach Sądu

Najwyższego ani w doktrynie. Chociaż uchwał i postanowień Sądu Najwyższego w sprawach

związanych z tą kwestią jest coraz więcej, to nadal nie ma jednolitego poglądu dotyczącego

stosunkowo nowej i wywołującej spore kontrowersje instytucji służebności przesyłu.

Bibliografia:

1) Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych

innych ustaw (Dz.U. 2008 poz. 731)

2) Gniewek Edward, Prawo rzeczowe, Warszawa 2012, s. 215

3) Ustawa z dnia 21 VIII 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. 1997 poz. 741)

4) Zdzisław Gołba, Służebności gruntowe, drogowe, osobiste i przesyłu, Warszawa 2013,

s. 141-144

5) Gerard Bieniek: Urządzenia przesyłowe. Problematyka prawna, Warszawa 2008, s.

66-69

6) Ustawa z dnia 29 IX 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i

wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. 1990, poz. 464)

7) Izabela Lewandowska: Nie było zasiedzenia, gdy właścicielem było państwo, [online];

dostępny w Internecie [06.03.2014]: http://prawo.rp.pl/artykul/243849.html

8) Orzeczenia Sądu Najwyższego

str. 43

Wojciech Górny | Sprawa spadkowa z elementem transgranicznym w świetle polskiej procedury cywilnej i rozporządzenia Parlamentu

Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012

Wzrost liczby transgranicznych spraw spadkowych – zarys problemu

Prawo spadkowe to dział prawa cywilnego, który od stuleci ma ogromne znaczenie –

trudno bowiem wyobrazić sobie stan rzeczy, w którym przejęcie majątku po osobie zmarłej

przebiegałoby za każdym razem bez problemów i bezkonfliktowo. Kwestie dziedziczenia są

więc, w szczególności od czasów rzymskich, drobiazgowo regulowane. Nie da się jednak

ukryć, że stopień szczegółowości prawa spadkowego, statuowany przez Rzymian przed

wiekami, choć stanowi z pewnością konkretną podstawę regulacji, przestał być

wystarczający. W Polsce, zwłaszcza w ostatnim półwieczu, obserwujemy rozrost zakresu

zastosowania prawa dotyczącego spadków, które to nie tylko opuściło pierwotne granice

regulacji, ale i przekroczyło granice państw.

Należy stwierdzić, że przez stulecia można było w Europie mówić o silnym związku

pomiędzy sprawami spadkowymi a rodzinnymi (w krajach nordyckich porządek taki

uwzględnia nawet ustawodawca60). O powiązaniu między prawem rodzinnym i spadkowym

można również mówić w takim sensie, że wiele spraw spadkowych nie wykraczało de facto

poza wąski krąg osób ze sobą spokrewnionych. Wraz z rozwojem gospodarczym, w Polsce

szczególnie po upadku systemu komunistycznego, następuje zmiana tego stanu rzeczy – coraz

większą rolę odgrywa dziedziczenie testamentowe61, spadkobiercami są więc coraz częściej

także osoby spoza rodziny, w tym nierzadko osoby prawne.

Rozwój technologiczny, w szczególności ułatwiona możliwość komunikacji i

współpracy między podmiotami gospodarczymi (lecz nie tylko) w kraju i za granicą, sprawiły

możliwość gromadzenia przez przedsiębiorcze jednostki ogromnych majątków, a co za tym

idzie coraz większą liczbę majątków spadkowych o bardzo dużej wartości, które dotąd

60

Wniosek Komisji Wspólnot Europejskich z dnia 14 X 2009 dotyczący rozporządzenia „Rzym IV”, str. 3

[online] , dostępny w Internecie [10.03.2014 r.]: http://eur-

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2009:0154:FIN :PL:PDF]. 61

Tendencja ta spowodowała konieczność wprowadzenia rejestracji testamentów w krajach Europy (polskim

systemem rejestracji jest NORT funkcjonujący od 5 X 2011).

str. 44

należały do nielicznych wyjątków. Wzrasta także mobilność jednostek62

, w związku z czym

nierzadkie są sytuacje, gdy poszczególne elementy spadku obywatela RP znajdują się w

różnych państwach. Także wzmożona emigracja, zwłaszcza w ostatnich latach, przyczynia się

do dodatkowych komplikacji w kwestiach spadkowych, gdyż często zdarza się tak, że miejsca

pochodzenia (przynależności narodowej), centrum życiowego i miejsce gromadzenia majątku,

są różne.

Te wszystkie czynniki, w mniejszym lub większym stopniu, złożyły się na wzrost w

Polsce liczby spraw spadkowych z elementem transgranicznym. Według danych podanych

przez Ministerstwo Sprawiedliwości, ok. 450 tys. europejskich rodzin ma do czynienia

każdego roku ze sprawami spadkowymi o charakterze międzynarodowym – znaczny odsetek

to zapewne sprawy z udziałem Polaków63 Jest to zjawisko o tyle niepokojące, gdyż jak się

zdaje, obecnie obowiązująca regulacja transgranicznych kwestii spadkowych, z punktu

widzenia polskiego prawa materialnego i procesowego, a także dotyczących RP umów

międzynarodowych, z praktycznego punktu widzenia nie jest zadowalająca.

Współpraca międzynarodowa w dziedzinie transgranicznego dziedziczenia

Problemy w rozpatrywaniu spraw spadkowych, w których pojawiał się element

transgraniczny, zaczęły dotykać nie tylko Polski, lecz także wielu innych państw.

Spowodowało to podjęcie współpracy międzynarodowej w temacie prawa spadkowego,

przede wszystkim na gruncie umów międzynarodowych.

Początek współdziałania datować możemy na rok 1893, kiedy to swą działalność

rozpoczęła Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego64

. Skutkiem jej prac

zostały przyjęte 4 konwencje dotyczące różnych aspektów prawa spadkowego, z czego tylko

jedna z nich - Konwencja o kolizji przepisów prawnych w kwestii formy rozporządzeń

testamentowych z 5 X 1961- została ratyfikowana przez znaczną ilość państw (w tym PRL).

Konwencja ta ułatwia w praktyce uznanie ważności testamentu na terytorium innych państw,

gdyż wystarczy, że dane rozrządzenie będzie sporządzone w formie przewidzianej prawem

62

Notatka Komisji Europejskiej z dnia 25 listopada 2013 r., Komisja Europejska wspiera swobodny przepływ

osób, MEMO/13/1041. 63

Informacja z dnia 26 VII 2012 [online]; dostępna w Internecie [10.03.2014 r.]:

http://ec.europa.eu/polska/news/120726_spadek_pl.htm. 64

Załucki M., Ku jednolitemu prawu spadkowemu w Europie. Zielona księga Komisji Wspólnot Europejskich o

dziedziczeniu i testamentach, [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i

Porównawczego, A.D. MMIX, vol. VII, , s. 108.

str. 45

państwa, które w jakiś określony sposób jest związane z tym testamentem65, aby był on

uważany za formalnie ważny na terytoriach państw-sygnatariuszy konwencji. Należy jednak

podkreślić, że konwencja chroni tylko ważność formalną testamentu – nie gwarantuje jednak

jego skutecznego wykonania w innych państwach.

W późniejszych latach uchwalano jeszcze inne konwencje, dotyczące wybranych

elementów sprawy spadkowej – wyłącznie dla przykładu warto wymienić w tym miejscu

konwencje: bazylejską o ustanowieniu systemu rejestracji testamentów z 1972 roku oraz

młodszą o rok Konwencję UNIDROIT o formie testamentu międzynarodowego, sporządzoną

w Waszyngtonie66

.

Te oraz inne umowy międzynarodowe, tylko w niewielkim stopniu uprościły

współpracę w ramach dziedziczenia. Ściślejsze porozumienie nie mogło być możliwe głównie

ze względu na różne systemy materialnego prawa spadkowego w poszczególnych krajach.

Brakowało, i w dalszym ciągu brakuje, jednego punktu odniesienia w omawianej gałęzi

prawa - metody regulacji, czy występujące instytucje prawa spadkowego nieraz skrajnie się

różnią (zob. przykładowo: system dziedziczenia ustawowego), co powoduje trudności w

określeniu możliwego zakresu współpracy67

.

Etapem prac na gruncie współdziałania w kwestiach dziedziczenia, szczególnie

ważnym dla Polski, ale także wyjątkowo owocnym – są prace w ramach szeroko pojętej

integracji europejskiej. Na wstępie należy jednak zauważyć, że owo współdziałanie

ograniczono do działań z zakresu prawa międzynarodowego prywatnego – tzn. dążono do

stworzenia norm kolizyjnych, mających na celu wskazanie prawa właściwego dla określonej

sprawy transgranicznej. Nie jest możliwa obecnie harmonizacja materialnego prawa

spadkowego, zarówno pod względem faktycznym (zbyt duża różnorodność systemów

prawnych państw członkowskich), jak i prawnym (brak podstawy prawnej działań UE)68

.

Z tychże powodów, stworzenie projektu europejskiego prawa spadkowego wydaje się

niemożliwe, w przeciwieństwie m.in. do prawa zobowiązań, wobec którego podjęto program

65 Związek ten wyraża się m.in. w łącznikach: miejsca dokonania rozrządzenia, obywatelstwa spadkodawcy w

chwili dokonywania rozrządzenia bądź w chwili śmierci, miejsca zamieszkania w chwili rozrządzenia lub

śmierci (art. 1 Konwencji; Dz.U 1969, poz. 284). 66

Załucki M., jw., s. 110. 67

Tamże, s. 105. 68

Kompetencja została przyznana UE w obszarze prawa cywilnego tylko w zakresie międzynarodowej

współpracy sądów, a więc na obszarze procedury; patrz: Pazdan M., Prace nad jednolitym międzynarodowym

prawem spadkowym w Unii Europejskiej, [w:] Państwo, Prawo, Społeczeństwo w dziejach Europy Środkowej -

Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Ciągwie w siedemdziesięciolecie urodzin, Katowice-

Kraków 2009, s. 590.

str. 46

zwany Wspólną Ramą Odniesienia69

. Europejskie prace dotyczące międzynarodowego prawa

spadkowego zapoczątkowała Europejska Grupa Prawa Prywatnego Międzynarodowego w

1993 roku, gdzie opracowywano projekt konwencji dot. właściwości prawa w sprawach

rodzinnych i spadkowych. Przygotowanemu w Heidelbergu projektowi nie nadano jednak

ostatecznie dalszego biegu70

.

W Europie, starania nad współpracą państw w sprawach spadkowych rozpoczyna na

nowo tzw. „Wiedeński plan działań” (1998) oraz opracowanie sporządzone na zlecenie

Komisji przez Niemiecki Instytut Notarialny, w którym na podstawie danych z 15 państw

Europy zawarto propozycje ujednolicenia międzynarodowego prawa spadkowego. Między

innymi, na podstawie tych badań, na szczycie Rady Europejskiej podjęto tzw. „program

haski”, w którym zaplanowano stworzenie Zielonej Księgi dotyczącej dziedziczenia

ustawowego i testamentów71

. Księga ta została ogłoszona 1 III 2005 i rozpoczęła ponad

siedmioletnią debatę nad kształtem prawa europejskiego regulującego kwestie dziedziczenia.

Owocem tych prac jest przyjęcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr

650/2012 z 4 VII 2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania

orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia

oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (nazywane przez

doktrynę rozporządzeniem Rzym IV)72

.

W znacznej mierze nie znajduje ono jeszcze zastosowania praktycznego, ze względu

na zawarte w nim przepisy przejściowe, wskazujące na stosowanie jego postanowień do

dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po dniu 17 VIII 201573

. Jak się zdaje, ów akt

prawny, w znacznej mierze ułatwi przeprowadzanie spraw spadkowych z elementem

transgranicznym, zarówno pod kątem czasu trwania takiej sprawy, jak i uproszczeń

organizacyjnych. Stopień zmian, jakie w 2015 przyniesie rozporządzenie, najlepiej zobrazuje

przedstawienie obecnego i przyszłego stanu prawnego, a co za tym idzie kształtu sprawy

spadkowej.

69

Załucki M., jw.., s. 105. 70

Pazdan M., jw., s. 590. 71

Tamże, s. 591. 72

Aktualności Ministerstwa Sprawiedliwości, Nowe prawo UE - sukces polskiej prezydencji z dnia 27 VII 2012,

[online] dostępna w Internecie [07.04.2014]: http://ms.gov.pl/pl/archiwum-informacji/news,4161,10,nowe-

prawo-ue---sukces-polskiej-prezydencji.html. 73

Art. 83 ust. 1 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012, Dz.U. L 201 z dnia 27

lipca 2012 r., str. 107—134.

str. 47

Transgraniczne dziedziczenie w obecnym stanie prawnym

Spadkobierca polski chcący skutecznie dochodzić swoich praw do spadku napotyka na

podstawową trudność, w związku z praktyczną niemożliwością rozstrzygania przez jeden

sąd o elementach majątku spadkowego znajdujących się w różnych krajach.

Według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, sprawy spadkowe,

rozpatrywane zarówno w postępowaniu procesowym (art. 11037

pkt 6)74

, jak i nieprocesowym

(art. 1108) należą do jurysdykcji krajowej fakultatywnej – tzn. dopuszczalna jest jednoczesna

właściwość sądów kilku państw. Jurysdykcja sądu polskiego w sprawach spadkowych w

postępowaniu procesowym jest dopuszczalna, gdy ma dotyczyć spadkodawcy mającego

miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu na terytorium RP. Nieprocesowe sprawy

spadkowe objąć może swoją jurysdykcją sąd polski także w przypadku, gdy spadkodawca jest

obywatelem RP, nawet gdyby nie miał tam miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu.

Ponadto przepis art. 1108 w § 2 stanowi, że w nieprocesowych sprawach spadkowych,

jurysdykcją krajową objęte są również sprawy spadkowe, jeśli majątek spadkowy, albo

znaczna jego część znajduje się w RP.

Ze względu na to, ze sprawy spadkowe nie są objęte w żadnym wypadku przez

ustawodawcę polskiego jurysdykcją krajową wyłączną75

, częste mogą być przypadki, gdy

niezależnie od siebie wszczynane są sprawy spadkowe przez różnych spadkobierców, którzy

nie muszą przecież być obywatelami jednego państwa lub w jednym z nich mieć miejsca

zamieszkania/zwykłego pobytu. Także jeden spadkobierca może mieć w interesie, przy

obecnym kształcie przepisów jurysdykcyjnych, prowadzenie kilku spraw spadkowych w dwu

lub więcej państwach– m.in. przez niedookreślone pojęcie „znacznej części majątku

spadkowego” w art. 1108 § 2 KPC (istnieją różne poglądy, które wskazują, aby znaczną część

majątku spadkowego ustalać wg kryteriów znacznej części poszczególnych składników

majątku spadkowego lub składników tego majątku stanowiących znaczną część wartości76

;

ową „znaczność” trudno również z pewnością oszacować w przypadku ogromnych majątków

74

Do takich spraw należy m.in. sprawy: o wydanie spadku bądź przedmiotów do niego należących, o zapłatę

zachowku, o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy objętej zapisem i wydanie zapisu, o wykonanie polecenia, o

uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, za: Hrycaj A., Komentarz do art. 1103(7) Kodeksu

postępowania cywilnego, [w:] Dolecki H. (red.), Wiśniewski T. (red.), Hrycaj A., Jakubecki A., Rylski P.,

Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom V. Artykuły 1096-1217, LEX, 2013, nr LEX 153145. 75

W drodze nowelizacji ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. zrezygnowano z regulacji w art. 1108 jurysdykcji

wyłącznej sądów polskich; za: Wójcik Mariusz P., Komentarz aktualizowany do art. 1108 Kodeksu postępowania

cywilnego [w:] Jakubecki A. (red.), Bodio J., Demendecki T., Marcewicz O., Telenga P., Wójcik Mariusz P.,

Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, LEX/el., 2013,

nr LEX 159316. 76

Tamże.

str. 48

spadkowych – zwłaszcza przed właściwym rozpoczęciem postępowania), a także szczególne

przepisy dotyczące nieruchomości (o czym będzie mowa później).

Jak więc widać – przy prowadzeniu niektórych spraw spadkowych (ujmowanych

całościowo, jako zbiór spraw dotyczących jednego spadku) konieczne jest działanie na

gruncie przepisów międzynarodowego postępowania cywilnego różnych systemów

prawnych, co prowadzi niewątpliwie do powstania skomplikowanej i złożonej sytuacji

prawnej77

.

Kolejnym problemem jest utrudniona procedura uznania i wykonywania orzeczeń

sądów zagranicznych. Do spraw spadkowych nie stosuje się bowiem unijnego

rozporządzenia w sprawie wykonywania i uznawania orzeczeń zwanego Bruksela I78- ta

kategoria spraw została expressis verbis wyłączona w art. 2 lit „a” tego aktu prawnego.

Uznawanie i wykonywanie orzeczeń, podobnie jak w samo rozstrzygnięcie, o czym była

mowa powyżej, będzie więc poddane regulacji krajowych kodeksów postępowania

cywilnego.

Abstrahując od treści przepisów unormowań poszczególnych państw, da się

zauważyć, że brak jednolitej procedury uznawania i wykonywania orzeczeń grozi brakiem

zaufania obywatela do państwa (i jego prawa)79

, skłaniając go raczej ku uzyskaniu

niezależnych decyzji w państwach, gdzie znajduje się majątek spadkowy, niż ku pokładaniu

ufności w niepewnej, bądź co bądź, procedurze exequatur. Uznanie orzeczenia na terytorium

RP jest o tyle chwiejne, że zostało obwarowane licznymi ograniczeniami, kiedy to dane

orzeczenie nie podlega uznaniu, a które wyszczególnia art. 1146 KPC.

W kwestii dziedziczenia, szczególne znaczenie ma § 3 tego artykułu, który jednak

pomniejsza omawiany katalog negatywnych przesłanek uznania orzeczeń o mieniu

spadkowym znajdującym się na terytorium państwa sądu orzekającego. Orzeczenie takie

należy zatem uznać, nawet gdy jest sprzeczne z wcześniej wydanym prawomocnym

orzeczeniem sądu RP lub innego sądu (w przypadku gdy spełnia kryteria uznania), a także w

przypadku gdy sprawa spadkowa w RP zawisła wcześniej niż przed sądem obcym. Pod

77

Por. wypowiedź V. Reding, komisarz UE ds. sprawiedliwości i wiceprzewodniczącej Komisji Europejskiej przytoczoną w Komunikacie KE z dnia 26 lipca 2012 r., [online], dostępny w Internecie [07.04.2014]: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-851_pl.pdf. 78 Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 XII 2000 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych

oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. L 012, z 16 I 2001, s. 1 – 23). 79

Komunikat KE z dnia 26 lipca 2012 r., [online], dostępny w Internecie [07.04.2014]: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-851_pl.pdf.

str. 49

względem formalnym, uznanie orzeczenia sądu obcego w sprawie spadkowej na gruncie

przepisów polskiej ustawy, nie jest szczególnie utrudnione80

(a nawet porównywane ze

zharmonizowanymi procedurami z rozporządzenia Rzym IV), należy jednak stwierdzić, że

nie jest to jednak gwarancją wystarczającą, gdyż trudności może nieść uznanie orzeczenia

polskiego sądu zagranicą, a czasem takie uznanie może w ogóle nie być możliwe81

Szczególnym aspektem zagadnienia dziedziczenia transgranicznego jest kwestia

dziedziczenia nieruchomości. Przeniesienie ich własności, także w drodze sukcesji

generalnej, obwarowane jest przez polskiego ustawodawcę dodatkowymi ograniczeniami.

Wciąż jeszcze znaczenie ma ochrona przewidziana przez ustawę o nabywaniu

nieruchomości przez obcokrajowców (Dz.U. nr 31/1920, poz. 178) – w przypadku przejścia

nieruchomości w ręce obcokrajowca, istnieje obowiązek uzyskania zezwolenia Ministra

Spraw Wewnętrznych. W przypadku obcokrajowców z obszaru EOG i Konfederacji

Szwajcarskiej ustawa przewiduje dodatkowe uproszczenia wprowadzając okresy przejściowe,

po upływie których zezwolenie ministra nie będzie wymagane82

. Okres pięciu lat od

wstąpienia Polski do UE w przypadku nabywania w RP tzw. drugiego domu, już minął –

aktualny pozostaje okres dwunastoletni, dotyczący nieruchomości rolnych i leśnych83

.

Bardzo istotna pozostaje w dalszej kolejności sprawa kształtu przepisów

jurysdykcyjnych KPC dotyczących nieruchomości. Ustanawiają one jurysdykcję wyłączną co

do spraw o prawa rzeczowe na nieruchomości i o posiadanie nieruchomości. Dotyczy to

spraw rozpoznawanych zarówno w procesie (art. 11038 ze szczególnym uwzględnieniem § 2),

jak i w postępowaniu nieprocesowym: art. 11071 i art. 1110

2. W kwestiach spadkowych,

wyjątkowo ważne będą przepisy dwóch pierwszych artykułów – dotyczą one bowiem

sytuacji, gdy kwestia prawa rzeczowego bądź posiadania nieruchomości stanowi jedynie

część całej sprawy – a sprawy spadkowe do takich w dużej części należą. W takim przypadku,

80

Rylski P., Komentarz do art. 1146 Kodeksu postępowania cywilnego [w:] Dolecki H. (red.), Wiśniewski T.

(red.), Hrycaj A., Jakubecki A., Rylski P., Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom V. Artykuły 1096-

1217, LEX 2013, nr LEX 153226. 81

Uznanie nie jest możliwe w większości systemów prawnych np. w przypadku orzekania o własności

nieruchomości, por. wypowiedź I. Dzialuka, podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości [online],

dostępna w Internecie [07.04.2014]: http://bf.com.pl/odszkodowania/sites/default/files/gp-15.02.2011-

prawo%20spadkowe%20ue%20upro %C5%9Bci%20dziedziczenie.pdf. 82

Dziedziczenie przez cudzoziemca, artykuł z dnia 7 kwietnia 2014 [online], dostępny w Internecie [7.04.2014]:

http://portal-spadkowy.pl/dzialy/dziedziczenie-przez-cudzoziemca/?lang=pl. 83

Art. 8 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz.U.

z 1996 r., poz. 245 z późn. zm.).

str. 50

jurysdykcja sądu polskiego będzie wyłączna jedynie (i aż) w zakresie, w którym

rozstrzygnięcie dotyczy danej nieruchomości położonej na terytorium RP84

.

Jak łatwo zauważyć, takie przepisy wymuszają rozczłonkowanie jurysdykcji w

sprawie spadkowej na tę dotyczącą nieruchomości wchodzącej w skład spadku i na tę

dotyczącą pozostałego majątku. Mimo, że za szczególną ochroną nieruchomości przed

dowolnym ich dysponowaniem, stoi wiele argumentów (ekonomicznych, ale i

politycznych)85, sztuczne dzielenie sprawy spadkowej znacznie utrudnia jej przeprowadzenie

pod względem praktycznym86

.

Nowe przepisy wprowadzane przez rozporządzenie Rzym IV, które zostaną opisane

poniżej, zmieniają ten stan rzeczy, wpisując nieruchomości i inne elementy spadku w jeden

statut spadkowy87, jak i przepisy jurysdykcyjne, a także znacznie zmniejszając inne problemy,

także niewspominane powyżej, z prowadzeniem sprawy spadkowej (między innymi bardzo

istotną kwestię prawa właściwego dla dziedziczenia). Harmonizacja wprowadza także istotne

innowacje upraszczające międzynarodowe dziedziczenie na poziomie europejskim, nieznane

dotąd ani przez przepisy krajowe ani umowy międzynarodowe, o czym będzie jednak mowa

w dalszej części opracowania.

Regulacja Rzym IV

Jednym z uproszczeń w kwestii dziedziczenia, jakie w 2015 przyniesie rozporządzenie

Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 VII 2012 są nowe przepisy jurysdykcyjne.

Zastąpią one rozczłonkowanie regulacji na krajowe kodeksy postępowania cywilnego,

uzupełniając lukę powstałą przy wyłączeniu spraw spadkowych z regulacji rozporządzenia

Bruksela I.

84

Postanowienie SN z dnia 6 marca 1970 r., I CR 3/70, LEX nr 6687, za: Wójcik Mariusz P., Komentarz

aktualizowany do art. 1107 (1) Kodeksu postępowania cywilnego [w:] Jakubecki Andrzej (red.), Bodio J.,

Demendecki T., Marcewicz O., Telenga P., Wójcik Mariusz P., jw., LEX, 2013, 159316.

85 Zob. m.in. stanowisko rządu z dnia 21 X 2009, przygotowane w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy z 11 III

2004 o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem

Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r., poz. 515 ze zm.), sygn. KE: COM (2009) 154

[online], dostępne w Internecie [10.03.2014]: http://bip.ms.gov.pl/pl/projekty-aktow-prawnych/prawo-unii-

europejskiej/download,1703,0.html]. 86

Głos powszechnie wyrażany w doktrynie, m.in. Davì A., L’Autonomie de la Volonté en Droit International

Privé des Successions dans la Perspective d’une Future Réglementation Européenne, DNotI, Les Successions

Internationales dans l‘UE [online], 2004, dostępny w Internecie: www. successions.org [10.03.2014 r.], s. 415. 87 Statut to pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego. Oznacza zakres aspektów, dla których właściwe jest

jedno prawo krajowe wyznaczone przez odpowiednie normy (tzw. normy kolizyjne); (przyp. aut.).

str. 51

Reguły jurysdykcji, statuowanej przez europejskie rozporządzenie, opierają się dwóch

zasadach (od których przewidziane są jednak wyjątki). Pierwszą z nich jest zasada, że

jurysdykcję mają sądy państwa, gdzie spadkodawca w chwili śmierci miał miejsce zwykłego

pobytu. Drugą zasadą jest obejmowanie jurysdykcją ogółu praw dotyczących spadku- tzn.

przeciwdziałanie rozczłonkowaniu jurysdykcji w maksymalnym zakresie88

.

Rzym IV przewiduje 5 rodzajów jurysdykcji. Jurysdykcja ogólna realizuje w pełni

dwie wyżej opisane zasady: powszechnie właściwe będą sądy miejsca zwykłego pobytu

spadkodawcy w chwili śmierci (jeśli to miejsce znajduje się na terytorium państwa

członkowskiego UE) i będą one rozstrzygać co do ogółu praw dotyczących spadku.

Jurysdykcja może być inna w przypadku wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia przez

spadkodawcę (o samym zagadnieniu prawa właściwego będzie mowa później). Jeśli taki

wybór został dokonany, a przy tym strony zawarły umowę prorogacyjną, wyraźnie uznały

jurysdykcję sądu, bądź sąd do którego wniesiono sprawę stwierdził brak swojej jurysdykcji na

rzecz sądu drugiego państwa – wtedy dla danej sprawy spadkowej właściwy będzie sąd

państwa, którego prawo wybrał zmarły89

. Kolejnym rodzajem jurysdykcji jest jurysdykcja

dodatkowa. Wchodzi ona w grę, gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili śmierci nie

znajdowało się w państwie członkowskim UE, lecz składniki majątku spadkowego znajdują

się na terytorium jednego lub kilku państw członkowskich. W takim przypadku, jurysdykcję

co do ogółu praw dotyczących spadku ma sąd państwa, którego obywatelem był spadkodawca

lub przynajmniej miał w tym państwie wcześniejsze miejsce zwykłego pobytu (nie minęło 5

lat między zmianą miejsca zwykłego pobytu na państwo spoza UE a wniesieniem sprawy do

sądu)90

. Jeśli przesłanki te nie są spełnione, wyjątkowo wystąpić może jurysdykcja

rozczłonkowana – sąd państwa członkowskiego będzie miał jurysdykcję w przedmiocie

składników majątku spadkowego leżących na terytorium jego państwa91

.

Pozostałe rodzaje jurysdykcji, jakie wymienia rozporządzenie, a jakie wystarczy

scharakteryzować jedynie pokrótce, to tzw. forum necessitatis (żadna z ww. jurysdykcji nie

może mieć miejsca, lecz sprawa spadkowa nie mogłaby być właściwie wszczęta lub

przeprowadzona w innym państwie, a jest ona związana w dostateczny sposób z państwem

członkowskim UE) oraz jurysdykcja z wdania się w spór (gdy nie wszystkie strony

88

Art. 4 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 VII 2012, Dz.U. L 201 z dnia 27 lipca 2012

r., str. 107—134 (dalej w przypisach: „rozporządzenia” – przyp. aut.) 89

Art. 5-7 rozporządzenia. 90

Art. 10 rozporządzenia. 91

Art. 10 ust. 2 rozporządzenia.

str. 52

zainteresowane są stronami umowy prorogacyjnej - jeśli jurysdykcja umowna zostanie

zanegowana, sąd stwierdza swą niewłaściwość a jurysdykcja zostaje wyznaczona wg zasad

ogólnych lub dodatkowych. Jeśli natomiast strony nieobjęte umową prorogacyjną nie

kwestionują jurysdykcji sądu – zostaje ona podtrzymana)92

.

Istotną kwestią, o jakiej należy dodatkowo wspomnieć, jest przewidziana przez

rozporządzenie jednolitość jurysdykcji co do nieruchomości i innych elementów majątku

spadkowego (wyjątkiem będzie omówiony już przypadek w jurysdykcji dodatkowej). Wynika

to z realizacji wspomnianej zasady objęcia jurysdykcją ogółu praw dotyczących spadku, a

także z przyjęcia przez europejskiego ustawodawcę jednolitego statusu spadkowego,

niezależnego od zawartości spadku, lecz opartego na jednym łączniku93

.

Ze wspomnianą kwestią łączy się zagadnienie prawa właściwego dla

transgranicznej sprawy spadkowej. Dotąd zagadnienie to było regulowane w sposób

odrębny przez poszczególne krajowe przepisy prawa prywatnego międzynarodowego. W

ustawach państw europejskich mamy do czynienia, z dwoma głównymi rodzajami regulacji tj.

za pomocą łącznika obywatelstwa (najbardziej powszechny – istnieje w polskiej ustawie, a

także np. niemieckiej, greckiej, włoskiej czy czeskiej) oraz przez łącznik ostatniego miejsca

zamieszkania spadkodawcy (występujący rzadziej – np. w Danii)94.

Europejski ustawodawca, pod wpływem wieloletnich konsultacji i wyrażania

stanowisk doktryny95, zdecydował się ostatecznie na wprowadzenie kryterium miejsca

zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili śmierci, jako łącznika głównego. Przemawiały za

tym m.in. tendencja do odchodzenia od łącznika obywatelstwa w imieniu integracji

europejskiej96

, jak również wskazanie miejsca ostatniego miejsca zwykłego pobytu jako

92

art. 11 oraz 9 rozporządzenia. 93

Uwaga nr (23) zawarta w preambule rozporządzenia; art. 21 ust. rozporządzenia. 94

Pazdan M., Zielona księga o dziedziczeniu i testamentach- propozycje odpowiedzi na pytania, „Rejent”, 2006,

nr 5 (181). 95

M.in. prace Niemieckiego Instytutu Notarialnego (publikacja raportu w 2002), wypowiedzi nauki na

konferencji dotyczącej europejskiego prawa spadkowego (Bruksela, 10-11 V 2004), [online], dostęp w Internecie

[10.03.2014 r.]: www.successions.org. 96

Tendencję tę da się zaobserwować, analizując normy kolizyjne innych europejskich rozporządzeń m.in.

rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa

właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) i rozporządzenia (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego

i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II).

str. 53

centrum interesów gospodarczych zmarłego i zazwyczaj miejsca zamieszkania rodziny, czyli

najczęstszych spadkobierców97

.

Łącznik miejsca ostatniego zwykłego pobytu jest łącznikiem głównym, lecz nie

bezwzględnym - rozporządzenie Rzym IV przewiduje bowiem możliwość wyboru prawa

właściwego przez spadkodawcę. Może on wybrać jako właściwe swoje prawo ojczyste w

chwili dokonania wyboru lub w chwili śmierci i w tym przypadku łącznik główny nie ma

zastosowania98

. Rozporządzenie przewiduje także klauzulę korekcyjną, umożliwiającą

wyjątkowo stosowanie innego prawa niż wynikającego z wyżej przedstawionych przepisów,

gdy ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był

związany z innym państwem niż to, którego prawo ma być właściwe99

.

Kolejną regulacją Rzymu IV, niosącą zasadnicze zmiany, jest wprowadzenie unijnych

reguł uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach spadkowych. Procedury takiej dotąd

brakowało, ze względu na wspomniane już wyłączenie spraw spadkowych w ogólnym

rozporządzeniu dotyczącym spraw cywilnych i handlowych (Bruksela I). Artykuł 39 Rzymu

IV w ustępie 1. stwierdza, że orzeczenie wydane w państwie członkowskim jest uznawane w

innych państwach UE bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania.

Kolejny artykuł rozporządzenia przewiduje cztery sytuacje, gdy orzeczenie nie może

być uznane, a są to: a) sprzeczność z porządkiem publicznym (ordre public); b) brak

doręczenia pozwanemu dokumentu wszczynającego postępowanie w czasie umożliwiającym

mu przygotowanie obrony, chyba że miał możliwość złożenia środka zaskarżenia, a nie zrobił

tego; c) brak możliwości pogodzenia orzeczenia z innym wydanym między tymi samymi

stronami w państwie, gdzie występuje się o uznanie; d) brak możliwości pogodzenia z innym

orzeczeniem wydanym wcześniej w innym państwie członkowskim lub państwie trzecim, o to

samo roszczenie między tymi samymi stronami (jeśli jednak orzeczenie to spełnia warunki

uznania)100

.

Podstawy nieuznania, jak już wcześniej wspomniano, merytorycznie niewiele różnią

się od tych zawartych w polskim KPC, jednakże należy stwierdzić, że od czasu wejścia w

życie rozporządzenia, będą wynikać z innej podstawy prawnej oraz będą uniwersalne dla

97

Pajor T., Rapport sur le Rattachement Objectif en Droit Successoral, DNotI, Les Successions Internationales

dans l‘UE, [online], 2004, dostęp w Internecie [10.03.2014]: http://www.successions.org/09_Pajor.pdf, s. 377. 98

Art. 22 rozporządzenia. 99

Art. 21 ust. 2 rozporządzenia. 100

Art. 40 rozporządzenia.

str. 54

większości państw europejskich. Stwierdzenie wykonalności orzeczenia podlega już, w

przeciwieństwie do uznania, specjalnej procedurze, jednak co ważne - wspólnej dla

wszystkich państw UE, co stanowi z pewnością nieocenione uproszczenie. Procedura ta

oparta jest na złożeniu wniosku wraz z odpowiednimi dokumentami do sądu, gdzie

wnioskodawca chce dochodzić wykonania orzeczenia – jest ona unormowana w art. 45-58

rozporządzenia, jednak na potrzeby niniejszego opracowania nie jest konieczne jej

szczegółowe opisywanie.

Zagłębianie się w zagadnienia uznania i wykonania orzeczeń zagranicznych, wydaje

się zbędne także ze względu na wprowadzoną przez rozporządzenie instytucję europejskiego

poświadczenia spadkowego (EPS), które jest rewolucyjną zmianą w kwestii

transgranicznego dziedziczenia z punktu widzenia międzynarodowego dorobku prawnego.

Doktryna wskazywała jedno narzędzie obejmujące w całości daną sprawę spadkową

jako wręcz niezbędne dla usprawnienia rozstrzygania kwestii dziedziczenia transgranicznego

na poziomie europejskim101

. Alternatywą było zastosowanie systemu wzajemnego uznawania

i wykonywania orzeczeń, który również jest uwzględniony w rozporządzeniu, jednak wiąże

się z zasadniczymi, oczywistymi utrudnieniami w porównaniu z EPS. Dotyczą one m.in.

dodatkowej procedury wykonalności, synchronizacji decyzji, (co wiąże się też z wzajemnym

zaufaniem do siebie organów poszczególnych państw102

), a przede wszystkim zbyt dużych

różnic w krajowych systemach materialnego prawa spadkowego, które niezwykle mocno

komplikują faktyczną skuteczność orzeczenia, nawet po przejściu procedury wykonania.

Możliwość wydawania EPS w znaczący sposób niweluje te problemy – nie będzie bowiem

konieczne stwierdzenie wykonalności takiego poświadczenia103

, co zmniejszy zarówno czas

trwania danej sprawy spadkowej, jak i stopień jej skomplikowania.

Instytucja europejskiego poświadczenia spadkowego w założeniu służyć ma przede

wszystkim wykorzystaniu w innym państwie członkowskim. EPS w żaden sposób nie zastąpi

krajowych form poświadczania spadku104

(w Polsce są to: sądowe stwierdzenie nabycia

spadku oraz akt poświadczenia dziedziczenia), a służy jedynie ułatwieniu dochodzenia swoich

praw do spadku w innych państwach UE. Co więcej, EPS zostało wyraźnie ukształtowane

101

Wolde M. H., Will professionals in other countries be able to rely on a European Certificate of Inheritance for

all purposes?, DNotI, Les Successions Internationales dans l‘UE, 2004, [online], dostęp w Internecie

[10.03.2014 r.]: http://www.successions.org/20_ten_Wolde.pdf, s. 517. 102

Tamże. 103

Art. 69 ust. 1 rozporządzenia. 104

Kordasiewicz B. [w;] Kordasiewicz B. (red.), System Prawa Prywatnego, , tom 10, Prawo spadkowe, wyd. 2.,

Warszawa 2013, s. 38.

str. 55

jako nieobowiązkowe, co oznacza, że dozwolone i wystarczające będzie korzystanie z innych

dokumentów które mogą służyć podobnym celom, co europejskie poświadczenie, a

stworzonych na gruncie prawa wewnętrznego państwa członkowskiego. Takie rozwiązanie

czyni więc zadość europejskiej zasadzie pomocniczości105

.

EPS znajdzie zastosowanie przede wszystkim oczywiście w państwie członkowskim,

w którym ma być wykorzystane, zgodnie z celem wydania konkretnego poświadczenia. W

świetle przepisów rozporządzenia, EPS będzie skuteczne także w każdym innym państwie

członkowskim, a więc także w państwie wydania106

.

Opisywany dokument będzie wydawany na wniosek podmiotów wymienionych

enumeratywnie w art. 63 ust. 1 rozporządzenia – są to: spadkobiercy, zapisobiercy mający

bezpośrednie prawo do spadku, wykonawcy testamentu i zarządcy spadku. Poświadczenie

będzie mogło służyć między innymi wykazaniu statusu lub praw spadkobiercy (ew.

zapisobiercy) wymienionego w EPS i ich udziałów; wykazaniu przyznania określonego

składnika/ów majątku spadkobiercom/zapisobiercom wymienionym w EPS jak również

wykazaniu uprawnień osoby wymienionej w EPS do wykonania lub zarządzania spadkiem.

Podkreślenia wymaga fakt, że EPS będzie potwierdzał prawa tylko tych osób, które zostaną w

poświadczeniu wymienione107

.

Istotną kwestią dotyczącą EPS, jaką należy jeszcze poruszyć, są podmioty uprawnione

do wydawania owego poświadczenia. W świetle Rzymu IV będzie to sąd – definiowany

jednak sensu largo – a więc nie tylko organ sądowy, ale i inne organy a nawet przedstawiciele

zawodów prawniczych przy spełnieniu szczegółowych kryteriów opisanych w

rozporządzeniu. Ustawodawca europejski poszerza jednak krąg podmiotów uprawnionych do

wydawania EPS także o inne organy, jeśli tylko na mocy prawa krajowego są właściwe do

rozpoznawania spraw spadkowych108

. Nie wgłębiając się w szczegółowe przepisy, stwierdzić

można, że na gruncie polskiego systemu prawnego, organami władnymi do wydawania EPS

będą sądy i najpewniej także notariusze109

- takie więc załatwianie spraw spadkowych o

charakterze transgranicznym przez ubieganie się o wydanie europejskiego poświadczenia

spadkowego ma szansę stać się powszechnym sposobem na dochodzenie praw do spadku,

przy tym wygodnym – wskutek pominięcia procedur uznawania i wykonywania oraz

105

Uwaga nr (67) zawarta w preambule rozporządzenia. 106

Art. 62 ust. 3 rozporządzenia. 107

Wniosek na podstawie treści art. 63 ust. 2 rozporządzenia. 108

Art. 64 w zw. z art. 3 ust. 2 rozporządzenia. 109

Państwa członkowskie, w myśl art. 3 ustęp 2 in fine, zobowiązane są do przedstawienia Komisji Europejskiej,

listy innych organów i przedstawicieli zawodów prawniczych, którzy na terytorium danego państwa będą mieć

kompetencję do wydawania EPS.

str. 56

zastosowania jednego w całej UE wzoru wniosku o wydanie EPS oraz samego poświadczenia

(zgodnie z procedurą doradczą zostały opracowane formularze dokumentów)110.

Wnioski

Zmiany, jakie ma przynieść w dniu wejścia w życie rozporządzenie Rzym IV, należy

bez wątpienia ocenić jako pozytywne. Występujące coraz częściej elementy transgraniczne w

sprawach spadkowych sprawiły, że dochodzenie swoich praw do spadku stało się na gruncie

dotychczasowych przepisów krajowych i międzynarodowych niewygodne, a w niektórych

sytuacjach wręcz niemożliwe.

Za szczególnie cenne uznać wypada ujednolicenie reguł jurysdykcji, a także prawa

właściwego dla dziedziczenia. Wymagać to będzie zmian w polskim prawie- w szczególności

w KPC, gdzie wciąż obowiązuje szczególny status nadany nieruchomościom (zob. art. 11102

KPC). Jest to krok najbardziej kontrowersyjny, gdyż stanowisko polskiego rządu w tej kwestii

skłaniało się do zachowania w regulacji europejskiej status quo w dziedzinie

nieruchomości111

.

Ważną zmianą będzie również zastosowanie europejskich reguł uznawania i

wykonywania orzeczeń, a także zwłaszcza możliwość wydawania europejskiego

poświadczenia spadkowego. W szczególności to drugie powinno przyczynić się do

uproszczenia i przyspieszenia rozstrzygnięcia spraw spadkowych o charakterze

transgranicznym, a w skali europejskiej spowodować spadek ilości spraw spadkowych, gdyż

nie będzie konieczne prowadzenie kilku spraw jednocześnie – jeden dokument i jedna

procedura pozwoli na dochodzenie swoich praw spadkowych we wszystkich państwach

członkowskich UE.

Bibliografia

Davì A., L’Autonomie de la Volonté en Droit International Privé des Successions dans la

Perspective d’une Future Réglementation Européenne, DNotI, Les Successions

Internationales dans l‘UE, 2004

Dolecki H. (red.), Wiśniewski Tadeusz (red.), Hrycaj Anna, Jakubecki Andrzej, Rylski

Piotr, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom V. Artykuły 1096-1217, LEX, 2013

110

Kordasiewicz B., jw.., s. 38. 111

Stanowisko rządu z dnia 21 października 2009 r., jw.

str. 57

Gołaczyński J., Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2011

Jakubecki A. (red.), Bodio Joanna, Demendecki Tomasz, Marcewicz Olimpia, Telenga

Przemysław, Wójcik Mariusz P., Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada

1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, LEX/el., 2013

Kordasiewicz B. (red.), System Prawa Prywatnego, , tom 10, Prawo spadkowe, , wyd. 2..,

Warszawa 2013

Marszałkowska-Krześ E. (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2013

Pajor Tomasz, Rapport sur le Rattachement Objectif en Droit Successoral, DNotI, Les

Successions Internationales dans l‘UE, 2004

Pazdan M., Prace nad jednolitym międzynarodowym prawem spadkowym w Unii

Europejskiej, [w:] Państwo, Praw, Społeczeństwo w dziejach Europy Środkowej - Księga

jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Ciągwie w siedemdziesięciolecie urodzin,

Katowice-Kraków 2009

Pazdan M., Zielona księga o dziedziczeniu i testamentach- propozycje odpowiedzi na pytania,

„Rejent, nr 5 (181)/2006

Wolde ten. Mathijs. H., Will professionals in other countries be able to rely on a European

Certificate of Inheritance for all purposes?, DNotI, Les Successions Internationales dans

l‘UE, 2004

Załucki M., Ku jednolitemu prawu spadkowemu w Europie. Zielona księga Komisji Wspólnot

Europejskich o dziedziczeniu i testamentach, [w:] Problemy Współczesnego Prawa

Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego, vol. VII, 2009

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r., w

sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i

wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie

ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.U. L 201 z dnia 27 lipca 2012 r.,

str. 107—134)

Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 XII 2000 w sprawie jurysdykcji i uznawania

orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. L

012, z 16 I 2001, s. 1 – 23).

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. poz.

296 ze zm.)

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. poz. 93 ze zm.)

str. 58

Mateusz Nitkowski | Cywilnoprawne aspekty handlowych platform internetowych na przykładzie Allegro – istota, problemy i

ciekawostki

Wstęp

Jednym z największych beneficjentów postępującego rozwoju technologicznego są

niewątpliwie internetowe platformy handlowe. Oprócz sklepów internetowych,

prowadzonych przez przedsiębiorców, w sieci ogromną rolę pełnią także serwisy aukcyjne,

które jednak wykraczają funkcjonalnością poza tę nieco mylącą nomenklaturę. Przedmioty,

jak również usługi, oferują w ich ramach zarówno osoby prowadzące działalność gospodarczą

lub zawodową, handlujące w Internecie w związku z jej wykonywaniem, jak i występujące w

obrocie jako konsumenci. Rozwiązanie takie ma wiele zalet – od możliwości zakupu bądź

uzyskania usługi w korzystniejszej cenie, pomniejszonej choćby o koszty utrzymania lokalu

sprzedażowego, poprzez szeroki wachlarz ofert, aż po możliwość dotarcia do większego

grona klientów. Stanowią więc niezwykle mobilny i skuteczny sposób realizacji interesów

uczestników obrotu. Nie można jednak zapominać o wadach oraz trudnościach kwalifikacji

prawnej takich rozwiązań – przede wszystkim o braku możliwości empirycznego zapoznania

się z przedmiotem przed jego zakupem (w tym kontekście znaczenie mają zwłaszcza przepisy

chroniące konsumentów) czy skutkach prawnych wynikających ze zróżnicowanych trybów

przeprowadzenia transakcji. Handel taki może rodzić więc wiele problemów prawnych.

Niniejszy referat składa się w dużej mierze z przemyśleń samego autora. Stara się

przeanalizować wybrane aspekty handlu internetowego w ramach istniejących konstrukcji

prawnych. Wynika to w dużej mierze z faktu, że prawo mediów elektronicznych to

stosunkowo młoda dziedzina, stąd różne działania podmiotów prawa cywilnego

podejmowane w Internecie mogą budzić wątpliwości interpretacyjne. Ponadto, autor

zdecydował się skorzystać z regulaminu popularnej internetowej platformy handlowej

Allegro112

, a więc nie aktu prawa powszechnie obowiązującego, który jednak w świetle

cywilnoprawnej zasady swobody umów oraz dyspozytywnego charakteru norm tej gałęzi

prawa stanowi ważne ogniwo oraz oddaje istotę i mechanizmy działania serwisów

oferujących tego typu usługi.

112

Posiadającej 79,24% udziału w rynku - stan na 19 sierpnia 2013 r..

str. 59

Stosunki na linii sprzedający-kupujący oraz sprzedający-platforma

Zgodnie z art. 60 KC113

wola osoby dokonującej czynności prawnej może być

ujawniona również w sposób elektroniczny. Umowy zawierane za pomocą Allegro stanowią

w zdecydowanej większości klasyczny kontrakt sprzedaży - z wyjątkami przedmiotowymi,

które to oferty mają charakter czysto informacyjny. Warunkiem jednak jest dokonanie przez

kupującego rejestracji pełnej konta, na co wskazuje art. 2 pkt 2.2 lit. a oraz pkt 2.10

Regulaminu114

- w innym wypadku nie dojdzie do zawarcia umowy. Warto podkreślić, że

przedmiotem ich świadczenia nie muszą być jedynie rzeczy w rozumieniu art. 45 KC, mogą

stanowić je także prawa zbywalne (z zastrzeżeniami Regulaminu).

Pojawia się pytanie – czy konsument nabywający przedmiot od innego użytkownika może

mieć pewność, że użytkownik ów dokonuje czynności prawnej w związku z prowadzoną

przez siebie działalnością gospodarczą, tym samym że do zawieranej umowy znajdą

zastosowanie przepisy dotyczące umów konsumenckich115

? Platforma niejako ułatwia

konsumentom taką identyfikację, gdyż na podstawie art. 3 pkt 3.3 Regulaminu nawet osoba

fizyczna, która jednak prowadzi działalność gospodarczą, zobowiązana jest do założenia

konta Firma. Wydaje się więc, że jeśli tego nie dokona możemy domniemywać, że czynności

dokonywane przez nią na Allegro nie pozostają w związku z jej działalnością, a więc sam jest

konsumentem, nawet jeśli na co dzień legalnie trudni się handlem. Na takie domniemanie

wskazuje także konieczność posługiwania się wówczas przez sprzedającego m.in. numerem

NIP, który zgodnie z przepisami administracyjnego prawa gospodarczego stanowi

podstawowy numer identyfikacyjny przedsiębiorcy.116

Podobnie wygląda kwestia w sytuacji

odwrotnej, a więc gdy osoba fizyczna, posiadająca konto Firma, sprzedaje rzecz niemającą

nic wspólnego z ową działalnością, choćby element wyposażenia jej mieszkania - należy

113

Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być

wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również

przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). 114

Regulamin prowadzonej przez Grupę Allegro platformy handlowej on-line o charakterze otwartym, w ramach

której organizowane są Transakcje oraz świadczone inne usługi związane z Transakcjami, utrzymywanej przez

Grupę Allegro w domenie allegro.pl, dostępnej również w ramach innych serwisów internetowych

prowadzonych przez partnerów Grupy Allegro. Tekst Regulaminu dostępny w Internecie [15.04.2014]:

http://allegro.pl/country_pages/1/0/user_agreement.php. 115

Ustawa z dnia 2 III 2000 o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę

wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1225), ustawa z dnia 27 VII 2002 o

szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2002 r., poz.

1176 ze zm.). 116

Gronkiewicz-Waltz H. [w:] Prawo gospodarcze. Zagadnienia administracyjnoprawne., red. Gronkiewicz-

Waltz, H. , Wierzbicki M., Warszawa 2009, s. 290.

str. 60

wtedy, jak się wydaje, zgodnie z wspomnianym postanowieniem Regulaminu, przyjąć

domniemanie, że dokonuje ona czynności w związku ze swoją działalnością gospodarczą, co

w świetle szczególnej ochrony konsumenckiego kontrahenta może okazać się dla niej

niekorzystne.

Oprócz tego może dojść do zawarcia innego rodzaju umowy, np. o dzieło w wypadku

zaoferowania usługi (mimo mylącego pojęcia sprzedaży usług, z którego korzysta

Regulamin), bądź też najmu – wszystko zależy od jej przedmiotu oraz od elementów

przedmiotowo istotnych oferty, które umożliwiają sklasyfikowanie potencjalnej umowy oraz

określenie charakteru wynikającego z niej stosunku prawnego. Wówczas sprzedający stać

może się wynajmującym lub wykonawcą dzieła, a kupujący najemcą lub zamawiającym. Z

samej istoty owych transakcji wynika, że zakresem objęte będą jednak tylko umowy o

charakterze odpłatnym. Należy przy tym jednak stanowczo podkreślić, że ogłoszenia w

kategorii usługi, zgodnie z Regulaminem, nie mają charakteru oferty, ale raczej zaproszenia

do zawarcia umowy (art. 71 KC), tak więc w ich wypadku do zawarcia umowy, w rozumieniu

przepisów prawa cywilnego - potrzebne jest wobec tego dodatkowe porozumienie

użytkowników, stanowiące dopiero oświadczenie woli o wstąpieniu w stosunek

zobowiązaniowy.

Na powyższe wskazuje zawarta w Regulaminie definicja towaru – jest to rzecz, usługa lub

prawo, które mogą być przedmiotem transakcji. Przez transakcję z kolei nie należy rozumieć

samej umowy, lecz procedurę jej zawierania. Zgodnie z polskim porządkiem prawnym

platforma zakazuje (w art. 4 Regulaminu) obrotu przedmiotami, który narusza obowiązujące

przepisy prawa lub uprawnienia osób trzecich (w szczególności prawa autorskie i inne prawa

własności intelektualnej), jak również których wystawienie może być uznane za naruszające

dobre obyczaje. Załącznik nr 1 do Regulaminu wymienia z kolei szczegółowo przedmioty,

których nie można oferować – lista ta stanowi poniekąd rozwinięcie wspomnianego artykułu,

ale zawiera także zakaz handlu w ramach platformy niektórymi przedmiotami dopuszczonymi

do obrotu w myśl prawa polskiego, takimi jak akcje lub udziały w spółkach.

Należy także rozważyć rodzaj umowy łączącej sprzedającego z platformą. Na myśl

przychodzą dwie umowy nazwane, mianowicie umowa najmu oraz umowa agencyjna.

Pierwsza z tego względu, że mamy do czynienia z używaniem przez sprzedającego pewnego

fragmentu serwerów platformy w celu oferowania towarów. Pojawia się jednak problem

mający źródło w części ogólnej Kodeksu, gdyż zgodnie z art. 45 KC rzeczami w jego

str. 61

rozumieniu są tylko przedmioty materialne, do których niewątpliwie nie można zaliczyć

przestrzeni wirtualnej, choć poniekąd usprawiedliwione byłoby uznanie opłat i prowizji

uiszczanych przez sprzedającego za czynsz. Należności te jednak zależą od aktywności

sprzedającego, a więc ilości oferowanych oraz ostatecznie zbytych towarów, nie mają więc

charakteru okresowego. Umowa agencyjna z kolei charakteryzuje się pośredniczeniem przez

agenta przy zawieraniu z klientami przedsiębiorcy umów lub do działania w jego imieniu. W

związku z tym każdy sprzedający musiałby posiadać wówczas status przedsiębiorcy, ponadto

to platforma musiałaby pośredniczyć lub działać w imieniu owego profesjonalnego uczestnika

obrotu, a nie on sam. Pomimo pojawiających się podobieństw, w związku z powyższymi

rozważaniami należy uznać, iż mamy do czynienia z umową nienazwaną, której

postanowienia zawiera Regulamin. Fragmenty Regulaminu dotyczące stosunków

sprzedającego z platformą bądź wpływające na te stosunki można więc uznać za wzorzec

umowy adhezyjnej117

.

Co natomiast z realizacją uprawnień konsumenckich w wypadku zawarcia umowy z

platformą Allegro? Umowy konsumenckie to przecież nie tylko umowy sprzedaży, ale także

kontrakty dotyczące usług, w tym o świadczeniu ich drogą elektroniczną.

Art. 2 pkt 2.5 Regulaminu, który stanowi o możliwości odstąpienia od zawartej z platformą

umowy w ciągu 10 dni (nie tylko w przypadku konsumenta) w mojej opinii poniekąd

rozszerza - choć oczywiście nie na gruncie prawa powszechnie obowiązującego - skuteczność

pewnych postanowień ustaw konsumenckich również na użytkowników będących

przedsiębiorcami. Zdanie drugie wspomnianego postanowienia uniemożliwia odstąpienie od

umowy w regulaminowym (oraz ustawowym) terminie, jeżeli użytkownik wykonał

jakąkolwiek czynność w ramach Allegro, w szczególności: złożył ofertę w trakcie licytacji,

skorzystał z opcji Kup Teraz bądź wystawił towar. Regulamin powiela więc postanowienie

art. 10 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów

oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny118

dotyczące

rozpoczęcia świadczenia usług przed wspomnianym 10-dniowym terminem. Platforma nie

rozszerza w tym wypadku możliwości skutecznego odstąpienia na taką sytuację, a więc

należy uznać, że strony nie umówiły się inaczej co do tej kwestii. Pojawia się pytanie czy

Allegro, chcąc pozostawić swój Regulamin w zgodności z polskim porządkiem, po wejściu w

117

Art. 384 §1 KC - Ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów,

wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy. 118

Dz.U. z 2012 r., poz. 1225.

str. 62

życie ustawy o prawach konsumenta, o której w dalszej części119

, przedłuży wspomniany

termin z 10 do 14 dni.

Tryby transakcji oraz ich skutki prawne, ogólne i konsumenckie

Transakcje w ramach Allegro mogą odbywać się na trzy sposoby (w tym mieszany),

określone w art. 3 pkt 3.2 Regulaminu:

Licytacje, stanowiące aukcje w myśl art. 701 KC. W razie wybrania danej oferty uczestnika

aukcji lub przetargu powstaje obowiązek zawarcia umowy, w wypadku uchybienia któremu

oferent może wystąpić z powództwem w trybie art. 64 KC (orzeczenie sądu zastępujące

oświadczenie woli).120

Należy przy tym zaznaczyć, że w świetle przepisów KC121

przez

organizatora aukcji nie należy rozumieć platformy Allegro, a sprzedającego (analogicznie do

oferenta), choć w tym aspekcie mogą powstać wątpliwości na mocy art. 701 §2 KC

122,

ponieważ to nie sprzedający, a sama platforma wskazuje na istotne warunki prowadzenia

aukcji, użytkownik z kolei określa przede wszystkim jej przedmiot oraz cenę wywoławczą,

ewentualnie również minimalną. W konsekwencji, powołując się na art. 705 §1 KC

123, tylko

sprzedający oraz licytanci mogą żądać unieważnienia umowy. Taka interpretacja wydaje się

poprawna w świetle art. 7 pkt 7.2 Regulaminu, który stanowi, że zawarcie umowy pomiędzy

sprzedającym a zwycięzcą licytacji następuje z chwilą przybicia,

a po zawarciu umowy dalszy tok postępowania kontrahentów wynika z obowiązujących

przepisów prawa. Przesłanki z art. 705 KC mogą mieć istotne znaczenie w kwestii licytacji

internetowych, gdyż często dochodzi do sytuacji, gdy sprzedający działa w porozumieniu z

innymi osobami, aby przykładowo podnieść cenę sprzedaży – czego zakazuje Regulamin, co

jednak jest ciężkie do wykrycia przez obsługę serwisu, pozostając jednocześnie w

sprzeczności z dobrymi obyczajami.

119

Nr druku sejmowego: 2076, art. 29 ust. 2.; akt ten niebawem powinien zostać wprowadzony do naszego

porządku prawnego, zgodnie z dyrektywami unijnymi, przede wszystkim dyrektywą Parlamentu Europejskiego i

Rady 2011/83/UE z dnia 25 X 2011 w sprawie praw konsumentów (Dz.U. L 304 z 22.11.2011.), zastępując

przepisy ustaw, o których mowa w przypisie 4, w zakresie ochrony konsumenta. 120

Mikłaszewicz P. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I., red. Osajda K., Warszawa 2013, s. 713. 121

Art. 701 – art. 70

5 KC.

122 W ogłoszeniu aukcji albo przetargu należy określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo

przetargu albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków. 123

Organizator oraz uczestnik aukcji albo przetargu może żądać unieważnienia zawartej umowy, jeżeli strona tej

umowy, inny uczestnik lub osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik aukcji albo przetargu w

sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, jej

unieważnienia może żądać także ten, na czyj rachunek umowa została zawarta, lub dający zlecenie.

str. 63

W tym miejscu przywołać należy art. 7 pkt 7.3 Regulaminu, który stanowi, że jeżeli ważność

umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych przepisami prawa, np.

zawarcie umowy wymaga formy pisemnej bądź innej formy szczególnej, zarówno kupujący,

jak i sprzedający, po przybiciu albo po potwierdzeniu przez kupującego skorzystania z opcji

Kup Teraz, może dochodzić zawarcia tej umowy. W sytuacji, gdy mamy do czynienia z

zakupem w drodze aukcji nie powstaje żaden problem z zakwalifikowaniem tego

rozwiązania, gdyż podobne brzmienie przyjmuje art. 702 §3 KC

124.

Opcja „Kup Teraz”. Pomimo promocji Allegro jako portalu aukcyjnego funkcja ta

nabiera podstawowego znaczenia w kontekście transakcji na platformie, zwłaszcza ze

względu na dużą ilość profesjonalnych uczestników obrotu wśród sprzedających. Niezbędne

jest określenie jej charakteru prawnego, gdyż nie mamy już do czynienia z zastosowaniem art.

701 KC, co może być mylące dla użytkowników. Zawartą w tym trybie umowę

zakwalifikować należy jako przyjęcie oferty z art. 543 KC. Spełnione zostają bowiem

przesłanki przewidziane w tym przepisie – rzecz zostaje wystawiona (nie znajduje się w

zamkniętej przestrzeni) w miejscu sprzedaży (czyli w serwisie służącym celom handlowym).

Ponadto, Internet bez wątpienia jest przestrzenią publicznie dostępną. Nie ma też wątpliwości

co do ceny oferowanego produktu.125

W świetle takiej interpretacji wspomniany wyżej punkt Regulaminu, dotyczący dochodzenia

zawarcia umowy wymagającej formy szczególnej, może powodować kolizję tego

postanowienia z Kodeksem cywilnym. Dyskusyjnym jest bowiem czy można odnieść się w

tej sytuacji do konstrukcji umowy przedwstępnej z art. 389 KC. Po pierwsze, cel takiej

umowy, tj. wstępne porozumienie zawiązywane najczęściej z racji przemijających przeszkód,

raczej nie odpowiada celowi dokonania transakcji na platformie internetowej. Po drugie,

możliwość wywarcia skutku silniejszego, tj. doprowadzenia do zawarcia umowy, uzależniona

jest od spełnienia wymagań stawianych umowie przyrzeczonej, w szczególności wymagań co

do formy (art. 390 §2 KC126

), co w tym wypadku oczywiście nie ma miejsca. W związku z

tym, opierając się li tylko na Regulaminie serwisu, sąd nie mógłby wydać na mocy art. 64 KC

124

Jeżeli ważność umowy zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, zarówno

organizator aukcji, jak i jej uczestnik, którego oferta została przyjęta, mogą dochodzić zawarcia umowy. 125

Żuławska Cz. [w:] Komentarz do Kodeksu Cywilnego. Księga trzecia - Zobowiązania. Tom 2., red. Bieniek

G., Warszawa 2011, s. 36. 126

Jednakże gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy

przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy

przyrzeczonej.

str. 64

orzeczenia zastępującego oświadczenie woli strony. W innym wypadku byłoby to

zmarginalizowanie istotnej roli oraz funkcji pełnionych przez formy szczególne czynności

prawnych. Bardziej zasadne wydaje się odniesienie do konstrukcji culpa in contrahendo, a

więc winy w kontraktowaniu, w oparciu o przepisy deliktowe (art. 415 KC). Strona chcąca

doprowadzić do zawarcia umowy nie mogłaby tego dokonać, ale mogłaby ubiegać się o

naprawienie wynikłej stąd szkody w granicach ujemnego interesu umownego. Pewnym

remedium może więc okazać się wymóg posiadania przez użytkowników elektronicznych

podpisów weryfikowanych za pomocą kwalifikowanych certyfikatów – oświadczenia woli

stron są wówczas równoważne oświadczeniom złożonym w formie pisemnej (art. 78 §2

KC127

).

Sposób mieszany stanowi połączenie dwóch wyżej wymienionych. Sprzedający

ustanawia zarówno cenę wywoławczą, jak również cenę w ramach opcji „Kup Teraz”, jednak

w momencie złożenia pierwszej oferty w aukcji możliwość przyjęcia oferty w drugim trybie

wygasa (jeśli ustalona jest cena minimalna opcja ta znika po jej osiągnięciu). Dalsze

postępowanie kontrahentów, czy ściślej mówiąc skutki prawne, zależą od sposobu w jaki

umowa pomiędzy nimi została zawarta, nie różnią się więc od opisanych wcześniej.

Skutki prawne poszczególnych trybów istotne są także z perspektywy ochrony konsumentów.

Do sprzedaży z licytacji, zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 2 III 2000 o ochronie

niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez

produkt niebezpieczny128

, nie stosujemy bowiem przepisów Rozdziału 2 tego aktu, którego

przedmiotem są umowy zawierane na odległość. Jest to istotne z punktu widzenia

postanowienia dotyczącego możliwości odstąpienia od umowy w terminie 10 dni od dnia

wydania rzeczy (lub jej zawarcia, jeśli umowa dotyczy usługi). Konsumenci bowiem często

nie są świadomi, że nawet w momencie zakupu od sprzedawcy będącego przedsiębiorcą, ale

w trybie licytacyjnym, nie przysługuje im to prawo. Podobne rozwiązanie znalazło się w

rządowym projekcie ustawy o prawach konsumenta, który zakresem pojęcia „aukcji

publicznej” obejmuje także – jak się wydaje - aukcje przeprowadzane za pomocą serwisów

internetowych. Nie ma jednak żadnych powodów, aby ograniczać uprawnienia do odstąpienia

w związku ze skorzystaniem z opcji „Kup Teraz”, czy to na aukcji udostępniającej wyłącznie

127

Oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym

weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli

złożonym w formie pisemnej. 128

Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1225.

str. 65

tę opcję, czy również licytację. Dodatkowo, wspomniany projekt wydłuża czas na odstąpienie

umowy do 14 dni.

W przypadku zakupu licytacyjnego konsumenci mogą posiłkować się wynikającymi z ustawy

z dnia 27 VII 2002 o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie

Kodeksu cywilnego129

przepisami dotyczącymi niezgodności towaru z umową, które jednak

przewidują bliżej idące uprawnienia kupującego oraz wymagają wspomnianej przesłanki

dotyczącej wadliwego świadczenia sprzedającego. Należy pamiętać, że również te przepisy

zostaną derogowane mocą ustawy o prawach konsumenta. Nie zmienia to jednak istoty

omawianej kwestii w polskim porządku, mimo że projekt posługuje się pojęciem „wady

fizycznej” w odniesieniu do niezgodności towaru z umową oraz implementuje przepisy

stanowiące dotychczas odrębny akt prawny do Kodeksu cywilnego.

Błędy oferentów – czy są wówczas „skazani” na sprzedaż przedmiotu

poniżej wartości?

Od początku funkcjonowania internetowych platform handlowych niejednokrotnie

dochodziło do sytuacji, gdy podczas tworzenia oferty sprzedający popełniał niezamierzony

błąd przejawiający się w ustanowieniu zdecydowanie zaniżonej ceny w ramach opcji „Kup

Teraz”, czy też ceny minimalnej w wypadku aukcji. Pomyłki te dotyczyły przede wszystkim

przedmiotów o istotnej wartości, takich jak pojazdy mechaniczne.

Zgodnie z obowiązującymi jeszcze kilka lat temu przepisami platformy Allegro również w

wypadku przyjęcia oferty lub zwyciężenia w licytacji w ramach kategorii samochody

dochodziło do zawarcia umowy. W związku z tym sądy słusznie przychylały się do stanowisk

powodów, którzy żądali wydania przedmiotu w zamian za uiszczoną, choć zaniżoną cenę, a

także innych sytuacji, w których sprzedający nie chcieli wykonać ciążących na nich

obowiązków. Przykładem jest wyrok Sądu Rejonowego dla Warszawy-Pragi Północ z 2007 r.

Dotyczył stanu faktycznego, w którym cena nie była rażąco zaniżona w wyniku błędu, jednak

sprzedający zaoferował na licytacji samochód, którego nawet nie był właścicielem - jak sam

stwierdził, w celu sprawdzenia jaką cenę otrzymałby za taki pojazd.130

Tym samym, jako że

129

Dz.U. z 2002 r., poz. 1176 ze zm. 130

Tekst artykułu prasowego dostępny w Internecie [15.04.2014]:

http://www.money.pl/gospodarka/ngospodarka/ebiznes/artykul/aukcje;na;allegro;-

;precedensowy;wyrok;sadu,169,0,221353.html.

str. 66

nie mamy do czynienia z pierwotną niemożliwością świadczenia (art. 387 KC131

) - istniały

takie pojazdy, choć nie w jego majątku – sprzedający musiał nabyć pojazd, choćby po cenie

wyższej niż wylicytowana przez kupującego i za tę cenę samochód przekazać.

Allegro, mając na uwadze powyższe sytuacje, postanowiło z dniem 24 lutego 2011 r.

rozszerzyć katalog kategorii, wśród których ogłoszenia mają charakter wyłącznie

informacyjny m.in. na samochody (wcześniej adnotacją taką objęte były przede wszystkim

nieruchomości). Samo wygranie licytacji bądź skorzystanie z opcji „Kup Teraz” nie stanowi

więc zawarcia umowy w rozumieniu przepisów prawa. Objęte tą regulacją, znajdującą się w

art. 3 pkt 3.6 Regulaminu, są ponadto kategorie: wakacje, motocykle, maszyny budowlane i

rolnicze itd., a także wcześniej wspomniane usługi oraz żywe zwierzęta. Tym samym należy

traktować je jako ogłoszenia skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, które

poczytuje się w razie wątpliwości za zaproszenie do zawarcia umowy, uwzględnione w art. 71

KC – w taki też sposób interpretują to postanowienie prawnicy Grupy Allegro.

Powyższe postanowienie Regulaminu ma zarówno swoich zwolenników – zapewne głównie

wśród roztargnionych sprzedawców – jak i przeciwników. O ile objęcie taką regulacją

nieruchomości można zrozumieć, skoro nawet ustawodawca nadaje rozporządzaniu nimi tak

istotne znaczenie, z racji ich społecznej doniosłości, o tyle uwzględnienie przy tym

samochodów czy motocykli powoduje umniejszenie roli internetowych platform, co wydaje

się być zjawiskiem negatywnym w dobie postępu technologicznego. Od dorosłych ludzi

zdolnych rozporządzać swoim majątkiem (tj. posiadających pełną zdolność do czynności

prawnych) należy oczekiwać podstawowej rozwagi przy kompletowaniu ofert opiewających

na istotne składniki ich majątku – tym bardziej, że sprzedawcy i tak są wówczas obowiązani

do uiszczenia prowizji platformie.

W przypadku kategorii nieujętych w powyższym punkcie regulaminu, w razie ewentualnego

konfliktu z kupującym, sprzedającemu pozostaje próba oparcia swojej linii obrony na

art. 84 KC, tj. istotnym błędzie co do treści czynności prawnej, w celu uchylenia się od

skutków swojego oświadczenia woli. Oczywiście dowiedzenie popełnienia tego błędu,

zgodnie z ogólną regułą onus probandi z art. 6 KC, będzie spoczywało na sprzedającym. Nie

ulega w tym wypadku wątpliwości, że w przypadku rażąco niskiej ceny kupujący mógł z

łatwością błąd zauważyć. Warunkiem wówczas jest jednak złożenie tej osobie przez

131

Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna.

str. 67

sprzedającego oświadczenia na piśmie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia

woli, przy czym uprawnienie to wygasa z upływem roku od wykrycia błędu.

Trzynastolatek a samodzielne zakupy na Allegro

Art. 15 KC stanowi, że ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają m.in.

małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście. Z kolei art. 17 KC zastrzega, że do ważności

czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych

zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej

przedstawiciela ustawowego. Nie oznacza to, że Allegro uniemożliwia osobom między 13 a

18 rokiem życia dokonywania transakcji w ramach platformy. W tym celu stworzono konto

Junior.

Zgodnie z art. 2 pkt 2.1 zd. 2 - „Użytkownikami mogą być osoby, które ukończyły 13 rok

życia, ale nie ukończyły 18 lat w zakresie w jakim mogą nabywać prawa i zaciągać

zobowiązania zgodnie z przepisami powszechnie obowiązującego prawa i z zastrzeżeniem

Zasad Konta Junior”. Chodzi zarówno o czynności, których takie osoby mogą dokonywać

całkowicie samodzielnie – np. rozporządzanie swoim zarobkiem, czy przedmiotami oddanymi

im do swobodnego użytku, jak i o czynności, które dla swojej ważności wymagają zgody

przedstawiciela ustawowego.

Użytkownik Konta Junior oświadcza z kolei, podczas rejestracji, że zawiera umowy w

ramach Allegro za zgodą opiekuna prawnego. Na pierwszy rzut oka znajdzie tu zastosowanie

art. 17 KC. Jednak czy taki właśnie skutek wywoła wspomniane oświadczenie małoletniego;

jaką posiada ono moc prawną? Czy nie powinno pochodzić od jego rodziców (lub innych

opiekunów prawnych)? Ponadto podnieść należy kwestię momentu, w którym taka zgoda ma

mieć miejsce – czy będzie to możliwe przed dokonaniem przez małoletniego czynności (ex

ante), czy konieczne jest potwierdzenie już po fakcie (ex post). Jeśli nawet przyjmiemy

koncepcję ex ante art. 17 KC wskazuje przecież na konkretną, pojedynczą czynność prawną, a

nie zgodę na dokonywanie nieograniczonej liczby czynności w ramach uprzedniego

zatwierdzenia. W mojej opinii konstrukcji Konta Junior wiele można zarzucić na gruncie

Kodeksu cywilnego.

str. 68

Dokonanie transakcji a spadkobiercy

Co się dzieje w momencie, gdy sprzedający bądź kupujący umiera po wygraniu licytacji bądź

przyjęciu oferty w trybie „Kup Teraz”? Kluczowe znaczenie dla odnalezienia się w takiej

sytuacji będzie miał art. 155 KC, którego §1 stanowi, że m.in. umowa sprzedaży przenosi

jednocześnie własność (tzw. podwójny skutek - zobowiązująco-rozporządzający), ale tylko w

wypadku, gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości. Rzecz nie

należy już wówczas do spadku pozostawionego przez sprzedającego, gdyż automatycznie

własność nabywa kupujący – pozostaje jednak konieczność spełnienia drugiego z

obowiązków sprzedawcy, tzn. wydania rzeczy, czego – jak się wydaje – dokonać powinni

jego spadkobiercy. W wypadku śmierci kupującego w tak niefortunnym momencie rzecz

wchodzi z kolei w skład jego spadku, a spadkobiercy obowiązani są do odebrania rzeczy,

ewentualnie także zapłaty ceny. Inaczej sytuacja wygląda, gdy przedmiotem aukcji lub oferty

są rzeczy oznaczone co do gatunku (np. sprzedający jest przedsiębiorcą oferującym na aukcji

wieloprzedmiotowej więcej niż jeden komplet rękawiczek tej samej marki, rodzaju oraz

koloru) lub mające powstać w przyszłości – wówczas do przeniesienia własności potrzebne

jest również przeniesienie posiadania. W sytuacji takiej obowiązki sprzedawcy lub

kupującego przechodzą na jego spadkobierców, jako obowiązki majątkowe, wraz z innymi

zobowiązaniami zmarłego, wynikającymi z równorzędnych stosunków cywilnoprawnych – w

tym wypadku umowy sprzedaży (art. 922 §1 KC).132

Bez względu więc na to, czy umowa

wywołuje podwójny skutek, czy nie – obowiązki z niej wynikające wchodzą w skład spadku.

Treść przytoczonego art. 155 KC może co najwyżej określić jakiej treści są to obowiązki.

W świetle powyższych rozważań należy oczywiście zaznaczyć, że nie istnieje możliwość

sprzedaży konta, poza opisanym wyjątkiem Dotyczy to także sprzedaży konta po śmierci

użytkownika. W myśl art. 44 KC nie stanowi więc ono elementu mienia użytkownika, choć

bez wątpienia przedstawia pewną wartość ekonomiczną.

Handel zespołami praw i obowiązków, przynależność konta

Choć brzmi to nieco abstrakcyjnie, ciekawie rysuje się w świetle platformy Allegro

kwestia obrotu spadkiem133

oraz przedsiębiorstwem134

. Regulamin w żadnym miejscu -

132

Skowrońska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 23. 133

Ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, niezwiązanych ściśle z jego osobą, co wynika z art. 922

KC. 134

Rozumianym jako zespół składników materialnych i niematerialnych w myśl art. 551 KC.

str. 69

przede wszystkim w Załączniku nr 1 - nie wskazuje na zakaz handlu wymienionymi

zespołami praw - a wręcz wyróżnia prawa jako przedmioty obrotu. Oczywiście również

polskie prawo dopuszcza obrót nimi135

. Należy pamiętać jednak, że zarówno zbycie

przedsiębiorstwa, jak i spadku wymaga form szczególnych czynności prawnych

(odpowiednio formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi w razie zbycia

przedsiębiorstwa – art. 751

KC oraz aktu notarialnego w razie zbycia spadku – art. 1052 KC).

Z pomocą w tym wypadku przychodzi jednak wspomniany wcześniej art. 7 pkt 7.3

Regulaminu. Wątpliwość może pojawić się w przypadku spadku obejmującego obowiązki

spoczywające na zmarłym, a którymi obarczeni zostali spadkobiercy. Przechodzą one bowiem

na nabywcę spadku, a Regulamin wymienia w ramach Towarów jedynie prawa. Warunkiem

oczywiście pozostaje, aby wśród ich składników nie znajdowały się przedmioty, którymi

handel jest zakazany w świetle Regulaminu, jak również przedmioty objęte kategoriami, w

ramach których oferty mają charakter czysto informacyjny – bynajmniej w celu wywołania

skutku związania umową. Obrót wymienionymi, a w szczególności spadkiem, mógłby zostać

także uznany za naruszający dobre obyczaje w myśl art. 4 pkt 4.1 Regulaminu – którą to

klauzulę, jak się wydaje, można interpretować rozszerzająco wobec rozumienia kodeksowego

„zasad współżycia społecznego”. W kwestiach praktycznych kłopotliwe byłoby

zakwalifikowanie spadku lub przedsiębiorstwa do określonej kategorii. Rozsądniejsze wydaje

się więc zaoferowanie poszczególnych składników z osobna, zarówno w ramach uprawnień z

przedsiębiorstwa, jak i spadku.

Odwróćmy jednak problem i zastanówmy się jak przedstawia się sprawa przynależności konta

do spadku oraz do składników przedsiębiorstwa. Kwestia spadku wydaje się

nieskomplikowana, gdyż Regulamin w wielu miejscach akcentuje ścisły związek konta z

osobą użytkownika. Przede wszystkim wskazuje on w art. 2 pkt 2.13, że konta są co do

zasady niezbywalne. Postanowienie to wydaje się więc pozostawać w zgodzie z prawem

polskim, bowiem zgodnie z taką interpretacją można zakwalifikować prawo do konta jako

prawo majątkowe, lecz ściśle związane z osobą zmarłego, a te z kolei, w świetle art. 922 KC,

nie wchodzą w skład spadku. Osobisty charakter konta podkreśla system komentarzy –

następca prawny użytkownika nie musi być przecież osobą zaufaną tak, jak zmarły

135

Art. 552 KC - Czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w

skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych.

Art. 1051 KC - Spadkobierca, który spadek przyjął, może spadek ten zbyć w całości lub w części. To samo

dotyczy zbycia udziału spadkowego.

str. 70

użytkownik i wówczas może dojść do wprowadzenia w błąd jego potencjalnych

kontrahentów.

Autorzy Regulaminu poczynili jednak wyłom w kwestii przedsiębiorców, a ściślej mówiąc

kont typu Firma wchodzących w skład przedsiębiorstwa (również art. 2 pkt. 2.13), bowiem

mogą one przejść na rzecz innego przedsiębiorcy w razie zbycia przedsiębiorstwa bądź jego

zorganizowanej części. W świetle art. 551

Kodeksu cywilnego konstrukcja taka wydaje się

opierać na założeniu, że w przypadku profesjonalistów prawo do konta staje się składnikiem

przedsiębiorstwa i w tym sensie uniezależnia się od przedsiębiorcy. Zaznaczyć jednak należy,

iż pozostaje to w sprzeczności z zasadami obrotu na Allegro, gdyż nabywca przedsiębiorstwa

nie musi przecież zasługiwać na komentarze otrzymane przez poprzednika, tym samym na

zaufanie innych użytkowników. Funkcjonowanie pod tą samą nazwą innego przedsiębiorcy

może być również mylące dla dotychczasowych klientów.

Podsumowanie

Jak wskazują przedstawione odniesienia do przepisów Kodeksu cywilnego, autorzy

Regulaminu miejscami prawdopodobnie podeszli bez refleksji do niektórych wymagań przez

nie stawianych. Z drugiej jednak strony, część postanowień odzwierciedla treść Kodeksu w

dużej mierze, co również należy ocenić negatywnie. Bezcelowe przecież wydaje się

powielanie prawa powszechnie obowiązującego w umowach, zwłaszcza jeśli dany przepis nie

umożliwia autonomicznego ukształtowania fragmentu stosunku prawnego między stronami.

Nie należy zapominać także, że wszelkie powyższe rozważania mogą w wyjątkowych

sytuacjach stracić na znaczeniu, nawet w wypadku wypełnienia wszystkich przesłanek

skutecznego zawiązania stosunku zobowiązaniowego. Sieć ma bowiem tę wadę, że nie wiemy

kto znajduje się po drugiej stronie. Być może będzie to dziecko, które w jakiś sposób obejdzie

procedury oraz zabezpieczenia platformy i zamówi nasz produkt, choćby na fikcyjne dane?

Dopóki nie rozpowszechni się korzystanie z bezpiecznych podpisów elektronicznych

weryfikowanych przy pomocy ważnego certyfikatu, tym samym konta na platformach

internetowych nie staną się zabezpieczane właśnie za ich pomocą, dopóty takich sytuacji

prawdopodobnie nie unikniemy.

str. 71

Bibliografia:

1. Prawo gospodarcze. Zagadnienia administracyjnoprawne., red. Gronkiewicz-Waltz

H., Wierzbicki M., Warszawa 2009.

2. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I., red. Osajda K., Warszawa 2013.

3. Komentarz do Kodeksu Cywilnego. Księga trzecia - Zobowiązania. Tom 2., red.

Bieniek G., Warszawa 2011.

4. Skowrońska-Bocian E.: Prawo spadkowe, Warszawa 2012.

str. 72

Mateusz Szczepaniak | Zagadnienie rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym w świetle nowelizacji ustawy o księgach

wieczystych i hipotece.

Wstęp do rozważań o rozporządzaniu opróżnionym miejscem hipotecznym

Początki hipoteki w polskim prawie cywilnym sięgają konstytucji sejmowej z 1588 r. o

ważności zapisów. Instrument ten na stałe wpisał się do naszego systemu prawnego, swoją

długowiecznością udowadniając pozytywny wpływ w zakresie zabezpieczania wierzytelności.

Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym, które obciąża nieruchomość bądź określone

prawa (użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, wierzytelność

zabezpieczoną hipotecznie) zabezpieczając wierzytelność wynikającą z określonego stosunku

prawnego w ten sposób, że wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z

nieruchomości przed wierzycielami osobistymi każdoczesnego właściciela nieruchomości. W

obecnym porządku prawnym hipoteka jest uregulowana w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r.

o księgach wieczystych i hipotece136

. Wraz z nowelizacją wspomnianej ustawy z dnia

26.VI.2009137

wprowadzono nową instytucję związaną z hipoteką- uprawnienie do

rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym. Co warte podkreślenia, parokrotnie już

podjęto próby wprowadzenia wspomnianej instytucji do systemu prawnego, można chociażby

wspomnieć o projekcie prawa rzeczowego z 1937 r.138

i 1939 r.139

oraz w projekcie zmiany

przepisów o księgach wieczystych i hipotece z 2000 r.140

Jako że przyjęte w nowelizacji

rozwiązanie wprowadza daleko idące zmiany, referat ten ma na celu przybliżyć odbiorcy

stosunkowo nową tematykę rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym.

W sytuacji gdy nieruchomość bądź prawo jest obciążone przez więcej niż jedną

hipotekę, w razie wygaśnięcia hipoteki o wyższym pierwszeństwie powstaje problem wpływu

tego zdarzenia na sytuację prawną wierzycieli hipotecznych, których prawa mają niższe

136

Tekst jednolity Dz.U. z 2013 poz. 707. 137

Dz.U. nr 131/2009 poz. 1075. 138

Zob. Komisja Kodyfikacyjna. Podkomisja Prawa Rzeczowego: Projekt prawa rzeczowego uchwalony w

pierwszym czytaniu przez Podkomisję Prawa Rzeczowego Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa 1937, z. 1, s. 39-

41. 139

S. Grzybowski: Wprowadzenie do projektu prawa rzeczowego przygotowanego przez Komisję

Kodyfikacyjną w 1939 r., KPP, 1993, nr 4, s. 515-517. 140

Projekt wraz z uzasadnieniem ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny, oraz ustaw: o księgach wieczystych

i hipotece, Kodeks postępowania cywilnego, o listach zastawnych i bankach hipotecznych, Prawo o notariacie,

PLeg 200 nr 2, s. 195-210.

str. 73

pierwszeństwo. Za dr hab. Bartłomiejem Swaczyną141

należałoby przyjąć, że sytuację taką

można rozwiązać na dwa sposoby. Pierwszy sposób, określany w literaturze przedmiotu jako

,,zasada posuwania się hipotek naprzód’’142

opiera się na ,,awansie’’ hipotek o niższym

pierwszeństwie, przy czym hipoteki powstałe później mają zawsze niższe pierwszeństwo od

hipotek powstałych wcześniej. Rozwiązanie to występowało w polskim prawie przed

20 lutego 2011 r. Drugim możliwym rozwiązaniem problemu jest uregulowana w art. 1011-

10111

instytucja rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym, wprowadzona nowelą z

dnia 26.VI.2009, która weszła w życie 20.II.2012. W świetle tej radykalnej zmiany przepisów

konieczne jest określenie, do których hipotek dalej będziemy stosować starą regulację, a do

których zastosujemy regulację określoną w noweli. Art. 10 ustawy zmieniającej ustawę o

księgach wieczystych i hipotece143

w ustępie pierwszym stanowi, że do hipotek kaucyjnych

samoistnych powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy w

brzmieniu nadanym nowelą, z wyjątkiem przepisów o rozporządzaniu opróżnionym miejscem

hipotecznym. W ustępie drugim natomiast stanowi, że do hipotek zwykłych i kaucyjnych

niesamoistnych powstałych przed wejściem w życie nowelizacji stosuje się przepisy w

dotychczasowym brzmieniu. Ustawodawca wyłączył zatem możliwość zastosowania

przepisów odnośnie rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym zarówno do hipotek

zwykłych i kaucyjnych niesamoistnych, jak również i do hipotek kaucyjnych samoistnych

(należy zauważyć, że do hipotek kaucyjnych samoistnych powstałych przed 20.II.2012 nie

stosuje się przepisów dotyczących rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym,

natomiast po tej dacie wykluczone jest powstanie hipoteki kaucyjnej samoistnej, gdyż

nowelizacja wprowadziła konstrukcję jednej hipoteki ujednoliconej). Na tym tle powstał spór

w doktrynie, dotyczący pytania które hipoteki zaliczymy do powstałych przed wejściem w

życie nowelizacji, a które zaliczymy do powstałych po wejściu w życie omawianej

nowelizacji?. Zarysowały się dwa stanowiska. Według pierwszego hipoteka powstała przed

wejściem w życie ustawy nowelizującej to taka hipoteka, co do której oświadczenie o

ustanowieniu hipoteki złożono przed 19.II.2012 . Według drugiego stanowiska, hipoteka

powstała przed wejściem w życie ustawy nowelizującej to taka hipoteka, co do której wniosek

o wpis hipoteki do księgi wieczystej złożono przed 20.II.2012 . Za drugim poglądem

przemawia fakt, iż wpis do księgi wieczystej w przypadku hipoteki ma charakter

konstytutywny, co wynika z art. 67 u.k.w.h., oraz to, że wpis do księgi wieczystej ma moc

141

B. Swaczyna w: Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, red. Jerzy Pisuliński, Warszawa 2011, s. 440. 142

System prawa prywatnego, t. 4, red. E. Gniewek, Warszawa 2012, s. 895 i 896. 143

Dz. U. nr 131/2009 poz. 1075.

str. 74

wsteczną od chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu (art. 29 u.k.w.h.). W orzecznictwie

Sądu Najwyższego przeważył pogląd drugi, co znalazło wyraz w uchwale SN z 27.09.2012

III Czp 45/12144

. Konkludując, przepisy dotyczące kwestii rozporządzania opróżnionym

miejscem hipotecznym mają zastosowanie do hipotek, co do których wniosek o wpis hipoteki

do księgi wieczystej został złożony po dniu 20.II.2012.

Charakterystyka uprawnienia do rozporządzania opróżnionym miejscem

hipotecznym

Uprawnienie do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym należy uznać za

jedno z uprawnień wchodzących w skład prawa własności145

, dotyczy ono bowiem kwestii

rozporządzania rzeczą (a konkretnie możliwości jej obciążania), co jest uwzględnione jako

uprawnienie właścicielskie wprost w art. 140 kodeksu cywilnego (dalej k.c.). W związku z

powyższym przysługuje ono każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości (art. 1015

u.k.w.h.). Nie jest ono ograniczone terminem, należy zatem z tego wnioskować, iż nie może

ono wygasnąć wskutek upływu czasu. Uprawnienie to nie jest także roszczeniem, dlatego

również nie podlega przedawnieniu146

. Właścicielowi omawiane uprawnienie przysługuje

tylko i wyłącznie w przypadku wygaśnięcia starej hipoteki . Może on ustanowić nową

hipotekę bądź przenieść na opróżnione miejsce za zgodą uprawnionego inną hipotekę

obciążającą nieruchomość bądź prawo. Należy przy tym zauważyć, że uprawnienie do

rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym powstaje także w przypadku

wygaśnięcia hipoteki w części bądź jej przeniesienia. Przyczyna wygaśnięcia jest tutaj

generalnie obojętna, z jednym znaczącym wyjątkiem: jeżeli hipoteka wygasła w skutek

egzekucji z nieruchomości, wspomniane uprawnienie nie powstaje (art.1013 u.k.w.h.).

Wynika to zasadniczo z pierwotnego charakteru nabycia nieruchomości w postępowaniu

egzekucyjnym, o czym stanowi art. 1000 k.p.c. Właściciel może rozporządzać opróżnionym

miejscem hipotecznym w granicach wygasłej hipoteki. Granice te określane są przez sumę

hipoteki, walutę hipoteki oraz pierwszeństwo. Oczywistym wydaje się zakaz ustanawiania

hipoteki o sumie wyższej niż suma wygasłej hipoteki147

. Jednakże należy przychylić się do

poglądu o możliwości ustanowienia hipoteki w sumie wyższej za zgodą wierzycieli

hipotecznych, których hipoteki mają niższe pierwszeństwo (art. 248 § 2 k.c.). Bezsprzecznie

144

Publ. Biuletyn Izby Cywilnej Sądu Najwyższego nr 10/2012. 145

B. Swaczyna w: Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, red. Jerzy Pisuliński, Warszawa 2011, s. 458. 146

B. Swaczyna w: Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, red. Jerzy Pisuliński, Warszawa 2011, s. 456. 147

B. Swaczyna w: Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, red. Jerzy Pisuliński, Warszawa 2011, s. 449.

str. 75

dopuszczalne jest natomiast ustanowienie hipoteki o sumie niższej. Właściciel może również

na opróżnionym miejscu ustanowić wiele hipotek, warunkiem koniecznym jest jednak w tym

przypadku, aby łączna ich suma nie przekraczała sumy hipoteki wygasłej. Hipoteki takie będą

korzystać z równego pierwszeństwa, bowiem ich pierwszeństwo jest wyznaczone przez

pierwszeństwo hipoteki, której miejsce zajęły. Jak już wcześniej wspomniano, granice

wygasłej hipoteki są również określane przez jej walutę. Wymagana jest zatem tożsamość

waluty wygasłej i umieszczonej na opróżnionym miejscu hipoteki. Wobec wahań kursów nie

byłoby wystarczające ustalenie, że suma hipoteki wyrażonej w innej walucie po przeliczeniu

według kursu z chwili jej wpisania nie przekracza sumy wygasłej hipoteki148

.

W przypadku gdy wykreślono hipotekę bez rozporządzenia opróżnionym miejscem

hipotecznym, właściciel nieruchomości może zachować uprawnienie do rozporządzania nim,

jeżeli równocześnie z wykreśleniem hipoteki uprawnienie to zostanie wpisane do księgi

wieczystej. W przeciwnym wypadku uprawnienie to wygasa. Wpisanie uprawnienia do księgi

wieczystej następuje na podstawie oświadczenia woli właściciela, które powinno być złożone

co najmniej w formie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym (art. 31 u.k.w.h. w

zw. z art.1014 u.k.w.h.). Możliwa jest również sytuacja, w której właściciel nieruchomości

zobowiąże się wobec wierzyciela hipotecznego, że w przypadku wygaśnięcia hipoteki o

wyższym pierwszeństwie przeniesie na to miejsce hipotekę wspomnianego wierzyciela. W

takim przypadku wierzycielowi hipotecznemu przysługiwać będzie roszczenie o przeniesienie

hipoteki na miejsce o wyższym pierwszeństwie. Do powstania roszczenia wymagane jest

jednak ważne zobowiązanie właściciela. Wpis roszczenia do księgi wieczystej jest

fakultatywny i deklaratoryjny. Należy tutaj przypomnieć o wymaganej formie dokumentu z

podpisem notarialnie poświadczonym (art. 31 u.k.w.h.). Kwestię wpisu roszczenia o

przeniesienie hipoteki do księgi wieczystej normuje art. 1019 u.k.w.h.- jeżeli roszczenie

wierzyciela jest wpisane do księgi wieczystej, jego hipoteka otrzymuje przyrzeczone miejsce

z chwilą, gdy stało się ono wolne. Skutek przeniesienia hipoteki powstaje tutaj ex lege, nie

jest zatem konieczna dodatkowa umowa stron o przeniesieniu hipoteki na miejsce z wyższym

pierwszeństwem. Oczywistym wydaje się fakt, iż wobec takiego unormowania tej instytucji

hipotece ustanowionej lub przeniesionej na opróżnione miejsce hipoteczne przysługuje

miejsce takie same jak wygasłej hipotece.

148

J. Pisuliński: Verfügung über frei gewordene Hypothekenstellen, Frankfurt am Main 2010, s. 425.

str. 76

Problematyka zobowiązania się właściciela do nierozporządzania

opróżnionym miejscem hipotecznym.

Odrębnie należy rozstrzygnąć problem zobowiązania się właściciela do

nierozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym. W polskim prawie obowiązuje

bezwzględny zakaz zaciągania tego typu zobowiązań, którego podstawą jest art. 1018 u.k.w.h.

Zakaz ten ma za zadanie ochronę właściciela nieruchomości przed presją wierzyciela

hipotecznego, często będącego w lepszej pozycji (chodzi tutaj głównie o banki udzielające

kredytów hipotecznych, prawo chroni w ten sposób słabszą stronę stosunku prawnego).

Doświadczenia zgromadzone na tle art. 814 szwajcarskiego kodeksu cywilnego-

umożliwiającego zaciąganie takich zobowiązań- wskazują na realność zagrożenia

faktycznego wyłączania właścicielskiego uprawnienia149

. Czynność prawna zawierająca

zobowiązanie właściciela do nierozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym będzie

zatem nieważna z powodu sprzeczności z ustawą (art. 58 § 1 k.c.). O tym, czy skutkować to

będzie nieważnością całej czynności, czy tylko zobowiązania właściciela w omawianym

zakresie, rozstrzygać należy na tle art. 58 § 3 k.c. W obrocie prawnym mogą się również

pojawić inne klauzule będące przedmiotem nacisku ze strony wierzyciela hipotecznego, do

takich klauzul można zaliczyć zastrzeżenie natychmiastowej wymagalności zabezpieczonej

wierzytelności na wypadek rozporządzenia przez właściciela opróżnionym miejscem

hipotecznym. Również i w tym przypadku uzasadniony wydaje się pogląd Bartłomieja

Swaczyny, że klauzule takie mogą mieć cechy wskazujące na próbę obejścia prawa i

skutkujące nieważnością całości bądź części czynności prawnej150

.

Podsumowanie

Uprawnienie właściciela nieruchomości do rozporządzania opróżnionym miejscem

hipotecznym, będące w polskim prawie cywilnym przedmiotem dyskusji od projektów prawa

rzeczowego z 1937 i 1939, weszło do porządku prawnego dopiero na mocy nowelizacji

ustawy o księgach wieczystych i hipotece dnia 20.II.2011. Poprzednikiem prawnym tej

instytucji była zasada posuwania się hipotek naprzód, w piśmiennictwie uważana za zasadę

najbardziej sprawiedliwego rozdysponowania korzyściami związanymi z wygaśnięciem

149

B. Swaczyna: Rozporządzanie opróżnionym miejscem hipotecznym i hipoteka właściciela (uwagi na tle

projektu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego) [w] Kwartalnik Prawa Prywatnego 2003, z. 1. 150

B. Swaczyna w: Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, red. Jerzy Pisuliński, Warszawa 2011, s. 488.

str. 77

hipoteki151

. Nie sposób jednak nie zauważyć pozytywnych aspektów nowego rozwiązania.

Dzięki możliwości rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym zwiększa się

zdolność kredytowa właściciela nieruchomości, który może kolejnemu wierzycielowi

zaoferować zabezpieczenie o wyższym pierwszeństwie niż w systemie posuwania się hipotek.

Rozwiązanie to zarazem nie pogarsza istotnie położenia wierzycieli, których hipoteki mają

niższe pierwszeństwo- w chwili ustanowienia hipoteki nie mają podstaw, aby zakładać że

hipoteki o wyższym pierwszeństwie wygasną, zanim dojdzie do realizacji ich uprawnień.

Wygłaszane przez część doktryny zarzuty, że w skutek ciągłego wykorzystywania

uprawnienia przez właściciela wierzyciele o niższym pierwszeństwie hipoteki mogą nigdy nie

zostać zaspokojeni152

nie wydają się trafne, gdyż jeszcze w stanie prawnym sprzed 20.II.2011

wierzyciele, którym przysługiwała hipoteka o niższym pierwszeństwie, musieli uwzględniać

w swoich kalkulacjach ryzyko związane z częściowym tylko zaspokojeniem. Ogólnie zatem

należy ocenić wprowadzenie omawianego uprawnienia jako pozytywne, mimo znikomego na

dzień dzisiejszy korzystania z tej instytucji w praktyce.

151

I. Makowska: Uwagi na tle reformy hipoteki [w] Księga Jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego,

Toruń 2008, s. 101. 152

P. Armada-Rudnik: Prawo hipoteczne po nowelizacji z 26.6.2009 r. [w] Monitor Prawniczy, z. 1.

str. 78

Bibliografia:

1. Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, red. Jerzy Pisuliński, Warszawa 2011.

2. System prawa prywatnego, t.4, red. E. Gniewek, Warszawa 2012.

3. J. Pisuliński: Verfügung über frei gewordene Hypothekenstellen, Frankfurt am Main

2010.

4. B. Swaczyna: Rozporządzanie opróżnionym miejscem hipotecznym i hipoteka właściciela

(uwagi na tle projektu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego) [w] Kwartalnik

Prawa Prywatnego 2003, z. 1.

5. I. Makowska: Uwagi na tle reformy hipoteki [w] Księga Jubileuszowa Profesora

Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008.

6. P. Armada-Rudnik: Prawo hipoteczne po nowelizacji z 26.6.2009 r.

[w] Monitor Prawniczy, z. 1.

str. 79

Katarzyna Wojdyło | Przewłaszczenie prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie

Wstęp

Przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie jest czynnością nienazwaną

znajdująca swoje uregulowanie w art. 3531 Kodeksu cywilnego, zaraz obok klasycznych

instytucji zabezpieczenia wierzytelności – zastaw, zastaw rejestrowy, hipoteka. Jest

czynnością ugruntowaną w doktrynie prawa cywilnego oraz w judykaturze już od ponad

1948r. Czynność ta ma na celu zabezpieczenie wierzytelności poprzez przeniesienie prawa

własności rzeczy na wierzyciela, który zobowiązuje się korzystać ze swoich uprawnień

właścicielskich tylko w granicach uzasadnionych zabezpieczeniem spłaty kredytu i przenieść

powrotnie na dłużnika pierwotną własność nieruchomości niezwłocznie po całkowitej spłacie.

We współczesnym obrocie gospodarczym przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie

jest istotnym elementem kredytowania uczestników obrotu.

Treść przepisów Prawa bankowego153

(art. 101 i nast.) wskazuje ponadto, że dającym

zabezpieczenie może być nie tylko dłużnik, ale również osoba trzecia, która na podstawie

stosunku prawnego z dłużnikiem ustanawia zabezpieczenie jego wierzytelności. Należy

jednak mieć na uwadze, że przewłaszczenie na zabezpieczenie może być ustanawiane nie

tylko na rzecz banków. Na zasadzie swobody umów możliwe jest także szersze korzystanie z

tej formy zabezpieczenia. W praktyce, w umowach o przewłaszczenie na zabezpieczenie

napotyka się różnego rodzaju konstrukcje dotyczące przejścia własności. Ten rodzaj

zabezpieczenia w latach 40 stał się źródłem wątpliwości. Między innymi odnosząc się do

nienazwanego rodzaju umowy o charakterze powierniczym, zasady przyczynowości oraz

terminowości przy przeniesieniu własności nieruchomości na wierzyciela z pewną

nieśmiałością podważano ten rodzaj czynności cywilno-prawnej. W orzecznictwie można

zaobserwować z biegiem czasu zmiany, które na mocy uchwał SN doprecyzowywały oraz

regulowały doktrynalne pojęcie przewłaszczenia rzeczy, a następnie przewłaszczenia na

nieruchomości na zabezpieczenie. „Zabezpieczenie wierzytelności oraz przeniesienie na

wierzyciela prawa własności rzeczy ruchomej z równoczesnym ustanowieniem zobowiązania

wierzyciela do korzystania z prawa własności tylko w granicach umowy stron jest

dopuszczalne”154

. W istocie rozwiązało to problem, co do przeniesienia rzeczy ruchomych. W

153

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2012 r., poz. 1376, ze zm). 154

Uchwała Sądu Najwyższego z 10.5.1948 r., C.Prez. 18/48, OSN III/48, poz. 5.

str. 80

dalszym ciągu poszukiwano rozwiązania w judykaturze, którego przedmiotem było

zabezpieczenie wierzytelności poprzez przewłaszczenie nieruchomości. Dopiero w

uzasadnieniu uchwały SN z dnia 29 maja 2000 roku (III CKN 246/00, OSNC 11/00, poz. 213)

Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż umowy przenoszące własność nieruchomości na rzecz

wierzyciela i towarzyszące im zobowiązanie do przywrócenia stanu poprzedniego z datą

wygaśnięcia wierzytelności mają charakter umów nienazwanych i są dopuszczalne w ramach

swobody kontraktowej. Ponadto SN155

podkreślił expressis verbis, że umowa przeniesienia

prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie spłaty kredytu, w której kredytodawca

zobowiązał się do przeniesienia z powrotem na kredytobiorcę własności tej nieruchomości

niezwłocznie po spłacie kredytu, nie jest umową o przeniesienie własności nieruchomości

zawartą pod warunkiem (art. 157 §1 K.C). Dlatego element umowy, jakim jest przywrócenie

do stanu poprzedniego z datą wygaśnięcia wierzytelności należy do umów nienazwanych i

jest dopuszczalne w ramach swobody kontraktowej.

Rys historyczny – rozwój instytucji

Zasadniczej zmianie uległy przepisy prawa rzeczowego wraz z uchwaleniem

nowelizacji z dnia 11.10.1946 r., która weszła w życie z dniem 1.11.1947 r. (Dz. U. Nr 57,

poz. 319). W tym czasie instytucje kredytowe, działające na obszarach byłej dzielnicy zaboru

niemieckiego obawiały się, czy w świetle nowych przepisów prawa rzeczowego umowy

przenoszące własność na zabezpieczenie są prawnie skuteczne. W związku z tym, na prośbę

banków Minister Sprawiedliwości wystąpił do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym: „Czy

dopuszczalne jest zabezpieczenie wierzytelności przez przeniesienie na wierzyciela prawa

własności rzeczy ruchomej z równoczesnym ustanowieniem zobowiązania wierzyciela do

korzystania z prawa własności tylko w granicach umowy stron?” Sąd Najwyższy

wypowiedział się w tej sprawie, wydając zasadę prawną z dnia 10.5.1948 r., „zabezpieczenie

wierzytelności przez przeniesienie własności rzeczy ruchomej z równoczesnym ustanowieniem

zobowiązania wierzyciela do korzystania z prawa własności tylko w granicach umowy stron

jest dopuszczalne”.156

155

OSP 2/01, poz. 26, z glosami aprobującymi J. Gołaczyńskiego, OSP 5/01, s. 227 i S. Rudnickiego, PS 6/01,

s.119 156

Orzeczenie SN z 10. maja 1948 r., OSN 1948, poz. 5.

str. 81

Przytoczony pogląd Sądu Najwyższego znalazł również aprobatę wielu

przedstawicieli doktryny.157

Od tego czasu przewłaszczenie na zabezpieczenie stało się

powszechnie stosowaną formą zabezpieczenia wierzytelności, ujmowaną w instrukcjach

bankowych dotyczących prawnych form zabezpieczeń wierzytelności.158

W późniejszym czasie powstał również problem, jakim była dopuszczalność

przeniesienia prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie. W sprawie tej Sąd

Najwyższy wypowiadał się trzykrotnie. W orzeczeniu z dnia 3 lutego 1960 r. nie przedstawił

jednak zdecydowanego stanowiska, natomiast już w orzeczeniach z dnia 4 kwietnia.1964 r. i

24 kwietnia 1964 r. uznał za niedopuszczalne przewłaszczenie własności nieruchomości na

zabezpieczenie.159

Sąd Najwyższy stwierdził iż: „Przepis art. 45 § 1 pr. rzecz wyłącza

dopuszczalność przeniesienia własności nieruchomości dla zabezpieczenia wierzytelności.

Umowa taka bowiem, wobec obowiązku nabywcy przeniesienia – z chwilą zapłaty

wierzytelności – własność nieruchomości z powrotem na nabywcę, prowadziłaby w istocie do

sprzecznego z tym przepisem przeniesienia własności z zastrzeżeniem warunku i terminu”.160

W uzasadnieniu tego stanowiska Sąd Najwyższy podkreślił, że ze względu na odmienne

uregulowanie kwestii przeniesienia rzeczy ruchomych a nieruchomości nie zajdzie w

omawianym przypadku zastosowania pogląd o dopuszczalności przewłaszczenia na

zabezpieczenie ruchomości oraz zbioru rzeczy ze zmiennym składem.161

Problem ten budził

także wątpliwości w doktrynie.162

Od przełomu lat 1989 i 1990, czyli od rozpoczęcia w naszym kraju zmian

politycznych, społecznych i gospodarczych, instytucja zabezpieczenia wierzytelności, jaką

jest przewłaszczenie na zabezpieczenie, stała się ponownie udziałem praktyki, głosów

doktryny i przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego. Zdaje się, że nikt nie podważa

dopuszczalności powierniczego przeniesienia własności na zabezpieczenie. Dyskusja

natomiast toczy się w kwestii, czy przedmiotem przewłaszczenia może być prawo własności

nieruchomości.

157

J. Namitkiewicz, Zagadnienie „przeniesienia własności na zabezpieczenie” na gruncie prawa polskiego, PN

1948; W. Prądzyński, powiernicze przeniesienie własności celem zabezpieczenia wierzytelności, PN 1947; J.J.

Litauer, Zagadnienie tzw. Przewłaszczenia na zabezpieczenie, PN 1948. 158

Zarządzenie Prezesa NBP nr. A/51-II/38 z 15 października1960 r. w sprawie kredytowania przedsiębiorstw. 159

Orzeczenie SN z dnia 24 kwietnia 1964 r. II CR 178/64, OSPiKA 1965, poz. 229. 160

Wyrok SN z dnia 24 kwietnia 1964 r., II CR 178/64 OSNCP 1965, Nr 6, poz. 96 161

Pogląd wyrażony przez Izbę Cywilną Sądu Najwyższego orzeczeniem z 10 maja 1948 r. OSN z. 3/1948,

poz.58. 162

A Ohanowicz, Glosa do orzeczenia Sądu Najwyższego z 24 kwietnia 1964 r. OSPIiKA 1965, nr 11, s. 490 i

nast.; W.Siedlecki, Glosa do orzeczenia Sądu Najwyższego z 3 lutego 1960 r. 3 CO 27/57, OSPiKA 1961.

str. 82

Istotne znaczenie dla ponownego upowszechnienia się przewłaszczenia na

zabezpieczenie miało orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1992 r., w którym

wypowiedział się, ze przewłaszczenie na zabezpieczenie jest dopuszczalną formą

zabezpieczenia wierzytelności163

.

Obok powierniczego przeniesienia prawa własności na zabezpieczenie wykształciła się

również inna forma umowy powierniczej, a mianowicie przelew wierzytelności na

zabezpieczenie164

. Przelew wierzytelności na zabezpieczenie polega na tym, że cedent

przenosi wierzytelność na cesjonariusza, z tym zastrzeżeniem, że cesjonariusz zobowiązuje

się wobec cedenta do zrealizowania nabywanej przez niego wierzytelności jedynie wtedy, gdy

cedent nie spłaci zaciągniętego u niego kredytu i tylko w zakresie mierzonym wielkością

wierzytelności wynikającej z umowy kredytowej165

. Umowa o powierniczym przelewie

wierzytelności wykazuje duże różnice z prawną konstrukcją factoringu. W konstrukcji

factoringu istotne znaczenie mają dwa elementy. Po pierwsze, jest to przelew wierzytelności z

jednego podmiotu na rzecz banku. Po drugie, jest to zapisanie na dobro zbywcy określonych

kwot w księgach bankowych, co jest równoznaczne z udzieleniem kredytu. Factoring jest

zatem jedną z form udzielania kredytu, a przelew wierzytelności stanowi formę

zabezpieczenia.

Konstrukcje prawne umowy przewłaszczenia nieruchomości

Wykonanie prawa własności według kodeksu cywilnego może nastąpić m.in w drodze

umowy. Ten sposób nabycia i utraty prawa własności zwany jest przeniesieniem własności i

uregulowany jest w przepisach art. 155-168 k.c. Przepisy te odnoszą się jedynie dla

przeniesienia własności nieruchomości, zaś przepisy art. 157-158 k.c. są wspólne do

przeniesienia własności rzeczy ruchomych i nieruchomości.

Nieruchomości występują w obrocie cywilnoprawnym generalnie jako rzeczy

oznaczone co do tożsamości, dlatego też przejście własności nieruchomości poddane jest

ogólnej zasadzie art. 155 k.c.

Należy zatem stwierdzić, że stosownie do wyżej wymienionych przepisów kodeks

cywilny przyjął koncepcję, iż dla przeniesienia własności nieruchomości wystarczy co do

163

Orzeczenie SN z 19 listopada 1992 r. CRN 87/92, OSN 1993, poz. 89. 164

H. Mądrzak, O powierniczym przeniesieniu wierzytelności na zabezpieczenie. Fiskus 1992, nr 22. 165

J. Mojak, Obrót nieruchomościami. Podstawowe zagadnienia prawne, Lublin 1993, s.108 i nast.

str. 83

zasady zawarcie umowy zobowiązującej o podwójnym skutku. Umowa zobowiązująca rodzi

jednocześnie skutek rozporządzający166

.

Wyrażane przez A. Ohanowicza zastrzeżenia co do stanowiska Sądu Najwyższego

uznającego przeniesienie prawa własności nieruchomości na zabezpieczenie za

niedopuszczalne ze względu na sprzeczność z dyspozycją art. 45 § 1 pr. rzecz. (art. 157 § 1

k.c.), spotkały się aprobatą znaczącej części doktryny, w tym również przeciwników

omawianej instytucji167

. Za najbardziej trwały należy uznać pogląd, wedle którego w

przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie prawa własność nieruchomości przechodzi na

wierzyciela bezwarunkowo już w chwili zawarcia umowy. Warunkowy charakter ma

natomiast jego zobowiązanie do powrotnego przeniesienia własności168

. Uzależnione jest ono

bowiem od spłaty kredytu albo zajścia równorzędnego zdarzenia. W literaturze przyjęto

słuszny pogląd uznający spłatę kredytu za warunek zawieszający, a nie rozwiązujący (jak to

przyjmuje wielu autorów w stosunku do przewłaszczenia ruchomości)169

. Ze względu na

dyspozycję art. 157 § 1 k.c. warunek może dotyczyć wyłącznie zobowiązania wierzyciela do

ponownego przeniesienia własności, a nie zaś samego przeniesienia, które - jak to wcześniej

zostało już podkreślone - ma zawsze charakter bezwarunkowy w odróżnieniu od

przewłaszczenia rzeczy ruchomej. W tej sytuacji należy podważyć podstawowy argument

zwolenników koncepcji warunku rozwiązującego, jakim jest ochrona interesów rzetelnego

dłużnika poprzez zapewnienie „automatycznego”, czyli niezależnego od woli wierzyciela,

powrotnego przejścia własności dłużnika z chwilą ziszczenia się warunku, co jest możliwe

jedynie wówczas gdy dotyczy on samego przewłaszczenia, nie zaś zobowiązania wierzyciela.

W przypadku przewłaszczenia prawa nieruchomości, powrotne przejście własności na

kredytobiorcę wymagać będzie każdorazowo zawarcia dodatkowej, odrębnej od samej

umowy przewłaszczenia - umowy rozporządzającej. Taka umowa wymaga formy aktu

notarialnego, zaś następujące po jej wykonaniu przeniesienie własności winno mieć charakter

bezwarunkowy. Zobowiązanie wierzyciela bywa w związku z tym określane jako warunkowe

166

S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, wyd. 2, Warszawa 1971, s. 112; 167

Np. J. Skąpski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Studia Cywilistyczne 1969 r. XIII-XIV, s. 322

168A. Szlęzak, Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy przyszłych, rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz

nieruchomości, Rejent 1995, nr 2, s.127 i nast..; J. Gołaczyński, Przeniesienie własności nieruchomości na

zabezpieczenie, Rejent 1994, nr 5, s..44; J. Gołaczyński, Przeniesienie własności nieruchomości na

zabezpieczenie, Poznań 1998 r.

169 Do zwolenników tego poglądu należą : B. Niemirka; E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. II,

Warszawa 1992, s. 143; W. Siuda, Zabezpieczenie kredytu, Przegląd Podatkowy 1993, nr 5, s..25.

str. 84

zobowiązanie do bezwarunkowego przeniesienia własności170

. W treści wspomnianej umowy,

zawieranej w stosunku do uprzednio istniejącego zobowiązania, winna być zgodnie z

dyspozycją art. 158 k.c. ukazana przyczyna przeniesienia własności. Umowę taką należy w

związku z tym uznać za formalnie i materialnie kauzalną.171

Wierzyciel w jednej chwili nabywa własność rzeczy i staje się zobowiązany do jej

zwrotu. Zobowiązanie to wygasa dopiero w razie niespełnienia albo nienależytego spełnienia

świadczenia przez dłużnika. Należy zauważyć, że niespełnienie świadczenia poprawia wobec

tego sytuację wierzyciela. Nie musi on już liczyć się z obowiązkiem przeniesienia prawa

własności na dłużnika. Nie oznacza to jednak przyjęcie koncepcji uprawniającej

zobowiązanie wierzyciela za dokonane z zastrzeżeniem warunku rozwiązującego jako

korzystniejsze dla wierzyciela. Wprost przeciwnie. Należy je uznać za niekorzystne, jako że

przy ewentualnym sporze co do tego czy świadczenie dłużnika zostało spełnione, to właśnie

na wierzycielu chcącym rzecz zatrzymać ciąży obowiązek wykazania tegoż faktu. Można

uniknąć tej niedogodności zakładając, że w omawianym przypadku mamy do czynienia z

warunkiem zawieszającym172

.

Za tą koncepcją przemawia również fakt stopniowego odchodzenia w doktrynie i

orzecznictwie od poglądu uznającego przewłaszczenie rzeczy ruchomej za dokonane z

zastrzeżeniem warunku rozwiązującego, ze względu na mogące powstać trudności z

ustaleniem, kto jest właścicielem rzeczy, w razie sporu co do tego czy zobowiązanie dłużnika

zostało spełnione. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 19 listopada 1992 r. przyjął odmienne niż w

w/w orzeczeniu całej Izby Cywilnej z 10 maja 1948 r., stanowisko: „Zobowiązanie zwrotnego

przeniesienia własności staje się skuteczne dopiero po ziszczeniu się warunku

zawieszającego173

.”

Forma umowy i elementy treści przeniesienia prawa własności

nieruchomości na zabezpieczenie

Umowa przeniesienia własności nieruchomości na zabezpieczenie winna być

sporządzona w formie aktu notarialnego. Wymóg taki wynika z przepisu art. 158 k.c., który

stanowi, że „umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości winna być

170

E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1974, s. 70 i nast. 171

J. Pazdan, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Rejent 1994, nr 1, s.26. 172

R. Rykowski, Dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, PPH 1995, nr 6, s. 7 173

Orzeczenie SN z 19 listopada 1992 r., OSNC z. 5/1993, poz. 89.

str. 85

zawarta w formie aktu notarialnego”. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która

zostaje zawarta w celu wykonania już istniejącego zobowiązania do przeniesienia własności

nieruchomości, zobowiązanie powinno być wymienione w akcie notarialnym. Nie

kwestionując ratio legis przepisu art. 158 k.c., należy stwierdzić, że rygor aktu notarialnego

dotyczy zarówno umów rzeczowych, jak i obligacyjnych.

W niektórych wypadkach ustawa rozciąga wymóg formy aktu notarialnego na

czynności, które związane są z przeniesieniem własności nieruchomości. Dotyczy to np.

świadczeń o wykonaniu prawa odkupu nieruchomości (art. 597 § 2 k.c.), pełnomocnictwa do

przeniesienia prawa własności (art. 99 § 1 k.c.), jak również w przypadku wyrażenia zgody

przez zobowiązaną do tego osobę. (np. art.63 § 2 k.c.)174

.

Kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest również treść czynności prawnej, która

przenosi własność nieruchomości. Według niektórych przedstawicieli doktryny, w umowie

zawartej w formie aktu notarialnego, będącej czynnością prawną przenoszącą własność,

konieczne jest zawarcie jedynie elementów przedmiotowo istotnych danej czynności

prawnej175

, inni twierdzą natomiast, że ustalenia stron nie objęte aktem notarialnym są

bezwzględnie nieważne, powodując nawet w pewnych wypadkach nieważność całej umowy

(art. 58 § 3 k.c.). Istnieje również pogląd kompromisowy, że umowa przenosząca własność

sporządzona w formie aktu notarialnego, która przenosi prawo własności powinna zawierać

postanowienia stanowiące elementy istotne przedmiotowo oraz elementy istotne podmiotowo,

np. termin lub warunek. Może się wydawać, że pogląd ostatni zasługuje na poparcie.

Zastrzeżenie bowiem w umowie przenoszącej własność nieruchomości warunku lub terminu

ma doniosłe znaczenie w obrocie nieruchomościami i może wpływać na sytuację prawną osób

trzecich. Wierzyciel pod warunkiem zawieszającym może żądać wpisania roszczenia o

przeniesienie własności do księgi wieczystej, uzyskując tym samym „oczekiwanie prawne”

skuteczne wobec wszystkich.

Przyjęcie tej koncepcji ma doniosłe znaczenie dla przeniesienia własności

nieruchomości na zabezpieczenie. Zbywca (przewłaszczający), przenosząc własność

nieruchomości w sposób bezwarunkowy i bezterminowy na rzecz nabywcy (wierzyciela),

jednocześnie zawiera drugą umowę zobowiązującą do przeniesienia własności nieruchomości

pod warunkiem zawieszającym realizację wierzytelności. Warunek zawieszający jako element

podmiotowo istotny, winien być zawarty w treści czynności prawnej, sporządzonej w formie

aktu notarialnego. 174

H. Dąbrowski, [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego, t. I, Warszawa 1972, s. 85. 175

S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, op. cit.,s.58.

str. 86

Według odmiennych od wyżej wymienionych poglądów, odnoszących się do

problematyki przeniesienia własności, istnieją również inne poglądy w przedmiocie

nieważności czynności przenoszącej własność wobec niezawarcia w tejże umowie

zobowiązania, w którego wykonaniu następuje przeniesienie własności. Zgodnie z jedną z

grup - brak wskazania takiego zobowiązania w umowie rzeczowej, skutkuje jej

nieważnością176

. Stosownie do poglądów odmiennych, decydujące znaczenie dla umowy

rzeczowej przenoszącej własność ma istnienie zobowiązania, nie zaś jego wykazanie w

umowie rzeczowej177

. Zatem nie wystarczy samo istnienie zobowiązania. Ustawodawca - jak

się wydaje - przyjął rozwiązanie rygorystyczne. W tym przypadku spotykamy się z tzw.

przyczynowością formalną czynności prawnej przysparzającej178

. Z brzmienia art. 158 k.c.

zdanie ostatnie wynika wprost, że zobowiązanie będące podstawą zawarcia umowy rzeczowej

powinno być w akcie notarialnym wymienione.

Podsumowując powyższe rozważania dotyczące treści umowy przenoszącej własność

nieruchomości celem zabezpieczenia wierzytelności, konieczne jest wskazanie w umowie

rzeczowej zobowiązanie do powrotnego przeniesienia nieruchomości. Tym zobowiązaniem

będzie umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości zawarta przez strony

z równoczesnym bezwarunkowym i bezterminowym przeniesieniem prawa własności.

Powrotne przeniesienie prawa własności nastąpi jednak po ziszczeniu się warunku. Jeśli

warunek nie zostanie spełniony, to zbywca (przewłaszczający) nie uzyska roszczenia o

zawarcie umowy rzeczowej.

Wpis do księgi wieczystej jako ochrona stron umowy o przewłaszenie

nieruchomości

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i

hipotece179

. na właściciela nieruchomości nakładany jest obowiązek ujawnienia swego prawa

w księdze wieczystej. Jest to czynność zapewniająca bezpieczeństwo obrotu

nieruchomościami. W art. 35 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, właściciel

nieruchomości zobowiązany jest do ujawnienia swojego prawa w istniejącej księdze

wieczystej. Przepis ten jednak nie powoduje jednak obowiązku o charakterze

176

J. Ignatowicz, J. Majorowicz, Komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 1972, t. I, s. 427. 177

J. Wasilkowski, Prawo własności, Warszawa 1969, s. 165. 178

J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Warszawa 1994, s. 98. 179

Dz.U. Nr 19, poz. 147 z późn. zm

str. 87

konstytutywnym. Wpis ten ma charakter deklaratywny180

. Przy zawarciu pierwszej umowy

przeniesienia własności nieruchomości, czego skutkiem jest przeniesienie bezwarunkowo i

bezterminowo tego prawa na wierzyciela, to w interesie wierzyciela jest ujawnienie swojego

nabytego prawa w księdze wieczystej. Odwołując się do domniemania prawa własności

nieruchomości wynikającego z wpisu (art. 3 ustawy o księgach wieczystych i hipotece) w

konsekwencji braku wniosku o wpis złożonego przez wierzyciela (nabywcę) nieruchomości

wystąpi brak możliwości rozporządzania prawem własności nieruchomości oraz skuteczność

przeniesienia prawa własności przez zbywcę względem nabywcy, zgodnie z zasadą rękojmi

wiary publicznej ksiąg wieczystych.

Wpis do księgi wieczystej po zawarciu umowy w formie aktu notarialnego jest

związany z pełną ochroną praw nabywcy nieruchomości. Należy zauważyć, że niesłusznym

jest twierdzenie, że strony mogą uzależnić przejście prawa własności nieruchomości od

jakiegokolwiek zdarzenia, np. wpisu do księgi wieczystej181

. Nie jest to dopuszczalne

ponieważ strony powinny zawrzeć umowę bezwarunkowo przenoszącą własność

nieruchomości (umowę rzeczową). Uzależnienie wpisu do księgi wieczystej od przeniesienia

własności nieruchomości nie jest możliwe, gdyż strony mogą o wpis wystąpić dopiero gdy

własność nieruchomości przejdzie na nabywcę182

. W przypadku zawarcia umowy o

przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie strony w jednym akcie zawierają dwie

umowy.

1. umowę bezwarunkowo i bezterminowo przenoszącą prawo własności nieruchomości;

2. umowę zobowiązującą do powrotnego przeniesienia prawa własności tejże

nieruchomości z zastrzeżeniem terminu lub pod warunkiem.

Obie umowy zawarte zostają w formie aktu notarialnego. Dopiero po wykonaniu tych

dwóch czynności nabywca dokonuje wpisu swojego prawa w księdze wieczystej, zaś

przewłaszczającemu przysługuje roszczenie o wpisanie powrotnego przeniesienia

własności w wypadku ziszczenia się warunku. Powyższe czynności wynikają z art. 16 ust.

2 pkt 2 przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece

180

J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, op. cit., s.96. 181

E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 2010, s. 105 182

S. Rudnicki, Komentarz do ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Warszawa 1993, s. 64.

str. 88

Przewłaszczenie na zabezpieczenie a inne sposoby zabezpieczenia

wierzytelności

Oprócz przewłaszczenia na zabezpieczenie spłaty wierzytelności występuje także

zastaw, zastaw rejestrowy i hipoteka. Każda forma zabezpieczenia wierzytelności służy temu,

aby wierzyciel mógł w dogodny dla siebie sposób zaspokoić roszczenie a zarazem

zabezpieczyć realizację spłaty długu wobec dłużnika. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 27

czerwca 1995 r. podkreślił, że stronom umowy przysługuje swoboda określenia sposobu

zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy, a w razie braku postanowień

umownych w tym względzie, wybór sposobu zaspokojenia należy do wierzyciela, który „może

zaspokoić się – według swojego wyboru – w każdy sposób, który nie jest sprzeczny z treścią

stosunku prawnego łączącego strony, umową lub zasadami współżycia społecznego183

.

W literaturze często przedstawiany jest pogląd, iż przewłaszczenie nieruchomości na

zabezpieczenie jest jednym z najbardziej korzystnych rozwiązań zarówno dla wierzyciela jak

i zbywcy (dłużnika). W przypadku przewłaszczenia nieruchomości wierzyciel chcąc

zaspokoić swoje roszczenia wcale nie musi pozbawiać dłużnika posiadania rzeczy. W

niektórych przypadkach bowiem, dla wierzyciela bardziej korzystne będzie zatrzymanie

przywłaszczonej nieruchomości z jednoczesnym wliczeniem jej wartości na poczet

wierzytelności, którą w ten sposób zabezpiecza, pobieranie pożytków czy też dochodzenie

odszkodowania za bezumowne korzystanie z rzeczy będącej przecież jego własnością niż jej

sprzedaż co jest regułą w przypadku hipoteki czy zastawu. Ma to zatem szczególne znaczenie

w sytuacji znacznej dysproporcji pomiędzy wartością nieruchomości a wysokością

niespłaconego kredytu, pozwala bowiem na uniknięcie stosowanych w takich przypadkach

przy realizacji hipoteki żmudnych, kosztownych a przede wszystkim zmniejszających wartość

rzeczy podziałów geodezyjnych, mających umożliwić sprzedaż nieruchomości o wartości

odpowiadającej wysokości niespłaconego kredytu, czy też konieczności ustanowienia

niekorzystnej zazwyczaj dla wierzyciela przymusowej współwłasności.184

183

Orzeczenie SN z 27 czerwca 1995 r., I CR 7/95, OSNC 1995, poz. 183. 184

Poradniki Prawnicze. Nieruchomości Edycja 1999. Prawo, podatki, praktyka, C.H. Beck 1999, s. 13

str. 89

Ochrona praw dłużnika w przypadku zbycia prawa własności

nieruchomości przez wierzyciela

Jeżeli przedmiotem umowy jest przeniesienie prawa własności nieruchomości na

zabezpieczenie, to ziszczenie warunku zawieszającego następuje w chwili spłaty

wierzytelności. Należy zaznaczyć, że w przypadku przeniesienia prawa własności

nieruchomości zastrzeżenie w umowie warunku rozwiązującego jest niedopuszczalne.

E. Drozd twierdzi, że dopuszczalna jest umowa zobowiązująca do przeniesienia prawa

własności nieruchomości z zastrzeżeniem terminu lub pod warunkiem. Zobowiązanie winno

być dokonane przed ziszczeniem się warunku lub nadejściem terminu. Wykonaniem zaś

umowy jest zawarcie bezwarunkowej lub bezterminowej umowy przenoszącej własność.

Rezultatem tego jest powstanie warunkowego lub terminowego zobowiązania nabywcy do

przeniesienia własności z powrotem na zbywcę, co prowadzi do konkluzji, iż wówczas

zobowiązanie do przeniesienia własności istnieje pod warunkiem zawieszającym lub

zastrzeżeniem terminu początkowego185

Trzeba jednak zauważyć, że zastrzeżenie warunku i zastrzeżenie terminu powoduje odmienne

konsekwencje. W przypadku zastrzeżenia warunku w umowie zobowiązującej do

przeniesienia prawa własności nieruchomości występuje jedynie skutek obligacyjny

względem nabywcy, co również nie ma wpływu na sytuację prawną nieruchomości.

Roszczenie o zawarcie umowy rozporządzającej po stronie nabywcy skutkuje dopiero po

ziszczeniu się warunku zawieszającego. Dłużnik uprawniony warunkowo do własności

nieruchomości, swoje uprawnienie może zamieścić w księdze wieczystej, czego efektem

będzie uprawnienie mające charakter erga omnes i będzie ono wyłącznie obligacyjne186

.

Niewątpliwie sytuacja dłużnika, w przypadku gdy wierzyciel dokona zbycia nieruchomości

osobie trzeciej przed terminem realizacji wierzytelności. Zgodnie z przepisami art. 471 k.c.

zbycie rzeczy przewłaszczonej przez wierzyciela (powiernika) będzie skutkowało jedynie

roszczeniem o naprawienie szkody. Za bezskuteczne należy uznać sytuację, w której dłużnik

(powierzający) wystąpiłby o uznanie umowy przeniesienia własności rzeczy przewłaszczonej

na zabezpieczenie w stosunku do niego, zgodnie z art. 59 k.c., :” W razie zawarcia umowy, w

której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu

osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli

185

E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 96-97 186

M. Strus, Dwa sposoby powierniczego zabezpieczenia kredytu, PAL. 1992, nr 11-12., s. 37, M. Kępiński,

Umowy o przeniesienie własności nieruchomości, s. 961

str. 90

strony o roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna (…)” Bowiem dopiero z

chwilą ziszczenia się warunku (zawieszającego lub rozporządzającego) powstanie roszczenie

o powrotne przeniesienie prawa własności nieruchomości, a wraz z nim ustaną skutki

przewłaszczenia.

Podsumowanie

Sąd Najwyższy w wyrokach z 29 maja 2000 r. (III CKN 246/00) oraz 8 marca 2002 r. (III

CKN 748/00) uznał, że umowy przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie w

powyższych formach są dopuszczalne, jednakże nie zakończyło to całkowicie sporu co

poprawności takiego poglądu. Ze względu na obowiązujący w polskim prawie zakaz

przenoszenia własności nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, umowa

przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie musi zakładać bezwarunkowe

przeniesienie własności nieruchomości na wierzyciela. Z takim bezwarunkowym

przeniesieniem własności, w przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie, powiązane jest

zobowiązanie się wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności na dłużnika w razie

zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej. Argumenty przeciwne są na tyle poważne, że

trudno jednoznacznie opowiedzieć się po jednej ze stron.

Jednak dość istotnym wydaje się zarzut obejścia prawa, chociażby przepisów

dotyczących zaspokajania się z nieruchomości w drodze postępowania egzekucyjnego. W

przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika, wierzyciel może zaspokoić się z

przewłaszczonej nieruchomości zgodnie ze swoją wolą, bez dodatkowych obostrzeń, z jakimi

spotyka się w analogicznej sytuacji, np. wierzyciel hipoteczny. Można więc brać pod

wątpliwość, czy takie rozwiązanie nie jest nadmiernym udzieleniem ochrony beneficjentowi

zabezpieczenia, kosztem zarówno dłużnika, jak i jego innych wierzycieli. Ponieważ przepisy

prawa polskiego nie regulują zakresu uprawnień i obowiązków stron umowy przewłaszczenia

nieruchomości na zabezpieczenie, konieczne jest, aby sama treść takiej umowy sporządzonej

w formie aktu notarialnego precyzyjnie i w sposób pełny określała prawa i obowiązki jej

stron.

Przewłaszczenie prawa nieruchomości na zabezpieczenie jest jednak o wiele bardziej

korzystne dla banku niż zabezpieczenie w postaci hipoteki. Wierzytelności zabezpieczone

hipoteką podlegają zaspokojeniu dopiero w szóstej kolejności, za kosztami egzekucyjnymi,

str. 91

należnościami alimentacyjnymi, podatkami itp.187

Banki zaspokajają się z hipoteki w piątej

kolejności co również nie daje im pozycji uprzywilejowanej oraz sprzyja rozwojowi instytucji

przewłaszczenia. Daje ona bowiem możliwość sprzedaży nieruchomości, dzierżawy lub

wynajmu rzeczy przewłaszczonej.188

187

Art. 1025 §1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. — Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014, poz.

101) 188

J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w nowym prawie bankowym, PS 1998, nr 5, s. 69

str. 92

Bibliografia:

Breyer S., Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1975.

Drozd E., Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1974.

Dąbrowski H., [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego, t. I, Warszawa 1972.

Gołaczyński J., Glosa do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 5.5.1993 r. IIICZP 54/93,

OSPiKA 1994, poz. 176.

Gniewek. E., Prawo rzeczowe, wyd. 8, Warszawa 2010.

Gołaczyński J., Przeniesienie własności nieruchomości na zabezpieczenie, Rejent 1994, nr 5.

Gołaczyński J., Przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie, Rejent 1995, nr 1.

Gołaczyński J., Przeniesienie własności nieruchomości na zabezpieczenie, Poznań 1998.

Heropolitańska I., Borowska E., Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. II, Warszawa 1992.

Ignatowicz J., Prawo rzeczowe, Warszawa 1994.

Ignatowicz J.,. Majorowicz J, Komentarz do kodeksu cywilnego, Warszawa 1972

Litauer J.J, Zagadnienie tzw. Przewłaszczenia na zabezpieczenie, PN 1948.

Mądrzak H., Powiernicze przeniesienie wierzytelności, Fiscus 1992, nr 22.

Mojak J., Obrót wierzytelnościami, Lublin 1993.

Namitkiewicz J., Zagadnienie „przeniesienia własności na zabezpieczenie” na gruncie prawa

polskiego, PN 1948.

Ohanowicz A., Glosa do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 24.4.1964 r., OSPiKA 1965, nr

11.

Pazdan J., Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Rejent 1994 nr 1.

Prądzyński W., Powiernicze przeniesienie własności celem zabezpieczenia wierzytelności, PN

1947.

Rudnicki S., Komentarz do ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Warszawa 1993.

Siedlecki W., Glosa do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 3.2.1960 r., 3 CO 27/57,

OSPiKA 1961, poz. 75.

Siuda W., Zabezpieczenie kredytu, Przegląd Podatkowy 1993, nr 5.

Skąpski J., Przewłaszczenie na zabezpieczenie S.C. 1969, nr XII-XIV.

M. Strus, Dwa sposoby powierniczego zabezpieczenia kredytu, PAL. 1992, nr 11-12.

Szlęzak A., Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy przyszłych, rzeczy oznaczonych co do

gatunku oraz nieruchomości, Rejent 1995, nr 2.

Wasilkowski J., Prawo własności, Warszawa 1969.