STUDIA POLlTYCZNE nr 4

IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA Warszawa

SPRAWY MlIiDZYNARODOWE

SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI WSCHODNIEJ REGIONIE PACYFIKU PO 1989 ROKU (WYBRANE PROBLEMy)

W ostatniej dekadzie XX w. uksztahowana po n wojnie swiatowej globalna rownowaga siP, oparta na dwubiegunowym systemie polityczno-gospodarczym, zast~piona zostala przez ograniczon~ jednobiegunowosc (ze Stan ami Zjednoczony­mi jako jedynym supermocarstwem)2. Jednym z wainiejszych wydarzen bylo oglo­szenie w 1991 r. samorozwi~zania si~ ZSRR. Wynikla st~d rowniez zmiana calego ukladu sil na arenie mi¢zynarodowej.

o ile jednak bezsporn~ wydaje si~ teza 0 zakonczeniu "zimnej wojny" na naszym kontynencie, to dyskusyjnym jawi si~ problem zakonczenia "zimnej wojny" w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku; regionie, gdzie krzyzuj~ si~ interesy i wplywy zarowno Stanow Zjednoczonych, Rosji, jak i Chin czy Japonii.

Przedmiotem analizy w tym artykule jest tytulowy region Azji Wschodniej i Pacyfiku - obejmuj~cy, zgodnie z kryteriami przyj~tymi przez ONZ, panstwa le4ce na obrzezach Pacyfiku - ktory mozna podzielic na triy subregiony: Azja Polnocno-Wschodnia, Azja Poludniowo-Wschodnia i Poludniowy Pacyfik, z wyl~­czeniem krajow Azji Zachodniej i Poludniowo-Zachodniej, ktore stanowi~ odr~bny region.

Podejmowany tu problem jest tym bardziej istotny, iZ wzrost znaczenia Azji we wspolczesnych stosunkach mi¢zynarodowych, jej uczestnictwa w polityce, kulturze oraz w gospodarce swiatowej jest faktem obiektywnym. Azja bowiem rna nie tylko bogat~ tradycj~ kulturow~ (zarowno elitarn~ jak i plebejsk~) wywodz~c~ si~ z trady­cji wielkich cywilizacji Dalekiego Wschodu, ale zwlaszcza w ostatnich latach zwi~ksza si~ rola panstw tego regionu w gospodarce swiata. Dobrym przykladem jest wysoka dynamika gospodarcza szybko rozwijaj~cych si~ "czterech tygrysow" (faiwan, Singapur, Xianggang (Hongkong), Republika Korei), do ktorych coraz cZ~Sciej porownuje si~ specjalne strefy ekonomiczne w Chinach, maj~ce ambicje nie tylko dOScigni~cia, ale i zdystansowania swoich pierwowzorow.

Zasadn~ wydaje si~ rowniez teza, ze azjatyckie kraje nowo uprzemyslowione charakteryzuj~ si~ modelem wzrostu gospodarczego opartym na eksporcie. Zauwa-

1 Zgodnie z definicjll E. de Vatteia, kiasyka prawa mi¢zynarodowego, rownowaga sil to: "taki uklad sil mi¢zynarodowych. w ktorym zadne mocarstwo nie mole zapanowac nad innymi, ani narzucic im swoich prawn - cyt. za J. Stefanowicz, Czy zimna wojna moie sif powtorzyc? "Studia Polityczne" 1992, nr 1, s. 119- 127.

1 Tamie.

Studia Polityczne

212 IWONA GRABOWSKA-LIP1NSKA

i.ye przy tym nalei.y, ii. ich wyroby przemyslowe zyskaly taki.e odbiorcow w samej Azji, wplywajllc tym samym na poziom i.ycia jej mieszkancow.

Sytuacj~ w Azji nalei.y rowniei. analizowae w kontekscie realiow politycznych, gdzie kraj 0 najwi~kszej na swiecie liczbie ludnosci (okolo 1 mId 200 mIn) i ogrom­nym terytorium - ChRL - okresla si~ jako panstwo socjalistyczne i nadal powoluje si~ na wspolnot~ ustrojowll w stosunkach zarowno politycznych, jak i gospodarczych z Wietnamem, Laosem czy Koreanskll Republikll Ludowo-Demo­kratycznll. Stlld tei. moma jedynie probowae od powiedziee na pytanie, jak w najblii.­szej przyszlosci b~zie przebiegala konfrontacja demokracji zachodniej z socjaliz­mem 0 specyfice chillskiej.

Literatura tego przedmiotu jest uboga, na co wplywa zarowno aktualnose zagadnienia jak i pewna postawa wyczekiwania uczonych i politykow wobec zmian zachodzllcych w Azji. Glownymi Zrodlami przeprowadzonej tu analizy staly si~ z koniecznoSci oficjalne dokumenty rZlldowe panstw tego regionu.

POLITYKA USA W AZJI WSCHODNlEJ - REGIONIE PACYFIKU

Amerykanska strategia w tym regionie po upadku ZSRR nie ulegla radykalnej zmianie, choCiai. pozycja USA zostala umocniona. Mocarstwo to traktuje region Azji Wschodniej - Pacyfiku jako trzeci po Europie i Ameryce Lacinskiej w amery­kanskiej hierarchii priorytetow. Glownymi partnerami Stanow Zjednoczonych w Azji pozostaly Japonia, Republika Korei, Tajlandia i Singapur. Szczegolne wi~zi lllczll USA z Japoni1l3, chociai. w stosunkach mi~zy nimi pojawiajll si~ rowniei. napi~cia i sprzecznoSci, wynikajllce zarowno z bardzo Scislej integracji ekonomicznej gospodarek tych dwoch panstw (USA Sll bardziej zintegrowane gospodarczo z Japo­nill nii. z EuroPll) jak i odmiennosci wynikajllcej z szeroko rozumianej przynalemo­sci do innych kultur i cywilizacji. Rowniei. w przyszlosci moi.e to bye zrodlem konfliktow mi~zy tymi mocarstwami, tym bardziej, ii. proby demokratyzacji J aponii na wzor amerykanski i zakorzenienia w niej kultury anglosaskiej nie przyniosly oczekiwanych efektow.

Stany Zjednoczone Sll nadal najsilniejszym mocarstwem na obszarze Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku, dysponujllc niemal wszystkimi atrybutami mocars­twowosci, srodkami ekonomicznymi i wojskowymi czy zinstytucjonalizowanym system em sojuszy, niemniej jednak, zwlaszcza ostatnio, zagadnienie rownowagi sil i przywodztwa w regionie jest szczegolnie istotne w zwillZku z dllZeniami Chin, Japonii i Rosji do odgrywania wai.nych rol na tym obszarze.

Pomimo ii. wiele dzialan USA Oak chociai.by te, ktore stanowily odpowiedZ na inwazj~ Iraku na Kuwejt w sierpniu 1990 r.) wskazuje, i.e mocarstwo to pragnie odgrywae rol~ przywodczll w swiecie - zgodnie z tezll 0 "unikalnej (a raczej unikatowej - I.G.L.) odpowiedzialnosci USA za pokoj, bezpieczenstwo i dobrobyt calego swiata"4 - to jednak strategia polityczna Stan ow Zjednoczonych w tym regionie musi uwzgl~dniae tei. nowe czynniki, zarowno polityczne, jak i gospodarcze.

3 Jak podkreslajll badacze tej tematyki, w tym r6wniez uczeni amerykanscy, USA zajmujll drugie (po Azji) miejsce w eksporcie Japonii. Dla przykladu japoIiscy producenci opanowali okolo 300;., rynku samochodowego USA. Wynikle st~ problemy i pr6by ich rozwiflZania referujll szczeg61owo: R. J. Ellings, E. A. Olsen, A New Pacific Profile, "Foreign Policy" 1992-1993, nr 89, s. 123-124.

4 E. Sadowski, Amerykailska siralegia pokoju, w: J. Kukulka (red .), Pokoj w ieorii j praklyce slosunkolV mj~dzynarodolVych, Warszawa 1991, s. 249-250.

Studia Polityczne

SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI WSCIIODNIEJ - REGJONIE PACYFlKU 213

Slldzic nale:iy, ze Stany Zjednoczone zdajll sobie z tego spraw~ i koncentrujll sie na problemach wewn~trznych, a zwlaszcza na problemach gospodarczych i spolecz­nych5.

Stany Zjednoczone nie zamierzajll jednak rezygnowac z umocniania swojej roli w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku, w tym rowniez wojskowej, 0 czym Swiadczy chociazby pozostawienie baz na Hawajach i wzdluz wybrzeza Pacyfiku. Gloszll one stopniowll redukcj~ swej militarnej obecnosci glownie w Japonii, Republice Korei i na Filipinach (poprzez wycofanie taktycznej broni jlldrowej z Polwyspu Koreans­kiego oraz 7 000 zolnierzy) w cillgu najblizszych trzech lat (poczynajllc od 1993 r.)6. W rzeczywistosci jednak floty USA i WNP nadal Sll uzbrojone w rakiety balistyczne dalekiego zasi~gu, a sily powietrzne - w bron jlldrowll.

Stany Zjednoczone w1llczyly si~ taue do dzialalnosci organizacji regionalnych. Przykladem takiej dzialalnosci jest spotkanie w Seattle ( w listopadzie 1993r.) przywodcow panstw wchodzllcych w sklad APEC7 (Asia - Pacific Economic Cooperation), na ktorym prezydent Bill Clinton oswiadczyl, ze APEC nie b¢zie stanowil zagrozenia dla interesow ekonomicznych Europy; zas w samej organizacji nie b~dzie sztywnych powillzan pomi¢zy krajami czlonkowskimi8• Wydaje si~, i:e spotkanie to rowniez swiadczy 0 przeorientowaniu polityki zagranicznej USA. Generalnie, amerykanskie koncepcje odnoszllce si~ do Azji Wschodniej - regionu Pacyfiku Sll uwarunkowane nowymi okolicznosciami, z ktorych podstawowll jest zanik dwubiegunowosci w swiecie wspolczesnym.

POZYCJA ROSH W AZJI WSCHODNIEJ - REGIONIE PACYFIKU

Obecne mozliwosci Rosji - kraju ktorego specyfika polozenia geograficznego pol ega na przynale:inosci rownoczdnie do Europy i Azji - uczestniczenia w dyna­mice rozwoju gospodarczego Azji Sll raczej ograniczone; kraj ten potrzebuje wielu lat, aby osillgnllc poziom gospodarki na przyklad Japonii. Sytuacj~ Rosji dodat­kowo komplikujll konflikty etniczne i niepokoje spoleczne.

Do polowy lat 80. priorytetowy charakter w polityce tego mocarstwa miala Europa, dopiero w drugiej polowie lat 80. mozna mowic 0 traktowaniu stosunkow w regionie Pacyfiku jako rownorz~dnych z europejskimi. Po rozpadzie ZSRR aktywnosc Rosji jest skoncentrowana na sprawach europejskich, mom a stwierdzic, iz region euroatlantycki jest obecnie dla Rosji najwamiejszy.

Glowne zasady radzieckiej polityki w regionie Azji-Pacyfiku zostaly ogloszone przez Michaila Gorbaczowa w przemowieniach: we Wladywostoku, w lipcu 1986 r. oraz w Krasnojarsku, we wrzdniu 1988 r.9 Za najwamiejsze wowczas uznano: eliminowanie napi~c i konfliktow regionalnych, redukcj~ zbrojen atomowych i kon-

5 Podkreslal to z calym naciskiem Bill Clinton w swoim wystliPieniu po obj~iu urz¢u ("Rzeczpo­spolita", 21 I 1993).

6 Dane cytowane za "Zyciem Warszawy", 25 II 1990. Poglccbionli analizCC tego zagadnienia przedstawil D . C. Hellman (The United States and Asia in an Age of International Upheaval, "Current History" 1992, December, s. 402-406).

7 Obszar geograficzny APEC (Australia, Kanada, Brunei, Chiny, Hongkong, Indonezja, Japonia, Korea Poludniowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Filipiny, Papua-Nowa Gwinea, Singapur, Taiwan, Tajlandia i USA) zamieszkuje 40% ludnoSci swiata. Wytwarzajll one · polowCC swiat owego produktu globalnego brutto (13 bilionow dolarow). Przypada na nie 40% obrotow w handlu Swiatowym.

8 "Rzeczpospolita", 22 XI 1993. 9 Teksty przemowien por. "Trybuna Ludu", 29 VII 1986; 19 IX 1988.

Studia Polityczne

214 IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA

wencjonalnych, wspolprac~ gospodarczll w regionie. Propozycje te przewidywaly rowniez wykorzystanie doswiadczen KBWE. Nie przyniosly one jednak oczekiwa­nych rezultatow, gdyz koncentrowaly si~ glownie na sprawach wojskowych, w cza­sie, gdy uwaga panstw regionu skupiona byla na sprawach gospodarczych. Ponadto ich podstawll byly rozwillZania europejskie, trudne do przyj~cia a Azji.

Po upadku ZSRR powstal rowniez problem zdefiniowania przez nowo powstale panstwa ich stosunkow politycznych z innymi krajami. Rosja jest zainteresowana poprawll stosunkow z J aponill. Problemem pozostaje jednakZe status Wysp Kuryls­kich (okreslanych przez Japoni~ jako Terytoria Polnocne), ktore zostaly zaj~te przez Armi~ Czerwonlll wrzeSnia 1945 roku. W ostatnich latach Japonia nasilila i;4dania zwrotu wysp, a od 1981 r. CZlld japonski proklamowal 7 lutego Dniem Terytori6w P61nocnych lO (tego bowiem dnia w 1855 r. pod pisano w mieScie Shlmoda uklad z Rosjll przyznajllcy Kuryle J aponii). Spor ten jest podstawowll przeszkodll w polep­szeniu stosunkow bilateralnych Rosja - J aponia.

Wyspy Kurylskie majll duze znaczenie strategiczne, poniewaz oddzielajll Morze Ochockie od Oceanu Spokojnego (na Morzu Ochockim znajdujll si~ nadal rosyjskie strategiczne okr~ty podwodne, wyposazone w bron atom oWll) , oraz gospodarcze (wokol Kuryli lowiska obfitujll w ryby). Status Wysp Kurylskich byl tematem rokowan rosyjsko-japonskich podczas wizyty w J aponii rosyjskiego prezydenta Borysa Jelcyna w pa:rozierniku 1993 r. Jednakze problem ten nie zostal nadal rozwillzany (formalnie Rosja i Japonia pozostajll nadal w stanie wojny). Podczas tej wizyty nie ustalono tez terminu przyszlych negocjacji na temat spornego archipela­gu, jak i terminu podpisania ukladu pokojowego pomi¢zy obydwoma krajami.

Rosja ostatnio zredukowala i zamierza w cillgu najblizszych lat stopniowo redukowac swojll obecnosc wojskowll w Azjill. Chiny i Rosja podpisaly i ratyfiko­waly porozumienie dotycZllce wschodniego odcinka wspolnej granicy, prowadzone sll rozmowy dotyczllce zachodniego odcinka granicy, zawarto porozumienia doty­cZllce spraw gospodarczych.

W lutym 1993 r. w Tokio - na spotkaniu przedstawicieli naczelnego dowodzt­wa wojskowego Rosji z przedstawicielami Ministerstwa Obrony Japonii - general brygady, Giennadij Iwanow (Akademia Wojskowa w Moskwie) oznajmil, i;e jego kraj zamierza utworzyc stref~ zdemilitaryzowanll na Syberii w ramach zwi~kszenia bezpieczenstwa w Azji i poprawy stosunkow mi~dzy Rosjll a Japonill i ChinamP2. Na spotkaniu tym podkreslano rowniez, ze Rosja zredukowala swe sily ,wojskowe na

10 Spomymi wyspami !Ill: Kunaszyr, Iturup, Szykotan oraz grupa wysp Hambai. Problem ten szczegolowo omawia w swoim artylrule specjalista w dziedzinie stosunkow mi¢zynarodowych z Brown University M. Kramer (Soviet Foreign Policy after Cold War, "Current History" October 1991, s. 319) jak i E. Bazhanov i N. Bazhanov, uczeni z Moskwy (Russia and Asia in 1992. A Balancing Act, ,,Asian Survey" 1993, nr I, s. 91-102).

11 R. Menon, Soviet-Japanese Relations: More of the Same?, "Current History" 1991, April, s. 160. 12 Lutowy (por. "Rzeczpospolita", 26 II 1993) projekt doktryny wojskowej Rosji przewidywal

utworzenie i rozbudoWIl sil szybkiego reagowania (sHy wojskowe Rosji liczll obecnie okolo 2,5 mln iolnierzy), majllcych na celu przeciwstawienie sill ewentualnemu zagroieniu przez Sllsiadow, rowniei i tych, wchodzllcych w sklad WNP, uwiklanych w spory graniczne, terytorialne i konflikty etniczne. Projekt ten przewidywal rowniei, ie Rosja jest gotowa zrezygnowac z pierwszego uderzenia z uiyciem broni jlldrowej, 0 ile pozostale kraje, dysponuj~ bronill atomowll, podpiszll takie zobowi~a. lednakie nowa doktryna wojskowa Rosji, ujawniona w listopadzie 1993 r. nie wyklucza moiliwoSci uiycia broni jlldrowej, ktora jest traktowana jako instrument nacisku politycznego na kraje SllSiednie. W zaloieniach doktryny stwierdzono, ie zapewnienie bezpieczelistwa wojskowego Federacji Rosyjslciej zaleiy rowniei od stosunkow Rosji z bezposrednimi sllsiadami oraz mocarstwami. ("Rzeczpospolita", 17 XI \993; 20-21 XI 1993).

Studia Polityczne

SYTUACJA POLlTYCZNA W AZJI WSCHODNIEJ - REG/oNIE PACYFIKU 215

Dalekim Wschodzie 0 polow~, czyli 0 120000 zolnierzy (strona japonska szacuje iz nadal stacjonuje tam okolo 320 000 rosyjskich zolnierzy). Nie podano blizszych szczegolow na temat planowanej strefy. Nalezy Slldzic, ze sama Rosja traktuje jll jako gest dobrej woli wobec sllsiadow.

Stosunki bilateralne rosyjsko-poludniowokoreanskie oficjalnie okreSlane Sll jako stabilne.

Generalnie rosyjskie koncepcje odnoszllce si~ do regionu Azji Wschodniej­Pacyfiku nie sll wyrainie zdefiniowane, rowniez ze wzgl¢u na koncentracj~ na problemach wewn~trznych i europejskich. Rosja dllzy do posiadania dobrych stosunkow z USA, EuroPll Zachodnill, czy takimi instytucjami Zachodu, jak NATO czy Unia Zachodnioeuropejska. Jednoczesnie zauwazalne jest przejscie od czynnika ideologicznego do koncentracji na problemach gospodarczych. Stanowisko Rosji jest z uwagll sledzone przez ChRL, Japoni~ i USA i wydaje si~, ie panstwa te b~dll staraly si~ umocnic swoje wplywy w Azji.

ROLA CHIN W AZJI

Sytuacja w Azji w duiej mierze jest uzalezniona od politycznej i ekonomicznej pozycji Chin. Naleiy pami~tac, iZ sil~ panstwa orazjego wplywy wyznaczajll obecnie bardziej moZliwoSci ekonomiczne, technologiczne i handlowe niz sila stricte wojs­kowa, a samo bezpieczenstwo narodowe zalezy rowniei w duzej mierze od stanu gospodarki. Chiny realizujll od 1978 r. program c z t ere c h mod e r­n i z a c j i - rolnictwa, przemyslu, wojska i oswiaty, a od dwoch lat - tzw. drugll fal~ reform, dzi~ki ktorym do 2000 r. majll osillgnllc status panstwa rozwini~tego gospodarczo. Aby to osillgnllc, konieczne jest utrzymanie otwarcia gospodarki na Zachod, pokojowe otoczenie, stabilny rozwoj wewn~trzny. Na XIV ZjeZdzie KPCh w 1992 r. przyj~to · uchwal~ 0 przejsciu od gospodarki centralnie planowanej do soc j ali sty c z n e j g 0 s pod ark i r y n k 0 w e j. Eksperci Banku Swiatowego twierdzll, i nalezy uznac to za prawdopodobne, ze przy utrzymaniu obecnego tempa wzrostu Chiny w pierwszej polowie przyszlego stulecia mogll stac si~ pot~gll gospodarcZCl wi~kszll niz USA lub J aponia. W duzym stopniu majll przyczynic si~ do tego specjalne strefy ekonomiczne takie jak: Shenzhen, polozony specjalnie vis-a-vis Xianggangu (Hongkongu), Zhuhai, Xiamen, Shantou, Hainan czy Putung w Shanghaju, majllcy sprawic, ze w niedalekiej przyszlosci Shanghai rna stac si~ najwi~kszym centrum handlowo-finansowym w Azji13.

Dllzllc do umocnienia swej pozycji Chiny stopniowo nawillZaly stosunki dyp­lomatyczne ze wszystkimi krajami Azji (w ostatnich latach podj~ly na nowo stosunki dyplomatyczne z Indonezjll oraz nawillZaly je z Singapurem i Brunei) 14.

Pozycja Chin zostala tez umocniona po politycznym rozwi~niu problemow Xianggangu (Hongkongu) i Aomen (Macao), zgodnie z ktorym w 1997 r. - w przy­padku Xianggangu i 1999 r. - Aomen, patistwo oficjalnie przejmie te terytoria.

13 Chitiski premier, Li Peng, podkreSlil, iZ, aby to osillgnllc, Chiny muszll przede wszystkim wykorzystac pos~ naukowo-technicmy ("Renmin Ribao", 13 III 1988). Niekt6ny naukowcy SIl zdania, ze po wykorzystaniu.nowoczesnych technologii Chiny mOgll wywierac najwi~kszy wplyw na res~ swiata. Pogl¢ taki prezentujll najpelniej H. Morgenthau i K. Thompson (Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace, New York 1985). Por. tez: T. Gottschang, The Economy's Continued Growth, "Current History" 1992, September, s. 268 - 272.

14 "Beijing Review" 1990, August 20-26, s. 4.

Studia Polityczne

216 IWONA GRABOWSKA-LlPTNSKA

Pozycja Chin w regionie byla stopniowo odbudowywana po II wojnie swiatowej. Oceniajllc potencjal gospodarczy (i co si~ z tym willie - militarny) nie naleiy jednak zapominac, ii dwa z "czterech tygrysow" Sll chinskie - Xianggang (ktory za trzy lata zostanie oficjalnie w1llczony do ChRL) i Taiwan. Trzeci zas - Singapur, zamieszkujll w 75% Chinczycy, glosZllCY wprawdzie, ii Sll Singapurczykami, ale, zgodnie z wielowiekowll tradycjll, utrzymujllcy scisle zwillzki z rodzinami na kon­tynencie i inwestujllcy znaczne kapitaly w kraju przodkow.

Problem emigracji chinskiej - huaqiao - jest bardzo wainym i specyficznym zagadnieniem. Diaspora ma bowiem ponad tysillc1etnill tradycj~. Skupia si~ ona glownie w krajach Azji Poludniowo-Wschodniej. Po 1949 r. sytuacj~ chiriskiej emigracji skomplikowalo istnienie oprocz ChRL rzlldu na Taiwanie i co si~ z tym willzalo, walka 0 rZlld dusz huaqiao. Wi~kszosc emigracji opowiedziala si~ jednak za ChRL. Jest to tym wainiejsze, ie zamieszkiwala ona w krajach 0 odmiennym ustroju politycznym od proklamowanego w 1949 r. w cesarstwie (do 1911 r.) ich przodkow. Obecnie, gdy ChRL pozostaje najwi~kszym, okreslajllcym si~ jako socjalistyczne, panstwem na swiecie problem wi~zi z emigracjll nabral jeszcze innego wymiaru, zwlaszcza, ie obecnosc Chinczykow w ich krajach pobytu jest widoczna i znaczllca, podobnie jak ich zwillzki, zwlaszcza ekonomiczne z dawnll ojczyznll.

ChCllC uwiarygodnic swoje intencje dlugofalowej, nie:zmiennej polityki reform i poprawic image w swiecie po tragicznej masakrze na Placu Tiananmen 4 czerwca 1989 r., ktora oznaczala upadek ruchu demokratycznego i zwyci~stwo zwolennikow twardej Iinii (Deng Xiaopinga, Yang Shangkuna i Li Penga), Chiny zglosily sWll stoIi~, Beijing, jako miejsce Olimpiady w 2000 r. Wedlug wst~pnych obliczen koszt przygotowan do igrzysk mial wyniesc okolo 1 mId dolarow15• Ostatecznie, jak wiadomo, Olimpiada odb¢zie si~ w Australii.

Chiny, gloszllc otwarcie swej gospodarki na Zachod, jednoczesnie ostro wy­st~pujll przeciwko ingerencji w ich sprawy wewn~trzne czy narzucaniu im obcych norm Hi. Wedlug strony tego kraju z kwestill praw czlowieka willill si~ indywidualne doswiadczenia. W warunkach chinskich waine jest jed no podstawowe prawo czlo­wieka - prawo do wyiywienia, bez ktorego wszystkie inne prawa Sll nieistotne.

Chiny majll wlasnll wizj~ ladu mi¢zynarodowego, opartego na pi~ciu zasadach pokojowego wspolistnienia. Notabene to wlasnie Chiny, wraz z Indiami, Sll tw6rcami pi~ciu zasad pokojowego wspolistnienia, zapisanych po raz pierwszy w preambule do traktatu w sprawie Tybetu (29 kwietnia 1954 r.). We wrzeSniu 1988 r. charyz­matyczny przywodca ChRL, Deng Xiaoping, stwierdzil, ii najwainiejszymi. prob­Iemami wspolczesnego swiata Sll pokoj i rozw6j oraz przeciwstawianie si~ hegemoni­:zmom (zar6wno regionalnemu jak i globalnemu)17. Zgodnie z owl! idel! panstwo glosi koniecznosc wyst~powania przeciwko wyscigowi zbrojen - d6klarujl!c, ie jako pierwsze nie uiyje broni nuklearnej. Poklosiem tej idei jest rowniei propozycja zniszczenia broni nuklearnej i chemicznej oraz znacznej redukcji broni konwenc-

u "Time", 1993, March 22. 16 Gospodarka Chin w latach dziewifidziesiqtych (Wyst~pienie Li Penga, premier a Rady Panstwowej

ChRL, na Swiatowym Forum Gospodarczym). Davos 1992 I 30. Wyd. Ambasady ChRL w Polsce, 1992, s. 6.

17 OJicjan~ wykladnil; chitiskiego stanowiska w tej sprawie drukuje "Beijing Review" 1991, May, s. 13 - 19. Komentarz i interpretac~ tej wykladni przedstawili chitiscy uczeni uczestnic~cy w konferencji Pugwash. Najbardziej miarodajne w tej mierze jest wyst~pienie Ye Ruana (Building a New International Political Order for Peace and Security w: 41st Pugwash Conference on Science and World Affairs, 17-22 September 1991, Beijing, s. 19).

Studia Polityczne

SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI WSCIIODNIEJ - REG/oNIE !'ACYFlKU 217

jonalnej. Wynikiem tych dzialan bylo podpisanie w marcu 1992 r. ukladu 0 nie­proliferacji broni atomowej.

Chiny wspoldzialaly tez ze Stanami Zjednoczonymi w ONZ podczas wojny w Zatoce Perskiej. Dalo to mozliwosc porownania chinskiego potencjalu wojs­kowego z silami USA i przynioslo w rezultacie nie tylko zwi~kszenie budi:etu ChRL na cele wojskowe (w 1991 r. 0 12%, w 1993 r. 0 15%), ale i postanowienie unowoczesnienia chmskiej armii. Faktem jest takze ostatnio zwi~kszony zakup broni, wysokiej jakoSci stali, metali kolorowych 0 strategicznym znaczeniu itp. Dla przykladu Chiny nabyly w Rosji 24 mysliwce typu SU-27, oceniane przez specjalis­tow jako sprz~t dobry, ale juz nie najnowszej generacji18 • USA nadal utrzymujll, sankcje - zakaz sprzedazy najnowoczeSniejszej technologii wojskowej. Chiny pla­nujll, rowniez zakupienie w Izraelu technologii lotniczej na potrzeby sil powietrznych. Niemniej jednak zamierzajll, one rozwinll,c takZe rodzimy przemysl zbrojeniowy, ktory, aby zdobyc niezb¢ne fundusze, b¢zie zwi~kszac swoj eksport. Proponuje si~ naukowcom ze WNP atrakcyjne warunki pracy, rowniez nad nowymi rodzajami broni. Do tej pory skorzystalo z oferty wielu specjalistow wojskowych z bylego ZSRR.

Generalnie okres po rozpadzie ZSRR byl dla Chin czasem najszybszego rozwoju gospodarki, jak i dui:ej aktywnosci politycznej. Znormalizowano stosunki chins­ko-japonskie, nawill,zano w 1992 r. stosunki dyplomatyczne z Republikll, Korei, nastll,pilo zblizenie z panstwami ASEAN, poprawie ulegly stosuIiki chinsko-wiet­namskie czy chinsko-laotanskie. W 1993 r. Azja Poludniowo-Wschodnia stanowila glowny kierunek chinskiej dyplomacji i rok ten zostal nazwany rokiem ASEAN w dyplomacji chmskiej.

Generalnie Chiny dll,zlI, obecnie przede wszystkim do rozwoju gospodarczego, do czego potrzebne jest pokojowe otoczenie.

WPL YW JAPONII NA PROCES ZMIAN POLITYCZNYCH W AZJI

Powszechnie twierdzi si~, i:e Japonia jest juz mocarstwem gospodarczym19. Od pocZll,tku lat 90. naszego wieku jej celem jest uzyskanie statusu mocarstwa politycz­nego, stll,d jej bardziej aktywna polityka zagraniczna. Trudno jest jednak przewi­dziec, jak w najbliZszej przyszlosci uda si~ Japonii osillgnll,c status panstwa majllcego wplywy polityczne i to zarowno w regionie Pacyfiku, jak i w wymiarze globalnym. Will,ze si~ to przede wszystkim z historill, najnowszll, i obawami sll,siadow przed scislll zaleznoScill politycznll, i militarnll. Zwlaszcza ChRL (ale i obie Koree) obawiajll, si~ wzrostu wojskowej pot~gi Japonii (chociaz przeznaczono obecnie jedynie 1 % dochodu narodowego na obron~), pami~tajll,c wydarzenia z czasow wojny i japons­kiej okupacji. SlI,siedzi obawiajll, si~ rowniez ponownego tworzenia, wzorem tat 30. Strefy Wspolnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej majllcej obejmowac rowniez Azj~ Poludniowo-Wschodnill,.

W ostatnich latach zauwazalne jest ozywienie nacjonalizmu japonskiego, przeja-

18 S. Kim, China as a Regional Power, "Current History" 1992, September, s. 248. 19 Jesllo mana leza, chociai: w 1992 r. regres wzrostu gospodarczego w Japonni byl najci~i:szy od

czasu kryzysu nafiowego w 1978 r. WsrOd prac dowodZ/lcych t~ tez~ najbardziej reprezentatywnymi wydajll si~ bye: G. W. Noble, Japan in 1992. Just Another Aging Superpower?, ,,Asian Survey" 1993, nr 1, s.I-12 oraz Tomozo Morino, China-Japan Trade and Investment Relations, "The China Challenge: American Policies in East Asia" 1991, nr 2, s. 87-95.

Studia Polityczne

218 IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA

wiajllce si~ nie tylko w dllzeniu do usprawiedliwiania czy nawet gloryfikowania dzialan armii Mikado w czasie II wojny swiatowej, ale rowniez w pro bach zmiany konstytucji w kierunku uchylenia ograniczen nalozonych przez USA.

Podstawowym atutem w polityce zagranicznej J aponii jest jej rozwoj gospodar­czy. Kraj ten stal si~ zarowno pot~gll finansowll w skali mi~dzynarodowej, jak i mi~dzynarodowym inwestorem oraz eksporterem kapitalu. W hierarchii polityki gospodarczej Japonii moma wymienic takie regiony, jak: 1) USA, 2) wysoko rozwini~te panstwa uprzemyslowione, 3) WNP, 4) Chiny, 5) panstwa Azji Wschod­niej, Poludniowo-Wschodniej i Oceanii.

Po 1989 r. zwlaszcza umocnily si~ wiC(zi gospodarcze miC(dzy Japonill a ChRL, kiedy nastllpil kryzys w stosunkach ChRL z wiC(kszoscill jej dotychczasowych partnerow. 0 ile w 1972 r. wartosc wzajemnych obrotow handIowych szacowano na 1 mid dol. to w 1987 r. wynosila juz ona 15,7 mId dol., w 1988 r. 19,3 mId dol., w 1990 r. rowniez ponad 19 mid dol. JednoczeSnie ponad 80% chinskich pozyczek rZlldowych i prywatnych pochodzi z Japonii.

Innym problemem jest kwestia samodzielnosci wojskowej Japonii i jej niezalez­noki od USA. Panstwo to w 1989 r. znalazlo siC( na trzecim miejscu, po USA i ZSRR, pod wzglC(dem wydatkow wojskowych. Zostaly one przeznaczone glownie na rozbudowC( lotnictwa, obronC( przeciwlotniczll, modernizacjC( armii Illdowej oraz badania naukowe dla celow wojskowych. Wzrost znaczenia Japonii w Azji jest faktem obiektywnym. Jej wlasne bezpieczenstwo jest postrzegane glownie przez pryzmat rozwoju ekonomicznego. W stosunkach z zagranicll popiera ona regionaInll kooperacj~, zwiC(kszajllc swojll aktywnosc w miC«lzynarodowych organizacjach. W zamian kraje Azji popierajll udzial tak zwanych sil samoobrony Japonii w akc­jach ONZ20.

ZAGROZENIA BEZPIECZENSTWA W AZJI

Po II wojnie swiatowej glowne zagrozenie bezpieczenstwa w analizowanym regionie powodujll roznego rodzaju konflikty (w tym zbrojne).

Problem korean ski znalazl si~ ostatnio w centrum zainteresowania opinii pub­licznej w zwillzku z odmowll zgody przez KRLD na inspekcjC( miC(dzynarodowll instalacji jlldrowych polozonych na polnoc od Phenianu. Szczegolne zaniepokojenie faktem, ze kraj ten jest w stanie w najbliZszym czasie wyprodukowac bron jlldrowll, wyrazily Republika Korei i Japonia. Grozono KRLD sankcjami ekonomicznymi, jednaki:e nie wydaje siC(, aby byly one skuteczne w przypadku jednego z najbardziej izolowanych panstw swiata. W marcu 1993 r. KRLD zadeklarowala wycofanie si~ z traktatu 0 nieproliferacji broni jlldrowej. Decyzja ta byla odpowiedzill na zwi~k­szenie nacisku przez Mi~dzynarodowll AgencjC( Energii Atomowej (IAEA), zmierza­jllcll do przeprowadzenia inspekcji dwoch tajnych osrodkow, w ktorych najpraw­dopodobniej Sll umieszczone materialy do produkcji broni atomowej21. W zwillzku z til sytuacjll moma mowic 0 grozbie wyscigu zbrojen nuklearnych w regionie, tym bardziej, ze Japonia rowniez ma wystarczajllcll ilosc plutonu i dysponuje odpowied­nill technologill, pozwalajllCll na szybkie przeksztalcenie siC(, 0 He tylko siC( na to zdecyduje, w mocarstwo nuklearne.

:w Takashi lnoguchi, Japan·s Foreign Policy in East Asia, "Current History" 1992, December, s. 407-412.

lJ "Time" 1993, March 22.

Studia Polityczne

SYTUACJA POLITYCZNA W AZJl WSCTlODNIEJ - REGIONIE PACYFlKU 219

Niemniej jednak proces zblizenia mi~dzy obu Koreami stopriiowo przebiega. W grudniu 1991 r. podpisano uklad 0 nieagresji mi~zy KRLD a Republikll Korei - najwaZniejszy od zakonczenia wojny koreanskiej w 1953 r. dokument pomi~zy dwoma podzielonymi od 1945 r. panstwami22• Uklad ten zobowillZywai obie Koree do przygotowania porozumienia pokojowego i rozbrojenia, umozliwienia Illczenia 7 min rodzin oraz ulatwien handlowych i komunikacyjnych.

Warne Sll rowniez stosunki pomi~zy KRLD i Japonill. KRLD domaga si~ od Japonii reparacji za lata 1910 - 1945, kiedy Japonia okupowala Kore~. Zlldania te nasi lily si~ w okresie, kiedy trudnoSci gospodarcze KRLD powi~kszyly si~ po wstrzymaniu pomocy finansowej i militarnej przez Rosj~.

Republika Korei z kolei osillgn~la bardzo wysoki poziom rozwoju dzi~ki niskiemu kosztowi sily roboczej, rozwojowi nastawionemu na eksport i uprzemys­lowienie, przycillgni~ciu ludnosci ze wsi do miast. Wybrany w grudniu 1992 r. prezydent, Kim Young Sam (Demokratyczna Partia Liberalna), zapowiedzial, Ze glownymi celami jego polityki do 2000 r. b~dll: dllzenie do zjednoczenia z KRLD i reformy gospodarcze, dzi~ki ktorym pozycja jego kraju w Azji zostanie nie tylko utrzymana ale i umocniona. Umocnieniu pozycji Republiki Korei w Azji majll rowniez sluzy6 nawillzane po 43 latach (w sierpniu 1992 r.) stosunki dyplomatyczne z ChRL (Republika Korei byla ostatnim krajem Azji uznajllcym rzlld na Taiwanie jako reprezentanta Chin).

W zamian za uznanie Chinska Republika Ludowa zobowillZala si~ do uiycia swoich wplywow w KRLD w celu poparcia polityki odpr~zenia na Polwyspie Koreanskim. Zmiany w polityce zagranicznej Republiki Korei dotycZl! rowniez stosunkow z Rosjll. W listopadzie 1992 r. Republika Korei i Rosja podpisaly uklad o normalizacji stosunkow wzajemnych i wspolpracy w dziedzinie wojskowej oraz zaopatrzenia w energi~. Dwa lata wczeSniej ZSRR i Republika Korei nawillZaly stosunki dyplomatyczne, chociaz nadal obowillzuje uklad z 1961 r. pomi~dzy ZSRR i KRLD, w ktorym ZSRR zobowillzal si~ do obrony KRLD przed agresjll z zewnlltrz. Prezydent Rosji, Borys Jelcyn, zapowiedzial zmian~ tego ukladu. Republika Korei w zamian obiecala pomoc finansowll dla Rosji w wysokosci okolo 3 mid dol.23

Duzym zagrozeniem dla pokoju nie tylko w tym regionie jest konflikt 0 przyna­lernos6 wysp na Morzu Poludniowochinskim. Lezll one w strategicznym miejscu, w poblizu glownych linii zeglugowych z CieSniny Malakka do Japonii, Korei i na Pacyfik. TakZe glowne korytarze powietrzne Illczllce t~ cz~sc Azji z resztll swiata prowadzll nad tymi wyspami. Wyspy te majll jednak przede wszystkim znaczenie ekonomiczne - zloza ropy naftowej, gazu i metali kolorowych, jak i obfite dary morza (ryby, trepangi, drogocenne muszle, pedy, korale). Wyspy te, skupione w archipelagach: Spratly (N ansha), Paracele (Zhongsha, Xisha) i Pratas (Dongsha) niezamieszkanych od wiekow, staly si~ przedmiotem sporn w zasadzie w latach 40. XX wieku, gdy wzroslo ich znaczenie strategiczne i gospodarcze, mi¢zy Chinami, Taiwanem, Wietnamem, Filipinami, Malezjll, Indonezjll i Brunei. Pans twa te roszcZl! sobie prawo do poszczegolnych archipelagow lub wysp. Jedna z propozycji roz-

22 Wed lug ocen specjalist6w w przypadku pomini~ia okresu przejsciowego w zjednoczeniu obu Korei, Korea Poludniowa poniosiaby macme koszty gospodarcze, aby zniwelowac r6i:ilice w poziomie iycia w obu krajach. Koszty le wedlug rz~u Korei Poludniowej miaiyby wynosic corocznll (do 2002 r.) subwencj~ w wysokosci 3-4%. Natomiast stopniowe zjednoczenie, w cillgu okolo 10 lat, byloby o polow~ lansze. Por. Leksykon parisM slViata 1993/1994, Dortmund-Warszawa 1993, s. 230-231.

2.1 Tamie.

Studia Polityczne

220 lWONA GRABOWSKA-LIPlNSKA

willzania tego konfliktu przewiduje uregulowanie tego problemu przez wspolnll eksploatacj~ bogactw naturalnych. Spar ten willze si~ rowniez z kontrolll zbrojen na Morzu Poludniowochinskim, ich redukcjll, a w przyszlosci demilitaryzacjll.

Oprocz omowionych kwestii - Korei i przynaleznosci wysp na Morzu Polu­dniowochinskim - jednym z najtrudniejszych do rozwillzania jest problem Kam­bodzy, w ktorej od ponad 20 lat toczy si~ wojna domowa24

• I chociaz podpisano w Paryzu 23 pazdziernika 1991 r. porozumienie w sprawie zakonczenia wojny oraz przewidziano takze wyslanie do tego panstwa zarowno zolnierzy sil pokojowych jak i cywilnych obserwatorow ONZ, to do tej pory sytuacja w tym kraju nie jest stabilna25• Wprawdzie dotrzymany zostal tennin wyborow - 23 maja 1993 r., niemniej jednak, 0 ile Czerwoni Khmerzy nie zmienill swojej dotychczasowej polityki, to b~dzie oznaczalo nie tylko k1~sk~ ONZ w jej najkosztowniejszej operacji pokojowej (okolo 2 mId do1.), ale i utrzymanie irodla zagrozenia dla pokoju w Azji. Sytuacja w Kambodzy nadal jest napi~ta. W latach rezimu Pol Pota (1975 - 1979) Czerwoni Khmerzy zamordowali co najmniej 1 mIn ludzi, a setki tysi~cy wysiedlili z miast na wid. Ofiarami mordow, aresztowan i tortur byli przede wszystkim intelektualiki. Wed lug szacunkow krwawy terror przezylo jedynie 20% nauczycieli , zas na poczlltku lat 90. analfabeci stanowili az 65% spoleczenstwa Kambodzy. Czerwoni Khmerzy nie zgodzili si~ na oddanie broni i rejestracj~ wyborcow na kontrolowanych przez siebie terenach, blokujllc realizacj~ postanowien pokojowych. W odpowiedzi na sankcje gospodarcze - nalozone przez Rad~ Bezpieczenstwa ONZ w grudniu 1992 r. - Czerwoni Khmerzy wzi~li jako zakladnikow dzialajllcych na ich terenach zolnierzy sil pokojowych ONZ. .

Innymi, potencjalnymi irodlami napi~c w Azji Sll problemy z mniejszokiami, na przyklad z laotanskll w Tajlandii, wietnamskll w Kambodzy, kambodzanskll w Wie­tnamie czy chinskll diasporll w calej Azji Poludniowo-Wschodniej. Problem ami takimi Sll nadal spory graniczne (na przyklad mi¢zy Indonezjll a Wietnamern w sprawie granicy morskiej, pomi~dzy Malezjll a Tajlandill, Tajlandill a Myan­marern, Chinami a Indiami); terytorialne (mi¢zy Filipinami i Malezjll 0 .wysp~ Sabah; mi¢zy Indonezjll i Malezjll 0 przynaleznosc wysp Pulan Sepdan i Pulan Ligintan; mi¢zy Malezjll i Singapurern 0 wyspt: Pedra Blanca, mi¢zy Chin ami i J aponill 0 wyspy Diaoyutai na Morzu Wschodniochinskim, mi¢zy Chinami a Wietnamem, mi~dzy Indonezjll a Wietnamern, Wietnamem a Malezjl! 0 przebieg morskiej linii dernarkacyjnej, pomi~dzy Filipinami a Indonezjll, pomi~dzy Malezjll a Brunei); kwestie etniczne; konflikty religijne; wasnie 0 irodla energii oraz zasoby naturalne. Wai:nym problemern pozostaje takZe kwestia Taiwanu. ChRL stan~la na pryncypialnym stanowisku, ii: Taiwan jest prowincjll Chin, ich sprawll wewn~trznll, zas w przypadku zewn~trznej ingerencji nie wyklucza nawet moZliwoSci uzycia sily zbrojnej.

DZIALAN1A NA RZECZ POKOJU I BEZPIECZENSTWA W AZJI

Propozycje dotyczllce zapewnienia pokoju i bezpieczenstwa w tym regionie wysuwano juz pod koniec lat 60. ZSRR zaproponowal utworzenie w Azji systernu bezpieczenstwa zbiorowego, opartego na zasadach karty ONZ. Projekt ten nie zostal

24 "Beijing Review" 1993, July 12-18, s. 11. Z5 C. Elcheson, The .. Peace" in Cambodia, "Currenl Hislory" 1992, December, s. 413-417.

Studia Polityczne

SYTUACJA POLlTYCZNA W AZJI WSCIIODNIEJ - REGJONIE PACYFlKU 221

zrealizowany, a ZSRR w latach 70. proponowal utworzenie organizacji regionalnej i podpisanie ukladow wielostronnych i bilateralnych.

Wainymi propozycjami byly tez deklarowane strefy pokoju. Dla przykladu w grudniu 1971 r. Zgromadzenie Ogolne ONZ uchwalilo rezolucj~, zgodnie z ktor~ Ocean Indyjski mial bye przeksztalcony w stref~ pokoju. Jednakze warunki wst~pne nie zostaly zaakceptowane i spelnione - w efekcie nie powstala tu strefa pokoju.

Inn~ propozycj~, maj~c~ na celu umocnienie bezpieczenstwa, byla neutralizacja Azji Poludniowo-Wschodniej. Z tak~ propozycj~ wyst~pila Malezja w 1970r. Juz w 1971 r. ministrowie spraw zagranicznych panstw - czlonkow ASEAN zade­klarowali podj~cie wysilkow w celu stworzenia tu Strefy Pokoju, Wolnosci i Neutral­nosci (Zone of Peace, Freedom and Neutrality - ZOPF AN)26. Rowniez ta kwestia jest nadal spraw~ otwart~, a po wycofaniu USA z bazy Subic Bay na Filipinach i Rosji z bazy w Wietnamie zaistniej~ realne warunki do jej powstania.

Kolejn~ propozycj~ bylo ustanowienie strefy bezatomowej w Azji Poludniowej . Zwi~zany jest z ni~ projekt powstania strefy wolnej od broni j~drowej w panstwach Poludniowego Pacyfiku i na obszarach morskich przyleglych do terytorium tych panstw. Projekt ten nie doczekal si~ rowniez realizacji.

Wazn~ kwesti~, zwi~zan~ z omawianymi wczesniej problemami, jest rozbrojenie. Dla przykladu, poczynaj~c od 1988 r. ZSRR zlikwidowal w azjatyckiej cZ~Sci 162 rakiety sredniego zasi~gu typu SS-20, 36 rakiet typu SS-12 i 22 rakiety typu SS-2327. Nalezy przy tym zauwazye, ze teoretycznie prawie wszystkie kraje tego regionu opowiadaj~ si~ za rozbrojeniem; w praktyce zbrojenia s~ jednak nie tylko kon­tynuowane, ale i motywowane innymi czynnikami niz zimna wojna: sporami wewn~trznymi czy zagrozeniami ze strony s~siadow. Produkcj~ i handel broni~ rozwin~ly zwlaszcza Chiny i Singapur. Charakterystyczny jest takze wYScig zbrojen w skali regionalnej. St~d tez tak wazn~ spraw~ jest kontrola nad arsenalem j~drowym, zbrojeniami konwencjonalnymi czy praktyczn~ realizacj~ srodkow budo­wy zaufania. Te ostatnie nie s~ dla Azji novum, byly juz rozwijane na poziomie stosunkow bilateralnych czy subregionalnych. Ich przykladami s~ : porozumienie z 1985 r. mi~dzy ZSRR, USA i Japoni~ 0 bezpieczenstwie w lotniczym ruchu pasazerskim; porozumienie mi~dzy Chinami i Mongoli~ z 1986 r. 0 ustanowieniu polqczenia lotniczego mi~zy tymi krajami; czy - prowadzone po 1989 r. - roz­mowy chinsko-radzieckie, w ktorych wyniku zmniejszono liczebnose wojsk wzdluz granicy Chiny - Rosja, Chiny - Mongolia czy Chiny - l(azachstan.

Bezpieczenstwo w regionie Azji - Pacyfiku obecnie jest zagwarantowane glownie przez porozumienia bilateralne pomi~zy Stanami Zjednoczonymi a Rosj~ czy Japoni~, Japoni~ a Chinami i Rosj~, Chinami a Rosj~.

26 Projekl przekszlalcenia regionu Azji Poludniowo-Wschodniej w stref~ pokoju ma swojll histori~, jui bowiem w 1886 r. pojawila si~ propozycja neulralizacji dorzecza Menamu, czyli lerenu na poludnie od granicy Syjamu. Wowczas Syjam zoslal krajem neulralnym, pelnillCym funkc~ bufora pomi¢zy francuskirni Indochinami a posiadloSciami brytyjskirni. Nast~pnie w lalach 30. naszego wieku propono­wanD neutralizacj~ Filipin, a w lalach 40. prezydent USA, F . D. Roosevelt wysunlll koncepcj~ neulralizacji Indochin i Syjamu, ktora nie zostala zrealizowana wobec negatywnego stanowiska Japonii. Uklady Genewskie z 1954 r . rowniei zawieraly pewne elementy neutralizacji Indochin. W 1964 r. prezydent Ch. de Gaulle wyslllPil z propozycjll zawarcia przez panstwa Azji Poludniowo-Wschodniej lraklatu 0 neulralnoSci. Bliiej na len temat palrz P. Lyon, War and Peace in Southeast Asia, London 1969, s. 175; Foreign Relations of the United States, Japan 1931-1941, vol. II, Washington 1943, s. 27-40; "Foreign Affairs Malaysia" 1971 , nr 5.

27 Asian Security 1988- 1989, Tokio 1989, s. 132.

Studia Polityczne

222 IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA

KONKLUZJE

Analiza sytuacji w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku pozwala na postawienie hipotezy, iz "zimna wojna" w tym regionie nie skonczyla sitr, ze w dalszym ci~gu rna tam miejce konfrontacja dwoch ustrojow politycznych (USA i Chin).

Zakonczenie "zimnej wojny" w Europie nie wplyntrlo zatem na zasadnicze zmiany w Azji jako calosci czy na rozwi~zanie konfliktow lokalnych (Korea, Kambodza, wyspy na Morzu Poludniowochinskim itp.), chociaz u ich podloza lezala rywalizacja mitrdzy supermocarstwami. Pomimo kresu bipolarnego podzialu swiata pozostaly nieuregulowane nadal zarowno konflikty wewntrtrzne w poszczego­lnych panstwach, jak i konflikty mitrdzynarodowe.

Obecny proces przemian w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku jest zdeter­minowany zarowno czynnikami politycznymi, jak i ekonomicznymi. Bezpreceden­sowy w historii wzrost gospodarczy Japonii, "czterech tygrysow", ostatnio Chin powoduje spekulacje, iz centrum produkcji i sHy roboczej przeniesie sitr do Azji, a XXI wiek btrdzie wiekiem Pacyfiku, coraz cztrSciej okrdlanym jako Morze Srodziemne XXI wieku 28 •

Wydaje sitr tez prawdziwll teza, ze nasttrpuje w tym regionie proba eliminacji wplywow USA i Rosji przez Chiny, Japonitr czy kraje ASEAN. Wydaje sitr takze, ze kluczem do stworzenia tam nowej sytuacji mitrdzynarodowej moze bye wspolpraca regionalna, zas te kraje, ktore nadal majll traktaty bezpieczenstwa z mocarstwami, btrdll szukae bardziej niezaleznej polityki. Nowy lad w Azji i regionie Pacyfiku jest dopiero tworzony, zas sytuacja polityczna nadal nie jest stabilna, na co wplywa zarowno brak zbiorowego mechanizmu rozwillzywania problemow wojny i pokoju na tym obszarze, jak i wysoki poziom zbrojen konwencjonalnych i nuklearnych. Z czterech riajwazniejszych mocarstw, wplywaj~cych na sytuacjtr w Azji, trzy dysponuj~ bronill jlldrowll (USA, Rosja, ChRL), zas Japonia - silll ekonomicznll i moZliwoSciami wyprodukowania w bardzo krotkirn czasie tej broni.

Aktualne jest rowniez zagadnienie przywodztwa regionalnego; prawo do niego rosci sobie co najmniej kilka panstw. Partykularne interesy, cz~ste zmiany koaiicji, brak regionalnego ukladu bezpieczenstwa zbiorowego wplywajll na wzrost napi~ w reglOrue.

Sytuacja polityczna w Azji ulegla w ostatnich latach duiym zmianom. Niepod­leglose proklamowaly panstwa w Azji Srodkowej: Kazachstan, Kirgistan, Tadzyki­stan, Turkmenistan, Uzbekistan, formulujllc nowe polityki zagraniczne. Zmienil sitr takze status Mongolii. Obecnie inna jest tez pozycja panstw wchodzllcych w sklad ASEAN.

Zagrozeniem dla bezpieczenstwa Azji jest sytuacja w Rosji i republikach postradzieckich. Pojawia sitr tez obawa, ze panstwa WNP mogll sprzedawae techno­logie nuklearne i ekspertow, co rowniez moze przyczynie si~ do zaburzenia procesu stabilizacji i pokoju w regionie.

Proba odpowiedzi na postawione we wprowadzeniu pytanie dotycZllce konfron­tacji demokracji zachodniej (USA) z socjalizmem 0 chinskiej specyfice (ChRL) musi uwzgltrdniae przede wszystkim istniejllce realia. Jak staralam sitr przedstawie w tym

28 Tego typu pogilldy prezentujll zar6wno uczeni chinscy na uZytek wewni(trzny (dobrym tego przykladem jest artykul opublikowany w ~zyku chinskim Yang Jiana, Shijie jingji de zhongxin zhenhui. "Dongyi"' rna? "Dongnan Ya" 1987, nr 2, s. 3-10), jak i zewni(trmy (na przyklad Wang Li, Looking towards the 1990s, "Beijing Review" 1990, m I, s. 10-13) oraz uczeni z wielu innych kraj6w. W Polsce pogl!ld len przedstawia J. Z. Pietras (Mi~dzynarodowa rota Chin, Lublin 1990, s. 163).

Studia Polityczne

SYTUACJA POLITYCZNA W AZJl WSC//ODNIEJ - REG/oNIE PACYFlKU 223

artykule, przyszlosc Azji - regionu Pacyftku zalezec b~dzie od sposobu roz­willzywania istniejllcych konfliktow, wyeliminowania napi~c, ustanowienia efektyw­nych metod kontroli kryzysow, ograniczenia zbrojen atomowych i konwencjonal­nych, realizacji idei stref bezatomowych, praktycznego stosowania srodkow budowy zaufania oraz wspolpracy ekonomicznej.

Studia Polityczne