STUDIJA MOGUĆNOSTI NAVODNJAVANJA NA TERITORIJI … · 2019. 7. 15. · Studija mogućnosti navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana Institut za vodoprivredu „Jaroslav

OPŠTINSKA UPRAVA OPŠTINE VELIKA PLANA

STUDIJA MOGUĆNOSTI NAVODNJAVANJA

NA TERITORIJI OPŠTINE VELIKA PLANA

Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi" A.D. Zavod za hidrotehničke melioracije

Jaroslava Černog 80, Pinosava, Beograd

Beograd, decembar 2015.

OPŠTINSKA UPRAVA OPŠTINE VELIKA PLANA

STUDIJA MOGUĆNOSTI NAVODNJAVANJA NA TERITORIJI OPŠTINE VELIKA PLANA

Direktor Generalni direktor

Zavoda za hidrotehničke melioracije

Instituta za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ Instituta za vodoprivredu „Jaroslav Černi“

mr Mile Božić, dipl. inž. građ. prof. dr Milan Dimkić, dipl. inž. građ.

Studija mogućnosti navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana

Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ AD, Zavod za hidrotehničke melioracije

SADRŽAJ

OPŠTI DEO - Registracija Instituta - Legenda projekta - Projektni zadatak

1 UVOD ...................................................................................................................................... 1

2 PODLOGE ZA IZRADU STUDIJE ........................................................................................... 2

2.1 Topografske i geodetske podloge .................................................................................... 2

2.2 Pedološke podloge ........................................................................................................... 2

2.3 Poljoprivredne podloge .................................................................................................... 2

2.4 Hidrometeorološke podloge ............................................................................................. 2

2.5 Vodni resursi .................................................................................................................... 2

2.6 Ostali relevantni podaci .................................................................................................... 3

3 PRIRODNE KARAKTERISTIKE .............................................................................................. 4

3.1 Topografske karakteristike područja ................................................................................. 4

3.2 Klimatske karakteristike ................................................................................................... 5

3.2.1 Temperatura vazduha ............................................................................................... 7

3.2.2 Trajanje sunčevog sjaja ............................................................................................ 7

3.2.3 Padavine ................................................................................................................... 7

3.2.4 Vlažnost vazduha ...................................................................................................... 9

3.2.5 Kretanje vazdušnih masa (vetrovi) ............................................................................ 9

3.2.6 Ocena klime sa aspekta navodnjavanja ................................................................... 9

3.3 Hidrografsko-hidrološke karakteristike ........................................................................... 11

3.3.1 Hidrografske karakteristike ..................................................................................... 11

3.3.2 Režim voda Velike Morave ..................................................................................... 11

3.3.2.1 Analiza karakterističnih godišnjih proticaja ...................................................... 13

3.3.2.2 Unutargodišnja raspodela oticanja .................................................................. 15

3.3.2.3 Raspoložive količine vode za navodnjavanje .................................................. 18

3.3.3 Režim voda malih tokova ........................................................................................ 21

3.3.3.1 Izbor profila buduće akumulacije za prikaz bilansa površinskih voda .............. 22

3.3.3.2 Proticaji vode ................................................................................................... 22

3.4 Hidrogeološke karakteristike .......................................................................................... 23

3.4.1 Opšte geološke karakteristike ................................................................................. 24

3.4.2 Opšte hidrogeološke karakteristike ......................................................................... 24

3.5 Bilans voda ..................................................................................................................... 30

3.6 Zemljište ......................................................................................................................... 30



3.6.1 Klasifikacija i struktura zemljišnog pokrivača .......................................................... 30

3.6.1.1 Automorfna zemljišta ....................................................................................... 30

3.6.1.2 Hidromorfna zemljišta ...................................................................................... 33

4 DRUŠTVENO EKONOMSKI ČINIOCI .................................................................................. 36

4.1 Stanovništvo i naselja ..................................................................................................... 36

4.2 Poljoprivredna proizvodnja ............................................................................................. 39

5 POSTOJEĆE STANJE NAVODNJAVANJA ........................................................................... 47

5.1 Izgrađeni sistemi ............................................................................................................ 47

5.2 Korišćenje postojećih sistema ........................................................................................ 47

6 MOGUĆNOSTI RAZVOJA NAVODNJAVANJA ..................................................................... 49

6.1 Vodni resursi .................................................................................................................. 49

6.1.1 Potencijalni izvori vode za navodnjavanje .............................................................. 49

6.1.2 Kvalitet vode za navodnjavanje .............................................................................. 52

6.1.2.1 Potreban kvalitet vode za navodnjavanje ........................................................ 52

6.1.2.2 Kvalitet površinskih voda ................................................................................. 54

6.1.2.3 Kvalitet podzemnih voda .................................................................................. 57

6.2 Zemljišni resursi ............................................................................................................. 58

6.2.1 Pregled zemljišta prema drenažnim karakteristikama ............................................. 58

6.2.2 Pregled zemljišta prema pogodnosti za navodnjavanje .......................................... 59

6.2.3 Zaključak ................................................................................................................. 60

6.3 Uticaj na životnu sredinu ................................................................................................ 61

6.4 Potrebe za vodom za navodnjavanje ............................................................................. 64

6.5 Površine za navodnjavanje ............................................................................................ 69

6.5.1.1 "Uslovna parcela" ............................................................................................. 69

6.5.1.2 Slobodna distribucija vode ............................................................................... 70

6.5.1.3 Oprema za navodnjavanje ............................................................................... 72

6.5.2 Makrolokacija i prostorna dispozicija sistema ......................................................... 73

6.6 Vodni bilans .................................................................................................................... 76

7 DEFINISANJE RAZVOJA NAVODNJAVANJA ...................................................................... 77

7.1 Poljoprivredna proizvodnja u uslovima navodnjavanja .................................................. 77

7.2 Razvoj navodnjavanja .................................................................................................... 78

7.2.1 Projektna dokumentacija ......................................................................................... 79

7.2.2 Definisanje kriterijuma za određivanje prioriteta u razvoju navodnjavanja .............. 79

7.2.3 Tehnička rešenja navodnjavanja ............................................................................. 79

7.2.3.1 Direktna upotreba podzemnih voda ................................................................. 79

7.2.3.2 Mogućnost akumulisanja unutrašnjih voda ...................................................... 83

7.2.3.3 Korišćenje voda Velike Morave ........................................................................ 86

7.3 Edukacija kadrova i korisnika sistema za navodnjavanje .............................................. 88



8 EKONOMSKI EFEKTI I OPRAVDANOST PREDLOŽENOG RAZVOJA NAVODNJAVANJA 90

8.1 Ekonomska procena navodnjavanja .............................................................................. 90

8.2 Profitabilnost navodnjavanih useva (relativna i apsolutna) ............................................ 94

8.3 Mogućnost za zapošljavanje .......................................................................................... 94

8.4 Tržište ............................................................................................................................. 95

8.5 Faktori rizika ................................................................................................................... 95

9 ZAKLJUČAK I REZIME STUDIJE ......................................................................................... 97

10 KORIŠĆENA TEHNIČKA DOKUMENTACIJA I LITERATURA......................................... 101

11 PRILOZI ........................................................................................................................... 103



OPŠTI DEO















LEGENDA PROJEKTA

Na izradi tehničke dokumentacije:

Studija mogućnosti razvoja navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana

učestvovali su:

Rukovodilac projekta: mr Željka Rudić, dipl. inž. polj.

Obrađivači: Goran Nikolić, dipl. inž. građ.

Dejan Milošev, dipl. inž. građ.

Jovana Radanović, dipl. higrogeol.

Bojan Dimkić, mast. inž. građ.

Dragiša Stević, dipl. inž. polj.

Jelena Božić, mast. ekol.

Sanja Kračunov, dipl. inž. građ.

Tanja Arizanović, mast. hem.

Tehnička obrada: Miloš Simidžija, tehn.

Gordana Simidžija, tehn.

Miodrag Ranković, tehn.

Radoslav Kostić, tehn.



PROJEKTNI ZADATAK za izradu

Studija mogućnosti navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana UVOD Klimatski uslovi na teritoriji Srbije karakterišu se sve većom varijabilnošću količina padavina i njihovim čestim izostankom u periodima kada su najneophodnije za poljoprivrednu proizvodnju. U poslednje vreme je sve izraženiji problem suše, koja je zadnjih godina proglašavana i elementarnom nepogodom.

Ova pojava direktno utiče na smanjenje prinosa i samim tim i na ekonomsku sigurnost stanovništva koje direktno ili indirektno zavise od poljoprivredne delatnosti. Jedini dugoročni vid borbe protiv suše predstavlja uvođenje navodnjavanja u poljoprivrednu praksu.

Kroz izradu predmetne Studije treba da se sagledaju mogućnosti razvoja navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana, predlože tehničke mogućnosti za navodnjavanje i procene ekonomski efekti i opravdanost razmatranih rešenja sa predlogom prioriteta radova. PODLOGE ZA IZRADU STUDIJE Prikupljanje postojeće tehničke dokumentacije i svih relevatnih podataka Naručilac će staviti na raspolaganje potrebne podloge, važeću prostornu i plansku dokumentaciju, kao i sve druge raspoložive relevantne podatke. Pored toga, Naručilac će u ovoj fazi da prezentira svoje zahteve koji bi imali uticaja na izradu Studije. Rekognosciranje terena Neophodno je izvršti rekognosciranje terena sa ciljem da se steknu opšti utisci o prostoru za navodnjavanje, kao i da se izvrši gruba ocena podobnosti površina za navodnjavanje. Za rekognosciranje terena koristiti raspoložive topografske karte 1:25000, a iste koristiti i za izradu Studije. Prikupljanje i analiza podloga za izradu Studije Izvršiti prikupljanje i analizu sledećih postojećih podloga:

Geodetskih podloga - topografskih karata razmere 1:25.000 i orto-foto snimaka.

Plan namene površina – sa postojećih raspoloživih karata.

Izvršiti analize postojećih pedoloških podloga i postojećih istražnih radova, agrohidrometereoloških i ostalih podloga.

Definisati strukturu korišćenja zemljišta. Struktura korišćenja treba da obuhvati podelu na obradivo zemljište i neobradivo zemljište (šume, putevi, infrastuktura). Strukturu korišćenja zemljišta odrediti na osnovu katastarskih karata, ortofoto snimaka i važećih prostorno-planskih dokumenata.

Studiju uraditi na osnovu do sada urađenih istražnih radova i postojeće tehničke dokumentacije. Za izradu Studije nisu predviđeni dodatni istražni radovi. Pedološke podloge

Za potrebe izrade Studije, koristeći podatke o dosadašnjim izvršenim istražnim radovima definisati karakteristike zemljišta. Sve zemljišne jedinice detaljno definisati, sa ciljem da se sagledaju njihove fizičke, hemijske i vodno- fizičke osobine, kao i morfološka i fiziografska svojstva i dubina zemljišta.



Poljoprivredne podloge

Poljoprivredne podloge, dati na osnovu postojeće tehničke dokumentacije, postojećeg stanja strukture setve, rekognosciranja i ankete na terenu.

Prilikom definisanja modela poljoprivredne proizvodnje koji će biti merodavan za proračun normi navodnjavanja, proučiti postojeću poljoprivrednu proizvodnju na području opštine, dosadašnja iskustava, kao i želje Naručioca i predložiti strukturu setve poljoprivrednih kultura ili zadržati postojeću.

Agrohidrološki podaci i potrebe u vodi za navodnjavanjem

Koristiti podatke iz postojeće tehničke dokumentacije i aktuelizovane podatake sa obližnjih meteoroloških stanica za koje postoje srednji mesečni podaci za raspoloživi vremenski niz (padavine, temperature, vetar, osunčanost, vlažnost vazduha, isparavanje).

Na osnovu pomenutih podataka, odrediti potrebe u vodi za navodnjavanjem za predloženu strukturu setve.

Hidrološke podloge i vodni resursi

U okviru Studije izvršiti potrebne hidrološke analize i istražiti moguće vodne resurse za navodnjavanje (površinske i podzemne vode). PREDLOG TEHNIČKOG REŠENJA NAVODNJAVANJA Pošto se definišu osnovni parametri kao što su klase podobnosti za navodnjavanje, setvena struktura, potrebe u vodi za navodnjavanjem, predložiti moguća tehnička rešenja navodnjavanja. Studija treba da sadrži dovoljno elemenata i parametara da se na osnovu njega mogu sagledati investicije i uporede moguća varijantna rešenja. U okviru izrade rešenja analizirati moguće lokacije zahvata vode i u skladu sa tim predložiti trase glavnih dovoda, lokacije rezervoara i dr. U okviru Studije analizirati ekonomske efekte i opravdanost predloženih rešenja i predložiti prioritete radova kroz faznu izradnju sistema za navodnjavanje. Studija mogućnosti navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana treba da sadrži: 1. UVOD 2. PODLOGE ZA IZRADU STUDIJE

2.1 Topografske i geodetske podloge 2.2 Pedološke podloge 2.3 Poljoprivredne podloge 2.4 Hidrometeorološke podloge 2.5 Vodni resursi 2.6 Ostali relevantni podaci

3. PRIRODNE KARAKTERISTIKE

3.1 Topografske karakteristike područja 3.2 Klimatske karakteristike 3.3 Hidrografsko-hidrološke karakteristike 3.4 Hidrogeološke karakteristike 3.5 Bilans voda 3.6 Zemljište 3.7 Poljoprivredna proizvodnja



4. POSTOJEĆE STANJE NAVODNJAVANJA 4.1 Izgrađeni sistemi 4.2 Korišćenje postojećih sistema 5. MOGUĆNOSTI RAZVOJA NAVODNJAVANJA

5.1 Vodni resursi 5.2 Zemljišni resursi 5.3 Uticaj na životnu sredinu 5.4 Potrebe za vodom 5.5 Površine za navodnjavanje

6. DEFINISANJE RAZVOJA NAVODNJAVANJA

6.1 Poljoprivredna proizvodnja u uslovima navodnjavanja 6.2 Razvoj navodnjavanja 6.3 Edukacija kadrova i korisnika sistema za navodnjavanje

7. EKONOMSKI EFEKTI I OPRAVDANOST PREDLOŽENOG RAZVOJA NAVODNJAVANJA (Uvažavajući kvalitet zemljišta, vlasničku strukturu i tehničke mogućnosti navodnjavanja, predložiće se prioriteti i pilot površine radi provere ekonomskih efekata i opravdanost proizvodnje). 8. ZAKLJUČAK I REZIME STUDIJE

U _____________________

Datum:_________________

PONUĐAČ

( M. P.) ___________________

( ovlašćeno lice )



1

1 UVOD

Predmetno područje je teritorija opštine Velika Plana, koja pripada Podunavskoj oblasti. Opština Velika Plana je jedna od opština koje imaju izuzetan fond poljoprivrednog zemljišta. Teritorija opštine zahvata deo široke doline Velike Morave (istočni deo) i blago zatalasano pobrđe Šumadije (zapadni deo opštine). Velika Morava dobrim delom čini istočnu granicu opštine. Jasenica, koja se uliva u Veliku Moravu, deli teritoriju opštine na severnu i južnu celinu. Ka Velikoj Moravi gravitira i niz manjih, uglavnom bujičnih vodotoka koji se slivaju sa šumadijskih obronaka.

Poljoprivredna proizvodnja, koja je glavna delatnost na području, već duži niz godina je nestabilna, jer je opterećena neadekvatno rešenim odnosima proizvodnje i plasmana i pod snažnim je uticajem klimatskih faktora. Nepovoljni klimatski uslovi, kakvi su bili 2000., 2003., 2012. i tekuće 2015. godine, su uticali na značajno smanjenje osnovne poljoprivredne proizvodnje. Primena navodnjavanja smanjuje ili potpuno eliminiše nestabilnost prinosa, čini proizvodnju raznovrsnijom i stvara uslove za sprečavanje teških posledica koje bi nastupile u slučaju ponovnog nastupanja ekstremnih klimatskih događaja.

Sigurnost u proizvodnji hrane se obezbeđuje racionalnim korišćenjem vodnih resursa, kao i prilagođavanjem klimatskim uslovima i kvalitetu zemljišnog fonda. U pogledu klime, zemljišta i hidroloških uslova na teritoriji opštine Velika Plana postoje povoljne mogućnosti za razvoj navodnjavanja. Eventualna ograničenja za primenu i razvoj irigacija u budućnosti, pored ekonomskih, mogu biti izražena neravnomernost zemljišnih i vodnih resursa.

Prethodna iskustva sa razvojem navodnjavanja upozoravaju da je nužan racionalan pristup, što se postiže kroz faznost razvoja, čime se ostvaruje sledeće:

• krupna investiciona ulaganja se odgađaju i realizovaće se u kasnijim fazama izgradnje, • istovremeno se generiše dohodak za dalju ekspanziju sistema, • stiču se dragocena iskustva vezana za razvoj, korišćenje i upravljanje sistemima.

U skladu sa projektnim zadatkom, osnovna tema je obrađena u okviru sledećih poglavlja: A) Podloge za izradu studije Prikupljanje i analiza raspoloživih podloga koje se odnose

na topografske i klimatske karakteristike, hidrolologiju značajnih vodotokova, osobenosti zemljišta, kao i hidrogeološke karakteristike i režim podzemnih voda na području. Prikupljanje i analiza statističkih podataka koji se odnose na poljoprivrednu proizvodnju.

B) Prirodne karakteristike Prikazuje potencijal opštine kroz detaljan opis meteoroloških, hidrogroloških, hidrogeoloških i pedoloških karakteristika.

C) Društveno ekonomski činioci Sagledavanje sadašnjeg stanja i tendencija razvoja osnovnih društveno-ekonomskih činioca. Stanovništvo, privredne i infrastrukturne delatnosti su bitni društveno-ekonomski činioci planiranja korišćenja vode, kao i postojeće stanje poljoprivredne proizvodnje.

D) Postojeće stanje navodnjavanja Prikaz postojećih sistema na području i njihovo korišćenje.

E) Mogućnosti razvoja navodnjavanja Prikupljanje i analiza planske i tehničke dokumentacije koja se odnosi na različite aspekte: korišćenje voda, analize potreba za vodom, uticaj na životnu sredinu i zaštitu kvaliteta voda na području.

F) Definisanje razvoja navodnjavanja Analiza poljoprivredne proizvodnje u uslovima navodnjavanja i prikaz mogućih tehničkih rešenja u skladu sa analiziranim potrebama na području.

G) Ekonomski efekti i opravdanost predloženog razvoja navodnjavanja Uvažavajući prirodne karakteristike, vlasničku strukturu i tehničke mogućnosti navodnjavanja, predloženi su priroriteti i pilot površine radi provere ekonomskih efekata i opravdanosti proizvodnje.



2

2 PODLOGE ZA IZRADU STUDIJE

Za izradu Studije korišćeni su dostupni zvanični podaci nadležnih institucija, topografske, pedološke i geološke karte, kao i stručna literatura i tehnička dokumentacija navedeni u poglavlju 10 KORIŠĆENA TEHNIČKA DOKUMENTACIJA I LITERATURA. U ovom poglavlju je dat kratak pregled korišćenih podloga, dok je njihova detaljna analiza data u narednom poglavlju 3 PRIRODNE KARAKTERISTIKE.

2.1 Topografske i geodetske podloge

Za izradu reprezentativne osnovne karte izučavanog područja, korišćene su sve dostupne geodetske podloge, kao i elementi dobijeni iz odgovarajuće tehničke dokumentacije. Na osnovu sadržaja dostupnih topografskih karata razmere 1:25.000 i ortofoto snimaka, postupkom digitalizacije je formirana osnovna karta područja. U zavisnosti od tematskog sadržaja karte, osnovna karta je dopunjavana i sva saznanja i rezultati analiza do kojih se došlo prikazani su na odgovarajućim kartama.

2.2 Pedološke podloge

Analiza zemljišnog pokrivača je izvršena na osnovu pedološke karte 1:50.000, kao i Poljoprivredno meliorativna podloga (Institut za zemljište, Beograd, 1994.) Idejnog rešenja navodnjavanja Moravsko-Resavske doline („Velika Morava“, Beograd, 1994.). Pedološka analiza je detaljno prikazana u Poglavlju 3.6 Zemljište.

2.3 Poljoprivredne podloge

Podaci korišćeni za analizu poljoprivredne proizvodnje su preuzeti iz Statističkih godišnjaka Republičkog zavoda za statistiku, kao i iz rezultata Popisa poljoprivrede 2012. god.:

[1] Republički zavod za statistiku Srbije (1997.-2013.) Opštine u Srbiji, Republički zavod za statistiku Srbije, Beograd

[2] Republički zavod za statistiku Srbije (1998.-2013.) Statistički godišnjak Republike Srbije, Republički zavod za statistiku Srbije, Beograd

[3] Republički zavod za statistiku Srbije (2013.) Popis poljoprivrede 2012. POLJOPRIVREDA U REPUBLICI SRBIJI, knjiga 1 i 2, Beograd.

2.4 Hidrometeorološke podloge

Za analizu klimatskih karakteristika, kao i za proračun potreba za vodom za navodnjavanje, korišćeni su rezultati višegodišnjih osmatranja Republičkog hidrometeorološkog zavoda, objedinjenih u Meteorološkim godišnjacima (1949.-2014.).

Za potrebe izrade predmetne studije, izvršena je obrada i analiza klimatsko - meteoroloških veličina. Obim obrade definisan je tako da omogući sticanje globalne predstave o klimi tretiranog područja na bazi fonda raspoloživih podataka. Osnovni izvori podataka osmatranja klimatsko - meteoroloških veličina su podaci publikovani u meteorološkim godišnjacima Saveznog hidrometeorološkog zavoda, odnosno Republičkog hidrometeorološkog zavoda (RHMZ) za period 1985.-2014. godine.

2.5 Vodni resursi

Za analizu vodnih resursa, korišćeni su rezultati višegodišnjih osmatranja Republičkog hidrometeorološkog zavoda. Deo rezultata merenja proticaja, vodostaja i kvaliteta vode je



3

objedinjen u Hidrološkim godišnjacima (2004.-2013.). Izmenom zakonskih propisa, od 2011. nadležna institucija za redovnu kontrolu kvaliteta voda je Agencija za zaštitu životne sredine R. Srbije, pa je u odgovarajućim poglavljima data ocena kvaliteta površinskih voda, sprovedena na bazi postojećih sistematskih osmatranja, koja su sprovodila navedene ustanove. Za potrebe analize hidrogeoloških karakteristika, kao i definisanja lokacija pregrada za akumulacije korišćena je geološka karta R. Srbije, razmere 1:50.000.

2.6 Ostali relevantni podaci

Za sagledavanje sadašnjeg stanja i tendencije razvoja osnovnih društveno-ekonomskih činioca, neophodno je bilo izvršiti analizu kretanja i strukture stanovništva. Stanovništvo, privredne i infrastrukturne delatnosti su bitni društveno-ekonomski činioci planiranja korišćenja vode, zaštite voda i zaštite od voda. Korišeni su podaci Republičkog zavoda za statistiku i literatura:

[1] Republički zavod za statistiku Srbije (2004.) Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2002., STANOVNIŠTVO, Uporedni pregled broja stanovnika 1948., 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. i 2002., knjiga 9, Beograd

[2] Republički zavod za statistiku Srbije (2011.) Popis stanovništva, domaćinstava i stanova U Republici Srbiji u 2011. – prvi rezultati, Bilten 540, Beograd.

[3] Republički zavod za statistiku Srbije (2012.) Prirodno kretanje stanovništva u Republici Srbiji 1961.-2010., Podaci po opštinama, Beograd.



4

3 PRIRODNE KARAKTERISTIKE

3.1 Topografske karakteristike područja

Velika Plana je opština Podunavske oblasti koja zahvata administrativnu teritoriju veličine 345,49 km2. Teritorija opštine je podeljena u 14 katastarskih opština. Na teritoriji opštine živi prema popisu iz 2011. godine 40.902 stanovnika, naseljenih u 13 naselja. Opštinski centar je naselje Velika Plana. Opština Velika Plana leži u plodnoj velikomoravskoj niziji kojom se pored reke Velike Morave (Slika 1), pruža i najznačajniji infrastrukturni koridor, koji predstavlja značajni potencijal razvoja Srbije.

Na teritoriji opštine se nalaze sledeća naselja sa dva jasno izdiferencirana zaseoka: Velika Plana, Veliko Orašje (sa zaseokom Kruševo), Donja Livadica, Krnjevo, Kupusina, Lozovik, Markovac (sa zaseokom Pinosava), Miloševac, Novo Selo, Radovanje, Rakinac, Staro Selo i Trnovče. Sva naselja imaju izdvojene katastarske opštine (osim Kupusine koja se nalazi u ataru Rakinca), a Velika Plana i Novo Selo imaju dve katastarske opštine.

Opština Velika Plana zahvata deo široke doline Velike Morave i blago zatalasano pobrđe u istočnom delu Šumadije. Teritorija opštine pripada donjem Velikom Pomoravlju i delom Šumadiji. Područje opštine pripada slivu Velike Morave, sa manjim povremenim vodotocima koji gravitiraju neposredno Velikoj Moravi ili njenim pritokama – Jasenici i Rači.

Slika 1. Položaj opštine Velika Plana



5

Istočna granica se uglavnom poklapa sa koritom Velike Morave ili njenim bivšim i sadašnjim meandrima, osim u središnjem delu, gde se naselje Donja Livadica nalazi istočno od reke Velike Morave. Južnu granicu opštine najvećim delom predstavlja korito reke Rače i korito Dolovskog potoka koji se uliva u Raču kod zaseoka Pinosava. Zapadna granica opštine se uglavnom proteže razvođem između Jasenice i dolina koje direktno gravitiraju Velikoj Moravi (pravac Zelena bara – Karaula – najviša tačka u opštini 297 mnm), a zatim i regionalnim putem Rača – Smederevska Palanka do Jasenice. Odatle granica (približno rekom Jasenicom) kreće na istok, nastavlja razvođem između Kruševa i Male Plane, obuhvata sa zapada potes Kudreč koji hidrografski gravitira Jasenici, te razvođem između Golobočkog potoka i Lukara nastavlja na sever, obuhvatajući Vranovačko brdo i potes Česte. Severna granica se pruža od ovog potesa do reke Velike Morave, granicom atara naselja Lozovik i Saraorci.

Najniža tačka u opštini je pored Velike Morave, na severu gde reka napušta opštinu (oko 80 mnm, zavisno od vodostaja), dok je najviša tačka u krajnjem zapadnom delu, Karaula (297 mnm), na razvođu između Jasenice i Velikog Pomoravlja. Visinska razlika između najviše i najniže tačke iznosi 217 m, na rastojanju od oko 29 km.

Teritorija opštine je izdužena u pravcu sever-jug, i to približno 28 – 32 km, a širina teritorije opštine iznosi 10 – 12 km, u pravcu istok-zapad (16 km na pravcu: Uzun Ćuprija – Velika Plana – Donja Livadica – most na Trstenoj). Dužina regulisanog korita reke Velike Morave iznosi oko 35 km, dužina toka Jasenice oko 12 km, а Rače oko 10 km.

3.2 Klimatske karakteristike

Razmatrano područje leži na teritoriji, koja pripada kontinentalnom klimatu umerenih širina, što potkrepljuju rezultati analiza dati u nastavku ovog poglavlja. Opština Velika Plana spada u aridna područja gde svake godine u jeku vegetacione sezone dolazi do pojave nedostatka vode za biljke.

Za potrebe analize klime obrađeni su podaci za meteorološku stanicu Smederevska Palanka (Slika 2) i to za period 1985.-2014. god. Meteorološka stanica Smederevska Palanka je izabrana kao relevantna zbog dugog niza odgovarajućih podataka potrebnih za računanje evpotranspiracije prema Penman-Monteith metodi i određivanje potreba za vodom biljaka.

Tabela 1. Karakteristike i osmatrani parametri MS Smederevska Palanka

Naziv stanice Geografska širina

Geografska dužina

Nadmorska visina

Smederevska Palanka SGŠ 44 º 22 ’ IGD 20 º 57 ’ 121 mnm

Za potrebe ovog zadatka analizirani su klimatski parametri za period osmatranja od 30 godina. Usvojeni period je dovoljno dug za generalni prikaz meteoroloških prilika, kao i za izračunavanje potreba za vodom za navodnjavanje.



6

Slika 2. Položaj MS Smederevska Palanka



7

3.2.1 Temperatura vazduha

Temperatura vazduha je jedan od najvažnijih klimatskih elemenata, na osnovu koga se dobija uvid u toplotne uslove na nekom području. Srednje mesečne maksimalne i minimalne temperature, kao i godišnji prosek su prikazani tabelarno (Tabela 2).

Tabela 2. Srednje mesečne i godišnje temperature vazduha – MS Smederevska Palanka

Parametar JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC God. prosek

Tmin. -2,7 -1,9 1,4 6,1 10,4 13,9 15,4 15,0 11,0 6,6 2,7 -1,3 6,4 Tmax. 5,0 7,5 12,8 18,3 23,3 26,6 29,3 29,4 23,8 18,4 12,1 6,0 17,7 Tsr. 0,8 2,2 6,6 12,1 17,0 20,4 22,5 22,0 17,0 11,7 6,6 2,0 11,8

Temperature ravnomerno rastu od najhladnijeg januara, kad je zabeležena prosečna minimalna temperatura -2,5°C i prosečna maksimalna od 5,2°C. Najtopliji meseci su jul i avgust sa prosečnom minimalnom temperaturom od 15,4°C i 15,0°C, i prosečnom maksimalnom temperaturom od 29,3°C i 29,4°C, respektivno. Najveća amplituda je u avgustu, 14,4°C, dok je amplituda temperature na godišnjem nivou 11,3°C. Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi 11,8°C.

Srednja temperatura vazduha u vegetacionom periodu iznosi 18,5°C. Treba imati u vidu da su temperature nešto niže na većim nadmorskim visinama. U vezi sa ekstremnim temperaturama može se reći, da se apsolutno minimalne temperature vazduha najčešće javljaju u decembru i januaru, a apsolutno maksimalne u avgustu. Vrlo visoke letnje i vrlo niske zimske temperature vazduha, sa izuzetno velikim amplitudama su potvrda kontinentalnosti klimata razmatranog područja.

Za poljoprivrednu proizvodnju, pogotovo za voćarstvo i vinogradarstvo izuzetno je značajna pojava mraza, koji može da izazove velike štete u voćnjacima i vinogradima. Kada je pojava mraza u pitanju, može se reći da se na široj teritoriji proučavanog područja godišnje javi prosečno 82 dana sa mrazom - u kojima je minimalna temperatura vazduha ispod 0°C. Mrazni dani se javljaju od oktobra do aprila, a najčešći su u januaru, februaru i decembru.

3.2.2 Trajanje sunčevog sjaja

Dužina trajanja sunčevog sjaja (osunčavanje ili insolacija) zavisi od geografske širine, nadmorske visine, reljefa terena i stepena oblačnosti. Treba razlikovati dužinu stvarnog trajanja sunčevog sjaja (na osnovu merenja na lokalitetu) i potencijalnog (mogućeg) trajanja sunčevog sjaja (prema podacima iz literature određeni prema geografskoj širini lokaliteta). Tabelarno su prikazani rezultati osmatranja, odnosno prosečna stvarna insolacija. Unutar godine, maksimum u prosečnom broju sati osunčavanja ostvaruje se u julu, a minimum u decembru.

Tabela 3. Prosečna insolacija (sati)

JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC God. suma

81 107 161 191 240 269 305 289 208 168 105 74 2198

3.2.3 Padavine

Padavine su pored temperatura vazduha najbitniji klimatski element, a isto tako i jedan od najznačajnijih faktora u poljoprivrednoj proizvodnji. Na većim teritorijama, gde dolazi do smenjivanja različitih formi reljefa, kao što je to slučaj i kod opštine Velika Plana, javlja se



8

vremenska i prostorna neravnomernost padavina. Prosečne godišnje padavine, na osnovu izmerenih vrednosti na MS Smederevska Palanka u periodu 1985.-2014. iznose 645 mm. Suma godišnjih padavina u ovom periodu se kretala od 378 mm do maksimalnih 1040 mm.

Na osnovu sagledavanja višegodišnjih prosečnih mesečnih i godišnjih suma padavina, za meteorološku stanicu Smederevska Palanka, period od 1985.-2014. g. može se konstatovati da se najviše padavina izluči početkom leta (jun). Najmanje padavina se izluči u martu, dok sekundarni minimum pripada februaru. Evidentno je da visine padavina opadaju od decembra do marta, zatim rastu do juna. Od juna visine padavina ponovo opadaju do novembra. Sve napred konstatovano za raspodelu padavina po mesecima, potvrđuje da na razmatranom području vlada umereno kontinentalna klima.

Tabela 4. Srednje mesečne i godišnje padavine (mm) JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC Suma 44,2 41,7 41,5 52,6 64,2 76,5 60,3 56,6 54,3 52,7 46,9 53,8 645

Raspodela padavina po sezonama, u pojedinim godišnjim dobima i u periodu vegetacije, odnosno van tog perioda (Tabela 5), ukazuju da se veća količina padavina izluči tokom vegetacionog perioda. Najveću sumu padavina prima leto, u proseku 30% od ukupne godišnje količine padavina. Na drugom mestu su jesenje i prolećne padavine sa približno 24%, a najmanje padavina je zimi i to oko 22%. Jun, kao mesec sa najvišim padavinama, je doprineo da leto bude najvlažnije godišnje doba. Najsuvlji meseci (januar, februar, mart) uslovili su da je zima najsuvlje godišnje doba.

Tabela 5. Sume padavina po sezonama (mm) i učešće sezona u sumi padavina

DEC.-FEB. MART-MAJ JUN-AVG SEP.-NOV. APR-SEP OKT-MART

SUMA ZIMA PROLEĆE LETO JESEN VEG. VANVEG.

mm 140 158 193 154 364 281 645 % 21,7 24,5 30,0 23,8 56,5 43,5 100

Za razne poljoprivredne svrhe korisno je znati kolika je količina padavina u vegetacionom periodu, od aprila do septembra. Razmatrano područje prima u vegetacionom periodu u proseku 56% od ukupne količine padavina.

Padavine u obliku snega i grada nisu posebno obrađivane u okviru ovog zadatka. Radi sticanja globalne predstave o ovim meteorološkim pojavama na širem području Velike Plane, ovde su prikazani rezultati analize broja snežnih dana za MS Smederevska Palanka (Tabela 6).

Tabela 6. Srednji broj dana sa snegom

JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC God. suma

8,0 7,7 4,0 0,7 • • • • • 0,1 2,7 7,4 30,6

Padavine u obliku snega se na proučavanom području izlučuju relativno često – u proseku 30 dana godišnje. Najčešće se javlja u januaru, februaru i decembru. Zadržavanje snežnog pokrivača zavisi dosta od mikroreljefa i promene nadmorske visine odgovarajućih lokacija. Snežni pokrivač najduže se zadržava u januaru i februaru.



9

3.2.4 Vlažnost vazduha

Vlažnost vazduha utiče na kondenzaciju vodene pare, formiranje magle, oblaka i izlučivanje taloga, kao i na isparavanje. Vlažnost vazduha je obrađena u vidu relativne vlažnosti.

Tabela 7. Srednje mesečne i godišnje prosečne vlažnosti vazduha

JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC God. prosek

81 75 68 67 67 68 64 65 71 76 78 82 72

Srednje mesečne vrednosti ukazuju da srednja godišnja relativna vlažnost vazduha na MS Smederevska Palanka varira u granicama od 64% do 82%. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha iznosi 72%. Unutargodišnja rapodela prosečnih mesečnih relativnih vlažnosti vazduha pokazuje da su najvlažniji meseci decembar i januar, a najsuvlji jul i avgust. Od januara do maja vlažnost opada, u periodu jun-avgust se ne menja značajnije, dok od septembra do kraja godine ponovo raste.

3.2.5 Kretanje vazdušnih masa (vetrovi)

Vetar predstavlja klimatski faktor koji nameće klimu jednom području i višestruko utiče na druge klimatske elemente. Južni, jugoistočni i zapadni vetrovi su dominantni i direktno su odgovorni za klimat ove oblasti. Uticaj vetrova se ogleda u delovanju košave tokom kasne jeseni, zime i proleća (do 140 km/h), što znatno rashladi vazduh. Severac u toku leta pojačava sušu, a južni vetrovi intenzivno duvaju u rano proleće i znatno isušuju zemljište i vazduh.

Srednje brzine vetrova nisu velike, pa je godišnji prosek 2 m/s. U obrađenom periodu su registrovane brzine vetra u dijapazonu od 0,7 m/s do 3,4 m/s. Srednje mesečne brzine za višegodišnji niz ukazuju da je najvetrovitiji mesec mart, a mesec sa najslabijim vetrom je avgust. Prolećni meseci su vetrovitiji u odnosu na ostatak godine.

Tabela 8. Prosečne brzine vetrova (m/s)

JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC God. prosek

2,0 2,2 2,4 2,2 2,0 1,8 1,7 1,6 1,7 1,7 2,1 2,1 2,0

3.2.6 Ocena klime sa aspekta navodnjavanja

Za grubu ocenu potreba za navodnjavanjem procenom višegodišnjih osmatranja i merenja klimatskih parametara temperature i padavina, mogu se primeniti indeks suše po De Martonne i klima dijagram po Walter.

Indeks suše po De Martonne (1926.) se koristi za određivanje mesečnih potreba za navodnjavanjem što je naročito značajno za područja gde se navodnjavanje koristi kao dopunska mera za ostvarivanje poljoprivredne proizvodnje. Obrazac za računanje indeksa suše glasi (Bartholy i sar., 2013.):

m

mm T

PI

+⋅

=1012

(1)

gde su: Im - indeks suše po De Martonne; Pm - srednje mesečne padavine; Tm – srednje mesečne temperature vazduha.

Za proračun su korišćene vrednosti srednje mesečne teperature i srednjih mesečnih padavina dobijenih iz višegodišnjih osmatranja (Tabela 2, Tabela 4). Dobijene vrednosti indeksa suše



10

(Tabela 9) označavaju da je poželjno da se uvede navodnjavanje kao dopunska mera tokom vegetacionog perioda, ukoliko gajene kulture to zahtevaju. Navodnjavanje se svakako preporučuje kao dopunska mera u biljnoj proizvodnji s obzirom na globalne klimatske trendove. Ovaj indeks je samo globalni pokazatelj potrebe za navodnjavanjem, dok će se prava slika dobiti nakon proračuna evapotranspiracije i potreba za vodom.

Tabela 9. Indeks suše (De Martonne) Mesec Im Potreba za navodnjavanjem

JAN 48 navodnjavanje nije potrebno FEB 40 navodnjavanje nije potrebno MAR 30 navodnjavanje kao dopunska mera APR 29 navodnjavanje kao dopunska mera MAJ 29 navodnjavanje kao dopunska mera JUN 30 navodnjavanje kao dopunska mera JUL 22 navodnjavanje kao dopunska mera AVG 22 navodnjavanje kao dopunska mera SEP 25 navodnjavanje kao dopunska mera OKT 29 navodnjavanje kao dopunska mera NOV 34 navodnjavanje nije potrebno DEC 55 navodnjavanje nije potrebno

Klima dijagram (prema Walter, Slika 3) potvrđuje da u periodu jul-avgust postoji deficit vlage na proučavanom području, s obzirom na odnos visine srednjih temperatura i prosečnih padavina, koji ukazuje na dominaciju procesa isparavanja i transpiracije u odnosu na količinu padavina. Naravno, za precizno određivanje potreba za vodom treba uzeti u obzir sve klimatske parametre, karakteristike zemljišta, kao i vrste gajene na području, odnosno planirani sortiment i njihovu osetljivost na deficit vode u pojedinim fenofazama razvića. Sa stanovišta jedne od najvažnijih privrednih aktivnosti stanovništva u Srbiji - poljoprivrede, globalno gledano, evidentan je nedostatak vlage tokom letnjih meseci.

Slika 3. Klima dijagram



11

3.3 Hidrografsko-hidrološke karakteristike

3.3.1 Hidrografske karakteristike

Teritorija opštine Velika Plana u hidrografskom pogledu pripada slivovima Velike Morave (262 km2) i Jezave (83 km2). Vododelnicu ova dva sliva moguće je odrediti na brdovitom terenu dok je u nizijskom delu nedefinisana. Područje opštine je uglavnom orijentisano na levoobalno priobalje reke Velike Morave, sa donjim tokovima i ušćima pritoka Jasenice i Rače. Ukupna dužina obale Velike Morave iznosi na teritoriji opštine oko 38 km (leva obala) i oko 8 km (desna obala).

Slivu Jezave pripadaju Golobački i Krnjevački potok. Ovi vodotoci su često u letnjem periodu bez vode, dok u kišnom periodu zbog neuređenosti korita i otežanog oticaja dolazi do poplava, tako da poljoprivredna proizvodnja trpi velike štete. Mali padovi otežavaju efikasno oticanje tako da se izlivena voda vrlo sporo povlači. Ugrožene su ne samo poljoprivredne površine, već i naselja i saobraćajnice. Potok Svračina povremeno ugrožava Lozovik, kroz koji protiče, dok Golobački potok ugrožava prugu Velika Plana - Mala Krsna.

Sliv Velike Morave ima razvijenu osnovnu hidrografsku mrežu i zahvata središnju zonu rasednih planina i kotlina zalazeći delom u Karpatsko-balkanski planinski sistem na istoku i u Dinarski planinski sistem na zapadu. Korito Velike Morave, čija širina varira na infleksijama od 110 m do 250 m, na najoštrijim krivinama usečeno je 5-6 m u peskovito-šljunkoviti aluvijum, čija debljina sloja nije manja od 10 m. Pošto je korito od slabo vezanog materijala, reka ruši obale i često menja položaj svog toka. Jedna od karakteristika toka je izraženo meandriranje. Reka proseca stare meandre stvarajući na taj način mrtvaje i teče novim koritom, u kojem ponovo stvara meandre i taj proces se stalno ponavlja. Stalne promene korita Velike Morave su posledica uzajamnog dejstva kretanja nanosa i rada bočnih sila.

Slivu Velike Morave pripadaju Jasenica, Rača i Grabovački potok. Izvestan broj manjih vodotoka se uliva u obodne kanale koji se ulivaju u Jasenicu. Sliv Velike Morave se odlikuje veoma nepovoljnim vodnim režimom koji je uslovljen specifičnim klimatskim prilikama, topografijom, geološkom građom, stanjem vegetacionog pokrivača i dr. Oticanje vode u slivu karakterišu dva perioda i to :

− period velikih voda u kome otekne 60-70% ukupnih godišnjih voda, razarajući i plaveći poljoprivredno zemljište, ugrožavajući naselja, industriju i saobraćajnice;

− period malih voda u kome oteknu preostale količine vode. Ovaj period koincidira sa vegetacionim periodom, kada je voda poljoprivredi najpotrebnija.

Odnos velikih i malih voda u slivu Velike Morave je veoma veliki – 1: 128.

Nivo podzemnih voda u aluvionima reka je dosta visok. Debljina šljunkovitog kolektora na potezu Lozovik - Trnovče je oko 8,0 m. Optimalni kapacitet istražnih bunara varira od 15 do 40 L/s. Na višim terenima nivo podzemnih voda je na 8-15 m od površine terena.

U priobalnom delu reke Morave izražen je poseban vid erozije, gde usled velikih voda dolazi do odronjavanja pojedinih delova obale i povremene promene korita. Ova pojava, nekada vrlo karakteristična za ovo područje, dosta je ublažena radovima na zaštiti obale i delimičnom uređenju obale. Na ostalom području opštine delimično su erozijom zahvaćeni priobalni delovi bujičnih vodotoka u zapadnom i nešto više jugozapadnom delu (Rakinac, Radovanje, Kupusina), zatim tereni sa većim nagibom i sl.

3.3.2 Režim voda Velike Morave

Režim voda Velike Morave je interesantan sa stanovišta korišćenja vode za navodnjavanje, bilo da se voda zahvata iz otvorenog toka, ili se u svrhu navodnjavanja grade akumulacije, koje će napraviti vremensku preraspodelu vode i omogućiti navodnjavanje tokom perioda kada su prirodni proticaji vodotoka niski.



12

Za predmetnu hidrološku analizu korišćeni su dnevni proticaji na reprezentativnoj vodomernoj stanici Ljubičevski most, kako je prikazano na narednoj slici, zajedno sa glavnim slivnim područjima. Vodomerna stanica se nalazi severno od opštine Velika Plana, ali je izabrana s obzirom na dostupnost podataka potrebnih za hidrološku analizu (Tabela 28). Raspoložive vremenske serije na analiziranoj stanici pokrivaju niz od 60 godina, što je zadovoljavajuće za sprovođenje potrebnih ananliza.

Slika 4. Raspored vodomernih stanica

Tabela 10. Osnovni podaci o ananliziranom hidrološkom profilu

Reka Stanica Nadmorska

visina [mnm]

Udaljenost od ušća [km]

Površina sliva [km2] Period obrade

Velika Morava Ljubičevski Most 73,42 21,8 37.320 1948.-2005.

Dnevni proticaji preuzeti su iz baze podataka Republičkog hidrometeorološkog zavoda Republike Srbije (RHMZ). Pre pristupanja analizama, izvršena je osnovna sistematizacija i obrada svih dnevnih proticaja po mesecima, te se orijentaciono može zaključiti da je varijabilnost proticaja dosta velika, kako unutar godine, tako i tokom višegodišnjeg perioda.



13

Prosečne mesečne vrednosti proticaja po godinama i za mesece izračunate su prema formuli: ( )

1

1( , ) ( , , )( )

n j

m dk

Q i j Q i j kn j =

= ∑

Tabela 11. Srednji mesečni proticaji na VS Ljubičevski Most

JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC Sr. vred.

Q [m3/s] 249 337 399 429 339 243 151 97 87 110 149 210 233

Prosečna godišnja vrednost proticaja za svaku godinu, izračunate su prema formuli: 12

1

1( ) ( , )12

g mj

Q i Q i j=

= ∑

Rezultati ovih proračuna za VS Ljubičevski Most su grafički prikazani (Slika 5).

0

100

200

300

400

500

600

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

Q[m3/s]

Srednji godišnji proticaj10-to godišnji prosek

Slika 5. Srednji godišnji proticaji Velike Morave, VS Ljubičevski Most

Urađene su dve grupe analiza:

Analiza karakterističnih godišnjih proticaja u dužem vremenskom periodu, tj. u periodu raspoloživih podataka,

Analiza unutargodišnjih promena karakterističnih parametara.

3.3.2.1 Analiza karakterističnih godišnjih proticaja

Analiza karakterističnih godišnjih proticaja, odnosno njihove fluktuacije po godinama, najbolje se može oceniti na osnovu podataka datih u narednoj tabeli.

Tabela 12. Karakteristični proticaji na razmatranim vodotocima

Vodotok Stanica Površina

sliva [km2]

gQ [m3/s]

Sg [m3/s] Cv,g Cs,g

maxQd [m3/s]

minQd [m3/s]

Velika Morava Ljubičevski Most 37.320 233,4 72,1 0,31 1,08 2.333 23,7



14

Da bi se bolje ocenilo ponašanje godišnjih karakterističnih vrednosti proticaja, sprovedena je statistička obrada ovih podataka (Slika 6). Na osnovu dijagrama (Slika 7, Slika 8), može se zaključiti da ekstremne vrednosti značajno odstupaju u odnosu na prosečne vrednosti. Ova činjenica indikuje visoku unutargodišnju varijaciju proticaja, o čemu će biti govora u narednom poglavlju.

Slika 6. Linije verovatnoće srednjih godišnjih proticaja (VS Ljubičevski Most)

Slika 7. Linije verovatnoće minimalnih dnevnih proticaja (VS Ljubičevski Most)



15

Slika 8. Linije verovatnoće minimalnih srednje mesečnih proticaja (VS Ljubičevski Most)

Slika 9 uporedno prikazuje minimalne mesečne i minimalne dnevne proticaje, odakle se može zaključiti da su ove vrednosti dosta slične. Ova činjenica navodi na zaključak da su malovodni periodi relativno dugotrajni, tj. da u malovodnim periodima proticaji ostaju dosta slični. Detaljnija diskusija ovih pojava data je u nastavku.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

1948

1953

1958

1963

1968

1973

1978

1983

1988

1993

1998

2003

Q [m3/s]

Mesečni minimumiDnevni minimumi

Slika 9. Minimalni dnevni i minimalni mesečni proticaji

3.3.2.2 Unutargodišnja raspodela oticanja

Režim proticaja vode prikazan je preko unutargodišnje raspodele karakterističnih (minimalnih, srednjih i maksimalnih) proticaja. Radi sagledavanja ponašanja hidroloških procesa unutar godine sprovedene su obimne analize. Prvi korak u sagledavanjima, koja se baziraju na dnevnim proticajima u analiziranom nizu podataka, je formiranje linija prosečnih, minimalnih i maksimalnih trajanja (Slika 10). Već iz ovih dijagrama može se naslutiti da je unutargodišnja fluktuacija proticaja velika.



16

0

500

1000

1500

2000

2500

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Q [m3/s]

MaksimalnoSrednjeMinimalno

Slika 10. Linija trajanja proticaja

Za bolju ocenu varijacije proticaja grafički su (po godinama) predstavljene prosečne vrednosti godišnjih proticaja (i), zatim minimalne osmotrene dnevne vrednosti, i maksimalne osmotrene dnevne vrednosti (Slika 11). Iz ovih dijagrama, slično kao i iz linije trajanja, uočava se da proticaji u svakom delu godine mogu veoma varirati.

0

500

1000

1500

2000

2500

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

Q [m3/s] minQd Qg maxQd

Slika 11. Kriva trajanja proticaja prosečne vrednosti godišnjih proticaja (i), minimalnih, i

maksimalnih osmotrenih dnevnih vrednosti

U cilju dodatnih sagledavanja unutargodišnje varijacije proticaja sprovedene su analize režima mesečnih proticaja. Za ovu analizu korišćeni su vrednosti mesečnih proticaja po godinama, Qm(i,j), sa njihovim statističkim parametrima koji definišu raspodelu tih serija za svaki mesec. Statistički parametri i ekstremi mesečnih proticaja su određeni prema poznatim jednačinama.

Sintezni prikaz za VS Ljubičevski Most (Slika 12) pored srednjih mesečnih proticaja, obuhvata i proticaje Qm(p) za nekoliko karakterističnih verovatnoća, p=50%, p=80%,..., p=99%.



17

0

100

200

300

400

500

jan feb mar apr maj jun jul avg sep okt nov dec

Q [m

3 /s]

Qsr,minp = 50 %p = 80 %p = 90 %p = 95 %p = 98 %p = 99 %

Slika 12. Verovatnoća pojave srednjih mesečnih proticaja

Očigledno je da se malovodni meseci na Velikoj Moravi javljaju u periodu avgust – oktobar. Minimalni proticaji su relativno visoki u martu, aprilu, maju, a sušni meseci su već i jul, zatim avgust, septembar, oktobar i novembar. Za vodotoke u centralnoj Srbiji je karakteristična pojava malovodnih meseci već tokom leta.

Imajući u vidu ciljeve ove studije, učestalost pojave sušnih meseci zaslužuje posebnu pažnju. U razmatranom nizu analiziran je broj pojava minimalnih mesečnih proticaja (minQm), i minimalnih dnevnih proticaja (minQd). Slika 13 i Tabela 13 prikazuju procentualni broj pojave minimuma u razmatranom periodu. Rezultati još jednom potvrđuju tvrdnju da su minimalni proticaji na Velikoj Moravi relativno visoki u periodu od februara do maja, a vrlo sušni meseci su avgust, septembar i oktobar.

0

10

20

30

40

jan feb mar apr may jun jul aug sep oct nov dec

[%]

minQdminQm

Slika 13. Procenti pojava minimalnih srednje mesečnih proticaja

Tabela 13. Učestalost pojave minimalnih srednje mesečnih proticaja (%) JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC

3 2 0 0 2 3 3 19 38 24 3 2

Na osnovu iznesenih činjenica se može konstatovati da je ova okolnost uslovno nepovoljna sa stanovišta navodnjavanja, jer se hidrološke suše odigravaju u periodu kada je voda za navodnjavanje najpotrebnija, posebno za kulture druge setve.

Dugotrajnost malovodnih ili sušnih perioda analizirana je i na sledeći način. Pored karakterističnih mesečnih vrednosti, analizirani su proticaji u malovodnim periodima za 6 različitih trajanja (τ):

τ = 5, 10, 20, 30, 60, 90 dana

U okviru ovih analiza utvrđeni su najniži prosečni proticaji za napred zadata trajanja za svaku godinu, Q(τ,i). Na taj način je formirano 6 serija podataka za analiziranu hidrološku stanicu, za sve serije su sračunati statistički parametri i podvrgnute su statističkoj analizi. Na osnovu toga formiran je dijagram Qτ,p (). Iz prikazanih rezultata se, za nekoliko karakterističnih verovatnoća



18

pojave interesantnih za navodnjavanje, može videti da se proticaji ne povećavaju značajno sa povećanjem trajanja τ. Ova činjenica upućuje na zaključak da su malovodni periodi relativno dugotrajni na razmatranom profilu na Velikoj Moravi.

0102030405060708090

100

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100trajanje [dana]

Qτ

[m3 /s

]

Qsr,minp = 50 %p = 80 %p = 90 %p = 95 %p = 98 %p = 99 %

`

Slika 14. Prosečni proticaji u sušnim periodima različitog trajanja

Tabela 14. Prosečni proticaji u sušnim periodima različitog trajanja 5 10 20 30 60 90 Qτ [m3/s] 56.4 58.2 61.7 65.1 74.0 82.3 Sr. datum 16. sept 14. sept 11. sept 2. sept 23. avg 8. avg Sigma 20.3 21.9 23.7 26.7 33.2 39.3 Cv 0.359 0.377 0.385 0.409 0.449 0.478 Cs 1.120 1.272 1.314 1.486 1.577 1.698

3.3.2.3 Raspoložive količine vode za navodnjavanje

Imajući u vidu napred iznete zaključke i konstatacije u pogledu intenziteta, trajanja i vremena pojave sušnih perioda, očigledna je potreba da se preciznije sagledaju mogućnosti navodnjavanja u vegetacionoj sezoni. U tom smislu su obrađeni pokazatelji koji definišu režim malih voda verovatnoća pojave 80 i 95%. Analizirane su osnovne hidrološke karakteristike neophodne za sagledavanje ukupno raspoloživih količina površinskih voda, njihov prostorni i vremenski raspored, i definisane su merodavne veličine ekstremnih proticaja sa stanovišta zadovoljenja potreba različitih korisnika.

Male vode su karakteristika vodnog režima koja ukazuje na ograničenja u korišćenju vodotoka, posebno imajući u vidu zaštitu kvaliteta rečnog toka. Ograničenja u korišćenju dostupnih voda iz Velike Morave mogu se svrstati u dve grupe:

ograničavajući uslov minimalni garantovani proticaj – proticaj koji se nizvodno od vodozahvata mora obezbediti u vodotoku;

ograničavajući uslov vodosnabdevanje – stanovništvo predstavlja prioritetnu grupu korisnika; zahvatanje iz površinskih vodotoka može se reflektovati na nivoe i količinu podzemnih voda, na čijoj upotrebi je bazirana većina sistema za vodosnabdevanje.

Zakon o vodama (Sl. glasnik br. 30/10) definiše minimalni održivi protok kao „protok koji se nizvodno od vodozahvata mora obezbediti u vodotoku za opstanak i razvoj nizvodnih biocenoza i zadovoljavanje potreba nizvodnih korisnika“. Iako propust u obezbeđivanju minimalnog održivog protoka Qmo spada u privredni prestup, Zakonom o vodama nije propisan način njegovog



19

određivanja, niti Zakon upućuje na pravilnik, uredbu ili metodologiju kojima bi proračun vrednosti ovog protoka bio definisan. Ne postoji ni sveobuhvatan registar (na nivou Republike) koji bi pružio uvid u lokaciju postojećih korisnika duž vodotoka i njihove potrebe.

Količina vode u vodotoku je u bliskoj vezi sa brojnim fizičkim parametarima. Važniji parametri na koje vodnost vodotoka direktno utiče su:

− temperatura vode, − brzina tečenja, − vodostaj, − okvašeni obim rečnog korita, − sposobnost toka za samoprečišćavanje, − pronos hranljivih materija, − nivo podzemnih voda u zaleđu, i dr.

Kao što se može zaključiti, od ovih parametara zavisi pogodnost staništa (stalnog ili privremenog), ishrana, razmnožavanje i rast biljnih i životinjskih vrsta u akvatičnoj sredini i u njenoj neposrednoj blizini. Na smanjenje dotoka i nivoa vode posebno su osetljiva močvarna područja, inundacije duž reka i zone mrestilišta. Cilj analize prikazane u nastavku je da se odredi minimalni održivi proticaj Qmo kojim se garantuje da ljudske aktivnosti vezane za korišćenje voda iz vodotoka neće narušiti prethodno uspostavljenu prirodnu ravnotežu.

Za određivanje proticaja Qmo korišćeni su srednji mesečni proticaji koji se prevazilaze u 95% slučajeva ( , gde indeks i označava redni broj meseca u vegetacionoj sezoni) i to na bazi Log-Pearson III raspodele verovatnoće. Ova raspodela je pokazala zadovoljavajuću saglasnost između empirijske i teorijske funkcije na razmatranoj vodomernoj stanici. Proračun je sproveden za svaki mesec unutar vegetacione sezone pojedinačno, zbog specifičnosti potreba biosfere za vodom, na nizovima osmotrenih podataka maksimalnih dostupnih dužina.

Tabela 15. Karakteristične vrednosti verovatnoće pojave p=95%

IV V VI VII VIII IX

[m3/s] 151,9 116,5 92,3 53,8 39,7 37,3

Zatim su za svaki mesec vegetacione sezone određeni i proticaji , koji se javljaju sa verovatnoćom p=80% (u proseku svake pete godine). Srednje mesečne vrednosti osmotrenih i statistički obrađenih proticaja za karakteristične mesece juli i avgust prikazuje Slika 15.

Slika 15. Analiza dostupnih voda u V. Moravi (u m3/s) – jul (levo) i avgust (desno)



20

Raspon proticaja između vrednosti navedenih verovatnoća pojave određuje se kao količina vode dostupna za zadovoljenje različitih potreba, predstavljenih različitim grupama korisnika: vodosnabdevanje stanovništva, navodnjavanje i ostala potrebe (industrija i ostala privreda). Usvojeno je sledeće:

zahvatanje za podmirenje potreba stanovništva i industrije već se odrazilo na osmotrene proticaje, te nije potrebno dodatno sagledavanje;

evidentan je pad broja stanovnika - većina postojećih sistema za vodosnabdevanje se u ovom trenutku može smatrati predimenzionisanim i dovoljnog kapaciteta za naredni period;

stanje vodovodne mreže je nezadovoljavajuće, jer su gubici sistema za vodosnabdevanje u proseku 30-40% - rešavanje ovog problema ostaviće dodatne količine za ostale potrebe;

imajući u vidu smanjenje obima industrijske proizvodnje, zatvaranje većeg broja fabrika i potrebu za racionalnijom potrošnjom vodnih resursa u proizvodnji (usvajanje čistijih tehnologija za koje su potrebne manje količine voda), može se očekivati da potrebe industrije u narednom periodu neće ispoljiti intenzivan porast.

Ipak, zbog neizvesnosti koja se pre svega ogleda u nepoznatoj trenutnoj i budućoj tražnji za vodom, usvojeno je da količine predviđene za navodnjavanje Qn mogu dostići polovinu dostupnih voda:

(2)

Zahvatanje do jedne polovine dostupnih voda ostavlja dovoljno rezerve u vodotoku, koje se mogu aktivirati ukoliko nastupe prirodno-društvene okolnosti bitno različite od onih koje su u ovom dokumentu sagledane:

• značajno odstupanje od proticaja evidentiranih u prethodnom periodu, uslovljeno, pre svega, klimatskim promenama,

• značajno povećanje broja stanovnika, koje bi, kao posledicu, imalo dodatno zahvatanje za vodosnabdevanje,

• intenzivan razvoj industrije, i dr.

Analiza sadašnjih društvenih i privrednih prilika, čini malo verovatnim odstupanje od prikazanog scenarija.

Slika 16. Šematski prikaz sliva Velike Morave



21

Velika Morava, druga po veličini desna pritoka Dunava, nastaje spajanjem Južne (površina sliva 15.696 km2) i Zapadne Morave (površina sliva 15.754 km2). Nizvodno od sastava slivna površina V. Morave je 6.756 km2. Ukupno posmatrano, prosečnom izdašnošću sliva Velike Morave iznosi 6,27 L/s/km2 (VS Ljubičevski most).

Za prikaz dostupnih voda unutar vegetacionog perioda (Tabela 16) je korišćen pristup od ušća ka izvoru – prvo su prikazane maksimalne količine voda koje se mogu uzeti za navodnjavanje na najnizvodnijoj hidrološkoj stanici. Ta količina voda se može iskoristiti za navodnjavanje površina u celom slivu analiziranog vodotoka. Formiranjem razlika proticaja na susednim vodomernim stanicama, mogu se odrediti količine dostupne na pojedinim sekcijama.

Tabela 16. Količine vode dostupne za navodnjavanje u slivu Velike, Zapadne i Južne Morava

Reka Vodomerna

stanica (Q80% - Q95%)/2 [m3/s]

IV V VI VII VIII IX Vel. Morava LJ. most 46,280 33,787 22,553 15,580 7,451 6,862

Jasenica Sm. Palanka 0,259 0,184 0,153 0,074 0,051 0,052 Kubršnica Sm. Palanka 0,170 0,108 0,119 0,053 0,038 0,075 Lepenica Batočina 0,117 0,093

Vel. Morava Bagrdan 42,776 28,403 22,349 13,076 6,314 6,188 Vel. Morava Ćuprija 40,208 32,162 22,951 15,453 5,349 5,174 Vel. Morava Varvarin 41,486 27,500 20,972 12,203 5,698 6,054 Z. Morava Jasika 18,748 13,507 9,893 5,904 3,623 3,473 J. Morava Mojsinje 19,836 13,577 8,509 4,920 2,810 2,036

Prema korišćenoj metodi, u slivu Velike Morave, u mesecima koji su kritični sa stanovišta nedostatka zemljišne vlage mogu se zadovoljiti potrebe za vodom na oko 31.000 ha u julu, odnosno 14.900 ha u avgustu mesecu. Ako pomenutu metodu primenimo na teritoriju koju u širem hidrografskom smislu reprezentuju granični profili Ljubičevski most i Bagrdan, onda su za navodnjavanje u kritičnim mesecima na raspolaganju sledeće količine vode:

− juli Q = 15,580 - 13,076 = 2,504 m3/s F = 5.000 ha − avgust Q = 7,451 - 6,314 = 1,137 m3/s F = 2.260 ha

Prevedno na opštinske granice, dostupne količine vode treba srazmerno da dele opštine koje se nalaze na tom prostoru, pre svih opštine Velika Plana (leva obala) i Žabari (desna obala). Podaci prikazani u prethodnoj tabeli ukazuju na izazitu neravnomernost raspoloživih količina vode po prostoru i vremenu. Ipak, ono što je generalni zaključak kada je navodnjavanje u pitanju je da Velika Morava sa pritokama spada u najmanje bogate domaće vodotoke.

3.3.3 Režim voda malih tokova

Sa brda šumadijskog dela opštine se sliva veliki broj brdskih potoka, koji se, direktno ili putem izgrađenih kanala ulivaju u glavne recipijente, Veliku Moravu ili Jasenicu.

Slivu Velike Morave pripadaju Jasenica, Rača i Grabovački potok. Izvestan broj manjih vodotoka se uliva u obodne kanale koji se ulivaju u Jasenicu. U manje vodotoke na teritoriji opštine Velika Plana spadaju Golobački i Krnjevački potok. Ovi vodotoci su često u letnjem periodu bez vode, dok u kišnom periodu zbog neuređenosti korita i otežanog oticaja dolazi do poplava, tako da poljoprivredna proizvodnja trpi velike štete. Potok Svračina povremeno ugrožava Lozovik, kroz koji protiče, dok Golobački potok ugrožava prugu Velika Plana - Mala Krsna.

Režim unutrašnjih vodotoka je na nekim delovima opštine izmenjen izgradnjom kanalske mreže i kao i nekoliko registrovanih malih akumulacija (na Kudreču, Lukaru i Grabovačkom potoku).



22

Navedene akumulacije predstavljaju antropogeni činilac od uticaja na stanje slivova i režim voda. Njihova prevashodna uloga je zaštita od štetnog dejstva voda.

Hidrološka izučenost unutrašnjih vodotoka je dosta skromna. Bazne podloge (hidrološko-meteorološka i psamološka osmatranja) ne postoje, a one su u suštini osnov svih hidroloških analiza i proračuna. Meteorološke pojave, koje karakterišu klimu područja, osmatraju se na meteorološkoj stanici Smederevska Palanka. S druge strane, na tretiranom području ne postoje vodomerne stanice na manjim vodotocima, na kojima se dugoročno i sistematski prati oticanje vode i psamološki režim.

U odsustvu sistematskih osmatranja proticaja i nivoa vode na malim vodotocima, koji su od značaja za dalje analize tome, ocena njihovog hidrološkog režima izvršena je uglavnom empirijskim putem, uz maksimalno korišćenje poznavanja klimatskih, geomorfoloških, hidrogeoloških, pedoloških i drugih osobina područja. Na bazi tih podataka, može se odabrati pouzdan period za prikazivanje bilansa površinskih voda. Međutim, da bi se došlo do podataka o površinskom oticanju, moraju se koristiti iskustva sa susednih slivova sličnih karakteristika, za koje se raspolaže podacima o proticajima vode. Iz svih napred navedenih razloga, za konkretne proračune i određivanja karakterističnih proticaja vode, korišćene su metode parametarske hidrologije - metoda preslikavanja sa analognih slivova.

3.3.3.1 Izbor profila buduće akumulacije za prikaz bilansa površinskih voda

Dalje hidrološke analize su izvršene samo za vodotoke za koje je pretpostavljeno da mogu imati značajniju ulogu u zaštiti od štetnog dejstva voda, kao i korišćenja tako akumuliranih voda za potrebe navodnjavanja. Na Prilogu 7 prikazani su glavni tokovi za koje su određivani karakteristični proticaji vode.

Na osnovu analize planskih dokumenata i odgovarajuće topografske analize, izvršen je izbor profila za buduće akumulacije. Za tako izabrane tokove i profile izvršena je hidrološka analiza, koja treba da pruži sliku o vodnom potencijalu izabranog slivnog područja. Bilans površinskih voda iskazan je po slivnim područjima (tokovima), a u tabeli prikazani su tokovi, odnosno slivovi za koje su računati karakteristični proticaji vode (Tabela 17). U istoj tabeli prikazani su i osnovni parametri koji se koriste u proračunima za pojedine odabrane profile.

Tabela 17. Osnovne karakteristike glavnih tokova Redni broj

Vodotok Profil F (km2)

Z (mnm)

P (mm)

1 Gibavica Profil 1 9,46 180 645.5 2 Rečica Profil 2 2,15 185 645.5 3 Bukovački potok Profil 3 14,07 202 645.5 4 Široki potok Profil 4 23,25 645.5

3.3.3.2 Proticaji vode

Za sve slivove/tokove, sračunate su prosečne vrednosti proticaja vode tako što je primenjena metoda preslikavanja sa analognih slivova za koje se raspolagalo odgovarajućim podacima o proticajima vode za navedeni period i koji su dobijeni na bazi hidrometrijski osmatranja i merenja. Slivovi Jadra do vodomerne stanice "Lešnica", Tamnave do vodomerne stanice "Koceljeva" i Uba do vodomerne stanice "Ub" su odabrani, jer su najbolje odgovarali predmetnim tokovima i profilima.

Za određivanje vrednosti višegodišnjih prosečnih proticaja korišćena je formula oblika:

Q FF

ZZ

PP

Qrr

a

r

a

r

aa= ⋅ ⋅ ⋅ (3)



23

u kojoj su: F - površina sliva; Z - srednja nadmorska visina sliva; P - prosečne padavine na slivu; Q - srednji višegodišnji proticaji vode; r - oznaka sliva za koji se računa proticaj vode; a - oznaka za sliv analog (izučeni sliv).

Tabela 18 prikazuje osnovne karakteristike slivova analoga.

Tabela 18. Osnovne karakteristike analognih slivova

Vodotok Profil Fa

(km2) Za

(mnm) Pa

(mm) Qa

(m3/s) Jadar VS "Lešnica" 959 307 920 8,20 Tamnava VS "Koceljeva" 209 240 800 1,30 Ub VS "Ub" 214 200 780 1,10

Koristeći formulu (3) i parametre iz tabela 17 i 18 određene su višegodišnje prosečne vrednosti proticaja vode za sve analizirane vodotoke na profilima potencijalnih akumulacija. Po istoj metodologiji, uz pretpostavku da su odnosi mesečnih i godišnjih proticaja izabranih vodotoka isti kao i za slivove analoge, određeni su srednje mesečni proticaji za izabrani period.

Tabela 19. Srednje mesečni i godišnji proticaji vodotoka na profilima akumulacija (m3/s) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Qsr

Gibavica 0,041 0,054 0,058 0,053 0,047 0,030 0,017 0,009 0,007 0,013 0,030 0,045 0,034Rečica 0,010 0,013 0,013 0,012 0,011 0,007 0,004 0,002 0,002 0,003 0,007 0,011 0,008Bukovački potok 0,069 0,090 0,096 0,088 0,078 0,050 0,029 0,015 0,012 0,021 0,050 0,075 0,056

Široki potok 0,118 0,156 0,166 0,152 0,135 0,087 0,050 0,026 0,020 0,036 0,086 0,130 0,097

Vanvegetacioni period je vodniji od vegetacionog za 70%. Najvodnija sezona je od februara do maja meseca, a najsušniji od jula do oktobra. Mesec mart je najvodniji, a septembar najsušniji.

Kada se posmatraju ukupne analize i proračuni koji su urađeni u okviru izveštaja može se konstatovati da je veliki procenat rezultata dobijen parametarski i preslikavanjem sa sliva na sliv, sa toka na tok i sa profila na profil. To je rađeno iz razloga što se nije raspolagalo konkretnim merenjima na profilima tokova koji su bili od interesa. Dobijeni rezultati su korektni za nivo predmetne studije, i oni su iskorišćeni za dalje dimenzionisanje potencijalnih akumulacija (MOGUĆNOSTI RAZVOJA NAVODNJAVANJA) i ocenu mogućnosti korišćenja akumulacija za zadržavanje poplavnih talasa (zaštitia od štetnog dejstva voda) i navodnjavanje okolnih poljoprivrednih površina (korišćenje voda).

Za više nivoe projektovanja moraju se organizovati odgovarajući istražni radovi. Potrebno je formiranje hidrometrijskog profila za sistematsko praćenje nivoa vode i hidrometrijska merenja proticaja vode na tokovima koji su od interesa i profilima akumulacija-pregrada.

3.4 Hidrogeološke karakteristike

Za potrebe predmetne projektno-tehničke dokumentacije, izvršena je analiza geoloških i hidrogeoloških karakteristika područja. Prvi korak podrazumeva analizu i sintezu raspoložive fondovske dokumentacije o rezultatima postojećih istraživanja. Svrha izrade ove hidrogeološke analize je definisanje hidrogeoloških karakteristika područja, odnosno sagledavanje postojećeg režima, uslova i mogućnosti zahvatanja podzemnih voda, postupkom sintetizacije raspoložive dokumentacije.



24

3.4.1 Opšte geološke karakteristike

Područje opštine je u geološkom pogledu relativno homogeno. Zastupljene su pretežno sedimentne stene, na višim terenima kao neogeni jezerski sedimenti, a u dolini aluvijalni sedimenti, nastali akumulativnim radom Velike Morave (Prilog 2).

Neogeni sedimenti čine najveći deo terena opštine. Obuhvataju širok brdksi prostor u zaleđu Velike Plane i Kolara, raščlanjen brojnim kratkim pritokama Velike Morave i razdvojen širom dolinom Jasenice.

Razvijeni su donji, srednji i gornji miocen i donji pliocen. Donji miocen je slatkovodno jezerski. U sastav jezerskih sedimenata ulaze glinoviti laporci, ugljevite i laporovite gline. Znatno veće rasprostranjenje imaju južno prema Lapovu, gde imaju i ugljene slojeve. Srednji miocen je marinskog razvića, a leži preko starijih formacija. U litostratigrafskom pogledu niži glinovito-peskoviti delovi sadrže i tamne slojeve uglja. Neogene sedimente uglavnom čine pesak i glina, a na pojedinim mestima ima i tercijarnih krečnjaka. Ni na jednom mestu ti krečnjaci ne izbijaju na površinu.

Neogeni sedimenti utvrđeni su na prostoru zapadno od Velike Morave. Veliki deo terena zauzimaju kvartarne tvorevine, a u okviru njih su konstatovani sedimenti pleistocenske starosti. Šire posmatrano, istraživani deo pripada zapadnom Karpatskom predgorju i moravsko-banatskom basenu, koji je bio zahvaćen alpskim tektonskim procesom.

U okviru široke i prostrane doline Velike Morave i njenih pritoka, najznačajnije rasprostranjenje imaju aluvijalne naslage, koje u litološkom pogledu čine: šljunkovi, peskovi, alevriti i gline. Od ovih sedimenata su izgrađene i aluvijalne rečne terase. Na osnovu analiza granulometrijskog sastava uzoraka uzetih iz istražnih bušotina, kao i opitnih bunara, može se zaključiti da u osnovi preovlađuju šljunkoviti i srednjezrni peskoviti sedimenti, čija je poroznost od 26 do 36%. Debljina ovih sedimenata je promenljiva, a najčešće iznosi od 6 do 8 m. Preko njih leže naslage izgrađene od alevritskih sedimenata (prašinaste gline, prašinasti peskovi i prašine), a u zonama mrtvaja od muljevitih glina. Njihova debljina najčešće iznosi od 2 do 5 m. Ispod aluvijalnih naslaga javljaju se već pomenuti nepropusni sedimenti, uglavnom pliocenske peskovite gline i gline.

3.4.2 Opšte hidrogeološke karakteristike

Na svojoj dužini od preko 120 km, i sa prosečnom širinom od 10 km, aluvion reke Velike Morave bio je predlog istraživanja na više lokalnosti. Da bi se dobila slika o hidrogeološkim uslovima ove važne vodonosne sredine, prikazaće se najbolje proučeni sektori aluvijalne ravni Velike Morave.

Prirodne karakteristike podzemnih voda na području opštine Velika Plana uslovljene su položajem teritorije u odnosu na reku Veliku Moravu i njene pritoke Jasenicu i Raču, koje u najvećoj meri definišu režim podzemnih voda. Količina vode koja protiče Velikom Moravom i rezerve podzemnih voda u aluvionu Velike Morave i Jasenice predstavljaju značajan resurs.

Aluvion Velike Morave. U priobalju Velike Morave, prisutna je stalna erozija i odroni obale, kao i taloženje nanosa, što je dodatno izraženo neadekvatnom eksploatacijom šljunka i peska iz samog vodotoka Velike Morave. Na pojedinim lokacijama uz korito Velike Morave, kao posledica meandriranja reke i erodovanja materijala, šljunkovito-peskoviti sloj izbija na površinu terena. Samim tim se i aluvion Velike Morave razlikuje po profilima reke.

U okviru područja Moravsko-Resavske doline, na teritoriji opštine Velika Plana (Slika 17) za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih površina, u hidrogeološkom smislu su karakteristična 3 reona aluviona Velike Morave:

1. Trnovče-Lozovik: povlata je izgrađena od alevrolitskih sedimenata debljine 1-3 m, sa koeficijentima filtracije (Kf) od 10-4-10-6 cm/s; vodonosne aluvijalne šljunkovito-peskovite naslage su generalno debljine od 8-10 m, sa koeficijentima filtracije vodonosnog sloja (Kf) od 10-1-10-2 cm/s; dok je vodonepropusna podina sačinjena od neogene gline (Slika 18, Slika 19);



25

Slika 17. Izdvojeni hidrogeološki reoni aluviona Moravsko-Reasavske doline



26

Slika 18. Hidrogeološki profil aluviona Velike Morave u zoni izvorišta Trnovče

2. Velika Plana: povlata je izgrađena od alevrolitskih slabovodopropusnih sedimenata (humus, prašinaste gline i peskovi) debljine od 3-5 m, sa koeficijentima filtracije (Kf) od 10-6-10-7 cm/s; vodonosne naslage čini peskoviti šljunak debljine od 4,5-8,0 m, sa koeficijentima filtracije (Kf) od 10-1-10-2 cm/s, a vodonepropusnu podinu neogene gline, Kf < 10-6 cm/s;

3. Svilajnac: povlata je izgrađena od alevrolitskih sedimenata (peskovite i glinovite prašine) debljine od 4-6 m, sa koeficijentima filtracije (Kf) od 10-3-10-7 cm/s; vodonosne šljunkovito-peskovite naslage su debljine od oko 2-5 m, sa koeficijentima filtracije od 10-1-10-3 cm/s, dok vodonepropusnu podinu čine pliocenske gline, sa Kf < 10-5 cm/s.

Za potrebe određivanja hidrogeološke potencijalnosti i bilansa voda, u zoni istražnog područja (leva obala Velike Morave), postoje obimna geološka i hidrogeološka istraživanja: bušenje plitkih i dubokih pijezometara, izgradnja drenažnih, eksploatacionih i kopanih bunara, osmatranja režima podzemnih voda na odabranim objektima, ispitivanje kvaliteta podzemnih voda, itd.

Aluvijalna izdan, formirana u okviru peskovito-šljunkovitih naslaga, se po svojim hidrogeološkim karakteristikama svrstava u izdani zbijenog tipa (Slika 20). Po svom morfološkom položaju šljunkovita sredina predstavlja jednu otvorenu hidrogeološku strukturu, u kojoj se vrši intenzivna vodozamena. Rezerve podzemnih voda, koje se formiraju u aluvijalnim naslagama tokom godine, se neprekidno obnavljaju i one su više dinamičkog nego statičkog karaktera.

Prihranjivanje izdani se vrši putem padavina, zatim infiltracijom površinske vode iz toka Velike Morave (u periodu visokih voda - periodu povodnja), i doticanjem podzemnih voda sa obodnog neogenog dela terena.

Pražnjenje izdani se vrši prirodnim i veštačkim putem. Pražnjenje izdani prirodnim putem ostvaruje se preko ostvarene hidrauličke veze reka-izdan u periodu visokih nivoa podzemnih voda, a minimalnih proticaja Velike Morave (zima-leto), i evapotranspiracijom sa slobodne



27

vodene površine, imajući u vidu da je ovaj deo moravske doline bogat vegetacionim pokrivačem. Veštačkim putem preko plitkih kopanih bunara u okviru individualnih gazdinstava ili sa bušenim bunarima formiranih izvorišta iz kojih se eksploatiše podzemna voda za vodosnabdevanje okolnih gradova i naselja (izvorišta "Trnovče", "Livade", "Miloševac", itd). Prema podacima iz 2009. godine, iz aluviona Velike Morave se zahvata oko 1200 L/s za javno vodosnabdevanje i oko 300 L/s za individualne korisnike. Bunarima se zahvataju podzemne vode sa dubine do 20 m. Treba istaći da je bagerovanjem šljunkovitog i peskovitog materijala iz rečnog korita pre svega došlo do njegovog produbljavanja za 3-4 m, što se odrazilo i na brže pražnjenje aluvijalne sredine, odnosno dovelo do promena u hidrauličkim odnosima podzemnih voda i reke (većeg ili manjeg smanjenja izdašnosti izvorišta). Ranije eksploatacione rezerve niza izvorišta "Livade -Miloševac" ocenjene su na 830 L/s.

U okviru područja predviđenog za navodnjavanje poljoprivrednih površina (leva obala Velike Morave), nalaze se sledeća izvorišta:

1. "Livade", istočno od grada Velika Plana i južno od ušća Jasenice u Veliku Moravu: kapacitet izvorišta je oko 150 L/s (koristi se oko 110 L/s). Sačinjeno je od 14 bunara izbušenih po obodu aluviona, prosečne dubine od 18-22 m, na udaljenju od Morave oko 2,5 km; i niza objekata upravnih na rečni tok bunara, sa kapacitetima izvorišta od oko 110 L/s;

2. "Trnovče", u ataru naselja Trnovče (Slika 19), istraženog kapaciteta oko 115 L/s (oko 45 L/s za potrebe Velike Plane i oko 70 L/s za potrebe Smederevske Palanke). Sačinjeno je od ukupno 9 bunara, prosečne dubine od 15-17 m;

Slika 19. Dispozicija bunara na izvorištu Trnovče

3. Potencijalno izvorište "Miloševac", između istoimenog sela i velikog rečnog meandra, planirano je za vodosnabdevanje Smederevske Palanke i Velike Plane. Na osnovu prethodnih istraživanja, utvrđeno je da je aluvijalna vodonosna sredina ovde vrlo perspektivna. Debljina aluviona je od 12-13 m, od kojih je oko 6 m povlatni slabijepropusni sloj, a vodonosni šljunkoviti od oko 6-12 m (Slika 20).



28

Slika 20. Hidrogeološki profil aluviona Velike Morave u predelu sela Miloševac (oznake na slici: 1 –

slabopropusna povalata; 2 – peskoviti šljunkovi; 3 – gline neogena)

Na brdskom području opštine, na preseku vodonosnih slojeva sa površinom terena, javljaju se pojedinačni izvori (Točak, Pokajnica, Hajdučka česma, Jasenovčić, Crkveni potok, izvor u centru Rakinca, izvor kod stare crkve u Krnjevu i dr.). Neki od izvora su kaptirani, ali je veći broj zapušten i van upotrebe. Izvori nemaju ključnu ulogu za vodosnabdevanje stanovništva, jer su potrebe za vodom znatno veće od njihovog kapaciteta.

Prikaz svih izvorišta podzemnih u okviru aluviona Velike Morave, preko Mlave, pa sve do aluviona Dunava, formiranih za potrebe vodosnabdevanja okolnih gradova i naselja, prikazani su na hidrogeološkoj karti terena (Slika 21).

Režim podzemnih voda na ovom području nije dovoljno ispitan. U poslednjoj deceniji XX veka došlo je do opadanja nivoa Velike Morave usled klimatskih promena, regulacije reke, regresivne erozije korita, koje je posledica i zahvatanja šljunka iz korita reke. To je uslovilo i spuštanje nivoa podzemnih voda, čime se izdan pod pritiskom pretvorila u izdan sa slobodnim nivoom.

Poznato je da hemijski sastav, odnosno kvalitet podzemnih voda, zavisi od geološke građe terena šireg slivnog područja, stepena vodozamene i veze na relaciji reka-izdan, brzine kretanja podzemne vode kroz poroznu sredinu, kao i antropogenog faktora. U zonama izvorišta, kvalitet podzemne vode se razlikuje, kao i kod same reke Velike Morave, po karakterističnim profilima. Na lokaciji Lozovik-Trnovče ne postoji sistematsko praćenje kvaliteta voda, dok su hemijske analize obavljenje samo u fazama istraživanja izvorišta. Tada je konstatovano prisustvo povećanog sadržaja gvožđa i mangana, dok su u pojedinim uzorcima registrovani amonijak i nitrati, koji potiču od veštačkih đubriva pri obradi zemlje u okviru aluvijalne ravni. Na lokaciji izvorišta Livade sistematski se prati kvalitet podzemnih voda. Ove vode su bakteriološki i u fizičko-hemijskom smislu ispravne, osim nešto povišenih vrednosti nitrata. Povišene koncentracije nitrata u podzemnim vodama aluviona Velike Morave su generalna karakteristika i javljaju se kao posledica đubrenja poljoprivrednih površina (visok stepen antropogenog faktora).

Aluvion Jasenice i Kubršnice. Prilikom analize vodnih resursa za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih površina Moravsko-Resavske doline, u zoni Velike Plane, poželjno je pored aluviona Velike Morave dati i generalnu ocenu hidrogeoloških karakteristika aluviona njenih pritoka (Jasenica i Kubršnica).

Aluvion Jasenice i Kubršnice je u manjem obimu hidrogeološki istražen za potrebe vodosnabdevanja Topole na tri lokaliteta: južno od sela Žabari, južno od Oplenca i nizvodno od mosta na putu Kragujevac-Beograd. Nešto veća debljina aluviona (reda do 10 m) utvrđena je u trećoj od navedenih lokalnosti, ali je i ovde vodonosna sredina male debljine (oko 3 m) i male izdašnosti.

Daleko većim stepenom istraženosti odlikuje se okolina Smederevske Palanke, gde su istraživanja vršena kako za rešavanje pitanja vodosnabdevanja grada, tako i u cilju utvrđivanja mogućnosti eksploatacije kisele vode.



29

Slika 21. Pregledna hidrogeološka karta aluviona Velike Morave sa lokacijama formiranih izvorišta podzemnih voda za potrebe vodosnabdevanja okolnih gradova i naselja

Da bi se odredilo područje izvorišta Smederevske Palanke, detaljno je istraženo međurečje Jasenice i Kubršnice. Utvrđeno je da debljina aluviona varira od 10-25 m i da podinu predstavljaju šljunkoviti peskovi neogene starosti. Zbog hidrauličke povezanosti šljunkova aluviona i šljunkovitih peskova neogena, debljina vodonosne sredine može da iznosi i preko 14 m. Glavno prihranjivanje podzemnih voda odvija se od strane rečnog toka, delom iz neogene subarteske izdani, a neznatno infiltracijom padavina. Ograničavajući faktor za obnavljanje rezervi podzemnih voda predstavlja mali proticaj Jasenice tokom avgusta i septembra (npr. u avgustu 1964. svega 140 L/s).

Crpenjem istražno-eksploatacionih bunara, međutim, dobijeni su u predelu izvorišta Rudine dobri rezultati. Bunar B-1, u drugoj polovini septembra 1964. godine imao je kapacitet 26,91 L/s, uz

I – Osnovna (aluvijalna) vodonosna sredina

II – Kompleks propusnih i nepropusnih sredina neogena

III – Nepropusne čvrste stene ● – Izvorište: 1 – Brzan 2 – Lug – Gorevina 3 – Livade 4 – Žabare 5 – Trnovče 6 – Meminac 7 – Ključ 8 – Radinac 9 - Šalinac



30

depresiju od 6,45 m. Bunar B-2, na udaljenju od reke oko 120 m, imao je kapacitet 18,82 L/s, sa depresijom od 6,66 m. Najbolji rezultati postignuti su za niz bunara na udaljenju 70 m od reke i na međusobnom rastojanju bunara od 300 m (prosečna izdašnost bunara izvorišta "Rudine" je 16 L/s, a ukupne eksploatacione rezerve su 90-100 L/s).

U predelu Kiseljaka postignuti su daleko slabiji rezultati. Debljina vodonosne sredine je od 3-10 m, a kapacitet bunara reda veličine 2 L/s.

Analizom postojeće fondovske dokumentacije i nakon rekognosciranja terena u zoni Moravsko-Resavske doline-Velika Plana, za potrebe izrade Generalnog Projekta potrebno je sagledati trenutno stanje i kvalitet rada hidrogeoloških objekata. Neophodno je, takođe, proceniti i dalje mogućnosti zahvatanja podzemnih voda iz aluviona Velike Morave, kako bi se definisalo varijantno rešenje (bušenje bunara u nizu blizu reke) za obezbeđenje potrebnih količina vode za navodnjavanje dela poljoprivrednih površina na teritoriji opštine Velika Plana.

Zaključak. Generalno sagledavanje geoloških i hidrogeoloških uslova dato u okviru ovog poglavlja, predstavlja osnovu za analizu potencijalnih izvora vode za navodnjavanje. S obzirom da je izdašnost ovih izvora mala u odnosu na potrebe poljoprivrede, i da se ove izdani koriste za vodosnabdevanje domaćinstava, korišćenje podzemnih voda kao potencijalnog izvora vode za navodnjavanje će se razmotriti sa posebnom pažnjom.

3.5 Bilans voda

Bilans voda treba da ukaže na potencijal vodnih resursa ili na nedostajuće količine vode za navodnjavanje. Za potrebe bilansiranja potrebno je poznavanje inputa (padavine, površinske vode, podzemne vode) i autputa (potrebe za vodom za navodnjavanje i potencijalne površine za navodnjavanje). U tom cilju je ovo poglavlje obrađeno u okviru MOGUĆNOSTI RAZVOJA NAVODNJAVANJA.

3.6 Zemljište

3.6.1 Klasifikacija i struktura zemljišnog pokrivača

Analiza zemljišnog pokrivača je izvršena za veći deo teritorije opštine (27.392 ha), izuzimajući gusto naseljeno i nebranjeno područje uz Veliku Moravu (7.151 ha). Zbog bolje preglednosti, analizirana površina obuhvata osim poljoprivrednog zemljišta i površine pod šumama, kao i neke delove teritorije na koje se u međuvremenu proširio građevinski reon. Strukturu zemljišnog pokrivača opštine Velika Plana čine zemljišta iz reda automorfnih i hidromorfnih zemljišta (Tabela 20). Prikaz prostornog rasporeda tipova zemljišta je dat u nastavku (Prilog 3).

3.6.1.1 Automorfna zemljišta

Zemljišta ovog reda su od izuzetnog značaja za poljoprivrednu proizvodnju i uglavnom imaju povoljne osobine sa aspekta navodnjavanja. Prekrivaju površinu od 16.269 ha, odnosno 59,4% od proučavane površine. Na proučavanom području su zastupljena zemljišta koja pripadaju sledećim klasama: nerazvijena, humusno-akumulativna i kambična zemljišta. Najzastupljeniji tip je gajnjača.

3.6.1.1.1 Nerazvijena zemljišta Koluvijalno (deluvijalno) zemljište koje pripada nerazvijenim zemljištima prekriva relativno malu površinu od 152 ha. Zastupljen je koluvijum u posmeđivanju, i to u severozapadnom delu šumadijske celine, na teritoriji KO Krnjevo, severozapadno od naselja Krnjevo, uz granicu opštine. Koluvijum je prisutan na površinama gde prestaje aluvijalna ravan, a strane okolnog terena su vrlo strme, kao što je to i ovde slučaj. Uslovi za njegov nastanak postoje na terenima karakterističnim po uznapredovalim erozionim procesima. Zastupljen je uglavnom u uskim pojasevima oko potoka i bujičnih vodotoka.



31

Tabela 20. Struktura zemljišnog pokrivača opštine Velika Plana

Sistematske jedinice Površina [ha]

Struktura [%]

AUTOMORFNA ZEMLJIŠTA

Nerazvijena zemljišta

1. Koluvijum, u posmeđivanju 152 0,6

Humusno-akumulativna zemljišta

2. Smonica, u posmeđivanju 1.740 6,4

Kambična zemljišta

3. Gajnjača 12.632 46,1

4. Gajnjača, u lesiviranju 1.745 6,4

HIDROMORFNA ZEMLJIŠTA

Nerazvijena zemljišta

5. Aluvijum, ilovasti i peskovito ilovasti 3.107 11,3

6. Aluvijum, glinoviti 712 2,6

7. Aluvijum, u posmeđivanju 1.854 6,8

Semiglejna zemljišta

8. Semiglej (smonica aluvijalna) 5.450 19,9

UKUPNO 27.392 100

Morfološke osobine deluvijalnih nanosa zavise od zemljišta s kojeg se materijal donosi. Karakterističan profil ovog tipa zemljišta je (A)-C. Moćnost deluvijalnih nanosa zavisi od nagiba terena. Deluvijalni nanosi su obično bezstrukturni ili nedovoljno izražene strukture. Ukoliko se formira struktura, ona je obično grudvasta i zrnasto-graškasta.

Fizičke osobine takođe zavise od zemljišta i supstrata od kojih nastaju. S obzirom da su na većim nadmorskim visinama zastupljene gajnjača tipična i gajnjača u lesiviranju, ovaj tip zemljišta nosi njihove osobine, koje će biti opisane u nastavku. Po mehaničkom sastavu su veoma heterogena i na malim rastojanjima, a tako i po dubini profila. U skladu sa mehaničkim sastavom su i druge fizičke osobine ovog zemljišta: vodopropusnost im je slabija, a vododrživost je dobra. Generalno gledano, ova zemljišta imaju dobre fizičke osobine. Hemijske osobine su prilično neujednačene.

Koluvijalna zemljišta se koriste za gajenje raznih poljoprivrednih kultura. Pored žita, na njima se gaje voće i vinova loza. Proizvodna sposobnost ovih zemljišta je u skladu sa njihovim fizičkim i hemijskim osobinama, odnosno može biti neujednačena. Proizvodna sposobnost najviše zavisi od mehaničkog sastava, dubine i slojevitosti. Takođe zavisi od kulture koja se gaji i od njenih potreba.

3.6.1.1.2 Humusno-akumulativna zemljišta Humusno-akumulativna zemljišta na proučavanom području su predstavljena samo smonicom (vertisol) u posmeđivanju. Ova klasa, odnosno tip zemljišta zauzima ukupno 1.740 ha, odnosno 6,4% od ukupne površine.

Površine pod smonicom izdvojene su na teritoriji KO Radovanje (najveće površine), KO Rakinac, i manje površine na teritoriji katastarskih opština Novo Selo, Staro Selo i Velika Plana. Uglavnom je zastupljena na većim nadmorskim visinama, i to je veliki deo površine na nadmorskim visinama preko 200 mnm, nа blаgo vаlovitim terenimа.

Karakterističan profil ovog podtipa smonice je Ah-(B)-C, i predstavlja prelaz od smonice ka gajnjači. Fizičke osobine smonice su uglavnom nepovoljne, i predstavljaju najveći nedostatak smonica. Uglavnom su teškog mehaničkog sastava, i pripadaju teškim glinušama. Sadržaj fizičke



32

gline u humusno-akumulacionom horizontu se kreće od 60-70%, dok je sadržaj koloidne gline u rasponu 40-50%. Ukupnа poroznost je relаtivno velikа, međutim sаdržаj mаkroporа je relаtivno nepovoljаn, odnosno nizаk, što utiče nа filtrаcione sposobnosti zemljištа, koje su sveukupno nešto lošije. Sadržaj makropora u podorničnom sloju je po pravilu veoma mali. Vodno-fizičke osobine su promenljive po dubini. Zbog nešto nepovoljnijih fizičkih osobina, većina smonica ima nepovoljan i vodno-vazdušni režim.

Za razliku od fizičkih osobina, smonice imaju povoljne hemijske osobine. Reаkcijа sredine u humusno akumulativnom horizontu se kreće od slаbo kisele do slabo alkalne. Podtip zastupljen na području je nešto siromašniji u bazama, humusu i biljnim asimilativima u odnosu na tipične. Zbog slabe mineralizacije organske materije, imaju nedovoljne količine azota u lakopristupačnoj formi, tako da dobro reaguju na primenu azotnih đubriva. Pokazuju nešto manju produktivnost u odnosu na tipičnu smonicu. Ipak, još uvek spada u naša najbolja poljoprivredna zemljišta. Pored njivskih kultura na ovom zemljištu se uspešno gaje koštičavo voće i vinova loza.

Za povećanje plodnosti smonica preporučuje se primena sledećih važnijih mera: duboko oranje (na dubini 30-40 cm), obrada pri povoljnom stanju vlažnosti zemljišta, đubrenje organskim i mineralnim đubrivima, dodavanje kreča (po potrebi) u cilju poboljšanja fizičko mehaničkih osobina, gajenje u plodoredu biljaka sa dubokim korenom (pogotovo leguminoza), i primena navodnjavanja.

3.6.1.1.3 Kambična zemljišta Kambična zemljišta zauzimaju polovinu proučavanog područja, odnosno 14.377 ha. Glavni predstavnik ove klase predstavlja gajnjača (eutrični kambisol). Dominantan uticaj na obrazovanje gajnjača imaju klima i vegetacija. Gajnjače su podložne degradaciji (acidifikaciji i ispiranju), pa su na području zastupljena 2 varijeteta, i to gajnjača tipična i gajnjača u lesiviranju.

Tipična gajnjača je rasprostranjena u većim kompleksima, kontinuirano, pa je zastupljena na 46% teritorije. Gajnjača u lesiviranju pokriva tek 6,4% teritorije. Gajnjača tipična je rasprostranjena na nadmorskim visinama većim od 100 mnm u južnom šumadijskom delu opštine, dok je u severnom delu ima i na nižim nadmorskim visinama, tako da zahvata dobar deo KO Lozovik i Miloševac, i to zapadne delove navedenih katastarskih opština. U severnoj šumadijskoj celini predstavlja dominantno zemljište. Gajnjača u lesiviranju je uglavnom zastupljena u vidu većih fleka u okviru gajnjače tipične. Površine pod gajnjačom su često pokrivene šumama.

Gajnjača. Tipična građa profila gajnjače je A-(B)-C. Za gajnjaču je tipičan izraziti pseudo-iluvijalni (B) horizont, koji nije obogaćen glinom na račun njene iluvijacije već pojačanim procesom argilogeneze. Humusno-akumulativni horizont gajnjače je tamno-smeđe do smeđe sive boje sa blagom rudom nijansom u donjem delu horizonta. Moćnost humusnog horizonta je uglavnom oko 40-50 cm, a tekstura od ilovače do glinovite ilovače. Odlika kambičnih zemljišta je razlika u teksturnom sastavu između humusnog i rudog horizonta, koji je težeg mehaničkog sastava zbog izražene argilogeneze, glinovito-ilovast ili glinovit. Kambični horizont se zbog toga razlikuje od humusno-akumulativnog po teksturi, propustljivosti, vodnim osobinama, udelu humusa i dr.

Humusno-akumulativni horizont uglavnom ima najpovoljnije vodne osobine. Mehaničke i vodno-fizičke osobine tipične gajnjače su promenljive kako po dubini profila, tako i prostorno, pa je raspon vrednosti koje ih karakterišu prilično širok. Površinski slojevi su u proseku srednje do dobre vodopropusnosti, porozni, malog do srednjeg kapaciteta za vodu, dok su dublji slojevi težeg mehaničkog sastava nešto manje vodopropustljivosti od površinskih, nešto porozniji i srednjeg do dobrog kapaciteta za vodu.

U površinskom sloju uglavnom nema karbonata, a u dubljim slojevima ih ili nema ili ih ima u manjim koncentracijama. Odsustvo karbonata je karakteristična osobina gajnjače. Reakcija sredine površinskog sloja je uglavnom slabo kisela do neutralna, mada može biti i kisela do jako kisela. Po dubini profila se kiselost neznatno menja, uglavnom je slabo kisela do neutralna. Tipične gajnjače su uglavnom srednje do dobro obezbeđene lakopristupačnim kalijumom u fiziološki aktivnom sloju zemljišta. Srednje su obezbeđene lakopristupačnim fosforom. Zemljište je slabo do jako humozno i dobro je obezbeđeno azotom.



33

Gajnjača u lesiviranju. Njeno nastajanje vezano je za područje ravnog reljefa i povećanu vlažnost. Već u prvim fazama lesiviranja se zapažaju promene u boji. Karakteristična ruda (braon) boja gajnjače dobija sivkastu nijansu. Istovremeno se menja i struktura, dok se po profilu zapažaju tragovi nagomilavanja isprane gline. Novi horizont Bt ima smeđu boju. U kasnijim fazama nastaje jasnija razlika između horizonata po boji, strukturi, hemijskim i vodno-fizičke osobine.

Profil gajnjače u lesiviranju teži da se jasno definišu horizonti kao A-El-Bt-C tip. Moćnost A horizonta varira, mada je najčešće između 20-40 cm. Boja je najčešće smeđa, ali sa izraženom sivom nijansom. Formira se eluvijalni horizont, odakle se ispiraju baze i jedinjenja gvožđa i aluminijuma, kao i humus, a zaostaju kvarcni pesak i prah, koji se prividno nagomilavaju. Procesi ispiranja zapažaju se i po rđastim flekama gvožđa, mrkim mrljama mangana i ortštajnu koji se mestimično pojavljuje.

Iluvijalni horizont Bt karakteriše nagomilavanje gline, baza, jedinjenja gvožđa i aluminijuma i humusa iz gornjeg dela profila, što utiče na promenu boje, hemijskih i fizičkih osobina. Boja prelazi iz smeđe u sivu usled pojave dvovalentnog gvožđa, a i povećanog sadržaja gline. Istovremeno se menja struktura. Zemljište je slabije propusno za vodu. Zbog narušenog vodno-vazdušnog režima u dubljim slojevima se javljaju čak anaerobni procesi.

Granulometrijski sastav eluvijalnog i iluvijalnog horizonta počinje da se razlikuje. Najizrazitija razlika između horizonata A i Bt je po sadržaju gline. Ova razlika uglavnom iznosi samo nekoliko procenata. Zavisno od intenziteta ispiranja gline, izraženije su i pomenute razlike.

Hemijske osobine su nešto nepovoljnije, uglavnom zbog kiselosti, koja je izrazitija u eluvijalnom horizontu. Odsustvo kreča i ispiranje kalcijuma iz adsorptivnog kompleksa dovodi do premeštanja bazičnih katjona. Humusni horizont postaje osiromašen bazama, pa su vrednosti stepena zasićenosti bazama uglavnom ispod 70%, dok je u iluvijalnom horizontu uglavnom preko 80%. Zbog povećane kiselosti, dolazi do povećane mobilnosti organskih i mineralnih koloida, kao i jedinjenja gvožđa i aluminijuma. Sadržaj humusa je uglavnom skroman (do 2,5%). Gajnjača u lesiviranju spada u zemljišta srednje bogata i bogata azotom, siromašna i srednje obezbeđena fosforom, i srednje do izuzetno bogata kalijumom.

Proizvodna sposobnost tipične gajnjače se u opštem slučaju najčešće ocenjuje kao osrednja. Pogodna je za gajenje gotovo svih kultura, žita, industrijskog i krmnog bilja, voća i vinove loze. Pogodnija je za gajenje ozimih nego jarih useva. Relativno dubok humusno-akumulativni horizont, visok sadržaj humusa, povoljna reakcija (neutralna do slabo kisele) i ilovast mehanički sastav čine ovo zemljište plodnim i pogodnim za poljoprivrednu proizvodnju. Pogodna je za gajenje koštičavog voća i vinove loze, koja na njoj daje ne samo visoke prinose već i izuzetan kvalitet plodova.

Gajnjače u lesiviranju spadaju u grupu slabije plodnih zemljišta, kada su pitanju njivski usevi, ali se uz malo truda mogu privesti u dobra njivska zemljišta. Kada je reč o gajenju vinove loze, i ovaj podtip je veoma pogodan za podizanje vinograda.

Gajnjača dobro reaguje na primenu agrotehničkih mera. Preporučuje se primena đubrenja organskim i mineralnim đubrivima, duboka obrada u cilju popravke fizičkih osobina, zaštita od erozije i primena navodnjavanja. Slabo erodirana zemljišta imaju zadovoljavajuće proizvodne sposobnosti, dok zemljišta koja su više erodirana imaju slab potencijal za biljnu proizvodnju. Osnovna mera za poboljšanje biljne proizvodnje su zaštita od erozije i prilagođavanje agrotehničkih mera uslovima reljefa.

3.6.1.2 Hidromorfna zemljišta

Hidromorfna zemljišta prekrivaju površinu od 11.123 ha, odnosno 40,6% od proučavane površine. Na proučavanom području su zastupljena zemljišta koja pripadaju klasi nerazvijenih i semiglejnih zemljišta. Obe klase su zastupljene u približno jednakom odnosu.



34

3.6.1.2.1 Nerazvijena hidromorfna zemljišta Aluvijalno zemljište (fluvisol) koje pripada nerazvijenim zemljištima prekriva površinu od približno 5.673 ha. Zastupljeni su aluvijum (sa varijetetima: ilovasti i peskovito ilovasti, i glinoviti), i aluvijum u posmeđivanju. Podzemna voda se javlja na dubini do 2 m, sa koje može kapilarnim penjanjem dospeti u zonu rizosfere tokom letnjih meseci i tako poboljšati snabdevanje biljakak vodom.

Aluvijalno zemljište Raspored aluvijuma po širini rečne doline je takav da se u priobalnoj zoni neposredno uz tok nalaze mahom peskoviti varijeteti, dok su sa udaljavanjenjem javljaju glinoviti. Od svih varijeteta fluvisola ilovasti i peskovito ilovasti su dominantni i zauzimaju 11% površine. Glinoviti varijeteti su tek na 2,6% teritorije. Karakterišu šire zaravni uz Veliku Moravu.

Zemljišni profili nisu homogeni, tj. najčešće je izražena slojevitost, tako da može da se izdvoji nekoliko proslojka peska ili peskovite ilovače. Tipičan profil fluvisola je (A)-C ili (A)-D. Broj i moćnost slojeva u profilu se razlikuje. S obzirom da su ovvo aluvijumi formirani u srednjem odnosno donjem toku reke V. Morave, moćnost zemljišta je znatna, odnosno moćnost pojedinih slojeva je oko 100 cm. Boja aluvijuma varira od sive do rude i crvene.

Po fizičkiom osobinama aluvijum predstavlja heterogeni tip zemljišta. Po mehaničkom sastavu su izražene razlike po lokaciji, kao što se na predmetnom području i izdvajaju osnovni varijeteti. Kod aluvijuma nije još došlo do formiranja strukture, tako da su vodno fižičke osobine zemljišta uslovljene njegovim mehaničkim sastavom. Peskovito ilovasti aluvijum ima mali poljski vodni kapacitet, oko 20%. Ova osobina utiče na brzo gubljenje vode, sušenje tokom leta, naglo menjaju temperaturu. Posledica može da bude „pregorevanje useva“ na njima. Ilovasti aluvijumi imaju zadovoljavajuće fizičke osobine. To su umereno vezana i za obradu laka zemljišta. Dobro upijaju vodu i ne gube je tako brzo kao peskovitiji varijeteti. Glinoviti aluvijumi imaju nepovoljne fizičke osobine. Imaju visok poljski vodni kapacitet, ali mali sadržaj krupnih pora, pa zato slabije propuštaju vodu u dublje slojeve i slabo su aerisani.

Aluvijum u posmeđivanju. Po prestanku plavljenja aluvijum postaje podloga za obrazovanje drugih tipova zemljišta. Tako je u centralnom delu opštine, iznad ušća Jasenice u Veliku Moravu, evolucija aluvijuma nastavila u pravcu posmeđivanja zemljišta. Ovaj podtip je nešto siromašniji u bazama, humusu i biljnim asimilativima. Međutim ovaj podtip ima i dalje zavidnu produktivnu sposobnost.

Proizvodna sposobnost aluvijuma je veoma neujednačena. U velikoj meri zavisi od mehaničkog sastava, kao i od dubine nivoa podzemne vode. Najveću plodnost pokazuju duboki ilovasti i praškasto glinoviti humozni aluvijumi, sa podzemnom vodom na dubini od 100-200 cm. Primenom duboke obrade može se uz relativno mala ulaganja jako povečati produktivna sposobnost aluvijalnih zemljišta kod kojih se po dubini profila smenjuju plići peskoviti i ilovasto glinoviti slojevi. Ovakvim mešanjem se dobija ornični sloj povoljnog i ujednačenog mehaničkog sastava.

3.6.1.2.2 Semiglejna zemljišta Livadsko zemljište (semiglej), odnosno „smonica aluvijalna“, prekriva površinu od približno 5.450 ha. Podzemna voda se javlja na dubini od 2 do 4 m. Semiglej se obrazuje u rečnim dolinama u uslovima gde je pojačano vlaženje zemljišta, ali nije tako dugotrajno da bi došlo do obrazovanja močvarnih zemljišta. Uglavnom su u centralnom delu rečne terase velikih vodotoka, u kome se uglavnom talože sitnije, praškaste i glinovite čestice. Na teritoriji opštine Velika Plana, veće površine pod semiglejom su na krajnjem severu na teritoriji KO Lozovik, zatim na dobrom delu opštine Donja Livadica (zapad), dolina Jasenice i značajni delovi KO Novo Selo i Markovac.

Tipična građa profila je A-CG. Dubina humusno-akumulativnog horizonta varira od 20 do 100 cm. Boja ovog horizonta varira od tamno sive do smeđe i crne. Struktura ovog horizonta je često neizražena usled pojave veće vlažnosti. Međutim, može biti orašasta i sitno-zrnasta struktura. Tekstura je glinovito-ilovasta. Humusno-akumulativni horizont je rastresit i većinom je umerene vlažnosti. Moćnost prelaznog AC horizonta (ukoliko ga ima) varira od 25-110 cm. Moćnost ovog horizonta upravno je srazmerna humusno-akumulativnm horizontu. Geološku podlogu čini lesoliki materijal ili rečni karbonatni pesak. Dubina nalaženja geološke podloge u saglasnosti je sa



35

debljinom samog zemljišta. Ovaj horizont je oglejan, a u njegovom gornjem delu se često nalaze nagomilanja kalcijum karbonata, u vidu krečnih konkrecija ili troskve.

S obzirom da su livadska zemljišta Šumadije i Pomoravlja determinisana kao "aluvijalna smonica", to već ukazuje na njihov mehanički sastav i vodno-fizičke osobine. Ova zemljišta pripadaju jako glinovitim beskarbonatnim zemljištima, koja imaju prilično nepovoljne kako vodno fizičke, tako i fizičko-mehaničke osobine. Pri jačem vlaženju ona se rasplinjuju i jako bubre, slabo su propusna za vodu, dok se pri sušenju jako skupljaju, te se u njima obrazuju vertikalne pukotine. Otuda i naziv "aluvijalna smonica".

Ova zemljišta pokazuju veoma povoljne hemijske osobine. Reakcija je neutralna do slabo kisela. Sadržaj humusa u orničnom sloju se kreće oko 4-5%, adsorbovanim bazama su dosta bogata. Uglavnom su bogata biljnim hranivima, i to ukupnim azotom i lako rastvorljivim kalijumom srednje ili dobro obezbeđena, dok su lakopristupačnim fosforom uglavnom slabo obezbeđena.

Podizanje raznih meliorativnih i drugih hidrotehničkih sistema može da pojača tendenciju u evoluciji ovih zemljišta u određenom pravcu, tako da je zadatak agrotehnike da jača procese černozemizacije livadskih zemljišta, a da spreči ili ublaži ostale, koji su sa aspekta produktivnosti nepovoljni. Livadska zemljišta se koriste za različite načine, a pretežno za gajenje žita, krmnog bilja, šećerne repe i povrća. Livade na ovim zemljištima daju velike količine visoko kvalitetne travne mase. Livadska zemljišta spadaju u naša najplodnija zemljišta, na prvom mestu zbog povoljnih hemijskih osobina i dobre obezbeđenosti biljnim hranivima, a na drugom upravo zbog visokog nivoa podzemne vode, koja u letnjim mesecima kapilarnim putem snabdeva biljke vodom.



36

4 DRUŠTVENO EKONOMSKI ČINIOCI

Predmet ovog poglavlja je sagledavanje sadašnjeg stanja i tendencija razvoja osnovnih društveno-ekonomskih činioca. Stanovništvo, privredne i infrastrukturne delatnosti su bitni društveno-ekonomski činioci planiranja korišćenja vode, zaštite voda i zaštite od voda. Na osnovu broja i prostornog rasporeda populacije, fizičkog obima proizvodnje, poljoprivrede i drugog utvrđuju se potrebe za vodom u posmatranim vremenskim periodima.

U skladu sa namenom ovog elaborata, korišćenjem zvaničnih statističkih podataka, dostupnih studija, prostornih i urbanističkih planova, vodoprivrednih osnova i drugih materijala, registrovano je sadašnje stanje stanovništva i poljoprivrede na području. Analizom je obuhvaćena opština Velika Plana, radi dobijanja boljeg pregleda kretanja stanovništva i poljoprivrede. Za neophodne analize su korišćeni statistički godišnjaci i dostupni podaci Republičkog zavoda za statistiku Republike Srbije, navedeni u literaturi. U ovom poglavlju predstavljen je skup relevantnih pokazatelja utvrđenih uz uvažavanje osnovnih razvojnih trendova sadržanih u izvornoj dokumentaciji. Njegova suštinska namena je da služi pri sagledavanju potreba za vodom, evidentiranju i rangiranju postojećih i potencijalnih korisnika vode.

4.1 Stanovništvo i naselja

Prema popisu iz 2011. godine, u opštini Velika Plana je živelo 40.902 stanovnika, što je petina ukupnog broja stanovnika u Podunavskoj oblasti. Tokom poslednjih 20 godina u Velikoj Plani je smanjen je apsolutni broj stanovnika, i to za 20%. Gustina naseljenosti opštine je dosta visoka, 118 stanovnika po km2, što je više od gustine naseljenosti cele Republike, koja iznosi 93 stanovnika po km2 (2011.g.). Opština Velika Plana ima dobar prirodni potencijal i položaj, pa stimulacija privrednog razvoja može pozitivno da utiče na demografski razvoj područja.

Na teritoriji opštine se nalaze sledeća naselja sa dva jasno izdiferencirana zaseoka: Velika Plana, Veliko Orašje (sa zaseokom Kruševo), Donja Livadica, Krnjevo, Kupusina, Lozovik, Markovac (sa zaseokom Pinosava), Miloševac, Novo Selo, Radovanje, Rakinac, Staro Selo i Trnovče. Sva naselja imaju izdvojene katastarske opštine (osim Kupusine koja se nalazi u ataru Rakinca), a Velika Plana i Novo selo imaju dve katastarske opštine.

U nastavku je data analiza kretanja stanovništva u proteklih 20 godina. Pri poređenju podataka o broju stanovnika pojedinih naselja treba imati u vidu sledeće: a. U popisu 1991. godine stalno stanovništvo su činili pored stanovništva u zemlji i svi

jugoslovenski građani koji su radili ili boravili u inostranstvu, dok strani državljani uopšte nisu bili uključeni u stalno stanovništvo;

b. U popisu 2002. godine u stalno stanovništvo su uključena samo lica na radu ili boravku u inostranstvu kraćem od jedne godine, pa su i strani državljani koji su boravili u R. Srbiji duže od godinu dana bili uključeni u popis;

c. U popisima iz 1991. i 2002. godine stanovnicima određenih mesta su smatrana lica koja u njima imaju stalno prebivalište, bez obzira na eventualno trenutno odsustvo;

U popisu 2002. godine su korišćene međunarodne preporuke Recommendations for the 2000 Censuses of Population and Housing in the ECE Region, New York and Geneva, 1998. Da bi se lakše pratila i poredila kretanja stanovništva, Republički zavod za statistiku R. Srbije je objavio podatke o broju stanovnika iz 1991. i 2002. preračunate po „novoj“ i „staroj“ metodologiji.

Od posleratnog perioda do danas, struktura stanovništva se neznatno menjala. Demografska kretanja u opštini Velika Plana u sastavu Podunavske oblasti prikazana su tabelarno (Tabela 21). U periodu 1991.-2011. opština Velika Plana je zadržala približno isti udeo u strukturi stanovništva Podunavske oblasti.



37

Tabela 21. Pregled stanovništva 1991., 2002. i 2011. godine

Područje 1991. 2002. 2011.

Broj Struktura (%) Broj Struktura

(%) Broj Struktura (%)

Podunavska oblast 226.589 100 210.290 100 199.395 100

Velika Plana 51.150 23 44.470 21 40.902 21

Dinamiku kretanja populacije u periodu 1991.-2011. godine prikazuju indeksi i prosečne godišnje stope uvećanja ukupnog stanovništva (Tabela 22). Poređenje po dekadama ukazuje na promene tempa rasta ukupnog stanovništva. U periodu 1991.-2002. broj stanovnika se smanjivao, kako na nivou opštine Velike Plane, tako i na nivou celog okruga, odnosno Podunavske oblasti. U ovom periodu se broj stanovnika smanjio više nego u narednoj dekadi. Posmatrano za ceo dvadesetogodišnji period, apsolutni broj stanovnika u Podunavskoj oblasti je smanjen za 12%, a na teritoriji opštine za 20%. Indeks rasta ukupnog stanovništva 2011/1991 iznosi 94,8% za Republiku Srbiju u celini, pa se zaključuje da je broj stanovnika na teritoriji opštine značajnije smanjen u odnosu na republički nivo. Godišnja stopa rasta stanovništva u opštini Velika Plana je konstantno opadajuća. Tendencija smanjenja izuzetno je izražena u periodu 1991.-2002. kada je rast populacije znatno smanjen.

Tabela 22. Indeksi i stope rasta stanovništva Velike Plane u okviru Podunavske oblasti 1991.-2011.

Indeks rasta Godišnja stopa rasta

Područje 2002/1991 2011/2002 2011/1991 1991-2002 2002-2011 1991-2011

Podunavska oblast 92,8 94,8 88,0 -0,68 -0,59 -0,64

Velika Plana 86,9 92,0 80,0 -1,26 -0,92 -1,11

Prirodni priraštaj u Srbiji je konstantno negativan od devedesetih godina, tako da se od tada beleži izumiranje stanovništva. Slična situacija je i na proučavanom području, mada se negativni prirodni priraštaj u Podunavskoj oblasti i opštini Velika Plana beleži znatno ranije. Podaci od 1961. do danas pokazuju da prirodni priraštaj praktično konstantno opada, uz izuzetke u pojedinim godinama kada se situacija nešto menjala, ali nije bitno uticala na konačan ishod (Republički zavod za statistiku Srbije, 2012.). U Podunavskoj oblasti prirodni priraštaj postaje negativan početkom devedesetih godina, dok je u opštini Velika Plana situacija još nepovoljnija, gde je prirodni priraštaj postao negativan još početkom osamdesetih godina (Slika 22).

Navedene činjenice ne idu u prilog ni budućoj starosnoj strukturi stanovništva (Tabela 23). Starosna struktura stanovništva je indikator, između ostalog, i proizvodnog potencijala populacije. Srbija se nalazi u poodmakloj fazi demografskog starenja: prosečna starost je 42 godine, što je 5 godina više u protekle 2 decenije. U poslednjih 20 godina u celoj Srbiji primećuje se smanjenje grupe mladog stanovništva 0-19 godina, kao i grupe 20-39 godina, uz povećanje učešća ostalih starosnih grupa. Opština Velika Plana je kao i cela Podunavska oblast imala nešto povoljniju starosnu strukturu stanovništva 1991. godine, međutim ova situacija se danas promenila. Popisom 2011. godine je zabeležena nepovoljna starosna struktura opštine, sa najmanje najmlađeg (20%), i visokim procentom najstarijeg stanovništva (26%). Kada se posmatra radno sposobno stanovništvo, prema poslednjem popisu, postala je dominantnija grupa 40-59 godina, u odnosu na grupu stanovnika starosti 20-39 godina.

Prosečna gustina naseljenosti Srbije 2011. je 93 stanovnika po km2 (2002. godine je bila nešto veća sa 97 stanovnika po km2). Gustina naseljenosti u Podunavskoj oblasti, sa 158 stanovnika po km2 je znatno veća u odnosu na generalnu sliku Srbije, dok je na teritoriji opštine Velika Plana 118 stanovnika po km2. U poređenju sa situacijom na nivou Republike, Velika Plana, kao i cela Podunavska oblast spadaju u gusto naseljena područja.



38

Slika 22. Prirodni priraštaj u periodu 1961.-2011. god.

Tabela 23. Starosna struktura stanovništva

Godina Oblast/opština Opis Starosna grupa - godina

Ukupno 0-19 20-39 40-59 60 i više

1991.

Podunavska oblast

br. stanovnika 61.730 65.920 58.427 39.884 226.589

struktura (%) 27,24 29,09 25,79 17,60 100,00

Velika Plana br. stanovnika 13.301 14.173 13.217 10.301 51.150

struktura (%) 26,00 27,71 25,84 20,14 100,00

2002.

Podunavska oblast

br. stanovnika 49.186 54.612 60.000 45.589 210.290

struktura (%) 23,39 25,97 28,53 21,68 100,00


struktura (%) 22,68 25,17 26,96 24,75 100,00

2011.

Podunavska oblast

br. stanovnika 41.672 51.773 57.815 48.135 199.395

struktura (%) 20,90 25,97 29,00 24,14 100,00


struktura (%) 20,24 24,81 28,71 26,25 100,00

Opadanje broja stanovnika poslednje decenije posledica je manjih migracija stanovništva i veoma niskog prirodnog priraštaja, koji je poprimio negativnu stopu. Starosne grupe populacije pokazuju da se takozvana piramida starosti sužava u osnovi, što znači manji udeo mladih generacija.

Iz pokazatelja tabelarno prezentovanih u ovom poglavlju mogu se utvrditi sledeće demografske karakteristike područja: a. Stanovnici opštine Velika Plana čine 20% stanovništva Podunavske oblasti. Na području

opštine Velika Plana nalazi se 13 naselja, koja naseljava 40.902 stanovnika. b. Tokom posmatranih 20 godina u Velikoj Plani je smanjen apsolutni broj stanovnika za 20%

(indeks 2011/1991 = 80). S obzirom na potencijale, značaj i položaj opštine, utvrđena depopulacija može imati negativne posledice na demografski i privredni razvoj područja.



39

c. Gustina naseljenosti opštine Velika Plana (118 stan./km2) je nešto ispod gustine naseljenosti Podunavske oblasti (158 stan./km2 ukupne površine), ali još uvek dosta iznad gustine naseljenosti na nivou Republike (93 stan./km2). Bez obzira na opadanje broj stanovnika, gustina naseljenosti je i dalje visoka, mada postoji tendencija da se ovakva slika u narednih 20 godina promeni.

d. Na području opštine Velika Plana starosna struktura stanovništva se ne razlikuje mnogo od strukture stanovništva u Podunavskoj oblasti. Ozbiljan problem i za Republiku i za uža područja je smanjenje kontigenta mladog (do 19 godina) i radno najsposobnijeg stanovništva (20-39 godina). Uspostavljanju povoljnijih odnosa između starosnih grupa i demografskom razvoju u celini treba posvetiti punu pažnju u okviru planiranog provođenja demografske i ekonomske politike, kako bi se razvoj i prostorni raspored populacije uskladio sa prirodnim i privrednim mogućnostima i potrebama.

e. U skladu sa demografskim kretanjima u poslednjih 20 godina, ali i analiziranim trendom opadanja prirodnog priraštaja stanovništva još od šezdesetih godina, može se zaključiti da dinamika daljeg kretanja stanovništva ima opadajući trend. Starosna struktura će se menjati još više u korist najstarijeg dela populacije.

4.2 Poljoprivredna proizvodnja

Opština Velika Plana je pretežno poljoprivredno industrijsko područje sa plodnim zemljištem koje omogućuje proizvodnju zdrave hrane. Ulaganje u ovu oblast privrede predstavlja veliku razvojnu perspektivu opštine. Približno 35% stanovništva se bavi poljoprivredom kao osnovnom delatnošću. S obzirom da je poljoprivreda glavna privredna grana, u prethodnom periodu je poklanjana velika pažnja problemima zaštite, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta. Racionalno upravljanje zemljištem otežava problem usitnjenosti privatnog zemljišta, kao i stalni gubitak poljoprivrednog zemljišta zbog urbanizacije, nedefinisano upravljanje državnim zemljištem, znatni udeo neobrađenog i zapuštenog zemljišta.

Donedavno državna, a sada preduzeća u transformaciji ili privatizaciji, uglavnom obrađuju vrlo male površine u odnosu na one koje su obrađivali do 1990. godine. Danas je najveći broj tih preduzeća, odnosno zadruga, u stečaju i pred likvidacijom. U opštini ne postoji pouzdana evidencija o državnom poljoprivrednom zemljištu, oblicima korišćenja i raspolaganja (podaci o površini, pregledne i ostale karte). Evidentna je neusklađenost javnih evidencija o nepokretnoj imovini i faktičkog stanja, te je potrebno u toj oblasti razvijati ažurnu bazu podataka (Prostorni plan opštine Velika Plana, 2012.-2022.).

Poljoprivredne zadruge na prostoru opštine Velika Plana su po karakteru delatnosti i načinu poslovanja bliže trgovinskoj delatnosti nego savremenim zadrugama zapadnoevropskog tipa. Porodična gazdinstva su uglavnom mala, neorganizovana i nespremna da odgovore zahtevima tržišta.

Tehničko-tehnološki nivo proizvodnje i ostvareni proizvodni rezultati još uvek su ispodprosečni u odnosu na mogućnosti. Prema nekim istraživanjima zemljište na prostoru opštine Velika Plana ugroženo je poljoprivrednom proizvodnjom, pre svega zbog nekontrolisane i neadekvatne upotrebe mineralnih đubriva i sredstava za zaštitu bilja. Opština ima veliki potencijal za organizovanje ekološke proizvodnje, ali i za razvoj agroturizma ruralnih domaćinstava, mada su ovi potencijali još uvek nedovoljno iskorišćeni.

Osnovni uzrok varijabilnoj, u pojedinim godinama niskoj poljoprivrednoj proizvodnji predstavlja uticaj klimatskih faktora. Bitni činioci za dalji razvoj poljoprivrede su predstavljeni kroz skup mera, i to rešavanje problema nedostatka vlage u vegetacionom periodu, prevlaživanja u vreme setve, i zaštita od štetnog dejstva voda.

Korišćenje poljoprivrednog zemljišta. Od ukupne teritorije opštine (345 km2), poljoprivredno zemljište zahvata 78,6%. Opština Velika Plana spada u bogatije opštine Republike Srbije, prema poljoprivrednim resursima. Na osnovu prirodnih uslova za proizvodnju poljoprivrednih kultura, područje opštine se može uslovno podeliti na dva reona:



40

Moravski reon, koji obuhvata plodnu moravsku dolinu i čini 70% proizvodnog područja. U ovom reonu najbolje proizvodne rezultate daju kukuruz, pšenica, suncokret, šećerna repa, povrtarske i krmne kulture;

Brdski reon, koji obuhvata katastarske opštine Radovanje i Rakinac i delove katastarskih opština Novo Selo i Staro Selo i čini oko 30% proizvodnog reona (hibridi kukuruza kraće vegetacije, ozima žita, voćarske kulture (jagodičasto, koštičavo i šumsko voće, vinova loza) i krmno bilje (sve vrste detelina, travno-leguminozne smeše i prirodni i veštački travnjaci).

Vinogorje Krnjeva i Velike Plane pripada šumadijsko-velikomoravskom reonu, a na prostoru opštine Velika Plana to su potesi Klenovac u Lozoviku, Paučine u Miloševcu, Golać, Vodice, Rača bara i Kameničko brdo u Krnjevu, Livadsko brdo u Velikom Orašju i Vrbica u Velikoj Plani. Ovi prostori su uz navedene atare Radovanja i Rakinca voćarski proizvodni tereni.

Prema načinu korišćenja poljoprivrednog zemljišta preovlađuje učešće oraničnih površina 89%, što ima veliki značaj za proizvodnju ratarskih, povrtarskih i krmnih kultura i posredno za razvoj stočarstva (Tabela 24). Voćnjaci zauzimaju 6%, vinogradi 3%, a livade i pašnjaci 2% poljoprivrednih površina. Skoro 50% oraničnih površina se tradicionalno koristi za ratarsku proizvodnju.

Tabela 24. Pregled poljoprivrednih površina na teritoriji opštine Velika Plana (izvor: Prostorni plan Velike Plane, 2013.)

Katastarska opština

Kultura Ukupno

njive voćnjaci vinogradi livade pašnjaci vrtovi 1. Velika Plana 1 60 48 1 3 15 1 128 2. Velika Plana 2 3.186 146 118 38 18 1 3.507 3. Veliko Orašje 1.345 108 115 16 12 0 1.596 4. Donja Livadica 1.384 101 5 1 14 7 1.512 5. Krnjevo 3.363 230 210 88 54 6 3.951 6. Lozovik 3.160 203 16 6 5 11 3.401 7. Markovac 2.190 113 33 18 11 24 2.389 8. Miloševac 2.175 151 22 1 25 2 2.376 9. Novo Selo 1 1.169 72 29 6 15 0 1.291 10. Novo Selo 2 137 3 0 0 0 0 140 11. Radovanje 863 71 16 45 15 0 1.010 12. Rakinac 1.919 159 46 79 23 0 2.226 13. Staro Selo 2.245 154 71 15 29 6 2.520 14. Trnovče 757 57 1 0 1 1 817

UKUPNO 23.953 1.616 683 316 237 59 26.864

Prema rezultatima popisa poljoprivrede sprovedenom 2012. godine, poljoprivredne površine koje se aktivno koriste u proizvodnji zauzimaju znatno manju površinu, a njihova struktura korišćenja je malo izmenjena (Slika 23). Raspoloživo zemljište na teritoriji opštine zauzima 23.031 ha, od čega se u poljoprivredi koristi 18.994 ha (Tabela 25), dok je 760 ha nekorišćeno, 1.488 ha je šumsko zemljište, i u „ostalo“ zemljište spada 1.789 ha (od čega su 2,3 ha ribnjaci). Najveće površine pripadaju porodičnim gazdinstvima, a tek nešto više od 1.000 ha privrednim društvima i zadrugama. Iako se na teritoriji opštine Velika Plana nekada nalazilo skoro polovina šljivika Podunavske oblasti, podaci o korišćenju poljoprivrednog zemljišta u periodu od 2009. do 2012. godine za proučavano područje ukazuju da najznačajnije poljoprivredne površine ipak pripadaju oranicama i baštama.



41

Slika 23. Struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta u opštini Velika Plana (Popis poljoprivrede

iz 2012.)

Prema studiji prof. dr Miladina Ševarlića „Poljoprivredno zemljište u Republici Srbiji“, koja je nastala nakon analize podataka popisa poljoprivrede (2012.), u Srbiji je došlo do značajnog povećanja površina nekorišćenog poljoprivrednog zemljišta tokom poslednjih 50 godina (od poslednjeg popisa poljoprivrede sprovedenog 1960. god.). Autor ističe da i pored relativno značajnih promena u površini i strukturi korišćenja poljoprivrednog zemljišta u Srbiji po redovnim statističkim istraživanjima u periodu između 1960.-2012. godine, može da se zaključi da izračunato smanjenje ili povećanje površina pojedinih kategorija korišćenja zemljišta nisu odraz stvarnog stanja „u praksi“ – što potvrđuju i podaci iz Popisa poljoprivrede 2012. Ove promene se jasno prikazuje Tabela 25.

Procenitelji Republičkog zavoda za statistiku zaduženi za prikupljanje podataka o poljoprivrednom zemljištu po redovnim statističkim izveštajima oslanjali su se samo na podatke drugih nadležnih državnih organa, prvenstveno Republičkog geodetskog zavoda, koji je objektivno dokumentaciono zahtevniji i procesno sporiji u evidenciji promena namene korišćenja pojedinih kategorija zemljišta, odnosno katastarskih kultura (Ševarlić, 2015.). Navedeni problemi su evidentni i na predmetnom području, pa će se kao osnov za analizu plodoreda i zaključivanje vršiti pretežno na bazi rezultata popisa poljoprivrede.

Tabela 25. Korišćenje poljoprivrednog zemljišta opštine Velika Plana (ha)

Kategorija 2009. 2010.

2011. Popis 2012.

prosek

porod. gazd.

privredna društva i zadruge

ukupno 2004.-2012.

Oranice i bašte 24.579 24.609 23.549 1.015 24.564 17.481 23.785

Voćnjaci 1.345 1.289 1.253 33 1.286 357 1.237

Vinogradi 575 575 565 0 565 126 567

Livade 377 373 388 6 394 777 465

Obradiva površina (1 do 4) 26.876 26.846 25.755 1.054 26.809 18.741 26.055

Pašnjaci 247 240 236 15 251 * 247 Poljoprivredna površina (ukupno) 27.203 27.166 26.071 1.069 27.140 18.994 26.322

Struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta po godinama praktično nije menjana, sve do 2012. godine (Tabela 26). Popisom poljoprivrede je ustanovljeno da su površine pod voćnjacima i vinogradima gotovo duplo manje u odnosu na prethodno vođenu evidenciju, dok su se površine pod livadama znatno povećale (gotovo duplo u sumi). Prikazani podaci ukazuju na činjenicu da se proizvodna orijentacija proteklih decenija ipak donekle promenila na teritoriji Velike Plane.



42

Pod ekstenzivnim kulturama (livade i pašnjaci) u Velikoj Plani se nalazi 4,1%, prema najnovijim podacima. Ovakvo stanje ukazuje da su na proučavanom području minimalne, praktično zanemarljive mogućnosti povećanja fonda oraničnih površina na račun livada i pašnjaka. Realni razvojni put poljoprivrede je promena plodoreda, povećanje površina pod voćem, kao i intenziviranje poljoprivredne proizvodnje na sadašnjim površinama.

Tabela 26. Struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta u opštini Velika Plana (%)

Kategorija 2009. 2010.

2011.

2012.

prosek

porod. gazd.

privredna društva i zadruge

ukupno 2004.-2012.

Poljoprivredna površina (ukupno) 100 100 100 100 100 100 100

Oranice i bašte 90,4 90,6 90,3 94,9 90,5 92,0 90,4

Voćnjaci 4,9 4,7 4,8 3,1 4,7 1,9 4,7

Vinogradi 2,1 2,1 2,2 0,0 2,1 0,7 2,2

Livade 1,4 1,4 1,5 0,6 1,5 4,1 1,8

Pašnjaci 0,9 0,9 0,9 1,4 0,9 * 0,9

Karakteristično je veliko učešće ekonomski manje vrednih kultura (žitarica) u ukupnom oraničnom fondu (Tabela 27). Površine pod žitom zauzimaju 79% površina pod oranicama i baštama. Poljoprivredno zemljište se najvećim delom koristi u prolećnoj setvi (77%), dok ozimi usevi zahvataju 23%. Od prolećnih kultura, najzastupljeniji je kukuruz (56% oraničnih površina). Od ozimih kultura najzastupljenija je pšenica (16%). Sve ovo predstavlja osnovu za proizvodnju stočne hrane. Registrovano je i konstantno povećanje površina pod ječmom (ozimim i jarim sortama), koji ima i veći prinos kao ozima kultura u odnosu na kukuruz, u uslovima suvog ratarenja, a i manji utrošak rada u postojećem trendu starenja sela. Preostale površine obično zauzima krmno i industrijsko bilje, dok su povrtarske kulture zastupljene u neznatnom procentu u odnosu na ostale.

Tabela 27. Korišćenje oraničnih površina opštine Velika Plana

Kategorija 2009. 2010. 2011. 2012.

(ha) (%) (ha) (%) (ha) (%) (ha) (%) Ukupno oranice i bašte 24.579 100 24.609 100 24.564 100 17.481 100 Žito 17.939 73 18.161 74 18.145 74 13.829 79 Industrijsko bilje 502 2 411 2 448 2 631 4 Povrće 1.308 5 1.274 5 1.066 4 226 1 Krmno bilje 2.790 11 2.727 11 2.806 11 2.377 14 Ugar i dr. 2.040 8 2.036 8 2.099 9 418 2

Ratarska proizvodnja. Analiza prinosa i proizvodnje najvažnijih ratarskih kultura na području opštine Velika Plana ukazuje na relativno male razlike u prinosima u odnosu na prosek Podunavske oblasti. S obzirom da su površine u društvenoj svojini neznatne, analizirani su prosečni prinosi po jedinici površine postignuti na privatnim posedima. Prosečni prinosi su izračunati za period 2004.-2013. god. Prosečni prinosi kukuruza u opštini Velika Plana (4.027 kg/ha) su praktično izjednačeni sa podunavskim prosekom (4.072 kg/ha), mada je Velika Plana (3.805 kg/ha) u blagoj prednosti u odnosu na Podunavsku oblast (3.650 kg/ha) kada je u pitanju proizvodnja pšenice. Prinosi pšenice i kukuruza u Podunavskoj oblasti su uglavnom u rangu prosečnih prinosa u Republici Srbiji. Variranje prosečnih prinosa pšenice i kukuruza u opštini Velika Plana u analiziranom periodu prikazuje Slika 24.



43

Slika 24. Proizvodnja pšenice i kukuruza

Razlike u visini prinosa ostalih ratarskih kultura takođe postoje, a kod nekih kao što je krompir, prosečna visina prinosa koja ide u prilog opštine Velika Plana je jako izražena (Slika 26). Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, proizvodnja šećerne repe na teritoriji opštine Velika Plana je u rangu proseka Podunavske oblasti, dok su prinosi suncokreta i pasulja nešto veći. Prosečni prinosi šećerne repe (Slika 25) i pasulja (Slika 26) značajnije variraju iz godine u godinu, što ukazuje da je potrebno unapređenje proizvodnje ovih kultura. U prilog ovome ide i činjenica da su prosečni prinosi industrijskih kultura u Podunavskoj oblasti znatno niži u odnosu na republički prosek. Prosečna proizvodnja šećerne repe u R. Srbiji u periodu 2004.-2013. iznosi 43.504 kg/ha, a suncokreta 2.372 kg/ha, što je 74%, odnosno 26% više u odnosu na prinose Podunavske oblasti.

Slika 25. Proizvodnja šećerne repe i suncokreta

Odstupanja u proizvodnji kromira tokom poslednje decenije u odnosu na prosek takođe postoje, međutim najniži ostvareni prinosi krompira u Velikoj Plani su iznad proseka Podunavske oblasti. Prinosi krompira ostvareni u Velikoj Plani su nadmašili i republički prosek (9.663 kg/ha). Varijacije u prosečnom prinosu ratarskih kultura su posledica primenjene tehnologije proizvodnje, odnosno sušnih sezona.



44

Slika 26. Proizvodnja pasulja i krompira

U proizvodnji krmnog bilja, cela Podunavska oblast ima znatno veće prinose u odnosu na republički prosek za analizirani period. Učešće opštine Velika Plana u kategorijama proizvodnje deteline i lucerke, zatim livadama i pašnjacima, u odnosu na ceo Srem je značajno (Tabela 28). U proizvodnji lucerke učestvuje sa 23% i deteline sa 18%. Kada su u pitanju livade i pašnjaci, učešće je nešto manje i iznosi 11% za livade i 17% za pašnjake, što je razumljivo s obzirom na geografski položaj opštine i konfiguraciju terena.

Tabela 28. Prosečni prinosi deteline, lucerke, livada i pašnjaka za period 2004.-2013.

Opis detelina lucerka livade pašnjaci

(t) (kg/ha) (t) (kg/ha) (t) (kg/ha) (t) (kg/ha) Podunavska oblast 17.676 5.632 53.073 6.071 15.179 2.105 1.339 930 Velika Plana 3.208 4.331 12.037 5.001 1.684 1.692 230 945 Učešće opštine Velika Plana u proizvodnji Podunavske oblasti

18% - 23% - 11% - 17% -

Voćarska i vinogradarska proizvodnja. Voćarstvo i vinogradarstvo su potencijalno značajne, i može se reći da su ove grane poljoprivredne proizvodnje na području opštine Velika Plana pretrpele izvesne strukturne izmene. Podaci o raspoloživom fondu stabala voća i čokota vinograda, prinosi i proizvodnja voća i grožđa u periodu 2010.-2013. god. su prikazani tabelarno (Tabela 29). Prema podacima popisa iz 2012. god., broj rodnih stabala šljiva je manji za 80% u odnosu na prethodno vođenu evidenciju, dok je broj rodnih stabala jabuka za 39% veći. Broj rodnih čokota vinove loze je takođe veći u odnosu na prethodno evidentirano stanje, i to za 19%.

Prema rezultatima popisa poljoprivrede iz 2012. god., opština Velika Plana učestvuje u ukupnom fondu voća i grožđa Podunavske oblasti sa 2-22% za najrasprostranjenije vrste (jabuka, šljiva, grožđe). Prema ranije evidentiranom stanju, opština Velika Plana je učestvovala u ukupnom fondu jabuka sa neznatno manjim procentom (1,2%) u odnosu na sadašnji, dok je u ukupnom fondu šljiva učestvovala sa skoro 50%, i grožđa oko 19%. Učešće Velike Plane se najznačajnije promenilo u u kupnom fondu šljiva, dok su promene koje se tiču ostalih voćarskih kultura neznatne (Tabela 30).

Kao i u ratarskoj proizvodnji prinosi su varijabilni i za istu vrstu voća, tako da se u pojedinim godinama ukupni prinosi međusobno značajnije razlikuju. Variranje prinosa opštine Velika Plana u voćarskoj i vinogradarskoj proizvodnji prati variranja proizvodnje u široj oblasti, sa izvesnim odstupanjima u pojedinim godinama (Tabela 31).



45

Tabela 29. Proizvodnja voća i grožđa na području opštine Velika Plana Opis 2010. 2011. 2012. 2013. prosek 2004.-2013.

Jabuke br. rodnih stabala 28.930 29.990 41.740 - 31.688 uk. prinos [t] 344 357 620 760 502 prinos po stablu [kg/st.] 11,9 11,9 14,9 18,1 14,1

Šljive br. rodnih stabala 385.200 378.750 80.800 - 334.739 uk. prinos [t] 1.989 2.755 1.719 2.020 2.203 prinos po stablu [kg/st.] 5,2 7,3 21,3 25 9,64

Grožđe br. rodnih čokota 1.508 1.553 1.854 - 1.780 uk. prinos [t] 1.086 1.985 3.964 3.246 2.983 prinos po čokotu [kg/čok.] 0,7 1,3 2,1 1,8 1,7

Tabela 30. Učešće opštine Velika Plana u broju stabala (čokota) Podunavske oblasti (%) Opis 2010. 2011. 2012. prosek 2004.-2013. Jabuke 1,2 1,2 1,6 1,4 Šljive 49,5 49,0 16,0 47,8 Grožđe 18,3 18,7 22,1 19,6

Broj rodnih čokota vinograda je ujednačen po godinama, a prinosi po rodnom stablu/čokotu variraju po godinama (0,7-2,1 kg/čok.), što je izvesno posledica uticaja klimatskih uslova. Ipak, posmatrano u periodu 2004.-2013., prosečni prinosi grožđa (1,7 kg/čok.) su iznad republičkog proseka (1,2 kg/čok.) i proseka Podunavske oblasti (1,2 kg/čok.). Kada je u pitanju proizvodnja jabuka, prinos po rodnom stablu (14,1 kg/st.) je u rangu republičkog proseka (14,8 kg/st.), što je iznad proseka Podunavske oblasti (10,5 kg/st.). Prosečan prinos šljiva (9,6 kg/st.) je niži u odnosu na prosečne prinose Podunavske oblasti (13,8 kg/st.) i Srbije (10,8 kg/st.).

Tabela 31. Uporedni pregled prosečnih prinosa najzastupljenijih vrsta voća i grožđa (2010.-2013.)

Područje Godina Prosečan prinos

Jabuke [kg/stablo] Šljive [kg/stablo] Grožđe [kg/čokot]

Podunavska oblast

2010. 10,8 8,3 0,8 2011. 12,2 11,9 1,1 2012. 8,5 12,3 1,2 2013. 18,2 20,3 1,6

Opština Velika Plana

2010. 11,9 5,2 0,7 2011. 11,9 7,3 1,3 2012. 14,9 21,3 2,1 2013. 18,1 25,0 1,8

Osnovne karakteristike voćarske i vinogradarske proizvodnje su relativno mala zastupljenost u ukupnoj obradivoj površini, nestabilni prinosi i proizvodnja, znatno smanjeno učešće šljiva, kao najekstenzivnije vrste voća. Postepenim prelaskom na na plantažnu proizvodnju visokorodnih sorti voća (kojima odgovara podneblje), uz neohodne agro i hidrotehničke mere, ova grana poljoprivrede ima veliku perspektivu.

Zaključak. Intenzitet korišćenja zemljišta je nedovoljan usled delovanja sledećih ograničavajućih faktora: nepostojanje zalivnih sistema, koji bi omogućili stabilnost proizvodnje i povećanje prinosa i uvođenje postrnih useva (veći broj žetvi godišnje); usporeno pomeranje setvene strukture u korist intenzivnijih kultura (povrtarskih, industrijskih i krmnih kultura); i nedovoljno i neadekvatno finansiranje poljoprivredne proizvodnje.

Usitnjenost parcela predstavlja osnovni ograničavajući faktor intenziviranja proizvodnje. Prosečna veličina poseda iznosi oko 2,9 ha dok je prosečna veličina parcela tek 0,27 ha (Strategija održivog razvoja opštine Velika Plana, 2009.). Od ukupnog broja gazdinstava, 54% domaćinstava ima posed veličine do 2 ha. Skoro trećina gazdinstava raspolaže posedom od 2 do



46

5 ha (29%). Posedi veći od 10 ha čine svega 5,8%. Posede veličine preko 100 ha ima 8 gazdinstava. Razvoj poljoprivredne proizvodnje zahteva primenu savremene mehanizacije i mera agrotehnike, obimnije navodnjavanje poljoprivrednih površina, gajenje visoko produktivnih kultura tržišno orijentisanih, primenu savremenih naučnih dostignuća u organizaciji proizvodnje, prerade i plasmana poljoprivrednih proizvoda.

Strateška opredeljenja i ciljevi poljoprivrede Velike Plane. Budući razvoj poljoprivrede treba da ide u pravcu povećanja obima i kvaliteta proizvodnje, uz snižavanje troškova proizvodnje, i težnju zaštite životne sredine i ruralnog sistema. U ostvarivanju ovih ciljeva treba insistirati na ukrupnjavanju poseda poljoprivrednog domaćinstva, na povezivanju gazdinstava u prihvatljive oblike zadruga, povećanju nivoa obrazovanosti i stručnosti voditelja gazdinstava, dostupnosti službi za pomoć poljoprivrednicima na stvaranju prepoznatljivih lokalnih proizvoda i njihovom organizovanom nastupu i promociji na drugim tržištima (Prostorni plan V. Plane, 2013.).

S.W.O.T. analiza poljoprivrede Velike Plane (Prostorni plan V. Plane, 2013.) ističe potencijale i ograničenja razvoja poljoprivrede na prostoru opštine, što treba uzeti u obzir pri planiranju setvene strukture budućih sistema za navodnjavanje:

1. Potencijali: • Zemljišni fond je dobrog kvaliteta, komasacija je izvedena na najvećem delu zemljišta u

dolini Velike Morave; • Mogućnost navodnjavanja velikog dela obradivih površina (ratarstvo); • Povoljni klimatski i pedološki uslovi; • Povoljan odnos obradivih površina i poljoprivrednog stanovništva; • Relativno dobra povezanost sa Beogradom (potrošač poljoprivrednih proizvoda); • Tradicija stanovništva da se bavi poljoprivredom.

2. Mogućnosti: • Razvoj organske poljoprivredne proizvodnje; • Intenzivnije veze između delatnosti poljoprivreda-turizam, poljoprivreda–veletrgovina; • Razvoj manjih proizvodnih kapaciteta koji su usklađeni sa zahtevima tržišta i ekološkim

karakteristikama sredine; • Brendiranje i definisanje geografskog porekla; • Razvoj kompatibilnih delatnosti–domaća radinost, zanatske usluge; • Organizovanje poljoprivrednika i širenje preduzetništva (zadruge i gazdinstva).

3. Ograničenja: • Položaj poljoprivrede u odnosu na druge delatnosti je nepovoljan, tj. ne ostvaruje veliki niti

stabilan prihod i ne pruža dovoljno stabilnosti u profesionalnoj orijentaciji; • Usitnjen zemljišni posed, što nepovoljno utiče na racionalnu proivodnju; • Neorganizovanost i slaba tehnološka opremljenost; • Značajne površine poljoprivrednog zemljišta se ne obrađuju; • Starenje poljoprivrednog stanovništva i njihova nepovoljna obrazovna struktura; • Nedostatak finansijskih sredstava za značajnij ainvesticiona ulaganja.

4. Rizici: • Narušavanje kvaliteta životne sredine;

− nekontrolisana upotreba hemijskih sredstava i time zagađivanje podzemnih voda; − promena odnosa korišćenja poljoprivrednog zemljišta i drugih korisnika zemljišta; − zauzimanje kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta od strane drugih korisnika;

• Raslojavanje poljoprivrednih gazdinstava po ekonomskoj snazi; • Intenziviranje depopulacije i emigracije seoskog stanovništva.

Koristeći prednosti i prirodne potencijale opštine, moguće je razvijati sledeće proizvode u svrhu stvaranja tržišno visoko vrednih proizvoda: grožđe i vino (po pojedinim mikroreonima, primer Krnjevo), voće (šljiva, kruška, trešnja), meso i mlečni proizvodi (potrebe za proizvodnjom krmnog bilja), zdrava hrana (pogotovo voće i povrće, proizvodi za konzumiranje u svežem stanju).



47

5 POSTOJEĆE STANJE NAVODNJAVANJA

Generalnu sliku o postojećem stanju navodnjavanja u Republici Srbiji daju činjenice da od ukupnog broja gazdinstava, tek 12% je u 2011./2012. poljoprivrednoj godini navodnjavano 3% korišćenog poljoprivrednog zemljišta (Popis poljoprivrede 2012.). U opštini Velika Plana, od ukupno registrovanih 5.266 poljoprivrednih gazdinstava, navodnjavanje praktikuje 10%. Od ukupno 18.994 ha korišćenog poljoprivrednog zemljišta, navodnjava se 4,4%.

5.1 Izgrađeni sistemi

Na području opštine Velika Plana nema izgrađenih sistema za navodnjavanje, izuzimajući manje parcele u privatnom vlasništvu (preko 400 ha) gde se navodnjavanje uglavnom vrši preko internih bušotina i pumpi u seoskim domaćinstvima u priobalju Morave, Jasenice i Rače, kao i pokretnim i ukopanim mini sistemima u privatnom vlasništvu na malim površinama (Opština Velika Plana (2015.): Godišnji program zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta za 2015. godinu).

5.2 Korišćenje postojećih sistema

Podaci koji opisuju primenu navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana su navedeni u Popisu poljoprivrede 2012. g.

Popisom poljoprivrede 2012. godine, evidentirano je:

• Navodnjavane površine u Velikoj Plani čine 50% navodnjavanih površina Podunavske oblasti (Tabela 32);

• Opština Velika Plana je opština sa velikim učešćem gazdinstava koja navodnjavaju korišćeno poljoprivredno zemljište (40% od ukupnog broja gazdinstava koja navodnjavaju Podunavske oblasti);

• Iako su najveće ukupne površine koje se navodnjavaju pod žitaricama (521 ha), može se zaključiti da se najviše pažnje ipak posvećuje navodnjavanju povrća, bostana i jagoda (na otvorenom), s obzirom da se zaliva 80% od ukupnih površina pod navedenim usevima (Tabela 33);

• Kao glavni izvor vode za navodnjavanje, 92% poljoprivrednih gazdinstava je navelo podzemne vode na gazdinstvu (Tabela 34);

• 50,3% gazdinstava primenjuje površinsko navodnjavanje, 38,2% orošavanje, dok 11,5% primenjuje kap po kap (Tabela 34).

Tabela 32. Navodnjavano zemljište prema kategorijama korišćenja

Navodnjavano

zemljište Oranice i bašte Voćnjaci Vinogradi Livade i pašnjaci

Ostali stalni zasadi

2011/2012. PG P(ha) PG P(ha) PG P(ha) PG P(ha) PG P(ha) PG P(ha)

Podunavska oblast 1.296 1.661 1.136 1.400 187 243 21 5 7 7 6 6

V.Plana 525 829 503 802 29 23 5 1 2 3 1 1 % učešće opštine u Podun. oblasti 40,5 49,9 44,3 57,3 15,5 9,5 23,8 20,0 28,6 42,9 16,7 16,7

* PG – pljoprivredno gazdinstvo



48

Tabela 33. Navodnjavana površina oranica i bašta prema vrstama useva

Žita i kukuruz za

silažu Šećerna repa Suncokret Povrće, bostan i

jagode (na otvorenom)

Ostali usevi na oranicama i

baštama

2011/2012. P(ha) % od uk.

P pod usevom

P(ha) % od uk.

P pod usevom

P(ha) % od uk.

P pod usevom

P(ha) % od uk.

P pod usevom

P(ha) % od uk.

P pod usevom

Podunavska oblast 729 1,5 - - 25 1,3 514 73,4 132 1,5

V.Plana 521 3,7 - - 25 4,9 161 80,3 95 3,9 % učešće opštine u Podun. oblasti 71,5 - - - 100,0 - 31,3 - 72,0 -

Tabela 34. Načini navodnjavanja i glavni izvori vode za navodnjavanje

Način navodnjavanja (%) Glavni izvor vode za navodnjavanje (%)

2011/2012. Površinski Orošava-njem Kap po kap Podzemne

vode

Površinske vode na

gazdinstvu

Površinske vode van

gazdinstva

Voda iz vodovoda Ostali izvori

Podunavska oblast 47,1 24,5 28,4 69,7 4 17,9 3,9 4,4

V.Plana 50,3 38,2 11,5 92,2 1,1 3,1 2,4 1,2 Napomena: Površinski način navodnjavanja podrazumeva navodnjavanje gravitacionim sprovođenjem vode po tlu, ili plavljenjem cele površine ili navođenjem vode kroz male brazde između redova useva. Orošavanje obuvata sve sisteme, stabilne, polustabilne i pokretne, koji kao metod navodnjavanja useva koriste raspršivanje vode prskalicom pod visokim pritiskom. Kap po kap obuhvata navodnjavanje kapaljkama ili putem mikroprskalica, ili stvaranjem uslova sličnih magli. Izvori vode za navodnjavanje: Podzemne vode na gazdinstvu podrazumevaju izvore vode locirane na gazdinstvu ili u njegovoj blizini. Koriste se bušeni ili iskopani bunari, iz kojih se voda koristi osim za potrebe navodnjavanja i i za ostale potrebe gazdinstva. Površinske vode na gazdinstvu podrazumevaju prirodna jezerca ili veštačke brane koje su u celini smeštene na gazdinstvu ili ih koristi samo jedno gazdinstvo (to mogu biti i rezervoari u kojima se skuplja kišnica ili podzemna voda). Površinske vode van gazdinstva: Jezera, reke i drugi vodotoci koji nisu veštačke tvorevine napravljene za potrebe navodnjavanja. Ostali izvori podrazumevaju izvore kod kojih se voda ne može koristiti direktno, već mora da prođe određeni (fizički ili hemijski) tretman.

Prema podacima Popisa poljoprivrede 2012. god., poljoprivredne površine u opštini Velika Plana se zalivaju površinski (nalivanjem) i to dominantno korišćenjem podzemnih voda (Tabela 34). Ovakav način navodnjavanja je neprihvatljiv sa aspekta razvoja i širenja površina koje se navodnjavaju, jer se troše izuzetno velike količine vode. Neracionalno korišćenje vode, pogotovo podzemne vode je neprihvatljivo, jer se tako troše vredni resursi, a s druge strane postoji tendencija podizanja nivoa podzemne vode na ravnim terenima i stvaranja druge vrste problema.



49

6 MOGUĆNOSTI RAZVOJA NAVODNJAVANJA

6.1 Vodni resursi

Republika Srbija, prema međunarodno prihvaćenim normama i standardima, nije klasifikovana kao zemlja sa nedostatkom vodnih resursa (odnos zahvaćenih i raspoloživih voda > 0,10). U skladu sa tim je i odnos prema vodama u prethodnom periodu često bio neodgovarajući. Rezultat takvog odnosa ogleda se pre svega u neracionalnoj upotrebi i nekontrolisanom zagađenju, koji mogu dovesti do degradacije i delimičnih ili potpunih ograničenja u daljem korišćenju vodnih resursa. S toga je procena održivosti upotrebe vodnih resursa u poljoprivredi bila zajednički imenitelj svih prikazanih analiza.

Za potrebe navodnjavanja potrebno je sagledati vodne resurse, ne samo u pogledu dostupne količine vode, već i njenog kvaliteta. Prilikom sagledavanja bilansa voda i mogućnosti primene u navodnjavanju, proučeni su sledeći činioci:

• potrebe za vodom; • raspoložive količine voda; • ekonomska strana primene određenih metoda obezbeđenja voda.

Između ove tri kategorije postoji međusobna zavisnost, pa se procena raspoloživih količina voda ne može izvršiti bez analize preostale dve kategorije.

Određivanje prioriteta u korišćenju voda predstavlja kompleksan vodoprivredni problem sa stanovišta adekvatne raspodele vodnih resursa na sve potencijalne korisnike. Za postizanje što višeg nivoa usaglašenosti meću grupama korisnika, neophodno je sprovesti analizu mogućih izvorišta vode i utvrditi međusobni odnos svih vidova korišćenja. Vodni resurs čije se korišćenje u navodnjavanju razmatra, mora da bude dovoljno izdašan, jer su za zadovoljenje potreba biljaka neophodne značajne količine vode.

6.1.1 Potencijalni izvori vode za navodnjavanje

Podzemne vode Za potrebe vodosnabdevanja stanovništva, u našoj zemlji se najvećim delom (80%) koriste podzemne vode. Ovakva situacija uslovljava relativno malu dostupnost podzemnih voda za zadovoljenje drugih potreba. Najveće količine podzemnih voda, koje se zahvataju su vode iz aluvijona, dobijene direktnom infiltracijom površinskih vodotoka.

Nepogodnost korišćena ovog resursa se ogleda u ograničenoj izdašnosti, koja se može sagledati jedino detaljnim geološkim istraživanjima, koja, zauzvrat, utiču na viša početna ulaganja. Dodatna mana korišćenja podzemnih voda je smanjenje kapaciteta zahvatanja (starenje bunara) izazvano kolmiranjem. Generalno, sa stanovišta održivog korišćenja, izvorišta pored većih vodotoka, kakva je Velika Morava, imaju prednost, jer postoji direktna zavisnost između minimalnih proticaja i vodostaja s jedne, i izdašnosti sa druge strane.

Sa gledišta upotrebe u navodnjavanju, najznačajnije su aluvijalne podzemne vode. Posebna prednost ovih resursa se ogleda u činjenici da se izvorišta nalaze blizu velikih centara potrošnje – ponekad i usred kvalitetnog obradivog zemljišta.

Zakonom o vodama dozvoljeno je korišćenje podzemnih voda i za navodnjavanje. Međutim, korišćenje ovih resursa tesno je povezano sa većim brojem društvenih i prirodnih ograničenja o kojima je potrebno voditi računa prilikom projektovanja sistema za navodnjavanje Sistem zа nаvodnjаvаnje Velikа Plаnа obuhvаtа аluvijаlnu rаvnicu Velike Morаve u predelu Lozovik-Orаšje-Mаrkovаc i neogene terene u zаleđu Krnjevа i Velike Plаne (Prilog 2). Nа tom području glаvnu vodonosnu sredinu predstаvljа аluvijаlni nаnos Velike Morаve (mаnjim delom i pritoke Jаsenice), koji po prostoru imа promenljivu geometriju i pаrаmetre šljunkovite vodonosne sredine. Dа bi se reаlnije sаgledаle mogućnosti korišćenjа podzemnih vodа аkumulirаnih u toj



50

sredini izdvojiće se sektori severno i južno od ušćа Jаsenice u Veliku Morаvu, kаo i sektor аluvionа pomenute pritoke (Slika 27).

Sektor Lozovik-Trnovče. Severno od ušćа Jаsenice аluvijаlni nаnos imа veliko rаsprostrаnjenje (Prilog 2). Ovde debljinа nаnosа vаrirа uglаvnom u grаnicаmа od 10-14 m, od čegа je šljunkoviti sloj od 6-9 m (Slika 18). U bolje istrаženim područjimа (Trnovče, Miloševаc i D. Livаdice) izdаšnost bunаrа iznosi od 10-15 L/s. Pojаs uticаjа reke nа prihrаnjivаnje podzemnih vodа je teže odrediti, zbog vrlo izrаženog meаndrirаnjа rečnog tokа (Slika 19). Generаlno govoreći, proteže se nа udаljenju od oko 600 m od reke. U preostаlom delu rаvnice odvijа se infiltrаcijа аtmosferskih pаdаvinа, kаo i bočni doticаj u šljunkovitu sredinu.

Kаko se plаnirа povremeno nаvodnjаvаnje kulturа (tokom letnjeg periodа), vаn pojаsа hidrаuličkog uticаjа rečnog tokа, ono će se dobrim delom oslаnjаti nа stаtičke rezerve vode, koje se, po prаvilu, nаdoknаđuju doticаjem ubrzo nаkon zаvršetkа sezone zalivanja.

Dа bi se preciznije sаgledаle mogućnosti zаhvаtаnjа podzemne vode zа nаvodnjаvаnje poljoprivrednih površinа (0,4 L/s/ha) potrebnа su detаljnijа hidrogeološkа istrаživаnjа, sа izrаdom preliminаrnog mаtemаtičkog modelа. U ovom slučаju, zа potrebe izrаde Studije mogućnosti navodnjavanja, korišćeni su podаci rаnijih istrаživаnjа. Nа osnovu rаspoloživih podаtаkа, izdvojen je sektor 1 - između odbrаmbenog nаsipа, nа istoku, i obodа аluvijаlne rаvnice, nа zаpаdu, povoljаn zа zаhvаtаnje podzemne vode (Slika 27). Usvojeno je dа srednjа izdаšnost bunаrа zа sektor u periodu mаksimаlne eksploаtаcije (60 dаnа tokom minimаlnih vodostаjа) iznosi 10-15 L/s, srednjа debljinа izdаni 6,0 m, i dopušteno sniženje od 2/3 visine vodonosnog stubа. U tom slučаju, predlаže se locirаnje tzv. "mreže" bunаrа po profilimа približno uprаvno nа rečni tok. Svаki bunаr koji je plаnirаn zа nаvodnjаvаnje trebа izvesti približno u centrаlnom delu uslovne pаrcele, kojа je sаčinjenа od više mаnjih poljoprivrednih pаrcelа. U okviru sektorа Lozovik-Trnovče, plаnirа se izvođenje bunаrа dubine do 20 m, sа prosečnom izdаšnošću od 10-15 L/s.

Plаnirаnih 40 bunаrа u priobаlnom delu аluvionа Velike Morаve (zonа od odbrаmbenog nаsipа nаsipа do 2-3 km udаljenjа od reke) sа prosečnom izdаšnošću do 15 L/s, ukupno mogu dа obezbede količine oko 600 L/s. Plаnirаnа rаstojаnjа između bunаrа su nа udаljenju od 500 m u nаjužoj zoni, odnosno u priobаlnom pojаsu, i mogu dа obezbede potrebne količine podzemnih vodа zа nаvodnjаvаnje 1200 ha poljoprivrednog zemljištа (Prilog 1).

U središnjem delu аluvijаlne rаvni Velike Morаve, od 3 km udаljenjа od reke do obodnog delа аluvijаlne rаvnice, procenjeno je da će plаnirаni bunаri imаti mаnju izdаšnost (do 10 L/s), i ukupno mogu dа obezbede količine do 400 L/s (Prilog 8). Nа tаj nаčin se nаvodnjаvаnjem može pokriti poljoprivredno zemljište površine 750 ha (25 bunara snabdeva uslovne parcele od 30 ha).

U nаrednoj fаzi istrаživаnjа potrebno je detаljno istrаžiti i preciznije definisаti mogućnosti zа nаvodnjаvаnje poljoprivrednih površinа iz podzemnih vodа. U slučаju dа se terenskim istrаživаnjimа i modelskim ispitivаnjimа sаdаšnjа ocenа potencijаnosti podzemnih vodа pokаže kаo tаčnа, nа ovom sektoru se mogu obezbediti količine podzemnih vodа zа nаvodnjаvаnje kulturа blizu 2.000 ha.

Sektor Velikа Plаnа-Mаrkovаc. Ovаj sektor zаhvаtа uži pojаs аluvionа Velike Morаve, između obodа Velikа Plаnа-Stаro Selo-Novo Selo-Mаrkovаc, nа zаpаdu, i odbrаmbenog nаsipа, nа istoku (Slika 27). Ovаj sektor je mаnje pogodаn zа rešаvаnje pitаnjа nаvodnjаvаnjа poljoprivrednih kulturа zаhvаtаnjem podzemne vode, imаjući u vidu to dа su аluvijаlne nаslаge ovde znаtno mаnje nego nа prethodnom sektoru. Vodonosni peskovito-šljunkoviti slojevi su mаnje debljine i sа lošijim filtrаcionim kаrаkteristikаmа. Nа ovom sektoru preovlаđuju tereni sа neogenim sedimentimа, mаnje аtrаktivnim sа hidrogeološkog аspektа.

Mаnje količine mogu se obezbediti sа bunаrimа, prosečne izdаšnosti 7-10 L/s, odnosno sа grupom od 21 bunаrа u priobаlnom delu аluvijаlne rаvnice (od odbrаmbenog nаsipа do obodne zone аluvionа). U pomenutom delu sektorа Velikа Plаnа-Mаrkovаc može se obezbediti do 400 L/s podzemne vode zа nаvodnjаvаnje poljoprivrednih kulturа. Planiranih 21 bunara može obzebediti navodnjavanje 630 ha poljoprivrednog zemljišta.



51

Posebаn deo ovog sektorа je zonа Donje Livаdice, sа 16 uslovnih pаrcelа, koje su locirаne nа desnoj obаli Velike Morаve. Ovde je potrebno sа bunаrimа obezbediti oko 200 L/s podzemne vode, zа štа je potrebno izvesti bunаr u centru svаke pаrcele, prosečne izdаšnosti 10-15 L/s. Na ovaj način bi se navodnjavalo 480 ha.

Sektor Jаsenicа. Obuhvаtа ogrаničeni prostor duž reke Jаsenice, do blizu Smederevske Pаlаnke nа zаpаdu. Debljinа rečnog nаnosа je vrlo promenljivа, kаo i izdаšnost bunаrа. Procenjena prosečna izdašnost bunara je redа veličine do 6 L/s. S obzirom na male procenjene količine, podzemne vode u ovom delu se neće razmatrati za sistematsko navodnjavanje, jer su količine suviše male. Podzemne vode u ovom sektoru se mogu koristiti samo za lokalne potrebe.

Ukupne količine podzemnih vodа koje se mogu obezbediti nа istrаžnom području Morаvsko-Resаvske doline (Velikа Plаnа) su oko 1.5 m3/s, što predstаvljа deo količinа potrebnih zа nаvodnjаvаnje poljoprivrednih površinа. Preostаle količine zа nаvodnjаvаnje neophodno je trаžiti u površinskoj vodi, ili dodаtno obezbediti količine podzemnih vodа iz neogenih slojevа. U neogenim terenimа se izrаdа bunаrа po prаvilu smаtrа ekonomski neisplаtivom, jer je prosečnа izdаšnost pojedinаčnog bunаrа do 5 L/s.

Slika 27. Izdvojeni hidrogeološki sektori

SSeekkttoorr

LLoozzoovviikk -- TTrrnnoovvččee

SSeekkttoorr JJaasseenniiccaa

SSeekkttoorr

VVeelliikkaa PPllaannaa -- MMaarrkkoovvaacc



52

Unutrašnje vode Unutrašnje vode predstavljaju najčešće vode bujičnih vodotokova koji se sa padina okolnih brda slivaju u ravničarski predeo aluvijalne ravni Velike Morave i zatim ulivaju u Moravu. S obzirom da se radi o neizučenim slivovima u hidrološkom smislu, na kojima nije vršeno sistematsko merenje proticaja, procene o proticajima su veoma nepouzdane i zasnivaju se na primeni metoda parametarske hidrologije. Za potrebe Studije, date su globalne procene prosečnih količina vode tih ″unutrašnjih″ vodotokova. Pri tome razmatrana su 4 najdominantnija i najveća vodotoka kako je dato u tabeli.

Tabela 35. Osnovne karakteristike budućih akumulacija

Vodotok Qsr (m3/s)

Vdot (106m3)

Vkor (106m3)

Fnav (ha)

Gibavica 0,034 1,06 0,752 363 Rečica 0,008 0,25 0,224 108 Bukovački potok 0,056 1,77 1,634 789 Široki potok 0,097 3,05 2,710 1.309

Imajući to u vidu, raspoložive količine vode na pomenutim vodotocima su nešto veće od 6x106 m3/god, što bi u uslovima stopostotnog korišćenja za navodnjavanje obezbedilo vodom preko 2.569 ha poljoprivrednog zemljišta. Pomenuti vodotoci su bujičnog karaktera, što znači da su proticaji veoma neravnomerni, te da u toku letnjih meseci ponekad i presušuje. Zbog toga je neophodna izgradnja brane i akumulacije vode, kako za potrebe navodnjavanja, tako i za zadržavanje nanosa i poplavnog talasa.

Spoljašnje vode Velika Morava po pitanju količina vode za navodnjavanje poljoprivrednih površina opštine Velika Plana predstavlja ograničen resurs. Analiza režima spoljašnih voda je data u okviru poglavlja 3.3.2 Režim voda Velike Morave.

6.1.2 Kvalitet vode za navodnjavanje

6.1.2.1 Potreban kvalitet vode za navodnjavanje

Važeći propisi koji definišu kvalitet i korišćenje vode, kao i potreban kvalitet vode za navodnjavanje su Zakon o vodama („Sl. glasnik RS“, br. 30/10), Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja („Sl. glasnik RS“, br. 23/94), Uredba o graničnim vrednostima zagađujućih materija u površinskim i podzemnim vodama i sedimentu i rokovima za njihovo dostizanje („Sl. glasnik RS“, br. 50/2012), Pravilnik o parametrima ekološkog i hemijskog statusa površinskih voda i parametrima hemijskog i kvantitativnog statusa podzemnih voda („Sl. glasnik RS“, br. 74/2011). U cilju boljeg sagledavanja dostupnih analiza vode Velike Morave i Jasenice, korišćene su i stare uredbe: Uredba o kategorizaciji vodotoka („Sl. glasnik SRS“, br. 5/68) i Uredba o klasifikaciji voda („Sl. glasnik SRS“, br. 5/68) koje su važile do promene zakonskih propisa 2011. godine.

''Podzemne vode sa kvalitetom pogodnim za piće i vode sa javnih izvora koriste se samo za: snabdevanje vodom stanovništva, sanitarno-higijenske potrebe, napajanje stoke, za potrebe industrije koja zahteva visoskokvalitetnu vodu i potrebe malih potrošača'' (čl. 72, Zakon o vodama). Prema osmatranjima RHMZ (2004.-2011.), kvalitet podzemne vode aluviona Morave je bio promenljiv i dešavalo se da budu registrovane povišene vrednosti nitrata, rastvorenog gvožđa i mangana, ukupnih rastvorenih soli. U nastavku će biti dat kratak osvrt i na kvalitet podzemne vode, s obzirom da će biti analiziran i potencijal aluviona Morave za potrebe navodnjavanja.

Prema Uredbi o graničnim vrednostima zagađujućih materija („Sl. glasnik RS“, br. 50/2012), voda koja se koristi za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta mora u najnepovoljnijem slučaju da odgovara IV klasi (Tabela 36). Otpadna voda se ne sme koristiti za navodnjavanje biljaka čiji se plodovi koriste u sirovom stanju. Voda koja nije odgovarajućeg kvaliteta posebno u pogledu mikrobiološke ispravnosti se nikada ne sme koristiti za orošavanje plodova u integralnoj proizvodnji voća.



53

Na potreban kvalitet vode za navodnjavanje utiču i način navodnjavanja, ali i potrebe kulture i zemljišta na kome se gaje. Kod ocenjivanja kvaliteta vode za navodnjavanje uzimaju se u obzir sledeće kategorije: salinitet, vodopropustljivost, toksičnost i drugi mešoviti problemi. U skladu sa navedenim problemima koji se mogu javiti, preporučuje se takozvana Direktivna metoda za procenu kvaliteta vode za navodnjavanje (Tabela 37). Ova metoda ocenjuje obične konstituente u vodi, u svim vidovima njihovog delovanja kao prouzrokovača problema, nastalih upotrebom vode za navodnjavanje.

Uvek treba imati na umu kakve su potrebe gajene kulture jer izvesni mikroelementi mogu da izazovu usporen porast i razvitak biljaka. Nijedna metoda ni klasifikacija se ne može smatrati apsolutno primenljivom za sve uslove u biljnoj proizvodnji.

Tabela 36. Granične vrednosti zagađujućih materija u površinskim vodama IV klase Parametar Jedinica Granična

vrednost

Opšti

pH 6,5-8,5 Suspendovane materije mg/L - Rastvoreni kiseonik mgO2/L 4 BPK5 mgO2/L 25 HPK (bihromatna metoda) mgO2/L 125 HPK (permanganatna metoda) mgO2/L 50 Ukupan organski ugljenik (TOC) mg/L 50

Nutrijenti

Ukupan azot mg/L 15 Nitrati mg/L 15 Nitriti mg/L 0,3 Amonijum jon mg/L 1,5 Amonijak mg/L - Ukupan fosfor mg/L 1 Ortofosfati mg/L 0,5

Salinitet

Hloridi mg/L 250 Sulfati mg/L 300 Ukupna mineraizacija mg/L 1500 Elektroprovodljivost na 20°C μS/cm 3000

Metali

Arsen μg/L 100 Bor μg/L 2500 Bakar μg/L 1000 Cink μg/L 5000 Hrom (ukupni) μg/L 250 Gvožđe (ukupni) μg/L 2000 Mangan (ukupni) μg/L 1000

Organske supstance

Fenolna jedinjenja μg/L 50 Površinski aktivne materije μg/L 500 Adsorbujući organski halogen μg/L 250

Mikrobiološki parametri

Fekalni koliformi cfu/100 mL 100.000 Ukupni koliformi cfu/100 mL 1.000.000 Crevne enterokoke cfu/100 mL 40.000 Broj aerobnih heterotrofa (Kohl metoda) cfu/100 mL 750.000



54

Postoje preporuke da se kvalitet vode za navodnjavanje kontroliše jednom nedeljno ili gde je moguće svakodnevno, u periodu dok traje zalivanje. Kontrola kvaliteta vode za navodnjavanje se prilagođava potrebama gajene kulture, kao i načinu navodnjavanja.

Tabela 37. Vodič direktivne metode za ocenjivanje kvaliteta vode za navodnjavanje (Ayers & Westcot, 1976.)

Kriterijum kvaliteta vode Jedinice Stepen problema

Bez problema Rastući Oštar

Salinizacija EC dS/m < 0,75 0,75-3,0 > 3 Vodopropustljivost Nizak sadržaj soli u vodi – EC dS/m > 0,5 0,5-0,2 < 0,2 Opasnost od natrijuma kor. SAR

- montmorionitna zemljišta kor. SAR

< 6 6-9 > 9 - ilit-vermikulitna zemljišta < 8 8-16 > 16 - kaolinit-seskvioksidna zemljišta < 16 16-24 > 24

Specifična jonska toksičnost Natrijum kor. SAR < 3 3-9 > 9 Hloridi mol/m3 < 4 4-10 > 10 Bor mg/L < 0,75 0,75-2,0 > 2 Mešoviti problemi Azot mg/L < 5 5-30 > 30 Bikarbonati mol/m3 < 1,5 1,5-8,5 > 8,5 pH normalan opseg 6,5-8,4

6.1.2.2 Kvalitet površinskih voda

Procena stanja kvaliteta površinskih voda predstavlja polaznu osnovu svih planskih dokumenata u kojima se definišu mere za postizanje i očuvanje dobrog stanja voda i omogućava praćenje uticaja ljudskih aktivnosti na promene njihovog kvaliteta. U skladu sa novim pristupom, ocena stanja kvaliteta daje se za vodna tela, kao posebne i značajne elemente površinskih voda. Ocena se daje na bazi ekološkog i hemijskog statusa. Ekološkim standardima definisane su vrednosti bioloških i odabranih fizičko-hemijskih parametara kvaliteta u odnosu na neporemećeno, prirodno stanje za svaki tip vodenog ekosistema, dok je hemijski status definisan standardima kvaliteta životne sredine u pogledu prioritetnih, prioritetnih hazardnih i ostalih specifičnih supstanci.

Izmenom zakonskih propisa, od 2011. nadležna institucija za redovnu kontrolu kvaliteta voda je Agencija za zaštitu životne sredine R. Srbije, dok je u prethodnom periodu monitoring vršio Republički hidrometeorološki zavod. U nastavku je data ocena kvaliteta površinskih voda, sprovedena na bazi postojećih sistematskih osmatranja parametara kvaliteta, koja su sprovodila navedene ustanove. Za analizu su korišćeni rezultati monitoringa u periodu od 2004. do 2013. godine.

Kao potencijalni izvori vode za navodnjavanje, u nastavku su razmatrani parametri kvaliteta glavnih površinskih tokova, Velike Morave i Jasenice.

Velika Morava. Monitoring kvaliteta vode Velike Morave je vršen (RHMZ) na profilima Varvarin, Bagrdan, Velika Plana, Trnovče, Ljubičevski Most i Šalinac. Za potrebe predmetnog projekta, analizirani su rezultati monitoringa za profile Velika Plana i Trnovče. Na profilu Velika Plana nije vršen konstantan monitoring, tako da postoje podaci za 2004., 2009, 2010. i 2011. Ove dve lokacije se nalaze na teritoriji opštine, a ostale su suviše daleko tako da nisu reprezentativne.



55

Generalna ocena za period 2004.-2010. je da je kvalitet vode na navedenim profilima najčešće bio ocenjen kao III/IV klasa (za navodnjavanje je zadovoljavajući kvalitet vode bio do III klase). Dobijene vrednosti su odgovarale III klasi kvaliteta voda, što je sa aspekta navodnjavanja zadovoljavajuće. Prema graničnim vrednostima definisanim novom, važećom Uredbom („Sl. glasnik RS“, br. 50/2012), voda na navedenim profilima je takvog kvaliteta da se može koristiti za navodnjavanje.

Sa aspekta ključnih parametara za navodnjavanje na profilu Velika Plana registrovane vrednosti elektroprovodljivosti u rasponu od 0,38-0,52 dS/m, sa prosekom od 0,45 dS/m), ukazuju da nema potencijalnih problema kada je u pitanju salinizacija, ali nizak salinitet može da izazove problem kada je u pitanju vodopropustljivost. Vrednosti kor.SAR, od 0,4-1,0 (u proseku 0,7) ukazuju da nema potencijane opasnosti od natrijuma, kao ni od pojave specifičnih problema zbog sadržaja natrijuma, i svrstavaju vodu u slabo alkalizovanu. Određivanje bora u vodi nije bio u sklopu monitoringa, tako da o ovom parametru nema podataka. Ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje, na profilu nisu evidenirane vrednosti koje bi imale negativni uticaj kada su upitanju hloridi, s obzirom da su izmerene vrednosti od 0-0,5 mol/m3, u proseku 0,3 mol/m3. Sadržaj nitrata se kretao u zadovoljavajućem opsegu od 0,2-2,1 mg/L, sa prosečnim sadržajem 1,21 mg/L. Sadržaj bikarbonatnog anjona je bio u prihvatljivom opsegu 2,6-5,0 mol/m3 (u proseku 3,7 mol/m3). Ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje kišenjem postoji mogućnost negativnog uticaja ovog jona na biljke, odnosno na kvalitet i izgled plodova. Vrednosti pH su se kretale u zadovoljavajućem opsegu 7,6-8,5 (prosek 8,1).

Sa aspekta ključnih parametara za navodnjavanje na profilu Trnovče registrovane vrednosti elektroprovodljivosti u rasponu od 0,31-0,54 dS/m, sa prosekom od 0,45 dS/m), ukazuju da nema potencijalnih problema kada je u pitanju salinizacija, ali nizak salinitet može da izazove problem kada je u pitanju vodopropustljivost. Vrednosti kor.SAR, od 0,39-1,20 (u proseku 0,7) ukazuju da nema potencijane opasnosti od natrijuma, kao ni od pojave specifičnih problema zbog sadržaja natrijuma, i svrstavaju vodu u slabo alkalizovanu. Određivanje bora u vodi nije bio u sklopu monitoringa, tako da o ovom parametru nema podataka. Ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje, na profilu nisu evidenirane vrednosti koje bi imale negativni uticaj kada su upitanju hloridi, s obzirom da su izmerene vrednosti od 0,2-0,8 mol/m3, u proseku 0,4 mol/m3. Sadržaj nitrata se kretao u zadovoljavajućem opsegu od 0,2-4,4 mg/L, sa prosečnim sadržajem 1,52 mg/L. Sadržaj bikarbonatnog anjona je bio u prihvatljivom opsegu 2,5-5,4 mol/m3 (u proseku 3,6 mol/m3). Ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje kišenjem postoji mogućnost negativnog uticaja ovog jona na biljke, odnosno na kvalitet i izgled plodova. Vrednosti pH su se kretale u zadovoljavajućem opsegu 7,5-8,8 (prosek 8,2).

Treba ipak napomenuti da je duž toka Velike Morave u periodu obrade registrovana promena organoleptičkih pokazatelja, kiseoničnih parametara, visokih vrednosti sadržaja suspendovanih materija, BPK5, i pH. Saprobiološke analize kvaliteta vode ukazuju na prisustvo umerenog organskog zagađenja u vodotoku. Povremeno su se javljale i povišene koncentracije gvožđa, mangana, bakra nikla, cinka, bakra, kadmijuma, kao i naftnih ugljovodonika, isparljivih fenola i žive, što ukazuje na komunalno i industrijsko zagađenje koje prihvata Velika Morava duž svog toka. Sliv Velike Morave na području opštine Velika Plana je uglavnom ugrožen individualnim recipijentima otpadnih voda. Samo naselje Velika Plana ima sistem za organizovano prihvatanje otpadnih voda koje se pre upuštanja u reku prečišćavaju u gradskom sistemu za prečišćavanje otpadnih voda. Iz pogona za proizvodnju alkoholnih pića u Krnjevu otpadne vode se odvode posebnim kanalizacionim vodom odvode u Veliku Moravu, bez posebnog tretmana.

Kada se odabere mesto vodozahvata, potrebno je izvršiti dopunske analize kvaliteta vode na datoj lokaciji.

Jasenica. Kvalitet vode reke Jasenice, koja deli opštinu Velika Plana na severni i južni deo, definisan je na osnovu podataka sa profila Orašje. Do 2008. monitoring je vršen 4 puta godišnje, pa je za ovaj period dostupan redukovan broj analiza. Od 2008. do 2011. god., monitoring je vršen na mesečnom nivou. Generalna ocena kvaliteta vode Jasenice od 2008. je IV klasa i VK stanje, što je prema regulativi koja je bila važeća do 2011. god. bilo neprihvatljivo za navodnjavanje. Prema novoj, važećoj Uredbi kvalitet vode uglavnom zadovoljava IV klasu, ali povremeno određeni parametri, poput kiseoničnih pokazatelja, azotnih komponenti (amonijačni i



56

nitritni azot 2008.-2011.), izlaze van dozvoljenih limita u V klasu. Osim navedenih parametara tokom celog perioda su registrovane visoke vrednosti fenolnog indeksa i mangana, a 2009. i 2011. naftnih ugljovodonika. Saprobiološka ispitivanja pokazuju da je u vodotoku prisutno umereno organsko zagađenje. Prisustvo određenih vrsta – indikatora (poput Аsellus aquaticus), ipak ukazuju na izrazito organsko zagađenje. S obzirom na sve navedeno, sa aspekta navodnjavanja kvalitet vode je nezadovoljavajući.

Na profilu Orašje evidentirane vrednosti elektroprovodljivosti u rasponu od 0,43-1,12 dS/m, sa prosekom od 0,80 dS/m), ukazuju da nema potencijalnih problema kada je u pitanju salinizacija. Vrednosti kor.SAR, od 0,79-10,84 (u proseku 2,19) ukazuju da nema potencijane opasnosti od natrijuma, kao ni od pojave specifičnih problema zbog sadržaja natrijuma, s obzirom da je prosečna vrednost ispod 3. Ipak, treba biti obazriv kada je u pitanju zalivanje zemljišta u kojima dominira montmorionitna glina, zbog rastućeg stepena problema opasnosti od natrijuma, ali i specifične jonske toksičnosti, s obzirom na širok opseg SAR. Određivanje bora u vodi nije bio u sklopu monitoringa, tako da o ovom parametru nema podataka. Ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje, na profilu nisu evidenirane vrednosti koje bi imale negativni uticaj kada su upitanju hloridi, s obzirom da su izmerene vrednosti od 0,1-4,9 mol/m3, u proseku 0,9 mol/m3. Sadržaj nitrata se kretao u opsegu od 0,7-8,1 mg/L, sa prosečnim sadržajem 1,80 mg/L, što potvrđuje da su visoke vrednosti evidentirane sporadično. Sadržaj bikarbonatnog anjona je nešto povišen, u opsegu 3,1-11,1 mol/m3 (u proseku 6,5 mol/m3). Stepen problema ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje kišenjem je rastući, tako da bi trebalo izbegavati ovaj način navodnjavanja ovom vodom. Vrednosti pH su se kretale u zadovoljavajućem opsegu 7,5-8,8 (prosek 8,2).

Opasne (kadmijum, olovo, živa, arsen, hrom, nikl i fluor) i štetne materije (bakar, cink i bor), za koje su maksimalno dozvoljene vrednosti definisane Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetniih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje („Sl. glasnik RS“, br. 23/94), su registrovane u dozvoljenim granicama u obe reke, na sva tri profila. Elementi bor i fluor nisu bili uključeni u redovan monitoring.

Sa aspekta specifičnih parametara za navodnjavanje, voda Velike Morave zadovoljava navedene kriterijume, a voda Jasenice zadovoljava većinu parametara, osim umereno povišenog sadržaja bikarbonata (Tabela 37). Ipak, opšti pokazatelji kvaliteta vode ukazuju na povremenu pojavu jako visokih nivoa zagađenja, pogotovo kada je u pitanju Jasenica. Ukoliko se za navodnjavanje koristi voda iz Velike Morave, preporučuje se redovna kontrola kvaliteta vode, pred početak sezone navodnjavanja, kao i tokom navodnjavanja, ukoliko dolazi do prepumpavanja vode iz toka. Ukoliko se zalivaju kulture čiji se plodovi upotrebljavaju u sirovom stanju, obavezna je kontrola mikrobiološkog kvaliteta vode. S obzirom da je voda Jasenice na deonici koja prolazi kroz opštinu Velika Plana prilično zagađena, sa registrovanom tendencijom porasta zagađenja, ne preporučuje se da se koristi za navodnjavanje.

Napomena: Kriterijumi kvaliteta vode koji dozvoljavaju da se voda koristi za navodnjavanje se značajno razlikuju u do skoro važećim uredbama, Uredbi o klasifikaciji voda međurepubličkih vodotoka, međudržavnih voda i voda obalnog mora Jugoslavije („Službeni list SFRJ“, br. 6/78) i Uredbi o klasifikaciji vodotoka („Službeni glasnik SRS“, br. 5/68), s jedne strane i novoj Uredbi o graničnim vrednostima zagađujućih materija u površinskim i podzemnim vodama i sedimentu i rokovima za njihovo dostizanje („Sl. glasnik RS“, br. 50/2012), sa druge strane. Uredba iz 2012. god. je mnogo fleksibilnija, tako da voda koja do skoro nije bila preporučljiva za navodnjavanje prema novim kriterijumima jeste. Ovakva situacija ukazuje na problem nedostatka zakonske regulative koja će isključivo da definiše kvalitet vode za navodnjavanje, s obzirom da je za zalivanje voća i povrća koje se konzumira u svežem stanju ipak neophodno koristiti vodu boljeg kvaliteta, dok je za zalivanje industrijskog bilja ili žitarica tolerantno korišćenje vode nešto slabijeg kvaliteta, kakav je propisan Uredbom („Sl. glasnik RS“, br. 50/2012). Iz navedenih razloga stav da je voda Velike Morava zadovoljavajućeg kvaliteta za navodnjavanje treba uzeti sa rezervom.



57

6.1.2.3 Kvalitet podzemnih voda

Za analizu kvaliteta podzemnih voda korišćeni su podaci za pijezometre 1NPPL-133 (u blizini Lozovika) i 1NPPD-143 (u okolini Velike Plane), koji pripadaju zvaničnoj osmatračkoj mreži koju je postavio RHMZ. Korišćen je niz podataka za period 2004.-2014. za 1NPPL-133, odnosno 2005.-2014. za 1NPPD-143. Uzorkovanje je vršeno jednom godišnje i to pretežno krajem leta.

Na obe lokacije su vrednosti elektroprovodljjivosti iznad 0,5 dS/m, što ukazuje da zalivanje ovom vodom neće narušiti vodopropustljivost zemljišta. Evidentirane vrednosti elektroprovodljivosti (Tabela 38) ukazuju da postoji potencijalno rastući problem kada je u pitanju salinizacija. Prosečne vrednosti kor.SAR su na obe lokacije manje od 3, što ukazuju da nema potencijane opasnosti od natrijuma, kao ni od pojave specifičnih problema zbog sadržaja natrijuma. Određivanje bora u vodi nije bio u sklopu monitoringa, tako da o ovom parametru nema podataka. Ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje, na profilu nisu evidenirane vrednosti koje bi imale negativni uticaj kada su upitanju hloridi. Sadržaj nitrata na lokaciji u blizini Lozovika se kretao u opsegu od 2,44-19,8 mg/L, sa prosečnim sadržajem 9,54 mg/L. U 64% slučajeva je koncentracija nitrata bila veća od 5, što ukazuje na potencijalno rastući problem ako se zalivaju osetljive kulture. Sadržaj bikarbonatnog anjona je povišen, sa minimalnim vrednostima većim od 5 mol/m3, dok su prosečne vrednosti na obe lokacije veće od 8,5 mol/m3. Stepen problema ukoliko bi se ova voda koristila za navodnjavanje kišenjem je izražen, tako da bi trebalo izbegavati ovaj način navodnjavanja ovom vodom ili tražiti načine kako da se ovako uzrokovani problemi ublaže. Vrednosti pH su se kretale u normalnom opsegu.

Tabela 38. Kvalitet podzemnih voda

pH EC CO3 HCO3 Cl SO4 NO3 Ca Mg K Na NH4

kor. SAR

- dS/m mg/L mol/m3 mol/m3 mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L - 1NPPL-133 Lozovik – Vlaški Do

MIN 7,23 0,89 0 5,85 0,68 82 2,44 43 42 2,20 26 0,01 1,33 MAX 8,10 1,66 0 11,48 2,48 196 19,80 208 82 11,00 146 0,18 9,25

AVER 7,48 1,35 0 9,32 1,68 133,4 9,54 145,6 60,0 6,78 43,9 0,08 2,41 1NPPD-142 Markovac – Svilajnac

MIN 7,50 0,92 0 7,46 0,51 19 0,16 46 24 1,00 28 0,01 1,76 MAX 8,30 1,08 0 13,54 1,23 120 3,50 135 82 2,40 62 0,27 3,76

AVER 7,76 0,99 0 9,16 1,01 76,4 1,26 96,4 47,6 1,69 45,6 0,08 2,75

Preporuke. Relativno visoke vrednosti bikarbonata su registrovane na svim lokacijama na kojima je vršen monitoring, i u površinskoj i podzemnoj vodi. Bikarbonati su uzroci stvaranja belog taloga na plodovima u periodu velike evapotranspiracije, ukoliko se navodnjava orošavanjem. Na ovaj način se na plodovima i lišću formira beli talog kalcijum karbonata koji nije podložan ispiranju kasnijim zalivanjem, što smanjuje prodajnu cenu plodova. Da bi se ovaj problem izbegao ili ublažio, preporučuje se zalivanje noću, povećanje brzine okretanja rasprskivača, izbegavanje orošavanja za vreme niske relativne vlage vazduha, promena načina zalivanja i slično.

Visoke koncentracije azota (nitrata) u vodi za navodnjavanje mogu da dovedu do stimulisanja suviše intenzivnog porasta vegetativnih organa, ili do odloženog sazrevanja plodova kod voćaka, tako da o tome treba voditi računa prilikom planiranja fertigacije i đubrenja uopšte. Na visoke koncentracije azota su posebno osetljive kajsija i šećerna repa (smanjena količina šećera). Osim toga, visoke koncentracije mogu da dovedu do pojave algi kkoje mogu da zapuše emitere, prskače i ventile, tako da se nameće potreba za hemijskom (bakar-sulfat) ili mehaničkom zaštitom (sita, filteri).



58

6.2 Zemljišni resursi

6.2.1 Pregled zemljišta prema drenažnim karakteristikama

Polaznu osnovu u postupku uređenja vodnog, vazdušnog i toplotnog režima zemljišta i konačno njegove proizvodne sposobnosti, čini podela zemljišta na drenažne klase. Drenažne klase ukazuju na stepen ugroženosti zemljišta od suvišnih voda, na intenzitet i način odvodnjavanja kao i na primenu pratećih meliorativnih mera. Zemljišta I - V drenažne klase predstavljaju zemljišta različitih prirodnih drenirajućih sposobnosti i različitog stepena ugroženosti suvišnim vodama, tako da prva klasa predstavlja zemljišta teškog mehaničkog sastava i loših vodno-fizičkih osobina, dok peta klasa predstavlja prirodna dobro drenirana zemljišta.

Drenažna sposobnost zemljišta se generalno ocenjuje na osnovu morfoloških, fizičkih i hemijskih osobina zemljišta, ali i na osnovu prirodnih uslova: reljef i režim vlaženja. Prema drenažnim karakteristikama sva zastupljena zemljišta na teritoriji opštine Velika Plana mogu da se grupišu u tri drenažne klase (II-IV) (Tabela 39).

Drugom drenažnom klasom su obuhvaćena zemljišta teškog mehaničkog sastava, glinovita i glinovito - ilovasta. U drugu klasu spadaju sledeća zemljišta: aluvijalno (fluvisol) glinovito, aluvijalna smonica (semiglej). Glavne karakteristike su:

• težak mehanički sastav (tekstura je glina, ilovasta, praškasta; frakcija praha do 45%, a fizičke gline preko 45% i 70%);

• nestabilna struktura usled beskarbonatnosti, što između ostalog uslovljava nepovoljan vodno - vazdušni režim;

• vrlo visok vodni kapacitet (iznad 40 vol.%) u najnepovoljnijem sloju; • mala količina pristupačne vlage (20-40% vodnog kapaciteta) ; • niska vodoprovodljivost (Kf = 10-5 cm/s) ; • niska efektivna poroznost (5-6 vol.%), i slaba aeracija.

Zemljišta iz ove grupe se koriste u poljoprivrednoj proizvodnji, ali je njihova obrada otežana u prolećnom periodu.

Zemljišta III drenažne klase obuhvataju koluvijalno zemljište u posmeđivanju, aluvijalno zemljište u posmeđivanju, smonicu u posmeđivanju, gajnjaču tipičnu i gajnjaču u lesiviranju. Glavne karakteristike su:

• srednje težak mehanički sastav (do 25% koloidne gline, preko 45% praha i fizičke gline preko 60%);

• visok vodni kapacitet (32-40 vol.%); • pristupačna vlaga 20-40% vodnog kapaciteta; • osrednja vodoprovodljivost (Kf = 10-4 cm/s); • osrednja efektivna poroznost (7-8%); • karbonatnost i beskarbonatnost su alternativne pojave usled kombinovanog uticaja

prevlaživanja površinskom i podzemnom vodom.

Ova zemljišta imaju nešto bolje osobine u odnosu na II klasu, prirodno su nedovoljno drenirana i umereno su ugrožena suvišnim vodama. Koriste se za obradu iako se nekih godina poljski radovi na njima otežano izvode.

U IV drenažnu klasu se svrstavaju samo aluvijum ilovasti i peskovito ilovasti. Glavne karakteristike su:

• oglejanost, izbleđivanje humusnog horizonta; • vodoprovodljivost (Kf = 10-4-10-3 cm/s); • beskarbonatnost i narušena struktura su prateće pojave; • povoljna prosečna efektivna poroznost (9-10%).

Ovo su zemljišta povoljnih fizičkih svojstava, umereno prirodno drenirana.



59

Tabela 39. Zastupljenost zemljišta prema drenažnim klasama

Klasa Opis Zastupljenost [ha] [%]

II Slabo drenirana zemljišta 6.162 22,5 III Nedovoljno drenirana zemljišta 18.123 66,2 IV Umereno prirodno drenirana zemljišta 3.107 11,3 Ukupno: 27.392 100,0

Zemljišta treće klase čine zemljišta čije su osobine ilovast do glinovito ilovast (ređe glinovit) teksturni sastav i osrednje filtracione karakteristike, odnosno zemljišta čija je drenažna sposobnost nedovoljna. U sumi zemljišta III klase zauzimaju blizu 60% teritorije (Prilog 4). Umereno prirodno drenirana zemljišta zauzimaju tek 11% teritorije, dok slabo drenirana zemljišta zauzimaju skoro trećinu proučavanog područja. Generalno gledano, zastupljena zemljišta imaju osrednje drenažne osobine, što ima uticaj na primenu odgovarajućih tehnika navodnjavanja.

6.2.2 Pregled zemljišta prema pogodnosti za navodnjavanje

Kod izdvajanja tipova (i nižih sistematskih jedinica) zemljišta koja će se navodnjavati, naročito se obraća pažnja na osobine koje određuju interakciju između zemljišta, podzemne vode i vode za navodnjavanje. Klase pogodnosti za navodnjavanje su izdvojene samo prema osobinama zastupljenih tipova zemljišta. Faktori koji utiču na vodni režim zemljišta i njegovu pogodnost za navodnjavanje mogu se ukratko sumirati na sledeći način:

• dubina soluma (u zavisnosti od topografije) koja obezbeđuje određenu količinu vlage u zoni rizosfere i ukazuje na potencijalnu eroziju u uslovima navodnjavanja;

• uslojenost zemljišta – uticaj na ascendentno i descendentno kretanje vode; • prisustvo kompaktnog, bestrukturnog i/ili zbijenog sloja u zemljišnom profilu.

Gruba podela zemljišta prema njihovoj pogodnosti za navodnjavanje u kontekstu navedenih faktora je na:

• Zemljišta pogodna za navodnjavanje (irigabilna); • Zemljišta koja su nepogodna za navodnjavanje (neirigabilna).

Zemljišta pogodna za navodnjavanje se mogu svrstati u drugu i treću klasu, a na osnovu svojih specifičnosti mogu se dalje grupisati u podklase.

Prvoj klasi pripadaju zemljišta pogodna za navodnjavanje, čije su osnovne karakteristike dubok solum, ilovasta tekstura, dobra dreniranost i osrednja vododrživost. Drugoj klasi pripadaju zemljišta srednje pogodna za navodnjavanje. Ova zemljišta imaju uglavnom zadovoljavajuće vodno-fizičke karakteristike, ali su nešto manje produktivna u odnosu na prvu klasu. Pri navodnjavanju ovih zemljišta treba voditi računa o vremenu zalivanja i veličini zalivnih normi. Treća klasa obuhvata zemljišta uslovno pogodna za navodnjavanje, odnosno zemljišta težeg mehaničkog sastava i nepovoljnih vodno-fizičkih osobina, kao i nepovoljne reljefske uslove.

Tabela 40. Zastupljenost zemljišta prema pogodnosti za navodnjavanje

Klasa Opis Zastupljenost [ha] [%]

II1 Zemljišta srednje pogodna za navodnjavanje (automorfna) 14.377 52,5 II2 Zemljišta srednje pogodna za navodnjavanje (hidromorfna) 3.107 11,3 III1 Zemljišta uslovno pogodna za navodnjavanje (automorfna) 1.892 6,9 III2 Zemljišta uslovno pogodna za navodnjavanje (hidromorfna) 8.016 29,3

Ukupno: 27.392 100,0 Prema pogodnosti za navodnjavanje, sva zemljišta na području su irigabilna, mada među njima postoje izvesne razlike. Mogu se razvrstati u sve 2 opisane klase (Tabela 40). Podela na potklase je izvršena u skladu sa redom kojem pripadaju zastupljena zemljišta. Zemljišta koja spadaju određenoj potklasi su uglavnom zemljišta čije je obrazovanje vezano za određene uslove,



60

odnosno oblike reljefa. Ova podela zemljišta je uslovna, s obzirom da se na izvesnim delovima površine nalaze šume, pa su tu ne može govoriti o navodnjavanju. Gledano po klasama najzastupljenija su zemljišta srednje pogodna za navodnjavanje (gajnjača tipična, gajnjača u lesiviranju i aluvijum ilovasti i peskovito ilovasti), na 63,8% teritorije (Prilog 5). Slede zemljišta uslovno pogodna za navodnjavanje (koluvijalno zemljište u posmeđivanju, aluvijalno zemljište u posmeđivanju, aluvijalno (fluvisol) glinovito, aluvijalna smonica (semiglej), kao i smonica u posmeđivanju) na 36,2% površina.

6.2.3 Zaključak

Zemljišni sastav je proučavan na područje koje zauzima površinu od 27.392 ha. U skladu sa topografijom terena (pomoravska i šumadijska celina) je formiran i zemljišni pokrivač, pa zastupljena zemljišta pripadaju redu automorfnih i hidromorfnih zemljišta. Zastupljeno je 5 tipova zemljišta, koji su grupisani u 8 nižih sistematskih jedinica. Najzastupljenija je gajnjača, i to na 52,5% površine. Sledi aluvijum sa približno 20,7%, a zatim semiglej sa blizu 20%, zatim smonica sa 6,4% i koluvijum sa tek 0,6%.

Zemljišta celog područja poseduju prirodne karakteristike koje ih čine pogodnim za voćarsku i vinogradarsku proizvodnju. S obzirom na razvijenost poljoprivredne proizvodnje na proučavanom području, treba napomenuti da su prirodne osobine navedenih zemljišta delom izmenjene.

U pogledu hemijskih osobina zastupljena zemljišta na teritoriji imaju raznolike karakteristike, čak i u okviru istog tipa. Sa aspekta poljoprivredne proizvodnje hemijske osobine zemljišta na kojima se obavlja poljoprivredna proizvodnja su generalno zadovoljavajuće. Hemijske osobine gajnjače u lesiviranju su nepovoljnije, uglavnom zbog povećane kiselosti. Prirodno stanje biljnih hraniva u zastupljenim zemljištima je takvo da se generalno mogu okarakterisati kao srednje do dobro obezbeđena. Svim zemljištima na kojima se obavlja biljna proizvodnja je neophodno dodatno unošenje biljnih hraniva u skladu sa potrebama gajene kulture i stanja u zemljištu.

Vodno-fizičke osobine zastupljenih zemljišta su promenljive kako po dubini, tako i prostorno, pa je raspon vrednosti koje ih karakterišu prilično širok. Fizičke osobine zemljišta se mogu oceniti kao osrednje do nepovoljne. Često imaju neki limitirajući faktor za poljoprivrednu proizvodnju, poput nepovoljnog vodno-vazdušnog režima.

Zemljišta boljih drenažnih osobina (II klasa) proučavanog područja su zastupljena tek na 11% tritorije. Na predmetnom području zemljišta lošijih drenažnih osobina se karakterišu uglavnom teškim mehaničkim sastavom.

Prema proizvodnoj sposobnosti, zemljišta na većem delu područja se mogu uslovno svrstati u grupu zemljišta koja poseduju zadovoljavajuće prirodne karakteristike koje ih čine pogodnim za poljoprivrednu proizvodnju. Zemljišta kod kojih postoji neki ograničavajući ekološki faktor su gajnjača u lesiviranju i koluvijum. Sa aspekta voćarske i vinogradarske proizvodnje i ova navedena zemljišta predstavljaju dobar potencijal.

Prema pogodnosti za navodnjavanje zemljišta su svrstana u dve klase, a najzastupljenija su zemljišta srednje pogodna za navodnjavanje. Zemljišta koja su pogodna za navodnjavanje bez ograničenja nema. Ovo samo treba da bude naznaka za potreban oprez pri navodnjavanju da ne bi bilo kontraproduktivno. Tehnike navodnjavanja treba prilagoditi uslovima zemljišta i potrebama biljaka u cilju dobijanja dobrih rezultata.

Svim zemljištima na kojima se obavlja biljna proizvodnja je neophodno dodatno unošenje biljnih hraniva u skladu sa potrebama gajene kulture i stanja u zemljištu. Osim toga, nakon hidrotehničkih melioracija i drugih mera, treba obezbediti zemljište biljnim hranivima, odnosno pripremiti ga za biljnu proizvodnju. Mere koje se preporučuju na proučavanom području su primena đubrenja organskim i mineralnim đubrivima, duboka obrada u cilju popravke fizičkih osobina, zaštita od erozije i primena navodnjavanja. Na parcelama gde je zastupljeno kiselo zemljište preporučuje se primena kalcifikacije. Ova mera treba da bude usaglašena i sa potrebama gajenih biljaka.



61

Navodnjavanje je neophodno za obezbeđenje stabilne poljoprivredne proizvodnje. Primena navodnjavanja zavisi od niza prirodnih uslova, topografskih, hidroloških, hidrohemijskih i zemljišnih, a u okviru poslednjih su naročito važne vodno-fizičke osobine i vodni režim zemljišta. Pri izboru načina navodnjavanja treba voditi računa o izboru kulture, rokovima zalivanja (češće zalivanje manjim normama), obradi i praćenju kvaliteta zemljišta.

U cilju zaštite od erozije, na nagnutim terenima je potrebno primeniti neke od sledećih mera: konturna obrada zemljišta, terasiranje, malčiranje, zatravljivanje voćnjaka i vinograda (naročito ako je obezbeđeno navodnjavanje), kao i popravke fizičkih i hemijskih svojstava zemljišta (gore navedene). Neke od nabrojanjih mera su efikasne i u zaštiti od mraza.

6.3 Uticaj na životnu sredinu

Na razmatranom području preovlađuje poljoprivredno zemljište. Upotreba đubriva (stajskog i veštačkog) je uobičajena u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji. Ako se uzmu u obzir i biljna proizvodnja i stočarstvo, onda je jasno da uticaj poljoprivrede na kvalitet voda može biti značajan. Poljoprivredna proizvodnja može višestruko da utiče na stanje kvaliteta površinskih i podzemnih voda.

Potencijalno zagađenje od poljoprivrede se klasifikuje uglavnom kao difuzno zagađenje. Usled erozije zemljišta, površinskog i podzemnog oticaja suvišne vode može doći do zagađenja vodnih tela nutrijentima, pesticidima, mikrobiološkim zagađivačima i slično.

Erozija tla može da bude značajan zagađivač, uglavnom površinskih voda. Poljoprivredno zemljište je najznačajniji izvor sedimenata u površinskim vodama. Osim toga, na ovaj način se unosi i suvišni fosfor u površinske vode, koji je uglavnom glavni uzročnik eutrofikacije. Ovi procesi su najčešći na nagnutim terenima.

Životinjski ekskrementi su takođe značajan izvor zagađenja i to uglavnom mikrobiološkog. Može da bude naročito opasno za (plitke) podzemne vode, jer uglavnom ne postoji prečišćavanje otpadnih voda sa farmi i često se otpadne vode izlivaju po terenu. Osim farmi, potencijalan izvor zagađenja predstavlja i stoka koja je na slobodnoj ispaši, naročito u područjima sa karstnim stenama.

Oticaj voda sa poljoprivrednog zemljišta je značajan izvor zagađenja lako rastvorljivim materijama koje su prisutne u ili na zemljištu. U ove materije spadaju nitrati, ali i neki pesticidi. Povećana koncentracija nitrata u podzemnim vodama je posledica proceđivanja i infiltracije vode koje nosi ove rastvorene materije u dublje slojeve zemljišta. Pesticidi mogu da imaju izrazito negativan uticaj na podzemne vode. Generalno, u poljoprivredi su najzastupljeniji: insekticidi, herbicidi i fungicidi. Ipak, proceđivanje pesticida u podzemne vode sa poljoprivrednog zemljišta je složen proces i zavisi od mnogo faktora.

Zagađenje podzemnih voda je izuzetno važno, jer se ova voda koristi za piće na području. Faktori koji utiču na zagađenje podzemne vode nitratima i pesticidima su:

1. osobine zemljišta, 2. karakteristike zagađujuće materije, 3. hidrauličko opterećenje zemljišta, 4. poljoprivredna praksa.

1. Osobine zemljišta koje su značajne za ovo pitanje su: sadržaj organske materije i frakcije gline, vodoprovodljivost, kao i prisustvo podzemne vode u zemljišnom profilu. Navedene osobine koje ukazuju na adsorptivne i filtracione sposobnosti zemljišta se preklapaju i ukazuju na isto: zemljišta nešto težeg mehaničkog sastava su hemijski reaktivnija, odnosno njihov adsorptivni kapacitet je veći, a filtracione karakteristike su nešto lošije, tako da je rizik od zagađenja podzemnih voda manji.

2. Zagađujuće materije imaju različite osobine, odnosno stvaraju različite nivoe rizika od zagađenja. Nitrati su veoma rastvorljivi i mobilni pa je otuda i veći rizik od zagađenja podzemnih voda. Kada su u pitanju pesticidi, rizik od zagađenja zavisi od vrste pesticida, tipa zemljišta,



62

mikroklime i načina primene. Pesticidi koji su najčešći uzrok zagađenja podzemne vode su oni lakorastvorljivi i stabilni, postojani pesticidi.

3. Hidrauličko opterećenje, odnosno ukupna zapremina vode koja dospe na zemljište (padavine i navodnjavanje) takođe predstavlja značajan faktor. Što je veća količina vode koja dospe na zemljište, veće su šanse da dođe do površinskog i podzemnog oticanja.

4. Dobra poljoprivredna praksa obuhvata: dobro upravljanje vodom, male zalivne norme i male norme đubrenja, adekvatno vreme primene stajnjaka, veštačkih đubriva i pesticida i pažljivo rukovanje ovim supstancama.

Ipak, do navedenih zagađenja ne dolazi tako lako, zbog uticaja svih navedenih faktora. Može se smatrati da je upotreba đubriva i sredstava za zaštitu, koja se koriste na određenim površinama relativno skromna i da sada nemaju značajnijeg uticaja na stanje kvaliteta podzemnih voda. To ne znači da se svakom problemu ne treba posvetiti pažnja, jer se sa inteziviranjem poljoprivredne proizvodnje povećava i upotreba đubriva i sredstava za zaštitu bilja. Do povećanja rizika dolazi i usled uvođenja navodnjavanja poljoprivrednih površina.

Erozija može da se kontroliše ili bar smanji adekvatnim načinom obrade poljoprivrednog zemljišta. Otpadne vode sa stočnih farmi treba na određen način tretirati, tako da se maksimalno iskoriste za proizvodnju đubriva, a da se višak vode prečišćava.

Što se tiče mogućeg negativnog uticaja procednih voda od navodnjavanja, o tome se mora voditi računa prilikom projektovanja melioracionih sistema i što je još važnije prilikom njihovog upravljanja. To bi bila i jedna komponenta koja čini dobru poljoprivrednu praksu. Dobra poljoprivredna praksa kompenzuje eventualne loše osobine osetljivih zemljišta, kada se radi o zagađenju.

Uvođenje sistema za navodnjavanje dovodi na određeni način do promena u svim elementima životne sredine. Promene su preovlađujuće u vodi (hidrosfera) i tlu (pedosfera), dok su uticaji na biosferu (živi svet) uglavnom posredni. Neke promene se lako uočavaju i kvantifikuju, ali postoji grupa posrednih uticaja koji se obično javljaju nakon duže primene, pa i izvan područja projekta. U tom smislu rešenja treba tražiti u sistemskom planiranju, projektovanju, izvođenju i korišćenju zalivnih sistema. To je jedan od razloga zašto sprovođenju velikih projekata navodnjavanja mora da prethodi procena uticaja sistema na životnu sredinu kojom će se utvrditi moguće promene u životnoj sredini i održivost takvog sistema.

Uticaj na vodne resurse. Navodnjavanje ima svoj kvantitativni i kvalitativni uicaj na površinske i podzemne vode. Svako zahvatanje vode utiče na postojeći vodni bilans. S obzirom na promenljivost količina vode u vremenu, svako nekontrolisano zahvatanje, posebno u malovodnim razdobljima, može biti uzrok narušavanja biološkog minimuma vodotoka. Većina vodotoka u Srbiji ima malovodne periode dominantno tokom vegetacione sezone, tj. upravo kada su i potrebe za navodnjavanjem najveće. U manjim vodotocima ovi problemi su izraženiji.

Hidrološki režim površinskih voda u uskoj je vezi s režimom podzemnih voda. U periodu malih voda, podzemne vode prihranjuju vodotok, a u periodu velikih voda pojavljuje se prihranjivanje podzemnih voda iz vodotoka. Intenzivnije zahvatanje površinskih voda i pad vodnog ogledala za rezultat ima povećanje hidrauličkog gradijenta u odnosu na podzemne vode. Uticaji zahvatanja vode izvan okvira obnovljivih količina mogu se pojaviti nakon dužeg vremena crpljenja i dovesti do sniženja podzemnih voda na vrlo širokom području. Kontinuirano sniženje podzemnih voda, a time i promena vodnog bilansa, može se odraziti i na druge vodoprivredne delatnosti i korisnike voda. Na takve promene naročito reaguju osjetljivi ekosistemi, poput šuma i ritova.

Jedno od rešenja za osiguranje zadovoljavajućih količina vode za navodnjavanje je i izgradnja akumulacija. Takvi objekti se smatraju vrlo složenim hidrotehničkim zahvatima naročito ako se radi o akumulacijama veće zapremine i površine. Izgradnjom akumulacija neminovno dolazi i do promene namene prostora, zemljište se pretvara u vodenu površinu, čime se temeljno menja i biološka struktura. Nadalje, prelaskom sa prirodnog hidrološkog režima u kontrolisani nakon izgradnje akumulacija, dešava se niz promena, poput redukcije pronosa nanosa, koji se zadržava u akumulaciji, a povećana energija vode utiče na dno i kosine vodotoka nizvodno. Akumulacije



63

mogu uticati na režim malih i velikih voda, a time i na obnavljanje zaliha podzemnih voda nizvodnog područa. Kod akumulacija većih površina može doći i do promene mikroklime.

Pravilnim izborom sistema, njegovim upravljanjem i odgovarajućim tehnologijama poljoprivredne proizvodnje, mogućnosti zagađenja voda se mogu redukovati i zadržati na tolerantnom nivou. Zaštitne mere su: • kontrolisano zahvatanje površinskih voda uz očuvanje biološkog minimuma i drugih zahteva

(vodosnabdevanje, plovidba, ribogojstvo); • kontrolisano zahvatanje podzemnih voda u granicama obnovljivih zaliha; • osiguranje biološkog minimuma u vodotocima na kojima je izgrađena akumulacija; • prednost se daje manjim akumulacijama u odnosu na velike akumulacije; • ispuštanje nanosa iz akumulacije radi očuvanja ravnotežnog stanja u vodotoku; • praćenje nivoa podzemnih voda na širem području zahvata, kao i praćenje trendova malih

voda; • uspostavljanje sistema monitoringa i kontrole, naročito u uslovima navodnjavanja.

Uticaj na zemljište. Degradacija fizičkih osobina zemljišta posledica je niza povezanih složenih procesa: destabilizacije i razaranja strukturnih agregata, smanjenja infiltracione sposobnosti sa posledicom zabarivanja i stvaranja pokorice. Na takva fizička oštećenja nadovezuju se i hemijska, zbog velike reaktivnosti zemljišnih materijala. Jedan od najvećih nepovoljnih efekata i problema hemijske degradacije zemljišta u uslovima navodnjavanja je zaslanjivanje i alkalizacija. Zaslanjivanje zemljišta je proces taloženja soli u rizosferi do koncentracija koje štetno deluju na rast i razvoj biljke. Do toga dolazi u područjima gde na raspolaganju nema dovoljnih količina vode zadovoljavajućeg kvaliteta, a gde je proizvodnja bez navodnjavanja neostvariva.

Zaštitne mere obuhvataju utvrđivanje odgovarajućeg sistema, kao i mera upravljanja prema kriterijumima pogodnosti zemljišta za navodnjavanje, kao i sprovođenje monitoringa stanja zemljišta koja se navodnjavaju.

Irigaciona erozija. Kod sistema za navodnjavanje postoji rizik od erozije veći nego na područjima gde ga nema. Kada tome dodamo nagib terena, rizik od erozije se povećava.

Kada je u pitanju rad budućeg sistema za navodnjavanje, zaštita od štetnog dejstva vode treba da se sastoji u izboru adekvatnog načina navodnjavanja i kontrolisanom radu sistema za navodnjavanje – bez rasipanja vode. Intenzitet navodnjavanja treba da bude u skladu sa filtracionim karakteristikama i kapacitetom zemljišta, tako da se ne dozvoli oticanje vode sa površine zemljišta. Bez obzira na stručnost osoblja, do irigacione erozije uvek dolazi. Ipak, opasnost je utoliko veća ako se navodnjavanje izvodi nestručno.

S obzirom na konfiguraciju terena, preporučuje se primena navodnjavanja orošavanjem ili lokalizovanog navodnjavanja (kap po kap). Ukoliko se primenjuje navodnjavanje orošavanjem, treba voditi računa o veličini kišnih kapi i intenzitetu kišenja. Veličina kišnih kapi ne bi trebalo da prelazi 1 do 2 mm, a intenzitet kišenja ne bi trebalo da prelazi 0,15 mm/min. (kod zemljišta težeg mehaničkog sastava granica je 0,12 mm/min.).

Jedna od mera koja efikasna u ublažavanju erozije zemljišta je zatravljivanje voćnjaka stvaranjem travnog pokrivača. Prednosti održavanja zemljišta formiranjem travnog pokrivača su:

• moguć prolazak mehanizacije tokom vlažnih vremenskih perioda; • niži troškovi održavanja zemljišta u odnosu na jalovi ugar; • toplotni režim zemljišta je povoljniji (pod travnim pokrivačem zemljište je zimi toplije, a leti

hladnije); • sprečava eroziju; • poboljšava obijenost plodova; • paletni boksovi sa plodovima (koji se unose u hladnjaču direktno posle berbe) su čisti.



64

Osnovni nedostatak ovog načina održavanja zemljišta je veća pojava glodara koji mogu da predstavljaju veliki problem u voćnjacima.

6.4 Potrebe za vodom za navodnjavanje

Navodnjavanje kao agrotehnička mera treba da obezbedi i reguliše neophodan vodni režim poljoprivrednog zemljišta i da pravilno utiče na stvaranje i održavanje toplotnog režima zemljišta i režima ishrane biljke. Do potrebe za navodnjavanjem dolazi kada poljoprivredne kulture u toku vegetacije ili u pojedinim fazama svog razvitka nemaju dovoljno zemljišne vlage za optimalan porast i razvitak. Navodnjavanjem se u regionima periodičnih suša, u koje spada i Srbija, ostvaruju visoki i stabilni prinosi.

Neto deficit vode za biljke se određuje iz razlike potreba useva za vodom i efektivnih padavina:

( )[ ]∑=

⋅−=n

istecin zPETI

1 (4)

gde su In – neto deficit vode, ETc – evapotranspiracija kultura, Pe – efektivne padavine i zst – zastupljenost kulture.

Uzimajući u obzir procentualno učešće svake kulture u plodoredu potreba useva za vodom umanjena za efektivne padavine daje neto deficit vode svake kulture. Zbir neto deficita svih kultura pomnoženih sa procentualnom zastupljenošću svake kulture u plodoredu daje ukupan neto deficit specifičnog hektara.

Evapotranspiracija useva (ETc) predstavlja proizvod koeficijenta kulture (kc) u kom su sadržane karakteristike useva i referentne evapotranspiracije (ETo) koja reprezentuje klimatske uslove (5). Evapotranspiracija useva podrazumeva da se useva gaji u stnadardnim uslovima, odnosno da je adekvatne gustine, dobro obezbeđen vodom i hranivima, da nije pod stresom usled saliniteta, bez prisustva bolesti, štetočina i korova.

coc kETET ⋅= (5)

Koeficijenti kulture za određene periode su određeni za na osnovu ukupnog perioda vegetacije i trajanja pojedinih fenofaza razvića kultura zastupljenih na području. Da bi jedan sistem za navodnjavanje mogao da zadovolji potrebe kultura za vodom u vršnom periodu potrošnje, neophodno je uzeti u obzir jedan specifičan hektar, koji je zasnovan na postojećem ili planiranom plodoredu. Ovde je razmatrana setvena struktura koja obuhvata sve kulture i njihovu procentualnu zastupljenost koje su obuhvaćene popisom poljoprivrede iz 2012. god. (Tabela 41).

Osim stanja registrovanog popisom, u istoj tabeli su prikazane i dve projekcije setvene strukture, i dato je njihovo poređenje sa konstatovanim stanjem iz 2012. god. (Tabela 42). S obzirom da se na teritoriji opštine razlikuju pomoravski - ravničarski deo i brdoviti - šumadijski, u skladu sa tim su predviđene i dve setvene strukture. Projekcija setvene strukture za ravničarski deo podrazumeva nešto smanjenu površinu pod žitaricama, ali povećanu proizvodnju industrijskog i krmnog bilja, i postrnu setvu na 20% površina. Projekcija setvene strukture za brdoviti deo opštine podrazumeva veće površine pod voćem i vinovom lozom, a manje površine pod žitaricama, kao i postrnu setvu na tek 10% površina, s obzirom na veće površine pod stalnim zasadima. Prilikom formiranja projekcije setvenih struktura, vodilo se računa o tome da ne odstupaju značajno od tradicionalne proizvodnje, da budu usklađene sa razvojnim planovima, tj. Prostornim planom opštine, odnosno da budu prilagođene podneblju i predstavljaju realna očekivanja.



65

Tabela 41. Rezultati popisa poljoprivrede na teritoriji opštine Velika Plana, 2012. god. Kultura P(ha) P(%) krompir 36 0,2 secerna repa 0 0,0 psenica i krupnik 5.829 33,0 raz 21 0,1 jecam 985 5,6 ovas 184 1,0 kukuruz za zrno 6.753 38,3 ostala semenska zita 57 0,3 grasak za suvo zrno 8 0,0 pasulj 16 0,1 ostale mahunarke 7 0,0 duvan 4 0,0 hmelj 0 0,0 uljana repica 9 0,1 uljana tikva 0 0,0 suncokret 500 2,8 soja 110 0,6 ostalo bilje za proizvodnju ulja 0 0,0 lekovito i aromaticno bilje 9 0,1 ostalo industrijsko 0 0,0 paradajz 25 0,1 kupus i kelj 43 0,2 paprika 75 0,4 crni luk 17 0,1 beli luk 3 0,0 karfiol 2 0,0 sargarepa 1 0,0 grasak 3 0,0 ostalo sveze povrce 36 0,2 bostan 19 0,1 jagode 3 0,0 mesavina trava 57 0,3 kukuruz za silazu 142 0,8 detelina 783 4,4 lucerka 1.375 7,8 ostale krmne leguminoze 7 0,0 ostalo bilje koje se zanje zeleno 11 0,1 stocna repa 0 0,0 ostalo korenasto i zeljasto krmno bilje 1 0,0 jabuke 45 0,3 kruske 27 0,2 breskve 24 0,1 kajsije 22 0,1 visnje 45 0,3 sljive 147 0,8 orasi 47 0,3 lesnici 13 0,1 ostalo 23 0,1 maline 2 0,0 kupine 0 0,0 ostalo bobicasto voce 2 0,0 vinogradi 126 0,7 SUMA 17.654* 100,0 * - sa livadama i pašnjacima 18.431 ha



66

Tabela 42. Procentualno učešće kultura u setvenoj strukturi – sadašnje stanje i projekcije

Kultura Popis 2012. Ravničarski Šumadijski

% % %

ŽITO 76,66 61,00 27,00

Pšenica 32,44 25,00 5

Kukuruz 37,58 30,00 10

Ječam 5,49 5,00 7

Ovas 1,15 1,00 5

INDUSTRIJSKO 3,46 4,10 0,00

Šećerna repa 0,00 0,10 0

Suncokret 2,78 2,50 0

Soja 0,61 0,50 0

Uljana repica 0,05 0,50 0

Duvan 0,02 0,50 0

POVRĆE 1,53 15,40 6,00

Krompir 0,22 2,50 2,00

Crni luk 0,13 1,50 1,00

Pasulj 0,12 2,20 0,50

Grašak 0,04 2,00 0,50

Boranija * 0,70 0,30

Paradajz 0,16 2,00 0,40

Paprika 0,44 1,50 0,50

Kupus 0,26 0,70 0,00

Mrkva 0,03 1,30 0,40

Cvekla * 0,50 0,40

Bostan 0,13 0,50 0,00

KRMNO BILJE 13,22 13,50 6,50

Lucerka 7,65 7,00 1,50

Detelina 4,36 4,00 2,00

Kukuruz silažni 0,79 1,50 1,00

Stočna repa 0,00 0,00 1,00

Zeleni krmni kovejer 0,42 1,00 1,00

SEMENSKI USEVI 0,32 0,60 -

LEKOVITO I ZAČINSKO 0,05 1,50 1,00

2. SETVA 0,00 20,00 10,00

Silažni kukuruz - 12,00 5,00

Soja - 1,00 1,00

Stočni grašak - 5,00 2,00

Kupus - 1,00 1,00

Boranija - 1,00 1,00

VINOGRADI I VOĆNJACI

Vinova loza 0,70 0,00 15,00

Jabučasto voće 0,43 0,30 12,00

Jabuke 0,27 0,20 7,00

Kruške 0,16 0,10 5,00

Kočtičavo voće 1,41 0,50 22,00

Šljive 0,84 0,30 7,00



67

Kultura Popis 2012. Ravničarski Šumadijski

% % %

Višnje 0,27 0,10 3,00

Trešnje * 0,00 2,00

Breskve 0,16 0,05 5,00

Kajsije 0,14 0,05 5,00

Orah, lešnik 0,36 0,10 2,00

Maline, kupine i dr. 0,03 0,00 4,00

Jagode 0,03 2,00 2,00

LIVADE 1,80 1,00 2,50

Detelina * 0,75 1,00

Prirodna livada * 0,25 1,50

Bez druge setve 100 100 100 Sa drugom setvom - 120 110

* - nema podataka

Referentna evapotranspiracija je izračunata na osnovu FAO Penman – Monteith metode, jedine priznate od strane FAO (4). Referentna evapotranspiracija je klimatski parametar koji izražava atmosfersku moć za isparavanjem sa referentne površine. Izračunata je na osnovu meteoroloških podataka MS Smederevska Palanka, za period 1985.-2014. Klimatski parametri, potrebni za proračune su minimalna i maksimalna temperatura vazduha (°C), relativna vlažnost vazduha (%), brzina vetra (m/s), padavine (mm) i trajanje sunčevog sjaja (h).

( ) ( )( )2

2

34,01273

900408,0

u

eeuT

GRET

asn

o ⋅+⋅+Δ

−⋅⋅+

⋅+−⋅Δ⋅=

γ

γ (6)

gde su: ETo – referentna evapotranspiracija (mm/dan), Rn – neto radijacija sa površine useva (MJ/m2·dan), G – energija utrošena na zagrevanje zemljišta (MJ/m2·dan), T – temperatura vazduha (°C), u2 – brzina vetra merena na 2 m visine (m/s), es-ea je deficit napona vodene pare (kPa), ∆ – nagib krive napona vodene pare (kPa/°C), γ – psihrometarska konstanta (kPa/°C).

U projektovanju sistema za navodnjavanje, u svetskoj literaturi postoje podeljena mišljenja o tome koja visina padavina treba smatrati efektivnom. Efektivnost padavina se može posmatrati sa hidrološkog i fiziološkog gledišta. Za hidrološki bilans zemljišta, u uslovima umereno kontinentalne klime, efektivne padavine su one koje prelaze vrednost referentne evapotranspiracije. Sa fiziološkog gledišta, padavine koje koje dospevaju u zemljište posle velikih suša i ne prodiru dublje od zone rizosfere, su neefektivne, odnodno fiziološki nekorisne, iako su za hidrološki bilans efektivne. Niz autora zastupa stanovište da su sve padavine efektivne bez obzira na visinu dnevnih suma, s obzirom na činjenicu da se za padanje i najmanje kiše nebo naoblači, što uslovljava smanjenu insolaciju, povećanu vlažnost i smanjenu temperaturu, koji su već kao takvi uzeti u obzir za proračun referentne evapotranspiracije. Osim toga, biljke usvajaju vodu ne samo preko korenovog sistem, već i preko listova, iako ona nije dospela do površine zemljišta. zato je u projektovanju sistema za navodnjavanje u uslovima kontinentalne klime opravdano smatrati sve padavine efektivnim.

Primenjen je metod merodavnih (zavisnih) padavina, koji se zasniva na izračunavanju verovatnoće pojave mesečnih padavina posmatranih u dužem nizu godina. Frekvencija pojave padavina je određena primenom jednačine Hazena:

1005,0⋅⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ −

=N

nFr (7)



68

gde su: n – redni broj, N – ukupan broj osmatranih godina i Fr – frekvencija ili verovatnoća pojave padavina (%).

Dobijene vrednosti referentne evapotranspiracije ukazuju da je najveća potrošnja vode u periodu maj-avgust, odnosno maksimum dostiže u mesecu julu (Tabela 43). Kada se i gajene kulture uključe u proračun evapotranspiracije kultura dobiju se realnije vrednosti (Tabela 44).

Tabela 43. Srednje mesečne vrednosti referentne evapotranspiracije za period (1985.-2014.) Mesec JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC (mm) 15 27 53 83 112 132 142 124 79 43 23 13

(mm/dan) 0,49 0,91 1,78 2,77 3,73 4,41 4,74 4,13 2,63 1,45 0,77 0,44

U klimatskim uslovima područja opštine Velika Plana mesec vršne potrošnje je jul. Evapotranspiracija kultura u julu iznosi 2,97 mm/dan, dok su prosečne julske dnevne potrebe za vodom 1,32 mm. Deficit vode koju je trebalo nadoknaditi biljkama je u posmatranom periodu varirao od 3,1 do 281,4 mm. U 80% slučajeva se očekuje da neto deficit vode u toku vegetacije (april-septembar) bude 119 mm, odnosno u julu 48 mm, pa su u skladu sa ovim vrednostima dalje određene potrebe za vodom na proučavanom području. Neto deficit u julu na ukupnoj površini na kojoj se obavlja poljoprivredna proizvodnja [22] od 17.654 ha, iznosi 8.103.186 m3. Uzimajući u obzir i ukupnu efikasnost sistema za navodnjavanje (0,71), potrebna količina vode koju treba obezbediti tokom godine za navodnjavanje iznosi 11.413.000 m3, odnosno približno 5 m3/s. Za ceo vegetacioni period neto potrebe za vodom iznose ukupno 21,0 miliona m3, odnosno bruto 29,6 miliona m3.

Tabela 44. Vrednosti evapotranspiracije kultura i potreba za vodom Mesec JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DECETc (mm) 2,8 10,8 31,0 49,2 62,9 71,7 92,2 72,5 31,2 13,4 5,8 0,0 PVsr (mm) 0,0 0,5 7,0 9,2 17,6 15,3 41,1 29,5 6,7 0,6 0,1 0,0 PV80% (mm) 10,22 15,30 15,03 47,6 30,64 0,0 PV80% (mm/dan) 0,34 0,51 0,50 1,58 1,02 0,0

Dobijene potrebe za vodom za navodnjavanje su relativno niske, s obzirom da je za proračun korišćena setvena struktura cele opštine u kojoj dominiraju žitarice čija se vegetacija završava na pragu visokih temperatura, kao što su pšenica i ječam. Evapotranspiracija kultura voćnjaka ili površina na kojima je setvena struktura preuređena tako da se planira druga setva, baš zbog opravdanosti postojanja sistema za navodnjavanje, je veća, pa potrebe za vodom mogu da budu uvećane i do 40-50%. Za projektovanu setvenu strukturu, vršna potrošnja vode u julu iznosi 2,05 mm za ravničarski deo, odnosno 2,19 mm za šumadijski. Tokom vegetacionog perioda za deficit vode koji treba nadoknaditi navodnjavanjem u pomoravskoj celini iznosi 165 mm, dok u šumadijskoj iznosi 207 mm. Ukupne količine vode potrebne za navodnjavanje su analizirane nakon analize potencijalnih poljoprivrednih površina (6.6 Vodni bilans).

Tabela 45. Potrebe za vodom za projektovane setvene strukture Mesec APR MAJ JUN JUL AVG SEP

Projekcija 1 (pomoravska celina) PV80% (mm) 5,41 17,18 23,60 63,70 51,87 3,49 PV80% (mm/dan) 0,18 0,55 0,79 2,05 1,67 0,12

Projekcija 2 (šumadijska celina) PV80% (mm) 12,24 26,70 38,75 67,81 55,46 5,72 PV80% (mm/dan) 0,41 0,86 1,29 2,19 1,79 0,19



69

6.5 Površine za navodnjavanje

Za svako od potencijalnih izvorišta, prethodno analiziranih, izvršena je gruba procena neophodnih troškova izgradnje i eksploatacije istih, imajući pri tom u vidu i pouzdanost izvorišta. Takve analize su pokazale da izgradnja akumulacija ne predstavlja finansijski povoljno rešenje, te da problem relativno ekonomičnih izvorišta vode za navodnjavanje treba potražiti na nekoj drugoj strani. Kako površine predviđene za navodnjavanje izlaze na obale Velike Morave, smatralo se izvesnim rešenje problema vode za navodnjavanje potražiti u tom izvoru. S druge strane, kao inicijalno najjeftinije, pokazalo se korišćenje podzemne vode za navodnjavanje.

Sagledavanje alternativnih prostornih rešenja svedena je na dekompoziciju prostora koja počiva na geografskoj podeli u kojoj figurišu nezavisne celine kakve su: ravni istok (do 100 mnm) i pobrđe zapada (preko 100 mnm), pa još i sever i jug (koje odvaja dolina reke Jasenice). Kada se pomenute celine sagledane u okviru tehničkih rešenja, imajući u vidu potencijalna izvorišta vode za navodnjavanje, profilisane su varijante koje počivaju na korišćenju voda iz podzemlja, formiranje mikro akumulacija na unutrašnjim vodotocima, odnosno dovod vode iz Velike Morave.

Ipak, pre nego se uđe u detaljnije analize ponuđenih varijanti, neophodno je objasniti određene pretpostavke sa kojima su izvršeni proračuni, kao i određene pojmove koji se u nastavku koriste.

6.5.1.1 "Uslovna parcela"

Nakon utvrđivanja potreba za vodom, definisana je tzv. "uslovna parcela", površine 30 ha, koja u svim razmišljanjima o budućim sistemima za navodnjavanje predstavlja nukleus istih. Ovakvu pretpostavku je bilo neophodno uvesti, s jedne strane zbog sadašnje velike usitnjenosti poseda, a s druge da bi greška pri projektovanju tehničkih rešenja i valorizaciji istih bila svedena na minimum. Prema raspoloživim podacima, prosečna veličina poseda u opštini Velika Plana iznosi oko 2,9 ha dok je prosečna veličina parcela tek 0,27 ha (Strategija održivog razvoja opštine Velika Plana, 2009.). Od ukupnog broja gazdinstava, 54% domaćinstava ima posed veličine do 2 ha. S obzirom da je u delovima opštine koji leže u dolini Velike Morave izvršena komasacija poseda, analizom ortofoto snimaka, utvrđen je raspored koji odgovara uslovnoj parceli od 30 ha (Slika 28). Parcele koje pripadaju šumadijskoj celini su usitnjene i nervnomerno raspoređene u prostoru, pa njihov shematski raspored u okviru "uslovne parcele" predstavlja Slika 28 (desno).

Slika 28. Uslovna parcela (ravničarski pojas – levo, šumadijski pojas – desno)



70

Na prethodni način definisane "uslovne parcele" su raspoređene po prostoru pogodnom za navodnjavanje, maksimalno respektujući postojeće stanje obradivih površina i infrastrukturnih objekata. Svi naredni proračuni su sprovedeni za "uslovnu" parcelu.

Na ovom mestu treba naglasiti da je svim proračunima i tehničkim rešenjima, o kojima će biti više reči u narednim poglavljima, opremanje “uslovne” parcele izvedeno na identičan način. Drugim rečima, voda za navodnjavanje se dovodi do centra parcele (tačka B, Slika 28), i odatle se sistemom sekundarnih i tercijarnih cevovoda distribuira da prosečnih parcela od 0,45, odnosno 1,86 ha, zavisno od toga kojoj poljoprivrednoj celini parcele pripadaju. Svaka prosečna parcela ima zaseban hidrant.

6.5.1.2 Slobodna distribucija vode

S obzirom na veliku usitnjenost poseda u određenim delovima opštine, u prvim fazama razvoja budućeg sistema za navodnjavanje, dok sistem ne stasa, smatra se opravdanim pretpostavka da će svaki korisnik po slobodnoj volji koristiti svoj zalivni sistem. Iz tog razloga je u daljim proračunima primenjen model tzv. slobodne distribucije vode. U nastavku ovog poglavlja se daje kraći osvrt na teorijske postavke slobodne distribucije vode, dok grafičku predstavu slobodne distribucije vode ilustruje Slika 14.

0

2

4τ

ti ti+1

qs Ap

Qd

Potro{nja naparceli

τz

Ap

Slika 29. Model slobodne distribucije vode

Jedino ograničenje koje se javlja pri slobodnoj distribuciji vode je kapacitet ispusta (Qd). Tabela 46 prikazuje definisane klase ispusta.

Tabela 46. Definisanje klasa ispusta Klasa ispusta (m3/h) Površina (ha) 10 < 1 20 1 - 2.5 30 2.5 - 4 50 4 - 6



71

U slobodnoj distribuciji vode sistem se ne dimenzioniše na malo verovatan slučaj istovremenog rada svih potrošača, već se dimenzioniše na osnovu konkretne verovatnoće. Verovatnoća p da je ispust otvoren:

pqrRQ

Aqp

d

s −== 1, (8)

Radna karakteristika mreže, parametar r, predstavlja stepen vremena korišćenja mreže i u konkretnom slučaju je 0,75. Time se uvodi očekivana neravnomernost u potrošnji vode u toku dana. Verovatnoća da istovremeno radi N od R ispusta može se odrediti primenom Binomne formule.

NRN qpNRN

RP −

−= )

)!(!!( (9)

Verovatnoća Pq da istovremeno radi N ili manje ispusta naziva se kvalitet funkcionisanja mreže:

iRiN

iq qp

iRiRP −

= −= ∑ )

)!(!!(

0

(10)

Prilikom dimenzionisanja cevovoda, zadatak je upravo naći broj ispusta N koji istovremeno rade tako da bude zadovoljen željeni kvalitet funkcionisanja mreže (Pq).

Ovaj problem bi se mogao rešavati i za prethodno napisanu binomnu raspodelu, ali se rešenje dobija eksplicitno ako se za dovoljno veliko R binomna raspodela aproksimira normalnom raspodelom: );( RpqRpΝ ,

gde je: Rp - srednja vrednost, i Rpq - standardna devijacija.

Nepoznati broj ispusta N koji istovremeno rade, se računa iz izraza:

RpqPqURpN )(+= (11)

gde je U(Pq) vrednost standardizovane slučajne promenljive koja zavisi jedino od izabrane vrednosti za kvalitet funkcionisanja mreže.

Protok na koji se dimenzioniše cevovod određuje se prema protoku ispusta:

dNQQ = (12)

odnosno, 2)( dqd RpqQPURpQQ += (13)

Kada se sa cevovoda snabdeva više različitih klasa potrošača, što je u praksi najčešće slučaj, koristi se izraz:

∑∑ +=j

djjjjqj

djjj QqpRPUQpRQ 2)( (14)

Iako prethodni izraz nema teoretsko uporište, s obzirom da je binomnu raspodelu bilo moguće primeniti uz pretpostavku da su ispusti homogeni, pokazalo se da je greška koja se tom prilikom čini zanemarljiva za praktičnu primenu.

)1(1)(1r

xRr

PUr

K q −+= ; Aq

QKs

= ; Aq

RQx

s

d= (15)



72

U prethodnom izrazu K predstavlja odnos protoka određenog po principu slobodne distribucije vode i potrošnje na parceli u merodavnom periodu (qs⋅A).

Očigledno je da se merodavna potrošnja u ovom slučaju povećava K puta. Iz prethodnog izraza može se primetiti da je, u slučaju ravnomerne potrošnje vode tokom čitavog dana (r=24/24=1) i kada je na raspolaganju tačno onoliko vode koliko je potrebno sistemu (stepen slobode x=1), protok sračunat po slobodnoj distribuciji Q, jednak protoku qs⋅A.

Kada je x=1/r, prethodna jednačina se svodi na slučaj rotacione distribucije vode i to u uslovima kada se predviđa samo jedna rotacija u sistemu, pri čemu se radna karakteristika mreže r može shvatiti kao odnos vremena zalivanja τz i turnusa τ.

AqQ d= (16)

rqq

zs

zd

1; ==ττ

ττ

(17)

Ovako sračunat protok je granična vrednost (Slika 30) koja se ostvaruje kada je: 1. x>1/r, što je kod slobodne distribucije uvek zadovoljeno, 2. broj potrošača R dovoljno veliki tako da sabirak, kojim se u proračun uvodi verovatnoća, postaje zanemarljivo mali.

1010 102 3 10

41

1.5

2

2.5

3

3.5

4

1010 102 3 10

41

1.5

2

2.5

3

3.5

4K K

R R

Pq= 99%r= 0.75r= 0.67

r= 0.75Pq= 99%Pq= 95%

x= 1/r x= 1/rx= 2 x= 2

x= 4 x= 4

x= 10 x= 10

Slika 30. Dijagram potrošnje

6.5.1.3 Oprema za navodnjavanje

Imajući u vidu vlasničke odnose, setvenu strukuturu, veličinu poseda i karakteristike razmatranog područja (topografija, tipovi zemljišta, oblik i veličina parcela), kao najpogodniji načini navodnjavanja pokazali su se: kišenje, za ratarsko-povrtarske kulture, i kap-po-kap, za voćnjake i vinograde.

Što se tiče usvojenih tipova opreme za navodnjavanje, ona je proizašla iz zahteva za uvođenjem savremenih sistema za navodnjavanje, imajući pri tome u vidu veličinu "uslovne parcele". Svaka parcela će imati svoj hidrantski priključak i obezbeđen minimalni pritisak 3,0 bara. Izbor dalje opreme za navodnjavanje na samoj parceli dirigovan je projektovanom setvenom strukturom, pre svega.



73

U narednoj tabeli je dat pregled usvojenih uređaja za navodnjavanje sa njihovom procentualnom zastupljenošću i osnovnim tehničkim karakteristikama.

Tabela 47. Tehničke karakteristike uređaja za navodnjavanje

Naziv uređaja pz Osnovne tehničke

karakteristike Napajanje

(%) Q (L/s) p (bar) Tifoni (tip 50-75) 70 2 - 6 3-5 iz cevovoda Kap po kap 30 5 - 30 1,5-3,5 iz cevovoda

6.5.2 Makrolokacija i prostorna dispozicija sistema

U okviru prethodnih analiza, detaljno je analiziran položaj opštine Velika Plana, kako u generalnom smislu, tako i sa aspekta reljefa, geologije i ostalih prirodnih činilaca. Za potrebe daljih aktivnosti na izradi Studije, u nastavku će biti više reči o konkretnim površinama koje, sa tehničkog aspekta ima smisla razmatrati u okviru sistema za navodnjavanje.

Tokom rada na pripremi reprezentativne osnovne karte izučavanog područja opštine Velika Plana, korišćene su sve dostupne geodetske podloge, a izvršeno je i rekognosciranje područja. Digitalizacijom aerofoto snimaka i upoređivanja istih sa drugim geodetskim podlogama i podacima sa terena, zaključeno je da, u tehničkom i ekonomskom pogledu, navodnjavanje može sistemski da se razvija po zonama: pomoravska-ravničarska (< 100 mnm) i šumadijska-brdovita (> 100 mnm), koje su podeljene tokom reke Jasenice na severni i južni deo.

Zvanični podaci bilansa zemljišta opštine Velika Plana prema Prostornom planu opštine, ukazuju na izvesne planirane promene u nameni površina (Tabela 48). U bilansu planiranih površina, zapaža se da se najveće promene očekuju kroz povećanje šumskog zemljišta (za oko 8%) i smanjenje površina poljoprivrednog zemljišta (za oko 10%). Planimetrisanjem prema visinskim zonama, isključivanjem građevinskog područja, zona specifične namene, zona za koje je potrebna izrada PDR, šumskog područja, vodenih površina i vodnog zemljišta, nebranjenog područja, dobijena je bruto površina od 21.397 ha poljoprivrednog zemljišta (Tabela 49).

Tabela 48. Bilans planiranih površina opštine Velika Plana (Prostorni plan opštine Velika Plana) Postojeće Planirano Promena Kategorije km2 % km2 % km2 % Poljoprivredno 254,54 73,67 219,86 63,64 -34,68 -10,03 Šumsko 31,96 9,25 60,13 17,40 +28,17 +8,15 Građevinsko 51,66 14,96 59,67 17,27 +8,01 +2,31 Vodno i vodne površine 7,33 2,12 5,83 1,69 -1,50 -0,43

Ukupno 345,49 100,00 345,49 100,00 0,00 0,00

Tabela 49. Zastupljenost poljoprivrednog zemljišta u visinskom pogledu Izohipsa (mnm) do 100 100-150 150-200 Ukupno Površina (ha) 11.492 4.210 6.284 21.986



74

Slika 31. Dekompozicija terena severnog dela opštine Velika Plana



75

Slika 32. Dekompozicija terena južnog dela opštine Velika Plana



76

S obzirom da je rasprostranjenost zemljišta pogodnog za navodnjavanje veoma velika po prostoru predmetnog područja, za potrebe koncipiranja tehničkih rešenja navodnjavanje, izvršena je dekompozicija prostora pogodnog za navodnjavanje opštine Velika Plana (Prilog 6). Generalno, u pitanju je dekompozicija bazirana pre svega na geografskoj i topografskoj podeli.

Zona 1: Pomoravski deo opštine, čije su u pojasu od 80 mnm (najniža tačka na teritoriji opštine, krajnji sever) do 100 mnm (Slika 31),

Zona 2: Šumadijski deo opštine – površine u pojasu od 100 mnm do 297 mnm (najviša tačka na teritoriji opštine). Zbog velike visinske razlike, ovde su izdvojene površine između 100 i 150 mnm i preko 150 mnm (Slika 32).

S obzirom da dolina Jasenice deli teritoriju opštine na severni i južni deo, konačna dekompozicija terena i koncipiranje rešenja je vršeno po oblastima Pomoravski - sever i jug i Šumadijski - sever i jug. Potencijalna površina za navodnjavanje je procenjena na osnovu broja uslovnih parcela raspoređenih po izdvojenim zonama (Tabela 50).

Tabela 50. Dekompozicija prostora i potrebna voda za navodnjavanje

Naziv Nadmorska visina Bruto

poljoprivredna površina (ha)

Potrebna voda za navodnjavanje

(L/s) Pomoravski – jug < 100 mnm 5.687 2.275 Pomoravski - sever < 100 mnm 5.805 2.322

Šumadijski - jug 100-150 mnm 2.990 1.196 > 150 mnm 4.016 1.607

Šumadijski - sever 100-150 mnm 1.221 488 > 150 mnm 2.267 907

Ukupno 21.986 8.794

6.6 Vodni bilans

U pristupu analizama za određivanje pouzdanih resursa za snabdevanje poljoprivrede područja Velike Plane potrebnim količinama vode, pošlo se od osnovnih opštih pokazatelja:

⇒ ukupna površina poljoprivrednog zemljišta iznosi 21.397 ha, ⇒ prosečne očekivane potrebe za vodom za navodnjavanje u vegetacionom periodu iznose

165 mm u pomoravskoj celini, tj. 207 mm u šumadijskoj celini.

Ocena potrebnih količina vode za navodnjavanje (q=0,4 L/s/ha) ukupnih poljoprivrednih površina opštine V. Plana data je u prethodnoj tabeli (Tabela 50). Ovakva generalna ocena je urađena da bi se na prvom mestu pokazalo da se radi o značajnim količinama vode (8,6 m3/s), koje ni najpouzdaniji izvor vode na području, reka V. Morava, ne može da ostvari u kritičnom mesecu avgustu, kada je za navodnjavanje na čitavom slivu, do profila Ljubičevski most, dostupno ukupno 7,4 m3/s. Sa druge strane, Rezultati popisa poljoprivrede na teritoriji opštine Velika Plana iz 2012. godine. ukazuju da se za poljoprivrednu proizvodnju ne koristi svo poljoprivredno zemljište već samo površina od 17.654 ha. Na osnovu iznetih činjenica, jasno je da će površine predviđene za navodnjavanje zavisiti prvenstveno od dostupnosti vode za navodnjavanje, o čemu je bilo reči u prethodnim poglavljima, pa će se na ovom mestu izvršiti sumiranje dobijenih rezultata.

Tabela 51. Površine predviđene za navodnjavanje prema izvorištima voda Q (L/s) F (ha) Lokalitet

Podzemne vode 600 1.110 Pomoravski-jug

1.000 1.950 Pomoravski-sever Unutrašnje vode (mikro akumulacije) 2.500 Šumadijski-jug Velika Morava* 1.100-2.504* 2.200-5.000 Šumadijski sever i jug * dostupne količine vode srazmerno dele opštine na levoj i desnoj obali Velike Morave



77

7 DEFINISANJE RAZVOJA NAVODNJAVANJA

7.1 Poljoprivredna proizvodnja u uslovima navodnjavanja

Prostor opštine Velika Plana, iako obuhvata samo 345 km2, odlikuje se raznovrsnim klimatskim diverzitetom. Tako raznovrsna klima, posebno mikroklima, nije dovoljno iskorišćena u funkciji raznovrsne poljoprivredne proizvodnje. Međutim, globalne klimatske promene mogu da predstavljaju ograničavajući faktor razvoja nekih grana poljoprivredne proizvodnje. To se mora imati u vidu kod buduće projekcije i rejonizacije poljoprivredne proizvodnje.

Pod uticajem privrednog razvoja, nastaju promene u korišćenju resursa u poljoprivredi. U strukturi biljne proizvodnje smanjuju se površine pod ratarskim, a povećavaju pod voćarskim i vinogradarskim kulturama i livadama. Povećanje obima proizvodnje utiče na poboljšanje asortimana i kvaliteta proizvoda, povećanje stepena tržišnosti i suficita proizvoda. Imajući u vidu stalno povećanje tražnje na svetskom tržištu i uslove za proizvodnju ekološki zdravih poljoprivrednih proizvoda, jasno je da opredeljenje treba da bude za proizvodnju ekoloških proizvoda u skladu sa međunarodnim standardima, namenjenih izvozu.

I pored dovoljnih količina padavina u toku godine, analizirano područje ima veliki deficit padavina u vegetacionom periodu. Posebno je to izraženo u periodu jun-avgust kada je gajenim biljkama voda najpotrebnija. I pored toga, područje opštine ima veoma nizak procenat navodnjavanih površina, u odnosu na neposredno okruženje. Ako želimo bavljenje ozbiljnom poljoprivrednom proizvodnjom, čiji će proizvodi biti konkurentni evropskim, kako po obimu, tako i po kvalitetu, onda izgradnja sistema za navodnjavanje, mora biti prioritet u narednom periodu.

Tabela 52. Potencijalna proizvodnja u Republici Srbiji i finansijski efekti

Poljopriv. proizvod

Jed. mere

Najveća proizv.

Proizv. 2012.

Mogući rast proizv.

Domaća cena u din./kg

Vrednost prirasta proizv. u mil. din.

Vrednost u mil. $

Devizni kurs 25.04.2013. 1$= 84.7890 d. Kukuruz mil.tona 8,00 3,53 4,47 23 102.810 1.212,5 Pšenica mil.tona 3,74 2,18 1,56 27 42.120 496,8 Suncokret hilj.tona 524 363 161,00 Suncokretovo ulje hilj.tona 160 138 22,00 180 3.960 46,7 Soja hilj.tona 541 292 249,00 54,7 Sojino ulje hilj.tona 74 57 17,00 160 2.720 32,1 Šećerna repa mil.tona 3,32 2,71 0,61 40 Šećer hilj.tona 493 404 89,00 94 8.366 98,7 Goveda hilj.grla 1350 930 420,00 230/ kg Goveđe meso hilj.tona 100,2 80 20,20 520 10.504 123,9 Svinje mil.grla 5,50 3,00 2,50 190 Svinjsko meso hilj.tona 289,4 265,5 23,90 400 9.560 112,8 Ovce mil.grla 4,4 1,55 2,85 200 Živina mil.grla 25 22 3,00 200/ kg 600 7,1 Malina hilj.tona 94 55 39,00 120 4.680 55,2 Jabuka hilj.tona 282 158 124,00 60 7.440 87,7 Krompir hilj.tona 975 578 397,00 40 15.880 187,3 Višnje hilj.tona 105 98 7,00 120 840 9,9 UKUPNO 209.480 2.470,6

Na osnovu analiza iznetih u prethodnim poglavljima, uočavaju se velike mogućnosti daljeg razvoja poljoprivrede i agroindustrijskog kompleksa u okviru opštine Velika Plana. To se posebno odnosi na primenu moderne agrotehnike, navodnjavanja i trajnijih rešenja finansiranja kompleksa poljoprivrede. Preliminarna je procena da bi navodnjavanje i primena savremene agrotehnike osetno doprinelo povećanju prinosa i proizvodnje, a posebno u uslovima suše i sušnih godina, kao što je bila 2012. godina.



78

Na osnovu procena koje je radio FAO za Republiku Srbiju u celini, u narednim tabelama su dati pokazatelji potencijalne proizvodnje i finansijski efekti iste, da je primenjena moderna agrotehnika i izgrađenost sistema za navodnjavanje bila na zavidnom nivou.

Tabela 53. Efekti navodnjavanja

Rang Poljoprivredni proizvod Vrednost proizvodnje

Proizvodnja u tonama

Procena proizvodnje uz navodnjavanje

Procena vrednosti uz

navodnjavanje u 000 US$ u US$ 1 Sveže kravlje mleko 456.224 1.461.970 1.608.167 510.970,88 2 Svinjsko meso 417.728 271.739 298.913 467.855,36 3 Šljive 347.244 581.874 640.061 388.913,28 4 Kukuruz 333.555 6.479.560 7.127.516 373.581,60 5 Goveđe meso 248.224 91.888 101.077 278.010,88 6 Pšenica 243.808 2.076.240 2.283.864 273.064,96 7 Grožđe 185.729 324.919 357.411 208.016,48 8 Maline 173.380 89.602 98.562 194.185,60 9 Pileće meso 148.967 104.582 115.040 166.843,04 10 Šećerna repa 121.382 2.821.920 3.104.112 135.947,84 11 Suncokretovo seme 112.757 432.020 475.222 126.287,84 12 Jabuke 112.316 265.576 292.134 125.793,92 13 Soja 106.217 440.847 484.932 118.963,04 14 Paradajz 73.424 198.677 218.545 82.234,88 15 Paprike-sveže 68.357 145.206 159.727 76.559,84 16 Krompir 67.911 891.513 980.664 76.060,32 17 Ovčije meso 67.596 24.826 27.309 75.707,52 18 Kokošija jaja 58.123 70.079 77.087 65.097,76 19 Višnje 55.320 90.596 99.656 61.958,40 20 Jagode 49.081 36.161 39.777 54.970,72 UKUPNO, u 000 US$ 3.447.343 3.861.024 Efekat navodnjavanja u 000 US$ 413.681

U tako poboljšanim uslovima u pogledu navodnjavanja i primene savremenih agrotehničkih mera, u roku od 4-5 godina efekti povećanja poljoprivredne proizvodnje i proizvodnje osnovnih prehrambenih proizvoda mogli bi biti oko 2,5 milijardi dolara ili oko 500 miliona dolara godišnje. Vrednost proizvodnje bi za najvažnije proizvode poljoprivredne i prehrambene industrije, u uslovima navodnjavanja, mogla u relativno kratkom roku biti povećana za oko 12%. Tako uvećana vrednost osnovnih proizvoda ovog kompleksa bi prešla iznos od 400 miliona dolara.

Ukoliko preslikamo glavne rezultate ostvarenih mera za čitavo područje R. Srbije na teritoriju opštine Velika Plana, jasno je da je imperativ uspostavljanje i ostvarivanje savremene poljoprivredne proizvodnje u uslovima navodnjavanja.

7.2 Razvoj navodnjavanja

Tokom protekle decenije poljoprivredna proizvodnja je opala, a nedostatak sredstava za razvoj sistema za navodnjavanje doprineo je većem siromaštvu posebno ruralnih područja, sa poljoprivrednom proizvodnjom koja je ekstenzivna, bez vizije i potpuno okrenuta zadovoljenju sopstvenih potreba.

Uz sve prethodno rečeno, može se konstatovati i da sistematski pristup razvoju sistema za navodnjavanje na nivou državne strategije ne postoji, već da se navodnjavanje primenjuje da bi se prevazišle kratkotrajne nestašice vode, bez nekog dugoročnijeg planiranja. Cilj je pre svega da se stabilizuje poljoprivredna proizvodnja i otklone negativne posledice suša. S druge strane, tržišta su otvorena za određene vrste kvalitetnog voća i povrća, kao i kukuruz i žitarice, pod uslovom da se cena proizvodnje svede na minimum.



79

7.2.1 Projektna dokumentacija

Jedan od problema daljeg razvoja navodnjavanja je bolje usklađivanje planova razvoja poljoprivrede (uvažavajući regionalizaciju poljoprivredne proizvodnje, bilanse poljoprivrednih proizvoda) i vodoprivrede, kao i praktična realizacija istih.

Generalno sagledavanje dostupne strateške i projektne dokumentacije iz domena vodoprivrede i poljoprivrede pokazuje da se na ovim prostorima, poklanjala određena pažnja izradi iste. Vodoprivredne osnove, prostorni planovi opštine, poljoprivredne osnove i odgovarajuće strategije upravljanja poljoprivredom i vodoprivredom, rađene su u skladu sa zakonom i u određenim vremenskim presecima.

I pored činjenice da je mnogo uloženo u izradu strateških dokumenata, planova i strategija razvoja, da se ne govori o detaljnijem nivou razrade tehničke dokumentacije, prava je istina da se veoma malo toga realizovalo u praksi. Dokumentacija je zastarevala, pa i ako je u međuvremenu dolazilo do njenog obnavljanja, uz veliki interes inostranih institucija da finansiraju strateške dokumente i projekte iz domena poljoprivrede i vodoprivrede, i dalje su pomaci u praksi bili minimalni. Razlozi su mnogobrojni: siromašna država, sankcije i ratovi koji su tokom 90-tih godina prošlog veka potpuno zakočili bilo kakav napredak, konfuzije u opredeljenju države u pogledu privredne politike, tranzicije, nedostatka sredstava i kvalitetnih kreditnih linija koje poljoprivreda može da podnese.

7.2.2 Definisanje kriterijuma za određivanje prioriteta u razvoju navodnjavanja

Postupak definisanja prioritetnih područja za navodnjavanje treba sprovesti u nekoliko faza, primenom više različitih kriterijuma: prirodni potencijali zemljišta i vode, deficit vode, sociološki kriterijumi (broj gazdinstava ili drugih korisnika uključenih u projekat, mogućnosti zapošljavanja, razvoj ruralnih područja, i dr.), tradicija u navodnjavanju, veličina poseda, postojanje prerađivačkih kapaciteta, blizina velikih potrošača i saobraćajnih pravaca, analiza ekonomske isplativosti (profitabilnosti), relativno povećanje prihoda po jedinici površine, mogućnost sufinansiranja, i drugo.

7.2.3 Tehnička rešenja navodnjavanja

Prethodna iskustva sa razvojem navodnjavanja upozoravaju da je nužan racionalan pristup - ići odmerenim koracima u susret problemu. Faznost razvoja je obavezna i na taj način se postiže sledeće:

krupna investiciona ulaganja se odgađaju i realizovaće se u kasnijim fazama izgradnje, istovremeno se generiše dohodak za dalju ekspanziju sistema, stiču se dragocena iskustva vezana za razvoj, korišćenje i upravljanje sistemima.

U nastavku se obrazlažu alternativna tehnička rešenja navodnjavanja poljoprivrednih površina opštine Velike Plana.

Neke od generalno usvojenih pretpostavki su sledeće: - obezbeđenje i distribucija potrebne vode je sagledana do korisnika - do ulaza na parcelu, - projekti sistema za navodnjavanje na parceli ne postoje, tako da je predmer i predračun

neophodnih radova i opreme za sve sisteme urađen na nivou generalnog koncepta, - pretpostavka je da će ratarske kulture biti zalivane tifonima velikih kapaciteta i dometa, dok će

se voćnjaci dominantno zalivati sistemom “kap po kap”, a povrtnjaci tifonima sa kišnim rampama, mikro rasprskivačima i sistemom “kap po kap”.

7.2.3.1 Direktna upotreba podzemnih voda

Direktna upotreba podrazumeva korišćenje voda zahvaćenih nizom bunara pored reke ili korišćenje dinamičkih rezervi aluvijalne izdani. Ovakav vid korišćenja podzemnih voda je veoma čest na posedima privatnih gazdinstava. U slučaju kada je vodonosna sredina blizu površine



80

terena nije potrebno bušiti duboke bunare, tako da ni ulaganja nisu velika. Za pogon bunarske pumpe najčešće se koriste dizel agregati, obzirom da je dovod električne energije do udaljenih lokacija izuzetno skup. Na našim poljima neretko se sreću i mobilne, traktorske pumpe.

Slika 33. Crpenje voda bunarima pored rečnog toka (levo) i korišćenje dinamičkih rezervi aluvijalne

izdani (desno)

Pogodnost ovakvog korišćenja podzemnih voda najbolje se ogleda u širokim aluvijalnim dolinama većih reka, u kojima je kaptiranje moguće i na izvorištima u zaleđu. Time se izbegava izgradnja dugačkih cevovoda od vodozahvata do korisničkih površina.

Korišćenje dinamičkih rezervi ima prednost u donekle povećanoj količini vode koja se može zahvatiti u periodu malih voda vodotoka, jer se crpi i voda koja je poreklom dominantno iz zaleđa.

Dosadašnja iskustva sa malim sistemima u privatnom vlasništvu, baziranim na ovakvom načinu zahvatanja vode, najčešće nisu pozitivna iz sledećih razloga:

• ne sprovode se istraživanja kako bi se ocenila održivost eksploatacije podzemnih voda; • izrada bunarske konstrukcije poverava se nestručnim licima, zbog nižih troškova, što za

posledicu ima brže starenje bunara; • zbog neorganizovanog pristupa („svako za sebe“), dovod električne energije nije isplativ,

pa se za pogon pumpi koriste dizel agregati, što utiče na veće troškove rada; • u pitanju su tehnički nezaokruženi sistemi, sa privremenim distributivnim cevovodima i

uređajima za navodnjavanje kratkog veka (PVC trake lošeg kvaliteta).

Sistematizacijom upotrebe podzemnih voda navedena iskustva mogla bi se prevazići. U nastavku se daje primer tehnički zaokruženih sistema za navodnjavanje, koji počivaju na korišćenju voda iz podzemlja, i to izgradnjom plitkih (do 15 m), bunara, smeštenih u centru "uslovne parcele" (videti odgovarajuće poglavlje) i distribuciji cevovodima vode pod pritiskom do hidranta na svakoj parceli.

Sumirajući sve činioce geološke građe analiziranog područja, hidrogeološka svojstva izdvojenih jedinica, uslove prihranjivanja, migracije i isticanja izdanskih voda, utvrđena je hidrogeološka perspektivnost pojedinih izdani sa definisanim optimalnim potencijalima resursa podzemnih voda, a za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih površina. Duž aluvijalne ravni Velike Morave razlikuju se 3 sektora:

− sektor Lozovik-Trnovče (pomoravski sever), − sektor Velikа Plаnа-Mаrkovаc (pomoravski jug), i − sektor Jasenica.

Na sektoru severno od ušćа Jаsenice (Lozovik-Trnavče), аluvijаlni nаnos imа veliko rаsprostrаnjenje, sa debljinаma nаnosа koje vаrirаju u grаnicаmа od 10-14 m, od čegа je šljunkoviti sloj od 6-9 m. U bolje istrаženim područjimа (Trnovče, Miloševаc i D. Livаdice) izdаšnost bunаrа iznosi od 10-15 L/s. Za dalje analize je usvojena srednjа izdаšnost bunаrа od 10-15 L/s zа sektor u periodu mаksimаlne eksploаtаcije (60 dаnа tokom minimаlnih vodostаjа) i dopušteno sniženje od 2/3 visine vodonosnog stubа. U tom slučаju, predlаže se locirаnje tzv. "mreže" bunаrа po profilimа približno uprаvno nа rečni tok. Plаnirаnih 40 bunаrа u priobаlnom delu аluvionа Velike Morаve (zonа od odbrаmbenog nаsipа nаsipа do 2-3 km udаljenjа od reke) ukupno mogu dа obezbede oko 600 L/s vode, što je količina vode dovoljna za nаvodnjаvаnje 1200 ha poljoprivrednog zemljištа. Plаnirаnа rаstojаnjа između bunаrа su nа udаljenju od 500 m u nаjužoj zoni, odnosno u priobаlnom pojаsu.



81

U središnjem delu аluvijаlne rаvni Velike Morаve, u pojasu koji počinje na rastojanju od 3 km od reke do obodnog delа аluvijаlne rаvnice, procenjeno je da će plаnirаni bunаri imаti mаnju izdаšnost (do 10 L/s), i ukupno mogu dа obezbede količine do 400 L/s (Prilog 8). Planirana je izgradnja 25 bunara koji će navodnjavati poljoprivredno zemljište površine 750 ha.

Sektor Velikа Plаnа-Mаrkovаc zаhvаtа uži pojаs аluvionа Velike Morаve, između obodа Velikа Plаnа-Stаro Selo-Novo Selo-Mаrkovаc, nа zаpаdu, i odbrаmbenog nаsipа, nа istoku. Ovаj sektor je mаnje pogodаn zа rešаvаnje pitаnjа nаvodnjаvаnjа poljoprivrednih kulturа zаhvаtаnjem podzemne vode, imаjući u vidu to dа su аluvijаlne nаslаge ovde znаtno mаnje nego nа prethodnom sektoru.

Mаnje količine mogu se obezbediti sа bunаrimа, prosečne izdаšnosti 7-10 L/s, koji bi bili izgrađeni u priobаlnom delu аluvijаlne rаvnice (od odbrаmbenog nаsipа do obodne zone аluvionа). Taj sektor može da obezbedi do 400 L/s podzemne vode zа nаvodnjаvаnje. Planirana je izgradnja 21 bunara, čime bi se obezbedila voda za navodnjavanje 630 ha.

Posebаn deo sektorа Velikа Plаnа-Mаrkovаc je zonа Donje Livаdice, nа desnoj obаli Velike Morаve. Procenjena prosečna izdаšnosti bunara je soildna (10-15 L/s), i može se očekivati dostupnost oko 200 L/s za potrebe navodnjavanja. Planirana je izgradnja 16 bunara, čime bi bilo obezbeđeno navodnjavanje 480 ha.

Sektor Jаsenicа obuhvаtа ogrаničeni prostor duž reke Jаsenice, do blizu Smederevske Pаlаnke nа zаpаdu. Debljinа rečnog nаnosа je vrlo promenljivа, kаo i izdаšnost bunаrа. Procenjena prosečna izdašnost bunara je redа veličine do 6 L/s. S obzirom na male procenjene količine, podzemne vode u ovom delu se neće razmatrati za sistematsko navodnjavanje, jer su količine suviše male. Podzemne vode u ovom sektoru se mogu koristiti samo za lokalne potrebe.

Tehničkim rešenjem je predviđena izgradnja plitkih (do 15 m), cevastih, bušenih eksploatacionih bunara, smeštenih u centru "uslovne parcele". Svaka “uslovna parcela” će imati svoj bunar iz kojeg će se odgovarajućom pumpom voda pumpati i distribuirati sistemom cevovoda dalje po parceli do hidranta. Na svakom hidrantu je obezbeđen minimalni pritisak od 3,0 bara. Projektovana je bunarska pumpa (Q=15 L/s, H=60 m, 13 kW) sa utopljenim motorom i frekventnim regulatorom, koja radi na elektro pogon.

Predmer i predračun navodnjavanja direktnim zahvatanjem podzemne vode, urađen za nivo generalnog projekta, dat je u nastavku.

Tabela 54. Predmer i predračun navodnjavanja direktnim zahvatanjem podzemne vode

Poz OPIS RADOVA Ukupan iznos (EUR)

A. Bunarska konstrukcija1. Pripremni radovi 1.233 2. Busenje istražne bušotine i geoelektrična karotažna merenja. 1.217

3. Izvedenu i iskarotiranu istražnu bušotinu proširiti do prečnika 350 mm, uz upotrebu lake bentonitske isplake. U prošireni deo istražne bušotine ugraditi čeličnu bunarsku konstrukciju (taložnik, filter i nadfilter)

1.507

4. Priprema, transport i ugradnja četiri seta centralizera. 207

5. Nabavka, transport i ugradnja zasipa - kvarcnog granulata d = 1-3 mm, zatim glinenog tampona od suve gline i zapuna nabušenim materijalom. 235

6. Razrada i ispiranje bunara air-liftom sa i bez pakera u trajanju od 33 sata neto. 560 7. Opitno crpenje izvesti po višestepenom hidrogramu u trajanju od 44 sata neto. 460 8. Laboratorijsko ispitivanje hemijskog i biološkog sastava podzemne vode. 567

9. Priprema i dostavljanje celokupne dokumentacije za potrebe dobijanja dozvola, saglasnosti i istražnog prava kod nadležnog resornog republičkog organa. 1.250

Ukupno A. 7.236



82


B. Hidromehanička oprema bunara

1. Nabavka, transport, ugradnja i puštanje u probni rad bunarske pumpe sa utopljenim motorom sledećih karakteristika: Q= 15 L/s, H=60 m, 13 kW. 1.500

2. Nabavka, transport i ugradnja armatura i fazonskih komada. 1.591

3. Nabavka, transport i ugradnja sistema za fertirigaciju (rezervoar V=100 l, injektorska pumpa Q=0-50 l/min, dozator). 906

4. Nabavka, transport i ugradnja sistema za filtriranje kapaciteta 30 m3/h komplet sa zatvaračima na ulaznom i izlaznom cevovodu. 1.481

Ukupno B. 5.478 C. Objekat za smeštaj hidromehaničke oprema bunara

1. Zemljani, betonski, armirački i bravarski radovi. 1.279 Ukupno C. 1.279

UKUPNO (A+B+C) za 1 bunar 13.993 Ukrupnjavanjem poseda i organizovanjem korisnika u okviru "uslovne parcele" omogućava i jeftiniju investiciju obezbeđenja električne energija za pogon bunarskih pumpi. Predmer i predračun vrednosti radova i opreme urađen je u nastavku za nivo generalnog projekta.

Tabela 55. Predmer i predračun vrednosti radova i opreme za obezbeđenje električne energije


Elektro radovi i oprema za bunarski sistem 1. Dalekovod 20 KW (prosečna dužina 2,0 km) 45.000 2. Izgradnja i opremanje stubnog trafoa 20/0,4 KW 11.000

UKUPNO za 1 bunar 56.000 Na ovom mestu će se dati i predmer i predračun neophodnih radova za uspostavljanje sistema za navodnjavanje na uslovnoj parceli, koji će biti korišćen i za potrebe ostalih varijanti.

Tabela 56. Predmer i predračun vrednosti radova i opreme za uspostavljanje sistema za navodnjavanje na uslovnoj parceli


A. Cevna mreža sa objektima 1. Pripremni radovi. 875 2. Zemljani radovi. 6.236

3. Montažerski radovi (nabavka, transport i ugradnja cevi sa fazonskim komadima za radni pritisak do 6 bara). 30.525

Ukupno A. 37.636 B. Oprema za navodnjavanje

1. Tifoni (70% površine). 5.250 2. Sistem "kap po kap" (30% površine). 13.500

Ukupno B. 18.750 UKUPNO (A+B) za 1 uslovnu parcelu 56.386

Na osnovu svega što je prethodno rečeno, broj projektovanih bunara, uslovnih parcela i površina predviđenih za navodnjavanje, date su prema sektorima:

− sektor Lozovik-Trnovče (pomoravski sever), 65 bunara, F=1.959 ha − sektor Velikа Plаnа-Mаrkovаc (pomoravski jug), 37 bunara, F=1.100 ha

ukupno: 102 bunara, F=3.059 ha



83

Tabela 57. Rekapitulacija troškova po zonama

OPIS RADOVA Pomoravski sever (EUR)

Pomoravski jug (EUR)

Bunarska konstrukcija sa hidromehaničkom opremom i objektom za smeštaj 909.472 517.699

Elektro radovi i oprema za bunarski sistem 3.640.000 2.072.000 Sistem za navodnjavanje na uslovnoj parceli 3.665.077 2.086.275

UKUPNO 8.214.549 4.675.974 Specifična investicija za izgradnju sistema za navodnjavanje na uslovnoj parceli, obezbeđenjem vode iz podzemlja iznosi 4.213 EUR/ha.

+++++++

Na ovom mestu treba pomenuti i tehnička rešenja korišćenja podzemnih voda koja ovom prilikom nisu uzeta u razmatranje, ali u uslovima nedostatka vode mogu imati veliki značaj za budućnost. Radi se o indirektnoj upotrebi podzemnih voda, što se praktično svodi na korišćenje metoda veštačke infiltracije. Ovakvo korišćenje podzemnih voda, prepoznato Zakonom o vodama kao „veštačko obogaćivanje ili povećanje zapremine podzemnih izdani“ u okviru mera koje se odnosi na uređenje i korišćenje voda, podrazumeva privremeno podzemno zadržavanje i skladištenje voda u periodima kada ih ima u izobilju (april, maj i početak juna), a korišćenje u doba nestašice (kraj juna, jul i avgust). Povećanje zapremine podzemne izdani obavlja se pomoću bunara za zahvatanje, koji su distributivnim cevovodom povezani sa infiltracionim basenima. Korišćenje akumulisane vode se obavlja preko drugog bunara.

Slika 34. Korišćenje metoda veštačke infiltracije za navodnjavanje

Obim zahvatanja dinamičkih rezervi podzemne vode i potencijalnih rezervi infiltrisane vode u aluvijalnu izdan, ocenjuje se u na osnovu uvida u izrađene studije i projekte, ukupnog iskustva i poznavanja terena, i sagledavanja mogućnosti aluviona Velike Morave kao resursa za korišćenje „skladištene“ podzemne vode. Neki preliminarni rezultati su dati tabelarno u nastavku.

Tabela 58. Potencijal podzemnih voda za navodnjavanje

Oblast Dinamičke rezerve [m3/s] Veštačka infiltracija [m3/s]

V. Morava uzvodno od Požarevca 0,7-1,0 2,0-3,0

Bez obzira na vid korišćenja podzemnih voda, prvi korak u ozbiljnijoj eksploataciji ovog resursa mora biti detaljno terensko istraživanje i verifikovanje održivosti korišćenja podzemnih voda u poljoprivredi.

7.2.3.2 Mogućnost akumulisanja unutrašnjih voda

U okviru predmetnog poglavlja kritički se analiziraju raspoloživi akumulacioni prostori koji se nalaze u okviru sektora Šumadija-jug, odnosno njihova potencijalna uloga prvenstveno u domenu korišćenja voda za potrebe navodnjavanja, a posledično i zaštite od štetnog dejstva voda (zaštita od erozija i bujica), kao i zaštite kvaliteta voda. Analize sprovedene u nastavku, odnose se na mogućnosti pojedinačnih akumulacionoh prostora u odnosu na navodnjavanje.



84

Opšti hidrološki uslovi na predmetnom području su dosta nepovoljni, zbog čega i nije sprovedena hidrološka analiza svih malih tokova na području, već samo onih većih, o čemu je bilo reči u poglavlju 3.3.3 Režim voda malih tokova.

Iako je malovodnost područja opštine iznad kote 100 mnm evidentna (Šumadija-jug i Šumadija- sever), u nastavku je prikazan model proračuna potencijalnih pregradnih profila i akumulacionih prostora za zadržavanje poplavnog talasa i nanosa, odnosno korišćenje prikupljene vode za potrebe navodnjavanja okolnog poljoprivrednog zemljišta. S obzirom na ove okolnosti, a imajući u vidu dosta visoke potrebe za vodom i razuđenost centara potrošnje, razmatrane koncepcije predviđaju izgradnju akumulacija kao nezavisnih celina, u prvom koraku, iz kojih bi se navodnjavale samo površine u neposrednoj blizini same akumulacije. U sledećem koraku, ovi akumulacioni prostori mogu biti razmatrani kao kompenzacioni bazeni za vode dovedene iz Velike Morave, odnosno akumulacije sa višegodišnjim izravnavanjem.

Pri selekciji potencijalnih pregradnih profila, definisanju veličine izgradnje i sveukupnom vrednovanju akumulacija, izvršena je procena na osnovu dostupnih informacija prema sledećim opštim kriterijumima:

− morfološke pogodnosti za formiranje akumulacije; − geološke i geotehničke odlike terena sa stanovišta mogućnosti izgradnje brane; − hidrogeološke karakteristike terena od značaja za vododrživost akumulacije; − raspoloživost vodnih resursa i potrebe izravnanja voda; − stanja izgrađenosti u prostoru potencijalne akumulacije; − udaljenost od potencijalnih korisnika vode za navodnjavanje; − tehničko-ekonomske karakteristike akumulacije.

U zavisnosti od položaja slivnog područja analiziranog vodotoka, obraslosti i pada terena, koeficijenti oticaja nalaze se u granicama od 0,17 do 0,19, dok se specifično oticanje kreće u skromnom intervalu 3,5-4,0 L/s/km2.

Tabela 59. Srednje mesečni i godišnji proticaji vodotoka na profilima akumulacija (m3/s) Vodotok F

(km2) Qsr

(m3/s) q

(L/s/km2)Pe

(mm) Pbr

(mm) n

(%) W

(x106m3) 1 Gibavica 9,46 0,034 3,55 112 645,5 17,35 1,06 2 Rečica 2,15 0,008 3,65 115 645,5 17,83 0,25 3 Bukovački potok 14,07 0,056 3,99 126 645,5 19,47 1,77 4 Široki potok 23,25 0,097 4,16 131 645,5 20,34 3,05

F - površina sliva, Qsr - srednji višegodišnji proticaj, q - specifično oticanje na slivu, Pe - oticaj izražen preko efektivnih padavina, P - prosečne padavine na slivu, W - prosečan površinski oticaj sa sliva, n - koeficijent oticaja. Za sve potencijalne akumulacione prostore, utvrđen je tipski profil brane sa evakuacionim organima. Sa ovim elementima ušlo se u određivanje investicija u izgradnju akumulacije koje su obuhvatile: troškove za prethodne radove (pripremni radovi, eksproprijacija zemljišta i izmeštanje puteva), troškove izgradnje brane (koštanje tela brane, koštanje evakuacionih organa, koštanje eksproprijacije i izmeštanje infrastrukture) i troškove izgradnje pratećih objekata.

Za sve pregradne profile usvojen je tip nasute homogene brane od glinovitog materijala. Usvojeni su sledeći elementi brane:

ukupna visina brane je računata u zavisnosti od kote normalnog uspora u akumulacijama. Na tu visinu dodata je visina prelivnog mlaza od max 1,0 m i zaštitno nadvišenje 1,5 m.

uzvodna kosina brane je u nagibu 1:2,0 zaštićena betonskim pločama debljine d=12 cm na filterskom sloju od 25 cm, dok je nizvodna kosina u nagibu 1:2,5 sa zatravljenim humusnim slojem.

širina brane u kruni je 6,0 m, dok je dubina fundiranja (temeljenja) 2,0 m, evakuacioni organi su: bočni preliv i temeljni ispust.



85

Odgovarajuće vodoprivredne analize (višekriterijumska optimizacija i analiza iskoristivih voda u funkciji korisne zapremine), odnosno mogućnost akumulisanja i izbor optimalne korisne zapremine na osnovu prethodno pomenutih kriterijuma, nije bilo moguće sprovesti, jer se nije raspolagalo elementarnim informacijama za potrebe projektovanja ovih objekata. Umesto toga, obrađivač se oslonio na iskustvo u radu na sličnim projektima i izvršio neophodna uopštavanja. Rezultati koji se predstavljaju u nastavku zadovoljavajući su za predmetni nivo tehničke dokumentacije i služe da bi se dobila generalna saznanja o kvalitativnim (pozitivne i negativne strane) i kvantitativnim (vrednost investicije i eksploatacije) pokazateljima projektovanja i izgradnje akumulacija za potrebe navodnjavanja.

U narednoj tabeli su pored površine sliva koju kontroliše svaka akumulacija date vrednosti prosečnog dotoka u akumulaciju, odnosno godišnja zapremina dotoka, zatim odgovarajuće zapremine akumulacija (zapremina mrtvog prostora, korisna zapremina i ukupna zapremina), značajne kote akumulacije (kota dna, kota normalnog uspora, kota krune brane), površinu akumulacije i na kraju površina koja se može navodnjavati.

Tabela 60. Osnovne karakteristike razmatranih akumulacija

Vodotok Fsl (km2)

Qsr (m3/s)

Vdot (106m3)

Vm (106m3)

Vkor (106m3)

Vuk (106m3)

Kdna (mnm)

KNU (mnm)

KKB (mnm)

Fak (km2)

Fnav (ha)

Gibavica 9,46 0,034 1,06 0,084 0,752 0,836 118 125 127 0,209 363 Rečica 2,15 0,008 0,25 0,024 0,224 0,248 126 134 136 0,062 108 Bukovački potok 14,07 0,056 1,77 0,181 1,634 1,815 113 123 125 0,330 789

Široki potok 23,25 0,097 3,05 0,301 2,710 3,011 112 122 124 0,602 1.309

Tabela 61. Investiciona vrednost izgradnje akumulacije za potrebe navodnjavanja (EUR)

Akumulacija 1

(vodotok Gibavica) Akumulacija 2

(vodotok Rečica) Akumulacija 3

(vodotok Bukovački p.) Akumulacija 4

(vodotok Široki p.) Izgradnja

akumulacija 2.119.948 3.218.356 4.490.253 9.769.578

Zalivni sistem* 89.886 89.886 89.886 89.886

UKUPNO 3.207.569 3.541.946 6.854.255 13.691.604 Fnav (ha) 363 108 789 1.309 Specif.

investicija (EUR/ha)

8.836 32.796 8.687 10.460

* Zalivni sistem podrazumeva opremanje uslovne parcele za potrebe navodnjavanja (cevovod, oprema za navodnjavanje, elektro napajanje) kako je objašnjeno u prethodnom poglavlju Na osnovu prikazanih rezultata mogu se izvući sledeći zaključci:

a. Sve akumulacije se oslanjaju na unutrašnje vode i one su relativno skromne za navodnjavanje po svim parametrima. Tako se javljaju i one koje ne mogu podmiriti više od 100 ha, što ih stavlja u kategoriju akumulacija ograničenog značaja;

b. Sve akumulacije su značajne za zadržavanje i poplavnog talasa i nanosa koji ugrožavaju nizvodne urbane sredine i plodno poljoprivredno zemljište (ispod kote 100 mnm);

c. Generalno uzevši, cena vode koja se može isporučiti iz svake pojedinačne akumulacije opada sa povećanjem veličine akumulacije, odnosno sa povećanjem sliva koji se kontroliše datom akumulacijom. Odstupanaja od ovog pravila su posledica verovatno lokalnih morfoloških i geoloških prilika na pregradnom mestu. Specifična investicija za svaku akumulaciju, je izuzetno visoka, ukoliko razmatramo njenu izgradnju samo za potrebe navodnjavanja i ne postoji poljoprivredna proizvodnja koja može da opravda takvu investiciju. Ipak, značaj koji akumulacije imaju u zadržavanju poplavnog talasa i sprečavanja ugrožavanja nizvodnih urbanih celina i poljoprivrednog zemljišta, potrebno je kvantifikovati u sledećim fazama projektovanja. U tim okolnostima se može pokazati opravdanost izgradnje jednog takvog višenamenskog objekta.



86

Generalno, sve analizirane akumulacije su predložene za izučavanje u narednim fazama projektovanja. Neke od akumulacija, kroz duži vremenski period, mogu da odigraju mnogo veću ulogu nego što je u proračunima dobijeno, pogotovo u redukovanju poplavnog talasa.

Kada se posmatraju rezultati hidroloških i meteoroloških analiza, može se konstatovati da su svi rezultati dobijeni parametarski i preslikavanjem sa sliva na sliv, sa toka na tok i sa profila na profil. To je rađeno iz razloga što se nije raspolagalo konkretnim merenjima na profilima tokova koji su bili od interesa za projekat. Za više nivoe izrade tehničke dokumentacije, neophodno je sprovesti odgovarajuće istražne radove, a pre svega uspostaviti hidrometrijske profile (vodomerne stanice) za sistematsko praćenje nivoa vode i hidrometrijska merenja proticaja vode na profilima potencijalnih akumulacija.

7.2.3.3 Korišćenje voda Velike Morave

Do sada predložena varijantna rešenja su ukazala na probleme sa obezbeđenjem vode za navodnjavanje površina iznad kote 100 mnm (Šumadija-jug i Šumadija-sever) na području opštine Velika Plana. Sveukupne tehno-ekonomske mogućnosti akumulisanja unutrašnjih voda nisu impresivne. Zbog toga je u nastavku predložena varijanta u kojoj je izvorište vode za navodnjavanje reka Velika Morava.

Ideja je da se voda crpnim stanicama zahvata iz Velike Morave i sistemom cevovoda distribuira do kompenzacionih rezervoara smeštenih na višim kotama, a zatim gravitaciono doprema do proizvodnih površina.

Slika 35. Šematski prikaz sistema za navodnjavanje

Vodozahvat na Velikoj Moravi je predviđen kao klasična vodozahvatna građevina na obali. Potisni cevovodi su, zbog uslova eksploatacije, duktilni. Na višim kotama, koje dominiraju nad okolnim terenom, su postavljeni armiranobetonski rezervoari prostori. Konstruktivno su tako rešeni da obezbeđuju istaložavanje nečistoća iz vode. Ukoliko se pokaže, da gravitacino nije moguće sprovesti navodnjavanje, neposredno uz rezervoar se postavlja buster CS, koja obezbeđuje dovoljni radni pritisak na hidrantima. Distributivna cevna mreža je dimenzionisana tako da obezbedi dovoljne količine svakoj uslovnoj parceli prema teoriji slobodne raspodele. Predložena varijanta predstavlja bi idealno rešenje za navodnjavanje viših zona sektora Šumadija-jug i Šumadija-sever, da ne postoji značajno ograničenje koje se tiče vodnosti Velike Morave. Analize koje su sprovedene u poglavlju 3.3.2.3 Raspoložive količine vode za navodnjavanje, jasno su ukazale da u najkritičnijim mesecima vegetacione sezone, Velika Morava ne raspolaže značajnim kapacitetima:

− juli Q = 15,580 - 13,076 = 2,504 m3/s F = 5.000 ha − avgust Q = 7,451 - 6,314 = 1,137 m3/s F = 2.260 ha

Prevedno na opštinske granice, dostupne količine vode treba srazmerno da dele opštine Velika Plana (leva obala) i Žabari (desna obala). Sledstveno, opštini Velika Plana tako pripada Q=0,55 m3/s, što je u slučaju direktnog navodnjavanja dovoljno za poljoprivrednu površinu od 1.130 ha. U varijanti sa postojanjem kompenzacionih rezervoara, može se navodnjavati oko 3.400 ha.



87

Rezervoari se dimenzionišu tako da omoguće produženo vreme rada crpnih stanica (do 24h) u odnosu na 16-časovni rad sistema za navodnjavanje i na taj način:

− smanje instalisani kapacitet crpnih stanica, − omoguće ravnomernije pritiske u podsistemima.

Na osnovu datih ulaznih parametara, u nastavku je dat generalni koncept prepumpavanja vode iz Velike Morave u kompenzacione rezervoare na dominantnim kotama. Predviđena je izgradnja 4 podsistema koji počivaju na predloženom konceptu. Svaki od sistema će tako biti u mogućnosti da obezbedi vodu za navodnjavanje oko 850 ha ili 28 uslovnih parcela.

Na 4 mesta duž leve obale Velike Morave biće izgrađene crpne stanice, visokog pritiska, sledećih karakteristika: Q = 120 L/s, H = 100 m, N = 180 KW.

Potisni cevovodi, koji distribuiraju vodu od crpne stanice do rezervoara, prosečne dužine oko 7,5 km, biće duktilni, prečnika Ø300 mm.

Za navodnjavanje najviših područja sektora Šumadija-jug i Šumadija-sever, na kotama između 150 i 200 mnm predviđeni su tipski, poluukopani, otvoreni, betonski rezervoari, zapremina 10.000 m3. U okviru rezervoara se nalazi zatvaračnica sa dve komore u kojima su smešteni: dovod i odvod sa zatvaračem, odnosno preliv i ispust sa zatvaračem. Predviđeno je da se izgrade 4 rezervoara.

Razvodni cevovodi od rezervoara do uslovne parcele biće max. dužine 1,0 km.

Sistem za navodnjavanje na uslovnoj parceli, identičan je prethodno predloženim varijantama.

Predmer i predračun navodnjavanja zahvatanjem površinskih voda Velike Morave, urađen za nivo generalnog projekta, dat je u nastavku.


A. Crpna stanica

1. Izgradnja i opremanje crpne stanice sledećih karakteristika: Q=120 L/s, H=100m, N=180 KW. 418.432

Ukupno A. 418.432 B. Distributivni cevovod

1. Pripremni radovi. 12.850 2. Zemljani radovi. 30.985

3. Montažerski radovi (nabavka, transport i ugradnja cevi Ø300 mm, L=7,5 km, sa fazonskim komadima za radni pritisak do 10 bara). 476.520

Ukupno B. 520.355 C. Rezervoar (V=10.000 m3)

1. Eksproprijacija zemljišta, geodetski i zemljani radovi. 48.423 2. Betonski i armirački radovi. 627.334 3. Hidromašinska oprema rezervoara. 146.887

Ukupno C. 822.644 D. Razvodni cevovodi do uslovne parcele

1. Pripremni radovi. 47.458 2. Zemljani radovi. 95.200

3. Montažerski radovi (nabavka, transport i ugradnja cevi Ø160 mm, L=1,0 km, sa fazonskim komadima za radni pritisak do 6 bara). 665.833

Ukupno D. 808.492 E. Sistem za navodnjavanje na uslovnoj parceli

1. Cevna mreža sa objektima. 1.066.348 2. Oprema za navodnjavanje. 531.250

Ukupno E. 1.597.598 UKUPNO ZA 1 PODSISTEM 4.167.521

Specifična investicija (EUR/ha) 4.900



88

Izgradnja kompletnog sistema obezbeđenja vode za navodnjavanje iz Velike Morave, korišćenjem pre svega kompenzacionih rezervoara zahteva značajna finansijska sredstva i nije isplativa investicija ukoliko u sistemu nema više korisnika.

Generalno, razvoj sistema za navodnjavanje treba bazirati na većim kompleksima poljoprivrednih površina na kojima je ekonomski opravdana primena savremenih sistema za poljoprivrednu proizvodnju, kao i sistema za navodnjavanje.

7.3 Edukacija kadrova i korisnika sistema za navodnjavanje

Ako je suditi o nivou znanja i stručnosti, onda se nikako ne može reći da je nedovoljna primena navodnjavanja na području bila rezultat nedostatka istih. Naučno-istraživačke institucije imaju dugogodišnje iskustvo u obrazovanju stručnjaka različitih profila, usko vezanih za poljoprivredu, uređenje zemljišta i vodoprivredu. Pored toga, sprovedena su i brojna naučna istraživanja na eksperimentalnim površinama na kojima su testirana svetska dostignuća, te ocenjena mogućnost njihove primene u različitim delovima područjia opštine.

Ono što može biti jedno od ograničenja u primeni projekta navodnjavanja je starosna i obrazovna struktura samih poljoprivrednih proizvođača. Naime, statistika neumoljivo ukazuje da su poljoprivredna domaćinstva stara, te da velika većina nema odgovarajuće obrazovanje, već samo praktično iskustvo u poljoprivredi.

Iz pomenutih razloga, realno je očekivati da će glavni nosioci primene navodnjavanja u budućnosti biti oni proizvođači koji su prema starosnoj i obrazovnoj strukturi sposobni da primenjuju savremene tehnologije poljoprivredne proizvodnje u uslovima navodnjavanja.

Na osnovu prethodno rečenog, jasno je da je neophodna obuka korisnika kako bi se postiglo održivo korišćenje vodnih, zemljišnih i biljnih resursa, kao i opreme za navodnjavanje. Obuka se ne odnosi samo na korisnike (poljoprivrednike), već i na stručno usavršavanje zaposlenih u javnim vodoprivrednim preduzećima, kako bi sistemi za navodnjavanje bili u celosti operativni, "od vodozahvata do useva". Na taj način bi pored praćenja terenskih aktivnosti, bilo predviđeno i formiranje centralne baze podataka o izgrađenim sistemima i objektima sistema za navodnjavanje, zahvaćenim i isporučenim količinama vode i osnovnim statističkim podacima vezanim za efekte.

Poseban vid edukacije kadrova i korisnika sistema za navodnjavanje može predstavljati njihovo institucionalno povezivanje. Potencijalni sistemi za navodnjavanje, definisani u prethodnim poglavljima, prema izvorištu i vrsti uređaja za navodnjavanje, neće biti realizovani ukoliko se ne pristupi definisanju uloge udruženja korisnika voda za navodnjavanje, odnosno uloge lokalne samouprave i države u izgradnji pomenutih sistema, a zatim i daljeg povezivanja prehrambene i prerađivačke industrije u vertikalnom smislu.

Okosnicu značajnijeg rasta površina za navodnjavanje u budućnosti, definitivno će predstavljati sistemi koji će se fazno razvijati. Sadašnjost nam pokazuje da će se, sve dok se pitanje verikalnog koncepta poljoprivrede ne razreši, individualni poljoprivredni proizvođači sami snalaziti i navodnjavati svoje usitnjene posede ili se prepustiti ćudima prirode. Bez sistema ne može se graditi pouzdana budućnost u bilo kom domenu korišćenja voda, a to je posebno izraženo u sektoru navodnjavanja. Za razvoj navodnjavanja su potrebni mnogo stimulativniji motivi i uslovi od postojećih, jer ono je isplativo jedino pri intenzivnijoj i kompleksnijoj poljoprivrednoj proizvodnji od sadašnje.

Na osnovu svega rečenog smatramo da ova studija može da posluži kao vodič za državu i lokalnu samoupravu, pri određivanju strategije u sektoru navodnjavanja. Osim toga, na državu i lokalnu samoupravu se pre svega računa kao na potencijalne finansijere ili bar garante izgradnje vodoprivrednih sistema. Bez njihovog aktivnog učešća, izgradnja sistema za navodnjavanje nije realna opcija. S druge strane, ni u jednom trenutku se ne smeju zaboraviti krajnji korisnici tih sistema. Bez njihovog jasnog stava po konkretnim pitanjima iz domena vodoprivrede i poljoprivrede, kao i preuzimanja dela finansijskih obaveza koje bi proistekle izgradnjom sistema za navodnjavanje, ne može biti govora o definisanju bilo kakve strategije ili donošenja odluka.



89

Jedan od suštinskih preduslova za nastupanje povoljnijih društveno ekonomskih okolnosti u domenu proljoprivrede je i formiranje udruženja korisnika voda, kao krajnjeg korisnika voda za navodnjavanje (vodoprivreda), i prvog u lancu verikalnog povezivanja, kao proizvođača sirovina za prehrambenu i prerađivačku industriju (poljoprivreda).

Institucionalna komponenta navodnjavanja podrazumeva u prvom koraku formiranje Udruženja korisnika voda (UKV). Udruženja korisnika voda (UKV) su pravna lica koja čine zemljoradnici učlanjeni u udruženje za svrhe održavanja i funkcionisanja sistema za navodnjavanje odnosno odvodnjavanje unutar svoje teritorije, pri čemu finansijska sredstva obezbeđuju članovi. Privatni poljoprivrednici su najprikladniji članovi formiranja UKV.

Osnovna svrha UKV bila bi upravljanje vodama za navodnjavanje na odgovarajućoj teritoriji, rad i održavanje objekata, određivanje i naplata naknade i održavanje infrastrukture. UKV za navodnjavanje obično zaključuje godišnji ugovor sa snabdevačem za nabavku vode u masi (na bazi planiranih useva uz odobrenje svih članova). Cilj je da postane samodovoljan entitet za upravljanje vodama. UKV takođe može organizovati obuku zemljoradnika u cilju unapređenja njihovog znanja i pomoći im da vodu koriste efikasnije i uvedu nove tehnike i tehnologije.



90

8 EKONOMSKI EFEKTI I OPRAVDANOST PREDLOŽENOG RAZVOJA NAVODNJAVANJA

Procena troškova i koristi od navodnjavanja za predložene lokacije obuhvata veći broj parametara od kojih su najvažniji:

A. Troškovi Investicije potrebne za izgradnju sistema za navodnjavanje koji će biti zastupljeni na predmetnim lokacijama sadrže:

a. Ulaganja u vodnu infrastrukturu koja se odnosi na obezbeđenje vode na vodozahvatu;

b. Ulaganja u dovod i distribuciju vode na parcelama, a za predložene tehnologije navodnjavanja (u konkretnom slučaju veštačka kiša i kap po kap);

c. Dodatna ulaganja u zavisnosti od izabrane strukture proizvodnje (poljoprivredna mehanizacija, podizanje zasada, kupovina stoke, povećanje fonda obrtnih sredstava);

d. Postžetvena ulaganja u zavisnosti od izabrane strukture proizvodnje i stepena finalizacije poljoprivrednih proizvoda koji se želi ostvariti (skladišni, doradni i prerađivački objekti, podizanje stočarskih farmi, putna mreža i sl.)

U predmetnoj studiji razmatrane su i uključene samo prve dve stavke (a. i b.).

Godišnji troškovi navodnjavanja odnose se na troškove kapitala i operativne troškove. Troškovi kapitala (amortizacija i kamata) u funkciji su izabranog tehničkog rešenja sistema za navodnjavanje i uslova finansiranja izgradnje. Operativni troškovi se odnose na: energiju, održavanje sistema, cenu vode na vodozahvatu. Troškovi radne snage delimično su sadržani u održavanju, pa ostaju samo troškovi radne snage za upravljanje sistemom.

U uslovima navodnjavanja dolazi još i do povećanja troškova poljoprivredne proizvodnje koji su u funkciji povećanih prinosa i promenjene strukture proizvodnje kao što su: seme, đubrivo, zaštitna sredstva, troškovi žetve, transporta i marketinga. Nivo ovih troškova utvrđuje se analitičkom kalkulacijom za svaki planirani usev.

B. Koristi Koristi od navodnjavanja mogu se iskazati kvantitativno i kvalitativno. Uvođenje navodnjavanja na predloženim lokacijama omogućiće u većem stepenu:

1. Povećanje prinosa kod svih useva koje je najveće u sušnim godinama. Sem toga, navodnjavanje će omogućiti smanjenje oscilacija u postignutim prinosima. Poznavanje bioloških aspekata navodnjavanja će omogućiti izbor racionalnog navodnjavanja;

2. Poboljšanje kvaliteta proizvoda. U kontrolisanom režimu vlaženja moguće je postići mnogo bolji kvalitet proizvoda (u odnosu na boju, veličinu i oblik, a samim tim i na cenu proizvoda). Ovo je naročito uočljivo kod voća i povrća;

3. Promena strukture poljoprivredne proizvodnje. Intenziviranje poljoprivredne proizvodnje na predloženim gazdinstvima nemoguće je izvesti bez navodnjavanja. U ovom slučaju navodnjavanje treba da omogući: bolju i raznovrsniju ishranu stanovništva, povećanje sirovinske baze za prehrambenu industriju, povećanje krmne baze za potrebe stočarstva i uticaj na povećanje izvoza poljoprivrednih proizvoda. Makrostruktura poljoprivredne proizvodnje bi trebalo da uvažava ove postavke.

8.1 Ekonomska procena navodnjavanja Postoje brojni modeli strukture poljoprivredne proizvodnje koja se može ostvariti na predloženoj površini za realizaciju. Iz ekonomske logike i iskustva proizilazi da puni efekti navodnjavanja i u ovom slučaju mogu biti postignuti samo ukoliko se proizvodna orijentacija tako postavi da budu



91

ostvareni maksimalni "fizički" efekti navodnjavanja (maksimalan raspon prinosa, u odnosu na stanje bez navodnjavanja).

U okviru ratarske proizvodnje, za proizvodnu (obračunsku) jedinicu od 1.000 ha, predložena su tri tipa gazdinstava:

Tip A: 100% proizvodnja ratarskih kultura, bez stočarstva. Tip B: 35% površine sistema je predviđeno za proizvodnju krmnih useva, a 65% površine za komercijalne useve. Tip C: Intenzivna stočarska proizvodnja – 70% površine sistema za proizvodnju krmnih useva, a 30% za komercijalne useve.

Kod voćnjaka, vinograda i proizvodnje povrća, razmatrani efekti se odnose na 1 (jedan) hektar. U narednim tabelama za predložene tipove gazdinstava prikazana je predložena struktura proizvodnje sa osnovnim ekonomskim pokazateljima. U tabelama je sivom šrafurom predstavljena verzija bez, a žutom, verzija sa navodnjavanjem.

Tabela 62. Ekonomska procena navodnjavanja ratarskih kultura (1.000 ha, tip A)

Usev % Površina (ha)

Prinos (t/ha)

Cena (€/tona)

Prihod (€/ha)

Troškovi proizvodnje

(€/ha)

Bruto profit (€/ha)

Ukupan prihod

(€)

Ukupan bruto profit

(€) Pšenica 30 300 4 140 560 430 130 168.000 39.900Kukuruz 40 400 5 120 600 450 150 240.000 60.000Suncokret 10 100 1,8 240 430 360 70 43.000 7.000Soja 10 100 2,1 250 525 405 120 52.500 12.000Š. repa 10 100 37 35 1.295 980 315 129.500 31.500Ukupno 100 1.000 633.000 150.400Prosečno 633 483 150 Pšenica 10 50 7 145 1.015 680 335 50.750 16.750Kukuruz 10 150 9 125 1.125 715 410 168.750 61.500Šeć. repa 20 200 65 35 2.275 1.625 650 455.000 130.000Sem. pšen. 5 50 6 250 1.500 1.100 400 75.000 20.000Sem. kukur. 5 50 6 350 2.100 1.550 550 105.000 27.500Grašak 20 200 7,5 250 1.875 1.225 650 375.000 130.000Kuk. šećerac 20 200 15 140 2.100 1.350 750 420.000 150.000Krompir 10 100 32 130 4.160 3.100 1.060 416.000 106.000Soja 20 200 3 250 750 570 180 150.000 36.000Ukupno 120 1.200 2.215.500 677.750Prosečno 1.846 1.281 565

odnos sa i bez navodnjavanja 3,48 3,13 4,60 * stočna hrana za sopstvenu upotrebu je jednaka u obe verzije, zbog čega su te vrednosti zanemarene



92

Tabela 63. Ekonomska procena navodnjavanja ratarskih kultura (1.000 ha, Tip B)


Prinos (t/ha)

Cena (€/tona)

Prihod (€/ha)


(€/ha)


Ukupan prihod

(€)

Uk. bruto profit (€)

Stočna hrana 35 350 Ječam 100 4,5 (450 t)* Kukuruz 100 4,5 (450 t) * Silažni kukuruz 100 30 (3.000 t) * Lucerka 50 8 (400 t) * Kom. usevi KU 65 650 Pšenica 25 250 4 140 560 430 130 140.000 32.500Š. repa 10 100 37 35 1.295 980 315 129.500 31.500Soja 10 100 2,1 250 525 405 120 52.500 12.000Kukuruz šećerac 10 100 7 140 980 800 180 98.000 18.000Ukupno KU 511.000 110.000Prosečno KU 786 617 169 Stočna hrana 16 190 Ječam 60 7,5 (450 t) * Kukuruz 50 9 (450 t) * Lucerka 30 13 (390 t) * Silažni kuku. (2) 50 60 (3.000 t)* Kom. usevi KU 84 1.010 Pšenica 100 7 145 1.015 680 335 101.500 33.500Š. repa 200 65 35 1.175 1.625 650 455.000 130.000Kukuruz šećerac 200 15 140 2.100 1.350 750 420.000 150.000Grašak 150 7,5 250 1.875 1.225 650 281.250 97.500Soja 110 14 150 2.100 1.250 850 231.000 93.500Krompir 100 32 130 4.160 3.100 1.060 416.000 106.000Soja (2) 150 3 250 750 570 180 112.500 27.000Ukupno KU 2.017.250 637.500Prosečno KU 1.997 1.366 631

odnos sa i bez navodnjavanja 2,98 2,56 4,37

Tabela 64. Ekonomska procena navodnjavanja ratarskih kultura (1.000 ha, Tip C)


Prinos (t/ha)

Cena (€/tona)

Prihod (€/ha)


(€/ha)


Ukupan prihod

(€)

Uk. bruto profit (€)

Stočna hrana 70 700 Ječam 200 4,5 (900 t)* Kukuruz 200 4,5 (900 t)* Silažni kukuruz 200 30 (6.000 t)* Lucerka 100 8,0 (800 t) Kom. usevi KU 30 300 Pšenica 100 4,0 140 560 430 130 56.000 13.000Š. repa 100 37 35 1.295 980 315 129.500 31.500Soja 100 2,1 250 525 405 120 52.500 12.000Ukupno KU 238.000 56.500Prosečno KU 793 605 188 Stočna hrana 32 380 Ječam 120 7,5 (900 t)* Kukuruz 100 9 (900 t)* Lucerka 60 13 (780 t) * Silažni kuku. (2) 100 60 (6.000 t) * Kom. usevi KU 68 820 Š. repa 200 65 35 2.275 1.625 650 455.000 130.000Grašak 150 7,5 250 1.875 1.225 650 281.250 97.500Kukuruz šećerac 150 15 140 2.100 1.350 750 315.000 112.500Krompir 100 32 130 4.160 3.100 1.060 416.000 106.000Paprika 120 30 120 3.600 2.350 1.250 432.000 150.000Soja (2) 100 3 250 750 570 180 75.000 18.000Ukupno KU 1.974.250 614.000Prosečno KU 2.408 1.659 749

odnos sa i bez navodnjavanja 3,45 3,10 4,57



93

Tabela 65. Poređenje tri različita tipa ratarskih farmi Tip A Tip B Tip C

Stočna hrana (ha) Bez navodnjavanja 0 350 700 Sa navodnjavanjem 0 190 (-45%) 380 (-45%) Komercijalni usevi (ha) Bez navodnjavanja 1.000 650 300 Sa navodnjavanjem 1.200 1.010 820 Ukupno navodnjavano 1.200 1.200 1.200 Bruto profit (€/ha) Bez navodnjavanja 150 169 188 Sa navodnjavanjem (20% dvostruka žetva) 678 757 899 Dodatna vrednost 450% 450% 480%

Direktni efekti navodnjavanja ratarskih kultura: - Navodnjavanje omogućava drugu žetvu, minimum na 20% površina iza ranih preduseva; - Smanjenje učešća tradicionalnih useva u korist intenzivnijih kultura (industrijsko bilje); - Kod gazdinstava tipa B i C moguće je radikalno povećanje stočarske proizvodnje, posebno

govedarstva i ovčarstva; - Predlaže se povećanje proizvodnje mleka. Računato po kravi, godišnji efekti su u ovom

slučaju: 6.000 litara mleka, 240 kg junadi, 165 kg izlučenih grla, 30 kg za priplod i 8,5 tona stajnjaka.

- Na nekim gazdinstvima je moguće organizovati uslužni tov junadi sa ulaznom težinom grla od 200-230 kg, izlaznom težinom grla 450-500 kg i 3,5 tona stajnjaka;

- Broj uslovnih grla stoke moguće je značajno povećati sa sadašnjih 0,2 uslovnih grla po ha na 2 uslovna grla po ha, kod gazdinstava tipa C;

- Shodno povećanim fizičkim efektima može se očekivati povećanje i vrednosnih efekata, 3 do 4 puta više u odnosu na varijantu bez navodnjavanja.

Indirektni efekti navodnjavanja ratarskih kultura se mogu očekivati uvođenjem navodnjavanja na predloženoj površini, koji se procenjuju na oko 30-40%. Indirektni efekti se odnose na: - Poboljšanje uposlenosti postojeće radne snage i mehanizacije na gazdinstvima, svih tipova; - Povećanje stepena korišćenja proizvodnih kapaciteta agro-industrije; - Povećanje uposlenosti prijemom nove radne snage; - Povećanje deviznih prihoda zbog povećanog izvoza poljoprivredno-prehrambenih proizvoda; - Pozitivni uticaji na bilans poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u zemlji (što će se odraziti

na smanjenje uvoza ).

Tabela 66. Ekonomska procena navodnjavanja voćnjaka, povrtnjaka i vinograda malina jabuka višnja vinograd kruška jagoda šljiva krastavac paprika

Prinos 5 15 6 8 12 9 15 20 15 (t/ha) 9 22 12 14 20 17,5 25 40 25 Cena 0,95 0,2 0,35 0,25 0,30 0,35 0,18 0,09 0,25 (€/kg) 1,00 0,23 0,38 0,25 0,35 0,40 0,20 0,10 0,28 Dobit 4.750 3.000 2.100 2.000 3.600 3.150 2.700 1.800 3.750 (€/ha) 9.000 5.520 4.560 3.500 7.000 7.000 5.000 4.000 7.000

Operativni 2.850 2.100 1.600 1.350 2.300 2.200 2.100 1.500 3.100 troškovi (€/ha) 4.800 3.050 2.850 1.900 3.200 4.100 3.300 2.800 4.800

Bruto profit 1.900 900 500 650 1.300 950 600 300 650 (€/ha) 4.200 2.470 1.710 1.600 2.800 2.900 1.700 1.200 2.200

Razlika bruto profita (€/ha) 2.300 1.570 1.210 950 1.500 1.950 1.100 900 1.550



94

Direktni efekti navodnjavanja voćnjaka i povrtnjaka: - Voćarsko-vinogradarska i povrtarska proizvodnja u uslovima navodnjavanja, uz primenu

agrotehničkih mera (đubrenje, zaštita) može postići zapažene fizičke i finansijske efekte. - Na malim sistemima za navodnjavanje (do 20 ha) moguće je uspešno organizovati ovakvu

proizvodnju (voćarstvo, vinogradarstvo, povrtarstvo), što bi doprinelo malim gazdinstvima da poboljšaju svoj ekonomski položaj. Takođe na velikim sistemima (površinama) ovakav smer proizvodnje (voćarstvo, vinogradarstvo, povrtarstvo) može doprineti boljoj mehanizovanosti svih radnih procesa. Instalisanjem opreme za zaštitu od mraza i grada kod voćnjaka minimizira se rizik u proizvodnji. Povrtarsku proizvodnju moguće je organizovati takođe i kod gazdinstva tipa A, bilo kao redovnu ili postrnu setvu za neke povrtarske kulture.

- Preporučena tehnologija navodnjavanja tipa „kap po kap“ na osnovu dosadašnjih iskustava doprinela bi: povećanju prinosa, kvaliteta plodova (veće količine proizvoda I klase), uštedi u vodi, uštedi u energiji.

8.2 Profitabilnost navodnjavanih useva (relativna i apsolutna)

Očekivani efekti kod navodnjavanih useva mogu se izraziti preko povećanja produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti kod proizvodnje pojedinih useva. Generalno posmatrano proizvodnja sa navodnjavanjem u odnosu na istu proizvodnju bez navodnjavanja doprinosi povećanju bruto profita koji je iskazan u relativnim iznosima (%), kao i u apsolutnim iznosima (€/ha). Ovo „delta“ u oba slučaja je najdominantnije kod voća i povrća (950-2.300 €/ha), industrijskih kultura (335-580 €/ha), dok je kod tradicionalnih ratarskih kultura (soje i žitarica) najniže (60-185 €/ha).

Ovi podaci imaju uticaja kod optimizacije strukture proizvodnje u uslovima navodnjavanja, jer bi optimizaciju trebalo izvršiti kod svih predloženih gazdinstava. U narednoj tabeli je analiziran bruto profit koji se stvara u uslovima navodnjavanja za nekoliko karakterističnih proizvodnji.

Tabela 67. Bruto profit - dodatna vrednost usled navodnjavanja

usev Bruto profit (€/ha) Delta (%)

Delta (€/ha) sa navodnj. bez navodnj.

malina 4.200 1.900 210 2.300 jagoda 2.900 950 305 1.950 kruška 2.800 950 305 1.850 jabuka 2.470 900 274 1.570 višnja 1.710 500 342 1.210 šljiva 1.700 600 283 1.100 vinograd 1.600 650 246 950 krompir 1.060 480 220 580 kukuruz šećerac 750 180 416 570 šećerna repa 650 315 206 335 soja 180 120 50 60

8.3 Mogućnost za zapošljavanje

Razvoj navodnjavanja bi trebalo u svakom slučaju da doprinese povećanju zaposlenosti, i to u više sektora (poljoprivreda, prehrambena industrija, vodoprivreda). Na povećanje broja zaposlenih radnika u poljoprivredi uticali bi sledeći činioci: - Intenziviranje proizvodnje, odnosno povećanja površina pod voćem i povrćem, posebno na

malim farmama, usloviće veće i efikasnije angažovanje već zaposlenih u okviru porodice, a zatim i novo zaposlenih. U sezoni ubiranja pojedinih proizvoda (voće, povrće) potrebno je angažovanje sezonske radne snage.



95

- Navodnjavanje kao nova agrotehnička operacija u tehnologiji proizvodnje, zahteva svoju radnu snagu, neophodnu u procesu rukovanja, održavanja ili upravljanja.

- Razvoj stočarstva, za koje je planirana krmna baza, takođe može angažovati značajan broj radnika.

U prehrambenoj industriji se može očekivati povećanje broja zaposlenih, naročito u procesima dorade, prerade i pakovanja proizvoda ili transporta. Slično je i u hemijskoj industriji, usled povećanja proizvodnje mineralnih đubriva i zaštitinih sredstava.

U sektoru vodoprivrede, radovi na izgradnji sistema za navodnjavanje povlače za sobom veće zapošljavanje u građevinarstvu. Povećanje zaposlenosti bi se odrazilo i na mašinsku i elektro industriju (proizvodnja opreme za crpne stanice i opreme za navodnjavanje). Uz to, projektne organizacije i izvođači radova bi povećali uposlenost.

Generalno, u svim navedenim sektorima uticaj navodnjavanja se ogleda u povećanju uposlenosti postojeće radne snage. Posebno bi trebalo istaći da navodnjavanje zahteva kvalifikovanu radnu snagu, koja se inače osposobljava u našem obrazovnom sistemu.

8.4 Tržište

Tržište je veoma kompleksan faktor koji u ovom slučaju zahteva detaljniju analizu, kako tržište input-a, tako i tržište output-a. Ukoliko se ovaj program realizuje, to bi doprinelu poboljšanju domaće agrarne tražnje, kao i stvaranju značajnih tržišnih viškova kod proizvodnje pojedinih useva koja premašuju potrebe lokalnog i regionalnog tržišta.

Povezanost između ovog programa navodnjavanja i tržišta može se ogledati u sledećem: - Navodnjavanje može doprineti dinamičnijem agrarnom izvozu iz Srbije, - Povećanje konkurentnost izvoza posebno nekih proizvoda (malina, jabuka), - Omogućiće se veći izvoz stočarskih proizvoda (meso, sirevi i sl.), - Neki izvozni artikli bi trebalo da imaju nacionalni identitet, - Povećati zastupljenost organske proizvodnje za kojom postoji interesovanje na domaćem

i na inostranom tržištu, - Predložene strukture proizvodnje po tipovima gazdinstava bi trebalo da imaju pozitivne

efekte na snabdevenost domaćeg trižišta, - Za neke predložene proizvode potrebno je pronaći nova tržišta, - Potrebno je da proizvođači i prerađivači budu vertikalno povezani, - Agrarna politika treba da bude u funkciji razvoja navodnjavanja.

8.5 Faktori rizika

Osnovna premisa kod definisanja rizika je u vezi izvora finansiranja. Ukoliko je pretpostavka da će se predloženi program razvoja navodnjavanja realizovati iz kredita, isti se može posmatrati sa aspekta rizika i neizvesnosti kako za davaoca kredita tako i za korisnike kredita. Obzirom da će izgradnja sistema za navodnjavanje uticati na minimiziranje hidrološkog rizika to ostaju još analize i razmatranja ostalih vrsta rizika.

Rizik tehnoloških promena je u ovom slučaju izražen ukoliko gazdinstva nisu do sada koristila navodnjavanje, a takođe su im predložene nove kulture. U tom slučaju potrebna je dodatna edukacija, pri čemu bi stručne službe morale biti mnogo aktivnije na terenu.

Usitnjenost poseda na teritoriji je ograničenje koje zahteva poseban angažman stručnih službi u cilju ukrupnjavanja površina kroz različite vidove udruživanja korisnika.

Finansijski rizik u ovom programu trebalo bi proceniti sa različitih aspekata.

Ukoliko se predviđa značajnije povećanje površina pod višegodišnjim zasadima, potrebno je paralelno obezbediti dodatna ulaganja za podizanje zasada, sistema za zaštitu od mraza,



96

protivgradnu zaštitu, poljoprivrednu mehanizaciju i slično, što je mnogo veća stavka od izgradnje zalivnog sistema. U protivnom očekivani efekti će izostati. Štete od grada mogu se delimično smanjiti i osiguranjem useva, što nije uračunato u strukturi troškova proizvodnje.

Značajnija zastupljenost krmnih useva usloviće dodatna ulaganja u nabavku stoke i eventualnu izgradnju stočarskih objekata.

Generalno, realizacija bilo koje od predloženih varijanti struktura proizvodnje zahtevaće dodatni obrtni kapital za pokretanje proizvodnje u prvim godinama eksploatacije budućeg sistema za navodnjavanje.

Za buduće vlasnike sistema bitni parametri za prihvatanje projekta su: uslovi finansiranja (kamatna stopa i broj godina vraćanja kredita), vrsta anuiteta (polugodišnji ili godišnji), dužina grejs perioda.

Tržišni rizik može biti takođe prisutan. Trebalo bi omogućiti da se većina inputa (seme, sadnice, đubrivo, zaštitna sredstva) može proizvesti u domaćim preduzećima, baš kao i potrebna oprema za navodnjavanje.

Predloženi širok asortiman proizvoda na različitim lokacijama i na gazdinstvima različite veličine i vlasništva može donekle ublažiti pojedine vrste rizika. Sem toga poljoprivredno stanovništvo je zainteresovano za poboljšanje svog ekonomskog položaja koji se ne može ostvariti bez veće proizvodnje i bez veće uposlenosti.



97

9 ZAKLJUČAK I REZIME STUDIJE

Velika Plana je opština Podunavske oblasti koja zahvata administrativnu teritoriju površine 345,49 km2. Teritorija je podeljena u 14 katastarskih opština, u okviru kojih, prema popisu iz 2011. godine, živi 40.902 stanovnika, naseljenih u 13 naselja. Opštinski centar je naselje Velika Plana. Sama opština zahvata deo široke doline Velike Morave (pomoravska celina) i blago zatalasano pobrđe u istočnom delu Šumadije (šumadijska celina). Dva najznačajnija infrastrukturna koridora (autoput i železnica), pružaju se pored reke Velike Morave.

Opština Velika Plana je pretežno poljoprivredno industrijsko područje sa plodnim zemljištem koje omogućuje proizvodnju zdrave hrane. Od ukupne teritorije Opštine, poljoprivredno zemljište obuhvata 78,6%. Prema načinu korišćenja poljoprivrednog zemljišta preovlađuje učešće oraničnih površina 89%, dok voćnjaci i vinogradi zauzimaju 9% površina. Skoro 50% oraničnih površina se tradicionalno koristi za ratarsku proizvodnju.

Zemljišni sastav je proučavan na području koje zauzima površinu od 27.392 ha. Najzastupljeniji tip zemljišta je gajnjača (52,5%), zatim aluvijum (20,7%) i semiglej (20%). Zemljišta boljih drenažnih osobina (II klasa) su zastupljena tek na 11% teritorije. Na predmetnom području zemljišta lošijih drenažnih osobina se karakterišu uglavnom teškim mehaničkim sastavom. Svim zemljištima na kojima se obavlja biljna proizvodnja je neophodno dodatno unošenje biljnih hraniva u skladu sa potrebama gajene kulture i stanja u zemljištu. Zemljišta celog područja poseduju prirodne karakteristike koje ih čine pogodnim za voćarsku i vinogradarsku proizvodnju. Najzastupljenija su zemljišta srednje pogodna za navodnjavanje.

Navodnjavanje je neophodno za obezbeđenje stabilne poljoprivredne proizvodnje. U klimatskim uslovima područja opštine Velika Plana mesec vršne potrošnje je jul. Za projektovanu setvenu strukturu, vršna potrošnja vode iznosi 2,05 mm za ravničarski deo, odnosno 2,19 mm za šumadijski. Tokom vegetacionog perioda za deficit vode koji treba nadoknaditi navodnjavanjem u pomoravskoj celini iznosi 165 mm, dok u šumadijskoj iznosi 207 mm.

Za obezbeđenje vode za navodnjavanje na predmetnom području razmatrano je nekoliko varijanti. Sve su one inicijalno zasnovane na dekompoziciji prostora, koja opet počiva na geografskoj podeli u kojoj figurišu nezavisne celine kakve su: ravni istok (do 100 mnm) i pobrđe zapada (preko 100 mnm), pa još i sever i jug (koje odvaja dolina reke Jasenice). Kada se pomenute celine sagledane u okviru tehničkih rešenja, imajući u vidu potencijalna izvorišta vode za navodnjavanje, profilisane su varijante koje počivaju na korišćenju sledećih voda: Q (L/s) F (ha) Lokalitet

Podzemne vode 600 1.110 Pomoravski-jug

1.000 1.950 Pomoravski-sever Unutrašnje vode (mikro akumulacije) 2.500 Šumadijski-jug Velika Morava* 1.100-2.504* 2.200-5.000 Šumadijski sever i jug * dostupne količine vode srazmerno dele opštine na levoj i desnoj obali Velike Morave

Neke od generalno usvojenih pretpostavki pri koncipiranju varijantnih rešenja su sledeće: - obezbeđenje i distribucija potrebne vode je sagledana do korisnika - do ulaza na parcelu, - pretpostavka je da će ratarske kulture biti zalivane tifonima velikih kapaciteta i dometa, dok će

se voćnjaci dominantno zalivati sistemom “kap po kap”, a povrtnjaci tifonima sa kišnim rampama, mikro rasprskivačima i sistemom “kap po kap”.

Kroz ponuđena varijantna rešenja su sagledavane površine različite veličine, pa su ove varijante poređene na osnovu specifičnih investicionih vrednosti (EUR/ha).

Varijanta A. Za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta koje pripada pomoravskoj celini, razmatrano je direktno korišćenje podzemnih voda. Ova alternativa je pažljivo razmatrana s obzirom da je prema Zakonu o vodama, namena podzemnih voda prvenstveno za vodosnabdevanje domaćinstava.



98

Direktna upotreba podrazumeva korišćenje voda zahvaćenih nizom bunara pored reke ili korišćenje dinamičkih rezervi aluvijalne izdani. Tehničkim rešenjem je predviđena izgradnja plitkih (do 15 m), cevastih, bušenih bunara, smeštenih u centru "uslovne parcele" (F=30 ha). Svaka “uslovna parcela” će imati svoj bunar iz kojeg će se odgovarajućom pumpom voda pumpati i distribuirati sistemom cevovoda dalje po parceli do hidranta. Na svakom hidrantu je obezbeđen minimalni pritisak od 3,0 bara. Projektovana je bunarska pumpa (Q=15 L/s, H=60 m, 13 kW) sa utopljenim motorom i frekventnim regulatorom, koja radi na elektro pogon. Predviđena je izgradnja 102 bunara, čime bi bilo obezbeđeno navodnjavanje oko 3.000 ha zemljišta.

OPIS RADOVA Pomoravski sever (EUR) Pomoravski jug (EUR) Bunarska konstrukcija sa hidromehaničkom opremom i objektom za smeštaj 909.472 517.699

Elektro radovi i oprema za bunarski sistem 3.640.000 2.072.000 Sistem za navodnjavanje na uslovnoj parceli 3.665.077 2.086.275

UKUPNO 8.214.549 4.675.974 Specifična investicija za izgradnju sistema za navodnjavanje na uslovnoj parceli, obzbeđenjem vode iz podzemlja iznosi 4.213 EUR/ha. Varijanta B. Za navodnjavanje šumadijske celine (površine iznad kote 100 mnm), razmatrana je izgradnja mikro akumulacija (ukupno 4) na malim unutrašnjim tokovima. Za sve pregradne profile usvojen je tip nasute homogene brane od glinovitog materijala. Mala vodnost unutrašnjih vodotoka obezbeđuje navodnjavanje oko 2.500 ha, uz izuzetno visoku investicionu vrednost izgradnje sistema.

Akumulacija 1

(vodotok Gibavica) Akumulacija 2

(vodotok Rečica) Akumulacija 3

(vodotok Bukovački p.) Akumulacija 4

(vodotok Široki p.) Izgradnja

akumulacija 2.119.948 3.218.356 4.490.253 9.769.578

Zalivni sistem 89.886 89.886 89.886 89.886 UKUPNO

(EUR) 3.207.569 3.541.946 6.854.255 13.691.604

Fnav (ha) 363 108 789 1.309 Specif.

investicija (EUR/ha)

8.836 32.796 8.687 10.460

Specifična investicija za svaku akumulaciju je izuzetno visoka ukoliko razmatramo njenu izgradnju samo za potrebe navodnjavanja i ne postoji poljoprivredna proizvodnja koja može da opravda takvu investiciju. Ipak, značaj koji akumulacije imaju u zadržavanju poplavnog talasa i sprečavanja ugrožavanja nizvodnih urbanih celina i poljoprivrednog zemljišta, potrebno je kvantifikovati u sledećim fazama projektovanja. Varijanta C. Generalni koncept navodnjavanja počiva na ideji da se voda crpnim stanicama zahvata iz Velike Morave i sistemom cevovoda distribuira do kompenzacionih rezervoara smeštenih na višim kotama (150-200 mnm). Iz tih rezervoara se voda dalje gravitaciono distribuira sekundarnim cevovodima do proizvodnih površina. Predviđena je izgradnja 4 podsistema, pri čemu će svaki od sistema biti u mogućnosti da obezbedi vodu za navodnjavanje oko 850 ha. Specifična investicija za izgradnju podsistema iznosi 4.900 EUR/ha.

OPIS RADOVA Ukupan iznos (EUR) A. Crpna stanica (Q=120 L/s, H=100 m, N=180 KW) 418.432 B. Distributivni cevovod (L=Ø300 mm) 520.355 C. Rezervoar (V=10.000 m3) 822.644 D. Razvodni cevovodi do uslovne parcele 808.492 E. Sistem za navodnjavanje na uslovnoj parceli 1.597.598

UKUPNO ZA 1 PODSISTEM 4.167.521



99

Izgradnja kompletnog sistema obezbeđenja vode za navodnjavanje iz Velike Morave, korišćenjem pre svega kompenzacionih rezervoara zahteva značajna finansijska sredstva i nije isplativa investicija ukoliko u sistemu nema više korisnika.

Sagledavanjem ponuđenih varijanti, jasno je da su najisplativije one varijante koje obezbeđuju vodu za veće poljoprivredne komplekse na kojima je ekonomski opravdana primena savremenih sistema za poljoprivrednu proizvodnju, kao i sistema za navodnjavanje.

Sa druge strane, očekivani efekti kod navodnjavanih useva mogu se izraziti preko povećanja produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti kod proizvodnje pojedinih useva. Generalno posmatrano proizvodnja sa navodnjavanjem u odnosu na istu proizvodnju bez navodnjavanja doprinosi povećanju bruto profita koji je iskazan u apsolutnim iznosima (€/ha). Ovo "delta" je najdominantnije kod voća i povrća (950-2.300 €/ha), industrijskih kultura (335-580 €/ha), dok je kod tradicionalnih ratarskih kultura (soje i žitarica) najniže (60-185 €/ha).

Ostali ostvareni ciljevi Studije su: predlog izgradnje sistema za navodnjavanje; skica novih poljoprivrednih i tržišnih mogućnosti kao posledice navodnjavanja; potreba za novim radnim mestima u poljoprivrednom sektoru i srodnim privrednim granama

(agro-industrijski kompleks, prehrambena industrija, vodoprivreda, transport); proizvodnja 50-100% više prinosa, boljeg kvaliteta i uniformnosti na navodnjavanim

površinama; efikasno korišćenje zemljišta zahvaljujući dvostrukoj žetvi; intenziviranje stočarstva; minimiziranje nestalnosti poljoprivredne proizvodnje, a posledično stabilno snabdevanje

hranom, stabilne cene proizvoda; stvaranje uslova za izvoz poljoprivrednih proizvoda konkurentnih na stranim tržištima i

povećanje prihoda subjekata u proizvodnji, od individualnih proizvođača do države; edukacija subjekata u poljoprivrednoj proizvodnji i srodnim delatnostima, kao i korisnika

sistema za navodnjavanje, bilo da je u pitanju upravljanje (menadžment) ili obuka radnika u primeni, održavanju i korišćenju moderne i sofisticirane tehnologije u navodnjavanju, poljoprivredi ili srodnim privrednim granama.

Osim evidentnih dobiti koje razvoj navodnjavanja donosi, postoje određeni rizici (finansijski, tehnološke promene, korišćenje sofisticirane tehnike i dr.) i ograničenja (usitnjenost poseda i dr.). Finansijski rizik u ovom programu je najveći i zbog toga sve do sada rečeno mora biti provereno kroz realizaciju pilot-projekata. Predložena su dva pilot-projekta:

direktno zahvatanje podzemne vode preko eksploatacionih bunara i distribucija vode do sistema za navodnjavanje na izabranoj "uslovnoj parceli" (varijanta A.),

obezbeđenje vode iz Velike Morave pumpanjem do kompenzacionih rezervoara, a zatim gravitaciona distribucija iste do korisnika zalivnih sistema na izabranoj "uslovnoj parceli" (varijanta C.).

Realizacijom pilot-projekata testirale bi se tačke koje projektu obezbeđuje neophodne osnove po pitanju uspešnosti i održivosti: 1. Politika vertikalnog povezivanja Obim projekta se ne ograničava samo na pitanje

instalacije opreme za navodnjavanje, već na mnogo šira komplementarna pitanja, kakva su: razvoj vodnih resursa, nega useva, post-žetvene aktivnosti i dr.

2. Efikasno korišćenje vode a. Projekat predlaže tehnička rešenja za efikasan razvoj svakog izvorišta vode i distribuciju

iste, vodeći računa o tački b. (sledeća tačka), b. Količina vode koja se distribuira treba da odgovara preciznim i vremenskim zahtevima za

kompenzaciju nedostatka vlage. c. Takva praksa maksimizira prinos, proizvodi kvalitet i na kraju stvara profit.



100

3. Nove mogućnosti Konzistentna dostupnost vode otvara nove mogućnosti za poljoprivredu, uz promenu strukture setve i intenziviranje visoko akumulativnih biljnih vrsta.

4. Tržište Kontinualno snabdevanje proizvodima višeg kvaliteta treba da je dobro došlo na različitim tržištima.

5. Prednosti veličine Pravilna primena, održavanje i korišćenje skupe i sofisticirane moderne tehnologije zahteva profesionalni menadžment i obučene radnike, što je prednost velikih preduzeća ili spajanja velikog broja malih farmi u jednu asocijaciju.

6. Maksimalno dodata vrednost Maksimiziranje rezultata kapitala koji će biti investiran u razvoj navodnjavanja može se postići ukoliko će takva investicija služiti kao poluga za razvoj drugih sektora ekonomije. Otvaranje novih radnih mesta, eksploatacija postojećih post-žetvenih i prerađivačkih kapaciteta, obnavljanje starih mesta u trgovinama stranih zemalja su izuzetno značajni za nacionalnu ekonomiju.



101

10 KORIŠĆENA TEHNIČKA DOKUMENTACIJA I LITERATURA

[1] Avakumović D. (1994.) Hidrotehničke melioracije – navodnjavanje. Univerzitet u Beogradu, Građevinski fakultet. Beograd

[2] Bartholy, J., Pongracz, R., Hollosi, B. (2013): Analysis of projected drought hazards for Hungary. Advances in Geosciences 35: 61-66.

[3] DBR Velika Morava (1994): Idejno rešenje navodnjavanja Moravsko-Resavske doline. Beograd, 1994.

[4] DBR Velika Morava (1994.): Idejno rešenje navodnjavanja Moravsko-Resavske doline, knjiga 3: Podloge. Beograd.

[5] De Martonne, E. (1926): Areisme et indice aridite. Comptes Rendus de L’Acad Sci, Paris 182: 1395-1398.

[6] FAO (1998.) Crop evapotranspiration – Guidelines for computing crop water requirements. Allen R.G., Pereira L.S., Raes D., Smith M. FAO Irrigation and drainage paper 56. FAO, Rome.

[7] Jakovljević M., Pantović М. (1991.): Hemija zemljišta i voda. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu.

[8] JP za planiranje i izgradnju „Plana“ (2013): Prostorni plan opštine Velika Plana, 2012. – 2022.

[9] Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta (1997.): Monografija: Metode istraživanja i određivanja fizičkih svojstava zemljišta (Bošnjak, Đ., urednik). Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta, Komisija za fiziku zemljišta, Novi Sad.

[10] Komatina, M. (2015.): Podzemne vode Srbije.

[11] Opština Velika Plana (2009.) Lokalna strategija održivog razvoja 2010. – 2014.

[12] Opština Velika Plana (2010.) Lokalni ekološki akcioni plan. Velika Plana – Beograd, 2009./2010.

[13] Opština Velika Plana (2015): Godišnji program mera i radova na smanjenju rizika od poplava na vodotocima II reda. Velika Plana, januar 2015.

[14] Opština Velika Plana (2015.): Godišnji program zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta za 2015. godinu. Velika Plana, mart 2015.

[15] Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja („Sl. glasnik RS“, br. 23/94)

[16] Pravilnik o parametrima ekološkog i hemijskog statusa površinskih voda i parametrima hemijskog i kvantitativnog statusa podzemnih voda („Sl. glasnik RS“, br. 74/2011)

[17] Republički zavod za statistiku Srbije (1997.-2013.) Opštine u Srbiji, Republički zavod za statistiku Srbije, Beograd

[18] Republički zavod za statistiku Srbije (1998.-2013.) Statistički godišnjak Republike Srbije, Republički zavod za statistiku Srbije, Beograd

[19] Republički zavod za statistiku Srbije (2004.) Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2002., STANOVNIŠTVO, Uporedni pregled broja stanovnika 1948., 1953., 1961., 1971., 1981., 1991. i 2002., knjiga 9, Beograd

[20] Republički zavod za statistiku Srbije (2011.) Popis stanovništva, domaćinstava i stanova U Republici Srbiji u 2011. – prvi rezultati, Bilten 540, Beograd.

[21] Republički zavod za statistiku Srbije (2012.) Prirodno kretanje stanovništva u Republici Srbiji 1961.-2010., Podaci po opštinama, Beograd.



102

[22] Republički zavod za statistiku Srbije (2013.) Popis poljoprivrede 2012. POLJOPRIVREDA U REPUBLICI SRBIJI, knjiga 1 i 2, Beograd.

[23] Stojadinović, D. (1997.): Hidrogeološke karakteristike Velikomoravskog rova. Zadužbina Andrejević, Beograd.

[24] Stojadinović, D., Nikić, Z. (2008.): Hidrogeološke karakteristike aluviona Velike Morave sa aspekta korišćenja podzemnih voda. Voda i sanitarna tehnika – Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo, Beograd.

[25] Stojičević D. (1996.) Navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta. Partenon. Beograd.

[26] Stričević R. (2007.) Navodnjavanje: Osnove projektovanja i upravljanja sistemima Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet. Beograd.

[27] Ševarlić, M. (2015): Poljoprivredno zemljište. Popis poljoprivrede 2012. Poljoprivreda u Republici Srbiji. Republički zavod za statistiku R. Srbije, Beograd.

[28] Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu (2011): Usklađivanje nomenklature osnovne pedološke karte sa WRB klasifikacijom: rezultati projekta. Knežević, M., rukovodilac projekta. Beograd, 2011.

[29] Uredba o graničnim vrednostima zagađujućih materija u površinskim i podzemnim vodama i sedimentu i rokovima za njihovo dostizanje („Sl. glasnik RS“, br. 50/2012)

[30] Vučić N. (1987.): Vodni, vazdušni i toplotni režim zemljišta. Novi Sad.

[31] Zakon o vodama („Sl. glasnik RS“, br. 30/10)



103

11 PRILOZI

Prilog 1. Pregledna karta

Prilog 2. Geološka karta

Prilog 3. Pedološka karta

Prilog 4. Drenažne klase zemljišta

Prilog 5. Pogodnost zemljišta za navodnjavanje

Prilog 6. Dekompozicija terena

Prilog 7. Predlog rešenja – akumulacije

Prilog 8. Predlog rešenja – korišćenje podzemnih voda

Prilog 9. Predlog rešenja – korišćenje površinskih voda

Documents

STUDIJA MOGUĆNOSTI NAVODNJAVANJA NA TERITORIJI … · 2019. 7. 15. · Studija mogućnosti navodnjavanja na teritoriji opštine Velika Plana Institut za vodoprivredu „Jaroslav