Studimi i Fizibilitetit për

Krijimin e QendrëS Së inovacionit në Korçë

THE EUROPEAN UNION’S CROSS BORDER COOPERATION PROGRAMME

Përmbajtja

Parathënie ...................................................................................................................................................................... 4

Qendrat e inovacionit .................................................................................................4Përcaktimi i inovacionit ............................................................................................................................................. 5“Prona” e inovacionit .................................................................................................................................................. 5Inovacioni dhe ZHEL- Zhvillimi Ekonomik Lokal .............................................................................................. 6

Vendosja e inovacionit ....................................................................................................................................... 8Ku ka vend për inovacion? ................................................................................................................................ 8Implikimet për hulumtim .................................................................................................................................. 9

Roli i politikë bërësve ................................................................................................................................... 9Qendrat krijuese / inovative janë unike, ekosistemi i tyre është dinamik. ...........................................10Projekti i Inovacionit të Hapur ..............................................................................................................................12

Profili i rajonit .............................................................................................................13Analiza “SWOT” e rajonit të Korçës ......................................................................................................................15Rreth projektit të Qendrës së Inovacionit si pjesë e “Universitetit Fan S. Noli të Korçës” ................17

Kush mund të përfitojë nga Qendrat e Inovacionit ........................................................................19Kush mund ta përdorë Qendrën e Inovacionit dhe shërbimet e saj .........................................19

Gjenerimi i të ardhurave nga shërbimet e Qendrës së Inovacionit ........................................................20Ndikimi dhe vlera e shtuar e pjesëmarrjes së Programeve Kuadër (FP) .........................................20

Ndikimet shkencore ................................................................................................................................................21Rezultatet dhe ndikimet afatgjata ......................................................................................................................25Ndikimet në inovacion ............................................................................................................................................25

Rezultatet dhe ndikimet afatgjata ................................................................................................................25Mekanizmat e ndikimeve .......................................................................................................................................27

Bashkëpunimi rajonal ................................................................................................................................27Konteksti politik dhe qeverisja ...............................................................................................................28Burimet njerëzore ........................................................................................................................................28Burimet e financimit ...................................................................................................................................29Objektet e Kërkimit .....................................................................................................................................29

Shtytësit/faktorët pas ndikimeve .................................................................................................................29Qëndrueshmëria ................................................................................................................................................29

Konkluzione & rekomandime .................................................................................31

Aneksi A. Bibliografia ................................................................................................33

projekti: Feasibility Study for Establishing CBC Innovation Hub in Korça

Faqosja dhe dizenjimi: Ardi Kule (www.ardikule.com)Tiranë, 2018

Ky projekt financohet nga Bashkimi Evro pian në kuadër të Programit Ndërkufitar IPA II të Repu­blikës së Maqedonisë dhe Republika e Shqipërisë në kuadër të Instrumentit të Ndihmës së Para­Aderimit për vitet 2014 dhe 2020.

Shtetet Anëtare të Bashkimit Evropian kanë vendosur të lidhin së bashku njohuritë, burimet dhe fatet e tyre. Së bashku, ata kanë ndërtuar një zonë të stabilitetit, demokracisë dhe zhvillimit të qëndrueshëm, duke ruajtur diversitetin kulturor, tolerancën dhe liritë individuale. Bashkimi Evro­pian është i angazhuar të ndajë arritjet dhe vle­rat e tij me vendet dhe popujt përtej kufijve të saj.

Komisioni Evropian është organi ekzekutiv i Bashkimit Evropian.

Ky projekt zbatohet nga:EuroPartners Development Agjencia Kombëtare e Kerkimit Shkencor dhe Inovacionit Fondi për Inovacionin dhe Zhvillimin e TeknologjisëQendra Kombëtare për Zhvillimin e Inovacionit dhe Sipërmarrjes

Ky botim është prodhuar me mbështetjen fi­nanciare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e EuroPartners Devel­opment dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.

Shkurtime

PPB Produkti i përgjithshëm bruto

GERD Shpenzimet bruto mbi kërkimin dhe zhvillimin (Gross domestic expenditure on R & D )

BE Bashkimi Evropian

FP Programi Kuadër (Framework Programme)

IAL Institut i arsimit të lartë

TIK/TKI

Teknologjia e komunikimit dhe informacionit

IPA Instrumenti i Para­Aderimit

KET Teknologjitë kyçe të mundësimit (key enabling technologies)

ZHEL Zhvillimi ekonomik lokal

MASR Ministria e Arsimit, Sportit dhe të Rinjve

NASRIAgjencia Kombëtare e Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit (National Agency of Scientific Rresearch and Innovation)

OJQ Organizatë jo­qeveritare

RD&I Zhvillimi i kërkimit dhe inovacionit (research, development and innovation)

R&D Zhvillimi dhe kërkimi (research and development)

R&I Kërkim dhe inovacion (research and innovation)

SME Ndërmarrje të vogla dhe të mesme (small­to­medium enterprise)

STEM

Kolegje dhe universitete me programe gradimi në shkencë, teknologji, inxhinieri dhe matematikë (science, technology, engineering, and mathematics)

S&T Shkencë & teknologji (science and technology)

TVSH Tatimi mbi vlerën e shtuar

4 5

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Ky studim është një nga komponentët e akti­viteteve të planifikuara në kuadër të projek­

tit “Eko­sistemi inovativ në zonën ndërkufitare (CBC INNOV8) i financuar nga Bashkimi Evropi­an. Projekti është pjesë e Programit të Bashkëpuni­mit Ndërkufitar IPA Shqipëri­FYROM 2014­2020.

Ky studim i fizibilitetit ka përfshirë gjetjet nga studimet e mëparshme, veçanërisht analizën Meta të statusit aktual të inovacionit dhe hulumtimin mbi inovacionet e mundshme në rajonin e Kor­çës, të cilat janë pjesë të tjera të projektit të publi­kuara në faqen e internetit të projektit www.cbcin­nov8.com.

Koncepti mbështetet gjerësisht nga ekonomitë e zhvilluara dhe kohët e fundit vendet e reja të

BE­së si Polonia, Republika Çeke, Sllovakia, Kroa­cia dhe Serbia po e drejtojnë vëmendjen e tyre drejt Qendrave të Inovacionit si nxitëse të risive teknologjike për projekte të vogla; fole për kri jimin e vendeve të punës për të rinjtë; pikë lidhëse për bizneset dhe qeveritë; transmetues të ndryshimeve për grupet profesionale dhe partnerët e qeverisjes lokale. Kohët e fundit, edhe korporatat e mëdha si Microsoft, Johnson & Johnson, po mbështesin idenë e Qendrave të Inovacionit si nxi tëse të ndry­shimeve dhe angazhimit profesional dhe punësim­it të të rinjve.

Industria mbështetet tek Qendrat për të pasur njohuri të shkëlqyera teknologjike dhe sipërma­rrëse, pasi shumë shpesh nuk mund të përballojnë investimet dhe aftësitë e nevojshme për t’i operuar, edhe nëse ofrohet një grant publik. Kompetenca e ofruar në Qendra siguron mbështetje për zinxhirët e vlerave industriale duke strehuar kërkimet kom­plekse në shkallë të gjerë.

Themelimi i një Qendre Inovacioni ndryshon nga prioritetet e zhvillimit dhe mundësitë e finan­cimit. Ato mund të përafrohen me qeverinë lokale kur prioritetet lokale janë vendosur drejt zhvilli­mit specifik të industrive të caktuara; brenda par­kut teknologjik ose shkencor dhe brenda HEI­ve.

Fondacioni i Shoqërisë së Hapur ka mbështetur financiarisht dhe teknikisht format e mbështetura

Inovacioni shihet gjerësisht si çelësi i përparë­sisë ekonomike rajonale dhe lokale (Barkham,

1992; Chandra dhe MacPherson, 1994; MacPher­son, 1992; Simmie, 1998; Suarez­Villa, 1991). Çdo rajon demonstron një kapacitet të ndryshueshëm inovativ, i cili formon në një mënyrë fatin e tij ekonomik: ato rajone që kanë zhvilluar një avan­tazh konkurrues (burime natyrore dhe njerëzore ose teknologji) ose që kanë tërhequr dhe mbështe­tur kapacitete inovative do të përparojnë; ato që nuk munden do të lëngojnë (Amin dhe Wilkinson, 1999; Helmsing, 2001; Keeble et al, 1999). Studimet empirike tregojnë se si aktivitetet inovative grum­bullohen në hapësirë dhe kërkojnë të shpjegojnë pse disa vende janë më inovative se të tjerat dhe si, nga ana tjetër, rritja ekonomike është e lidhur me mjedisin inovativ (Feldman, 2000). Ndoshta përkufizimi më përfshirës i inovacionit është se është “krijimi dhe shfrytëzimi i ideve të reja” (Kanter, 2000). Këto përkufizime shkencore të in­ovacionit nënkuptojnë terma mjaft të gjera (meqë nuk përmendin nëse inovacionet angazhohen në teknologji apo tregje), ekonomistët në shoqëritë e zhvilluara perëndimore zakonisht përdorin ter­min “inovacion” për të nënkuptuar “inovacionin

Ndërsa inovacioni nënkupton njohuri shken­core, qeveritë e ndiejnë detyrimin dhe

përgjegjësinë për ta shpërndarë në mënyrën që njohuria ka prona “publike”. Duke ndjekur këtë logjikë, qeveria shkon më tej dhe financon risitë. Por transaksionet shkojnë përtej Përgjegjësisë So­ciale të qeverisë për përhapjen e njohurive dhe do­bishmërinë e inovacionit. Inovacionet e sponsori­zuara nga qeveria kanë qenë të rëndësishme për krijimin e industrive të reja dhe shumë risive bren­da industrive ekzistuese. Interneti dhe WEB­i, të dy parimet e autostradës së informacionit që sol­lën mijëra kompani të ndryshme në të gjithë botën u rritën nga kërkimet e sponsorizuara nga qeveria (Afuah, 2003). Në financimin e inovacionit, qeve­ritë përmbushin objektivat e arsimit për një pjesë të fuqisë punëtore, nxisin sipërmarrjet private për të investuar në shpikje të lidhura me të ose aktiv­

teknologjik” dhe në punën e tyre empirike janë më të shqetësuar për aktivitetet e prodhimit [Nijkamp et al (1997) dhe disa të tjerë përfshijnë edhe sekto­rin e shërbimeve të biznesit].

Në të vërtetë, koncepti teorik i inovacionit është zhvilluar duke iu referuar një sfere të kufi­zuar të aktivitetit ekonomik­kryesisht atyre që lidhen me përdorimin e një niveli të caktuar të teknologjisë) duke përjashtuar kështu llojet e tjera të aktiviteteve ekonomike, veçanërisht në sektorët intensivë të punës, ose rajonet ku teknologjia ka burime të kufizuara për të përparuar. Një konklu­zion i hapur do të ishte se ato sektorë ekonomikë të populluar kryesisht nga burrat në aspektin e pronësisë dhe punësimit janë ato që bien lehtësisht brenda këtyre përkufizimeve dominuese të inova­cionit. Kuptimet aktuale të inovacionit pasqyrojnë, gjithashtu, origjinën e konceptit dhe lidhjet me një kontekst historik, përkatësisht atë të kompleksit industrial të shekullit të 20­të që karakterizon ven­det e OECD­së.

Për të paktën dekadat e fundit, inovacionet teknologjike në sektorin e telekomunikacionit, au­tomobilave dhe prodhimit, kanë qenë lokomotiva e zhvillimit ekonomik dhe krijimit të pasurisë.

Parathënie

Qendrat e inovacionit

Përcaktimi i inovacionit

“Prona” e inovacionit

të Qendrave të Inovacionit në Evro pën Juglin­dore. Në gjuhën shqipe ky projekt i Qendrës së Inovacionit është quajtur Ofiçina dhe është pritur në një shkollë të mesme ­ Instituti Teknik “Harry Fultz”. Kjo është një nismë strategjike e fokusuar në mbështetjen e tranzicionit të Shqipërisë në një ekonomi të bazuar në dije. Misioni i saj është të in­vestojë, të nxjerrë dhe të ndihmojë në zhvillimin e një industrie të teknologjisë së re në Shqipëri duke promovuar sipërmarrjen; duke ndihmuar fazën e hershme të fillimeve të teknologjisë së lartë të lulëzojnë; duke sjellë teknologji komerciale të zba­tueshme dhe biznes në tregun vendor dhe global dhe së fundmi duke mbështetur punësimin e të rinjve në një industri në rritje të TIK. Qendrat e Inovacionit janë duke iu përgjigjur kërkesës në rri­tje për dixhitalizimin dhe automatizimin e indus­trisë (kërkesa për tregun e punës) dhe për speciali­zimin e të rinjve që diplomohen me gradë “STEM” (furnizon tregun e punës).

Qendrat e Inovacionit nxitin interesin e Pro­gramit Kuadër (H2020). Parqet teknologjike dhe shkencore mund të mbështeten në një qendër ino­vative si një pikë fillimi dhe të zhvillojnë të gjithë konceptin rreth shërbimeve të ofruara nga Qen­dra. Për vendet e vogla me kapacitete të kufizuara të përfitimit nga Programi Kuadër për Parkun e Shkencës dhe Teknologjisë, Qendrat e Inovacionit janë pikat hyrëse të programit.

Ky studim i fizibilitetit paraqet në pjesën e parë një analizë “SWOT” mbi potencialet e kriji mit të një qendre të re inovacioni për rajonin e Kor çës. Ky studim demonstroi infrastrukturën ekzistuese, kapitalet njerëzore, subjektin akademik dhe po­tencialet për brezin e ri. Ndërsa pjesa e dytë e saj përfaqëson ndikimet e inovacionit për rajonin dhe vendin në një shtrirje më të gjerë, implikimi për kërkimin, mekanizmi që do të përdoret për inova­cionin (si p.sh. bashkëpunimi rajonal), nxitësit pas ndikimit dhe disa përfundime dhe rekomandime për sektorin e kërkimit dhe inovacionit.

itete të komercializimit dhe së fundmi, por jo më pak e rëndësishmja, projektet e fundit, mund të gë­zojnë ekonomitë e shkallës që vijnë me projekte të më dha inovative.

Hulumtimi im (empirik) i sipërmarrjeve sipërmarrëse në Shqipëri, veçanërisht ato që dalin nga grupet e grave, kanë ngritur disa pyetje para meje për të rishikuar inovacionin dhe perceptimin e tij në kontekstin gjeografik dhe gjinor. Shumë nga sipërmarrësit që kam takuar gjatë jetës sime, si një profesionist, trajner ose konsulent i zhvillimit, veçanërisht, por jo ekskluzivisht, gra, e shohin biz­nesin e tyre si inovativ në kuptimin që ato sollën ide të reja ekonomikisht të qëndrueshme në një vend dhe krijuan ndryshim të rëndësishëm pozi­tiv në atë vend ­ dhe mbi të gjitha krijuan kufijtë për të marrë Rrezikun për fillimin e sipërmarrjes. Me fjalë të tjera, ishin të afta për të identifikuar dhe

6 7

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

përmbushur një nevojë të paplotësuar.Sidoqoftë, studiues të ndryshëm dhe krijues

të politikave (qeveria kombëtare ose agjencitë ndërqeveritare) që formojnë politikat e zhvillimit ekonomik lokal (ZHEL) përjashtojnë këto biznese nga kategoria “inovative”, sepse këto biznese shër­bejnë kryesisht për tregjet vendore ose nuk pu­nësojnë një fuqi punëtore të përcaktuar ­ në aspek­tin e aftësive/profileve dhe për shkak se ata mezi përdorin ndonjë teknologji të re.

Përkufizimet e gjera të inovacionit si ato të Kanter dhe Feldman mund të paraqesin dykupti­mësi të tillë që të bëhet e vështirë të dihet se çfarë është dhe çfarë nuk është inovative. Duke iu refer­uar përkufizimit edhe më të gjerë se inovacioni za­konisht nënkupton ndryshim si në kuptimin or­ganizativ ashtu edhe në atë ekonomik, çdo model që kërkon të kuptojë fenomenin (shkakun e ndry­shimit) është multidisiplinar (Afuah, 2003). Përveç

kësaj, inovacioni përfshin trajtimin e njohurive të reja ­ mbledhjen e informacionit dhe kthimin e tyre në produkte ose shërbime të reja, të cilat pady­shim janë aktivitetet kryesore të shumë bizneseve të vogla të zonave rurale apo qyteteve të vogla.

Rishikimi i inovacionit në një mënyrë kërkon të hulumtojmë dy ndryshore të mëtejshme dhe identitetin social të modeleve novatore ­ çfarë mund të llogaritet si risi dhe për këtë arsye çfarë komandon vëmendjen e politikë bërësve. Qëlli­mi kryesor i disa profesionistëve dhe agjencive në zhvillim, si dhe qëllimi im, është që të marrin në konsideratë dhe të japin kredi për kontributet dhe rolet transformuese të një numri më të madh të bizneseve dhe pronarëve të bizneseve. Duke i njo­hur këto aktivitete si inovacione, politikë bërësit mund të shkojnë përtej pranimit të thjeshtë ndaj ndryshimeve të shpejta, në qasjet ndaj zhvillimit ekonomik lokal dhe rajonal.

Potenciali i kontekstit për zbulimin e inova­cionit dhe mundësive inovative mund të lidhet

me gjeografinë dhe gjininë nga rastet e jetës reale. Shembuj nga iniciativat ekonomike në Shqipëri dhe studimet e NVM­ve ilustrojnë se si kontekstu­alizimi i inovacionit gjeografikisht dhe socialisht jep mundësi të dukshme të panjohura më parë, për inovacion.

Të rimendosh inovacionin duket e rëndë­sishme tani, në dritën e ndryshimeve të fundit në modelet gjinore dhe të zhvillimit ekonomik. Feld­man (2000) dhe Afuah 2003 venë në dukje dy di­mensione të inovacioneve ­ inovacionet produkt vs proces dhe rritje vs radikale. Inovacioni i produktit është krijimi i produkteve të reja, të cilat mund të maten në mënyrë empirike përmes patentave ose produktit të ri të prezantuar, ndërsa inovacionet e procesit kanë të bëjnë me mënyrat se si bizneset kuptojnë, organizojnë ose motivojnë ndryshimin që do të çojë, sipas Pavittit (2003) “në një sukses konkurrues “. Duke ndjekur këtë argument, nga vetë natyra e tyre, inovacionet proces janë shumë vështirë të maten. Inovacionet në rritje përfshijnë përmirësime ose ndryshime të vogla, ndërsa ato radikale krijojnë produkte ose kategori të reja të produkteve dhe kërkojnë kompetenca të reja. Këto kompetenca zakonisht përcaktohen në aspektin e

Inovacioni dhe ZHEL- Zhvillimi Ekonomik Lokal

inputeve të punës dhe literatura tregon rëndësinë e shkëmbimit të informacionit në lehtësimin e këtij aspekti të inovacionit (për shembull, Lawson dhe Lorenz, 1999; Massey et al, 1992). Inovacionet e procesit janë radikale ose në rritje, por vështirësitë në identifikimin e inovacioneve të procesit zgjero­hen kur dikush përpiqet të përcaktojë shkallën e inovacionit. Inovacionet nga sektorët e nxitur nga teknologjia, ndonëse të ngatërruar në përku­fizimet e inovacionit që përdorin, nuk ilustrohen apo diskutohen. Agjencitë qeveritare dhe kuazi­qeveritare merren me zhvillimin ekonomik të përqendruar në risi, si dhe përqendrohen në risitë teknologjike ­ duke shpërfillur forma të tjera të ak­tivitetit inovativ ­ në përpjekjet e tyre për të rritur pasurinë lokale.

Studiuesit e ndryshëm kanë vënë theks të veçantë në mënyrat se si njohuritë lokale dhe rrje­tet shoqërore mund të mundësojnë akses në bur­ime brenda një vendi të caktuar për ata që percep­tohen të jenë inovatorë (për shembull, Amin, 1999, Amin and Thrift, 1997, Harrison, 1994; MacLeod, 1998; Maillat dhe Lecoq, 1992; Pamuk, 2000). Vendet që janë “institucionalisht të mëdha në numër” supozohet se kanë një bollëk të burimeve dhe një sistem shpërndarjeje të karakterizuar nga struktura institucionale të koordinuara dhe të për­

caktuara mirë. Kështu, kuadri ligjor vendor, si dhe bashkëpunimi midis aktorëve brenda një komu­niteti të caktuar biznesi, formojnë shpërndarjen e kapitalit dhe informacionit për inovatorët dhe nga inovatorët në treg.

Produktet e Molotch, megjithatë, duket se zhvillohen kur dhe kudo që ekziston një kërkesë e pranuar (tregu). Molotch nuk e konsideron ro­lin e novatorit dhe pozitën e tij/saj në ndikimin e shfaqjes së një inovacioni të veçantë. Prandaj, argu­menti vijon se vetë risitë nuk janë thjesht produkte të vendit, por edhe të njerëzve që janë burime (njerëzore) të identifikuara në atë rajon/vend. Ino­vacionet ndodhin nga bashkëveprimi i vendit dhe faktorit njerëzor (identiteti dhe pozicioni social) i inovacionit dhe i novatorit. Një grua ose burrë i zgjuar mund të dallojë një nevojë ekzistuese në treg, ai ose ajo mund të nxisë një nevojë (smart­phones përkundrejt telefonave celularë) por ai që percepton një mënyrë për të plotësuar atë nevojë (ai i cili prezanton një inovacion) afekton mundës­inë e atij inovacioni për t’u realizuar dhe ky proces i jepet rëndësi specifike. Kanter (2000) krahason inovacionet me lulet dhe argumenton se ashtu si fara, edhe risitë duhet të ushqehen me kujdes në mënyrë që të lulëzojnë. Në metaforën e Kanter, kushtet e kopshtit janë po aq të rëndësishme sa kopshtari në mënyrë që lulet të lulëzojnë. Duke zgjeruar metaforën, kopshti dhe dizajni i saj (dhe me sa duket edhe kopshtari) mund të ndihmojnë në përcaktimin e vlerës së bimëve individuale. Ajo që është e dëmshme për një kopshtar ose në një kopsht mund të konsiderohet një aluzion. Kështu, inovacionet nuk lulëzojnë thjesht apo dështojnë në varësi të burimeve të disponueshme brenda kon­teksteve të veçanta siç sugjeron Kanter; është vlera e cila i është bashkëngjitur inovacioneve të reja që varen nga konteksti gjeografik, që përcakton nëse një aktivitet ekonomik do të shihet si inovativ dhe do të ushqehet në përputhje me rrethanat ose do të neglizhohet si i padobishëm. Në këtë mënyrë, inovacionet janë shumë të ngulitura në gjeografi. Lash dhe Urry (1994) dhe pastaj Lee (2002) argu­mentojnë se mallrat përfaqësojnë aq rëndësi nga përmbajtja e tyre simbolike sa edhe nga përmba­jtja materiale e tyre dhe se kjo përmbajtje simbo­like lidhet me punën e përditshme dhe çon në atë që Lee (2002, faqe 336) i referohet si “materialiteti i ekonomive”. Kështu, kuptimi i risive ka kuptim në terma materiali vetëm në kontekstin e qarqeve

të riprodhimit material” (faqe 336). Konteksti i kë­tyre qarqeve përfshin marrëdhënien e përcaktuar hapësinore të kërkesës dhe ofertës, por gjithashtu edhe marrëdhëniet shoqërore hapësinore të për­caktuara (shih gjithashtu Molotch, 2002). Ideja ime është se vlerat simbolike dhe materiale të supozuara për një inovacion potencial varen nga shkëmbimi midis vendit dhe mënyrave të ndërveprimit midis inovatorit dhe inovacionit dhe vendit ku ndodh.

Përfshirja e një nocioni të inovacionit që li­dhet dhe frymëzohet nga vendndodhja dhe që nuk e thekson domosdoshmërisht teknologjinë mbi gjithçka, kërkon një kuptim të zhvillimit ekonomik dhe iniciativave të ngjashme që ndryshon nga ato që aktualisht kërkojnë të nxisin inovacionin. Me të vërtetë, si profesionist i zhvillimit, e mbështes ZHEL që kërkon të zhvillojë njerëzit dhe vendet në përgjithësi, në vend që të avancojë një axhendë të zhvillimit neoliberal dhe kapitalist (Gibson­Graham, 1994). Shumica e qasjeve të ZHEL janë përqendruar në inovacion, të kuptuar tradiciona­lisht, si pjesë e mandatit të tyre për të pozicionuar ekonominë lokale në mënyrë të favorshme brenda një projekti global neoliberal (për një diskutim në lidhje me këtë shih Sheppard, 2002).

Shembujt përfshijnë Qendrat e Inovacionit dhe Parqet Shkencore të dizenjuara për të krijuar kushtet që ekzistonin në “Silicon Valley” në SHBA ose Kembrixh në Britaninë e Madhe. Suksesi i kë­tyre iniciativave është vlerësuar mbi aftësinë e tyre për të krijuar biznese të reja me rritje të shpejtë për të zgjeruar avantazhin konkurrues dhe për të gjeneruar një status të privilegjuar për rajonet në të cilat ato janë të vendosura; por jo në terma të përmirësimit të potencialeve për rishpërndarjen e pasurisë ose përmirësimit të mirëqenies sociale të këtij vendi të caktuar. Në fakt, qasjet e tjera të ZHEL janë sugjeruar dhe zbatuar edhe pse nuk janë të lidhura qartë me inovacionin. Iniciativat e ZHEL zakonisht kanë tendencë të përmbushin nevojat lokale dhe fuqia transformuese e këtyre iniciativave mund të rritet nga lloji i rishikimit të inovacionit. Në mënyrë të veçantë, përpjekjet e ZHEL­it do të përfitonin nga një perceptim i pro­cesit të inovacionit i cili është i ndjeshëm ndaj ven­dit ku ndodh risia dhe novatorit. Qasjet alternative të ZHEL (ato që përqendrohen në mirëqenien lokale të interpretuara gjerësisht) janë në për­puthje me të menduarit e kohëve të fundit në liter­

8 9

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

kërkesë të tregut të ngrohtë për pure ulliri (Tap­enade). Grupi u ndihmua nga UNDP dhe një OJQ lokale për të zhvilluar idenë në një inicia­tivë ekonomike. Shembulli i fundit është grupi i qëndistareve të Ersekës (Rajoni i Korçës) duke synuar formimin e një biznesi social (kooperativa tregtare) që do të zbulojë modelet e tyre tradicio­nale të qëndisjes dhe qilimave. Megjithatë, të jesh i pari që sjell një produkt ose shërbim në një vend, duket se përshtatet me përkufizimet e inovacionit të përmendura në fillim: “krijimi dhe shfrytëzimi i ideve të reja” (Kanter, 2000, fq. 168) dhe “apliki­mi i ri i (jo vetëm) njohurive ekonomikisht të vlef­shme “(Feldman, 2000, faqe 373). Në secilën prej tre shembujve, njohuria ekonomikisht e vlefshme ishte njohja e sipërmarrësit me vendin, gjë që mundësoi faktin se ekzistonte një nevojë e veçantë për t’u plotësuar “në atë vend”. Të tre bizneset kon­tribuojnë në mënyra të rëndësishme për cilësinë e jetës në vendet e tyre. Risi të tjera të tilla përfshijnë një njësi të grumbullimit të çajit mjekësor dhe të egër në Burrel që shitet në tregjet me shumicë dhe pakicë, një serë çerdhe për fermerët femra që rri­sin perimet në Kastriot (Dibër) dhe një njësi për asistencë teknike për fermerët e pemëve në Korçë dhe Dibër. Këto biznese plotësojnë të gjitha nevo­jat vendore specifike të vendit, ku vendasit mund t’i referohen shkallës së një qyteti, lagjeje e kështu me radhë. Për më tepër, këto shembuj nuk kanë të bëjnë thjesht me përhapjen e inovacionit, pasi ino­vacioni i tyre përfshin njohjen e nevojës specifike të vendit në shkallë të parë dhe pastaj zhvillimin e një zgjidhjeje për atë nevojë. Në shembujt e më­sipërm, pronarët e bizneseve janë bashkëqytetarë të bazës së tyre të konsumatorëve.

Shumë nga pronarët e kontaktuar të bizne­seve, theksuan si novatore në lidhje me biznesin e tyre ­ reagimin ndaj tregut vendas, jo ndaj ndonjë tregu të përgjithshëm. Shpesh ky koment u pasua nga disa vërejtje rreth dyqaneve të mëdha, zinxhir, të “kutisë së madhe”, të cilat shihen si furnizime vetëm për një treg të përgjithshëm. Këta pronarë biznesi pranojnë se ndërveprimet e biznesit varen nga konteksti, dhe për të rritur vlerën e produktit ose shërbimit të tyre dhe në këtë mënyrë të ofrojnë diçka që është unike, ata duhet të mendojnë gjeo­grafikisht.

aturën e planifikimit urban mbi çfarë bën qytete të mira. Megjithëse, siç vë në dukje Fainstein (1999), disa autorë theksojnë rezultatet (përmbajtjen e qytetit të mirë) ndërsa të tjerë theksojnë procesin (planifikimin dhe proceset politike që përbëjnë qytetin e mirë), të gjitha që theksojnë rëndësinë e përfshirjes së grupeve të margjinalizuara. Shpresoj që argumenti për inovacionin të kontribuojë në këtë literaturë duke specifikuar se si pozicioni i qytetarëve të caktuar ndikon në aftësinë e tyre për të rritur zhvillimin ekonomik lokal dhe për këtë të kontribuojë në krijimin e “vendeve të mira”. Për­caktimi më i gjerë i inovacionit i mbështetur në këtë artikull është i ngulitur brenda një koncepti të ZHEL që përfshin nevojat dhe kontributet e të gjithë njerëzve.

Vendosja e inovacionitKam pasur rastin të realizoj disa studime empirike gjatë zbatimit të projekteve për mentorimin dhe stërvitjen e disa pronarëve të bizneseve në ra­jonin e Dibrës, Vlorës dhe Korçës, me vëmendje të veçantë se si zona gjinore dhe gjeografike ndiko­jnë në aftësinë e një gruaje për të pasur burime për biznesin e tyre. Hulumtimi përfshiu intervista me 30 pronarë të bizneseve të grave që fillimisht u mbështetën nga fondet e zhvillimit të ndihmës, si Oxfam GB, UNDP, SNV, SDC, aktorë të tjerë si agjencitë qeveritare dhe donatorët ndërkombëtarë. Kam sjellë shembullin në këtë diskutim duke u përqendruar në kryqëzimin e gjinisë dhe gjeo­grafisë në sipërmarrje, me vëmendje të veçantë se si gjinia i jep formë procesit të fillimit, zgjedhjet e vendndodhjes dhe marrëdhëniet e biznesit me vendin.

Aldrich dhe Waldinger (1990) japin një përku­fizim të sipërmarrjes si “kombinimi i burimeve në mënyra të reja për të krijuar diçka me vlerë”. Fir­mat e reja dhe firmat e vogla shpesh konsiderohen më inovative sesa firmat më të mëdha ekzistuese (Acs et al Aoyama dhe Teitz, 1996, Barkham et al, 1996, Brown et al, 1990, Siegel, 1990) dhe num­ri i firmave të reja në një vend është përdorur si një tregues i aktivitetit inovativ (për shembull, Audretsch dhe Vivarelli, 1994). Për më tepër, për­dorimi i numrit të ndërmarrjeve të reja për të ma­tur aktivitetin inovativ rajonal ose vendor është vetëm një ilustrim i lidhjeve të bëra shpesh midis inovacionit dhe sipërmarrjes. Lidhja midis bizne­seve të vogla/të reja dhe inovacionit, nuk është as e

Implikimet për hulumtimPër të kuptuar më mirë se si inovacioni kontribuon në mirëqenien e vendeve, hulumtuesit duhet të zgjerojnë fushën e konteksteve, sektorëve ekono­mikë dhe aktorëve që ata i konsiderojnë si vende potenciale dhe krijues të inovacionit. Hulumtimi që synon të kuptojë spektrin e plotë të inovacionit duhet të përfshijë kontekste gjeografike që nuk karakterizohen domosdoshmërisht nga një orien­tim drejt teknologjisë. Nëpërmjet disa shembujve empirikë, më sipër, theksohet çështja që konteksti gjen mundësi për inovacion. Duke përfituar nga konteksti i tyre gjeografik dhe social, disa sipër­marrës janë në gjendje të kontribuojnë në komu­nitetet e tyre në mënyra të ndryshme që aktualisht nuk pranohen dhe nuk vlerësohen nga ekspor­tuesit apo palët e tjera të interesit. Këto kontri­bute përfshijnë kënaqjen e nevojave të vërteta në komunitet, ofrimin e kushteve më të mira të punës për punonjësit, krijimin e mundësive të reja të pu­nësimit për grupet e margjinalizuara, zhvillimin e aftësive dhe krijimin e kohezionit social. Për shkak se këto kontribute janë shumë të rëndësishme për mirëqenien ekonomike dhe sociale të rajoneve, dhe për të kuptuar marrëdhënien midis inova­cionit dhe kontekstit, hulumtimi duhet të kërkojë në mënyrë të qartë për të studiuar të gjithë ose më shumë sektorë ekonomikë. Duke pranuar se risitë mund të ndodhin në çdo vend dhe në çdo sektor ekonomik, kjo duhet të nënkuptojë se novatorët vijnë në forma të ndryshme të personifikimit. Për shkak të ndarjeve gjinore, moshore, raciale në tregun e punës, ekziston një marrëdhënie e fortë midis kontekstit social dhe disa sektorëve ekono­mikë të inovacionit. Gratë, për shembull, kanë më shumë gjasa të fillojnë bizneset ­ dhe prandaj më shumë gjasa të inovojnë ­ në industritë e shitjes me pakicë dhe shërbime sesa në sektorë të tjerë. Hu­lumtimi ka nevojë të eksplorojë proceset që lidhin identitetin social, kontekstin gjeografik dhe inova­cionin në mënyrë që të vlerësojnë plotësisht se si inovacioni ndikon te vendet.

roli i politikë bërësvePër shkak se kërkimet dhe politikat janë të lidhura ngushtë, ripërsëritja e inovacionit ka implikime të rëndësishme për politikën e zhvillimit ekonomik lokal dhe rajonal. Praktika aktuale e Zhvillimit Ekonomik Lokal i kushton vëmendje të konside­rueshme tërheqjes së punëdhënësve nga vende të

fortë, as ekskluzive. Megjithëse jo të gjitha firmat e vogla apo të reja janë domosdoshmërisht studime inovative për pronarët e bizneseve jo me ekskluz­ivitet të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, zbu­lojnë shumë prej tyre që kombinojnë burimet në mënyra të reja për të përmbushur nevojat që nuk janë të njohura dhe mënyrën se si ata janë të vë­mendshëm ndaj aktivitetit inovativ që ndodh në sektorët që zakonisht nuk lidhen me teknologjinë. Shembujt e aktiviteteve inovative të zbatuara nga grupet e grave u shfaqën kryesisht në përgjigjen ndaj pyetjeve rreth natyrës së biznesit dhe kon­tributit që pronari i biznesit ndjeu se biznesi i tyre mund t’i ketë sjellë, nëse ka ndonjë, komu­nitetit­ “Çfarë po shihni si inovative rreth biznesit tuaj?”Analiza cilësore sanksionon kompleksitetin e marrëdhënieve midis kontekstit dhe gjinisë në inovacion, një avantazh që duket i rëndësishëm në eksplorimin e kuptimit të ri­konceptualizuar të inovacionit që u përshkrua më lart.

Ku ka vend për inovacion?Këshilla më e zakonshme e biznesit për sipërmar­rësin e mundshëm është identifikimi i nevojës dhe plotësimi i saj. Pjesa e paartikuluar e këtij aforiz­mi është se shumica e nevojave përcaktohen në mënyrë hapësinore (në një vend të caktuar); të ri­shikuara siç duhet dhe sikurse thënia duhet të jetë, “Gjeni një nevojë diku dhe plotësojeni atë atje.” Inovacionet që ofrojnë shërbime ose produkte që janë të reja në ‘atë vend të veçantë’ për mbushin nevoja të veçanta që përcaktohen nga rrethanat e një vendi. Fillova me një biznes social që ofron Jufka (forma lokale e petëve) në Dibër, një që prodhon “Olive Paste” në Vlorë dhe një njësi ar­tizanale që prodhon artizanat në rajonin e Korçës. Në secilin rast, inovatori përdori njohuritë lokale (domethënë, një produkt i caktuar mungonte dhe nevojitej në atë vend të veçantë) për të shfrytëzuar një hapësirë. Shembulli i parë përfshin një grup prej 14 grash të moshës nga 30 deri në 60 vjeç, eks pertiza në prodhimin e Jufkës, e të cilave, vjen nga kuzhina e tyre. Oxfam GB ndihmoi ata të per­ceptojnë kërkesën e tregut për ushqim tradicional dhe i shoqëroi ato hap pas hapi për të konceptuar ndërmarrjen e tyre. Asistenca e Oxfam konsistoi në mbështetje financiare dhe teknike.

Në shembullin e dytë, një grup prej 10 grash të moshës 27­55 vjeç që po rrisin pemë ulliri për prodhimin e naftës në Novosele, identifikuan një

10 11

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Qendrat krijuese / inovative janë unike, ekosistemi i tyre është dinamik.

Rritja e hapësirave të bashkëpunimit është një­kohësisht një fenomen social dhe ekonomik,

veçanërisht në epokën e re të fillimit të dixhitali­zimit dhe ekonomisë së internetit. Ndër gjenera­tat e reja, shpenzimi i kohës produktive në hapë­sirat e bashkëpunimit është bërë një nevojë dhe normë e re. Disa qeveri besojnë se ky zhvillim do të lehtësojë problemin e papunësisë së të rinjve në mbarë botën.

Modele të ndryshme të shpërndarëseve të tilla dhe organizimi pritës gjeneron një pei­zazh të shpërndarjeve krijuese që nuk janë ho­mogjene. Disa shpërndarës janë ndërtuar mbi pa­rimet e pavarësisë me një prirje “Bëje­Vetë”. Këto shpërndarës theksojnë rëndësinë e komunitetit dhe bashkëpunimit. Ndërkohë, në anën e kundërt të spektrit kemi shpërndarës që veprojnë në pjesën e prapme të fondeve të kapitalit sipërmarrës, duke u siguruar atyre më shumë burime për të inves­tuar në blerjen ose dhënien me qira të pronave dhe vendosjen e hapësirave të pazakonta të punës.

Hapësirat e mbështetura nga kapitali i sipër­marrjes kanë një planifikim më të avancuar të biz­nesit. Kjo justifikon mungesën e angazhimit të tyre me individë dhe rrjete të krijuara. Dallimet mes kapitalit dhe hapësirave bashkëpunuese të nxitura nga komuniteti janë në burim të një ndarje poten­cialisht në rritje pasi hapësira mund të bëhet vetëm një stil tjetër i “sipërmarrësve të izoluar dixhitalë” pa lidhje reale me sektorë të tjerë të ekonomisë.

tjera, në vend të rritjes së potencialit inovativ të sipërmarrësve rezidentë, veçanërisht atyre risitë e të cilëve do t’i shërbenin vetëm tregut lokal (Raco, 2000). Duke pasur parasysh ndryshimet e fundit në regjimet ekonomike (për shembull, rënia e pro­dhimit dhe rritja e shërbimeve), pyetja është nëse ky fokus i orientuar nga eksporti është në të vërtetë rruga që duhet ndjekur. Prioritizimi i fitimeve të orientuara drejt rritjes nëpërmjet teknologjisë dhe jo vlerësimit, për shembull, barazia ose mirëqe­nia e komunitetit do të thotë që politikat e Zhvi­llimit Ekonomik Lokal që synojnë tërheqjen dhe nxitjen e inovacionit, gjithashtu përforcojnë ndar­jet brenda tregut të punës. Këto ndarje janë për­forcuar nëpërmjet mënyrave se si burimet janë

shpërndarë (Clarke dhe Newman, 1997, Edwards, 2002). Shoqërimi aktual i perceptuar midis inova­cionit dhe shitjeve të eksporteve çon në burimet që kanalizohen në disa firma në sektorët ekonomikë ku ka shkallë të lartë të ndarjes sociale në tregun e punës. Shumica e organizatave që krijojnë vende pune për punëtorët në një vend (për shembull, organizatat jofitimprurëse, qeveria, bizneset loka­le) nuk po marrin pjesë në ndjekjen e fitimeve të eksportit. Megjithatë, qasjet e politikave të Zhvi­llimit Ekonomik Lokal mbikëqyrin këto aktivitete ekonomike të pasura me punësim dhe përfundo­jnë duke kanalizuar burimet larg grupeve të caktu­ara sociale, si ai i grave.

Këtu qeveria mund të hyjë në lojë duke e niveluar fushën e lojës.

Qendrat e Inovacionit janë iniciativa strate­gjike të përqendruara në mbështetjen e sektorëve ose ekonomive intensive të punës drejt trans­formimit në ekonomi të bazuara në njohuri. Këto lloje projektesh arrijnë objektivat e mëposhtme:

▶ Bëhen laboratorë të ideve dhe shpikjeve të reja për të rinjtë dhe të tjerë që kanë nevojë të testojnë idenë e tyre përpara komercializimit

▶ Janë qendra të shpërndarjes së informacionit, pasi aksesi është falas për çdo anëtar të komunitetit

▶ Mund të gjenerojnë të ardhura përmes ideve që mund të testohen te klientët e përshtatur para komercializimit të plotë.

Kontributi më i rëndësishëm që ofrojnë këto projekte për organizatën pritëse (universitetin, korporatën ose qeverinë lokale) është përshpej­timi i sipërmarrjes dhe krijimi i vendeve të punës. Rreziku i perceptuar i sipërmarrësve të rinj po përballet me tregun; kështu, Qendra e Inovacionit shërben si një mini­mjedis për të testuar idenë dhe për ta ndihmuar atë të lulëzojë dhe teknologjitë e reja dhe idetë e biznesit ndikojnë drejtpërdrejt në krijimin e vendeve të punës për të rinjtë.

Partneritetet janë të shquara për Qendrat e Inovacionit, pasi ato përcaktojnë misionin e ini­ciativave të tilla. Qendrat e Inovacionit përgjithë­sisht janë të vendosura pranë qeverive lokale ose universiteteve.

Arsyeja e këtyre shoqatave rrjedh nga disa parakushte të zhvillimit lokal. Për të kryer trans­formime të suksesshme në shkallë të gjerë, qever­itë lokale duhet të përqendrohen në tre veprime kritike që janë treguar për të prodhuar politika gjithëpërfshirëse politike. Së pari, qeveria lokale duhet të angazhojë komunitetin e tërë qytetit për të krijuar konsensus dhe për të “blerë mendimin” për një vizion të një qyteti modern dhe inovativ.

Në vijim të politikave gjithëpërfshirëse, një transformim në shkallë të gjerë kërkon institu­cione të rëndësishme për të gjeneruar dhe për të mbajtur qëndrueshëm inovacionin. Duke pranuar shfaqjen e kapitaleve të suksesshme të teknolog­jisë (p.sh., Silicon Valley, Boston, Dresden, Taipei), Bashkia e Tiranës, për shembull, me ndihmën e zyrës së OKB­së në Shqipëri, në vitin 2016 për­caktoi fushatën Smart City ku aktorët privatë dhe shtetërorë priteshin të bashkonin forcat për tër­heqjen dhe zhvillimin e ideve dhe talenteve.

Në qytete të tjera si Korça, Elbasani, Vlora, qeveria vendore ka ofruar hapësirë zyre për të pri tur fillimin e punëve për një periudhë. Përveç kësaj, projekte të ndryshme të mbështetura nga do­natorët institucionalë ose programet kuadër kanë forcuar dhe rijetësuar aftësitë e disa udhëheqësve të biznesit. Agjencitë për zhvillim rajonal, Dhomat e Tregtisë, zyrat e Shërbimit Kombëtar të Punësi mit dhe Universitetet kanë ofruar programe të zhvi­llimit të aftësive, me kusht që të krijojnë kompani të reja me mentorë të ekspertëve për t’i ndihmuar ata të krijojnë propozime teknike, plane financi­are ose strategji marketingu. Këta shpërndarës të projektit shërbyen gjithashtu si përshpejtues. Qe­veritë vendore kanë kanalizuar buxhete mo deste për të zgjedhur dhe financuar kompani inova­tive të udhë hequra nga të rinjtë. Këto ndërma­rrje u ofruan trajnime dhe seanca konsultimi, si dhe mundësinë për t’u paraqitur investitorëve. Së bashku me subjektet që mbështesin ndërmarrjet, institucionet që mbështesin sipërmarrësit në fazën e hershme janë kritike për nxitjen e inovacionit. Përmes partneriteteve me bankat dhe institucionet lokale mikrofinanciare, u ofruan kredi të vogla me plane të pagesave fleksibël për sipërmarrësit me potencial të lartë. Bashkia e Tiranës, për shembull, shënoi një kriter të shpërblimit të të rinjve nga ko­munitetet vulnerabël duke sjellë ide të biznesit me ndikim më të gjerë. Nëse një sipërmarrësi i mun­gojnë aftësitë e nevojshme për të kompletuar një

plan biznesi të zbatueshëm, punonjësit e bashkisë dhe OJQ­të pjesëmarrëse i sigurojnë mbështetje.

Ndërsa shumë bashki, privatizuan shërbi­met e tyre publike, ekziston një rast i Medellinit (kryeqyteti i Kolumbisë) që konvertoi Ndër­marrjen e Shërbimeve Publike në një korporatë shumëkombëshe. Kompania është tërësisht në pronësi të qytetit dhe është e lidhur ngushtë me zyrën e kryetarit të bashkisë. Në fakt, kryebashki­aku shërben si president i kompanisë dhe emëron të gjithë anëtarët e bordit. Kjo strukturë unike e ka lejuar EPU­në të luajë një rol të rëndësishëm në suksesin dhe transformimin e qytetit, duke kontribuar rreth 30% të të ardhurave neto të tij në buxhetin e qytetit. Megjithatë, pozicioni treg­tar i kompanisë nuk është komprometuar. Në fakt, EPU beson se pronësia e komunitetit ka forcuar veprimet e saj, sepse banorët e qytetit janë bërë krenarë për kontributin e kompanisë së tyre në zhvillimin dhe kulturën ekonomike të qytetit dhe, si rezultat, janë më të prirur për të blerë në pro­jektet e tyre. EPU ka financuar projekte të mëdha në të gjithë qytetin, duke përfshirë Planetariumin, Kopshtet Botanike, Muzeun e Ujërave, një muze interaktiv të fëmijëve, bibliotekat, parqet urbane dhe Parkun Arví 16,000 hektarësh jashtë kufijve të qytetit. Drejtori Ekzekutiv, Federico Restrepo Po­sada, u citua kohët e fundit të thoshte: “Ne jemi një kompani që promovon inovacionin, zhvillimin dhe sipërmarrjen ­ elemente të cilat, së bashku, kontribuojnë në konsolidimin e një ekosistemi të një qyteti inovativ”. Për të ilustruar këtë pikë, ai tha se EPU ndan deri në 0.6% të të ar dhurave vjetore të saj për t’u ri­investuar në strategjitë e inovacio nit dhe zhvillimit. Përcaktimi i politi­kave gjithëpërfshirëse politike, ndërtimi i institu­cioneve që nxisin risi dhe tërheqja e kapitalit të nevojshëm financiar për të nxitur ndryshimet janë thelbësore për transformimin urban të çdo qyteti/lagjeje. Medellini qëndron i gjatë si një shembull se si t’i përmirësojmë perceptimet dhe realite­tet në kohë rekord. Instituti Urban Land, një or­ganizatë jofitimprurëse e bazuar në Uashington, e cila hulumton përdorimin e tokës dhe zhvillimin e pasurive të paluajtshme në mbarë botën, për­mbledh suksesin e Medellinit duke deklaruar se “Pak qytete kanë transformuar mënyrën se si Me­dellini ka kaluar 20 vitet e fundit....Ndryshimi në strukturën institucionale të qytetit mund të jetë po aq e rëndësishme sa projektet e infrastrukturës së

12 13

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

prekshme ....Sfidat e Medellinit janë ende shumë....Sidoqoftë, përmes inovacionit dhe udhëheqjes, Medellini ka mbjellë farën e transformimit, duke e çuar në njohjen e saj si një qytet me potencial për sukses afatgjatë “.

Qendrat e Inovacionit në Universitete janë shtri rë në një nivel tjetër duke synuar mbështetjen e temave të strategjisë inter­disiplinore në të gjithë fakultetin përmes bashkëpunimit të brendshëm dhe të jashtëm. Programet e studimeve po bëhen dinamike për të arritur ritmin e shpejtë të dixhital­izimit të ekonomisë, por të rinjtë janë të tërhequr nga shembujt praktikë të shkencës që ata mund të vënë në duart e tyre, kështu shpërndarësit e inova­cionit po marrin një dimension tjetër më të gjerë.

Ata po krijojnë dhe përshpejtojnë partneritetet e inovacionit me organizatat private dhe publike; lehtësimin dhe ndërtimin e Zonës së Teknologjisë dhe Inovacionit në zemër të qyteteve kryesore me qendrat e shoqëruara të R & D në shkallë të plotë; zhvillimin dhe edukimin e talentit të inovacionit ndërmjet stafit akademik, studentëve, alumni, or­ganizatave tona partnere dhe komunitetit më të gjerë; mbështetjen e fillimit të punës, NVM inova­tive; formimin dhe shfrytëzimin e rrjeteve kombë­tare dhe ndërkombëtare për të mbështetur eksper­tizën, njohuritë dhe investimet; zbatimi i praktikës dhe politikës më të mirë të inovacionit përmes In­stitutit të Kërkimeve të Inovacionit.

Projekti i Inovacionit të Hapur

Siç thotë DHNT (Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë) ­ Inovacioni i hapur është përdori­

mi i “hyrjeve dhe daljeve të qëllimshme të njo­hurive për të përshpejtuar inovacionin brenda vendit, duke zgjeruar edhe tregjet për përdorimin e jashtëm të inovacionit” (Chesbrough 2006). In­ovacioni i hapur nuk kufizohet vetëm në bur­imet për të përmirësuar inovacionin dhe në këtë mënyrë për të ofruar vlerë shtesë për konsuma­torët. E vendosur ndryshe, kur mbështetet në një model të hapur të inovacionit, një kompani nuk përpiqet të gjenerojë idetë më të mira në vet­vete. Përkundrazi, ajo kërkon të shfrytëzojë idetë e brendshme dhe të jashtme në një mënyrë opti­male, të jetë më efektive në menaxhimin e kostos dhe rrezikut dhe në përshpejtimin e zhvillimit të teknologjisë. Burimet e njohurive zakonisht përf­shijnë furnizuesit, qendrat kërkimore, universite­tet, klientët, konkurrentët dhe kompanitë me ofer­ta komplementare (Von Hippel 1988).

Shumë u zhvilluan ashtu si dhe qeveritë e vendeve në zhvillim kanë filluar projekte për të inkurajuar një kulturë të hapur të inovacionit në shoqëritë e tyre sipas Qëllimeve të Zhvillimit të Qëndrueshëm të OKB 2015­2030. Më konkret­isht Objektivi 9 synon ndërtimin e infrastrukturës elastike, promovimin e industrializimit gjithëpërf­shirës dhe të qëndrueshëm dhe nxitjen e inova­cionit në të gjitha sektorët. Qeveritë aspirojnë të bëjnë biznesin e tyre më inovativ duke rritur in­vestimet në R & D; duke mbështetur miratimin e metodologjive të hapura të Inovacionit në sek­

Qarku i Korçës me 221,706 banorë shtrihet në pjesën juglindore të Shqipërisë dhe përfshin

qytetet e Korçës, Bilishtit, Maliqit dhe 27 komuna që mbulojnë një sipërfaqe prej 3.530 km². Qyteti i Korçës ndodhet 181 kilometra larg kryeqytetit, Ti­ranë. Popullsia e Korçës numëron 130.531 banorë. Pas viteve 1990, qyteti kishte një migrim të kon­siderueshëm të popullsisë drejt kryeqytetit, Ti­ranës dhe jashtë Shqipërisë. Përveç nacionalitetit shqi ptar, popullsia në qytet dhe rreth është e për­zier me vllehët, sllavët dhe rumunët. Korça është një pikë lidhjeje e rëndësishme e transportit që li­dhet me rrethet e Devollit, Kolonjës dhe Përmetit përmes Pogradecit. Në Korçë kalon rruga nacio­nale që lidh Shqipërinë Juglindore me Greqinë, Se­lanikun, Larisën, etj.

Funksionet dhe vlerat mjedisore, ekologjike, estetike dhe ekonomike të zonave të mbrojtura janë të ndryshme dhe me rëndësi të madhe për zhvi llimin e përgjithshëm të rajonit. Shumica e kë­tyre zonave janë të vendosura përgjatë kufirit me Greqinë dhe Maqedoninë dhe klasifikohen si me rëndësi ndërkufitare, për shkak të lejimit të lëvizjes së specieve në nivel rajonal/ballkanik dhe fun­ksionimit si bio­korridore dhe habitate kryesore.

Si shumica e territorit shqiptar, ky rajon ka pothuajse një klimë mesdhetare. Ndikimi i klimës mesdhetare është i pranishëm në territorin dhe rrjetin hidrografik deri në hyrjen e fushave të Ko­rçës dhe Maliqit. Klima e rajonit ka një ndikim të fortë kontinental (prandaj Korça është një nga qytetet më të ftohta në Shqipëri) dhe për shkak të vendndodhjes së rrethuar nga malet, temperatu­rat e verës janë gjithashtu të larta në Korçë (qyteti dhe fusha përreth). Ky kombinim klimatik e bën atë një vend të shkëlqyer për zhvillimin e llojeve të ndryshme të turizmit gjatë gjithë stinëve.

Zona është e pasur në aspektin e biodiversitetit dhe zona e përgjithshme e mbrojtur (e klasifikuar sipas legjislacionit shqiptar7) përbën rreth 15% të territorit të rajonit. Zonat e mbrojtura mjedisore përbëjnë një pasuri të vlefshme ekologjike dhe socio­ekonomike për rajonin. Për shembull, parku kombëtar Gërmenj, që ndodhet në pjesën jugore të qarkut të Korçës (Kolonjë), është mjaft i arrit­shëm në faunë dhe ka pyje të mëdha mahnitëse;

torët e avancuar ekonomikë; duke tërhequr kom­petencat dhe teknologjitë në rrjetin më të gjerë të NVM­ve për të mbështetur inovacionin e hapur; duke nxitur një klimë të hapur të inovacionit në bashkëpunim me qeverinë dhe akademinë dhe biznesin; duke shpërndarë praktikat më të mira, duke kuptuar “Çfarë Punon”; duke nxitur pu­nësimin e të rinjve.

Rritja e shpejtësisë së inovacionit kërkon bashkëpunim ­ në të gjithë zinxhirin e furnizimit dhe me kompanitë e mëdha dhe të vogla, qeverinë, komunitetin qendror, lokal dhe shkencor.

Pse Inovacioni i Hapur? ▶ Kompanitë nuk e përballojnë dot më që të

mbështeten në hulumtimet e tyre në një treg botëror për shkak të kostos, ritmit, zbutjes së rrezi­kut, vendndodhjes.

▶ Kompanitë lokale nuk janë mjaftueshëm ino­vative për shkak të pikave të ndryshme fillestare për shumëkombëshet ose ato kompani që zbatojnë parimet e Inovacionit të Hapur që në 2000.

▶ Me një “GERD” të ulët, qeveria shqiptare ka një detyrë të madhe për të rritur fondet për in­vestime në R& D në mënyrë që të përmirësojë konkurrencën e ekonomisë në tërësi.

▶ Të kuptohet se praktika e hapur e inovacionit është ende në fazat e hershme për aktorët e ndry­shëm ekonomikë. Duke filluar nga akademia dhe institucionet e tjera të mësimdhënies do të ishte një strategji e mençur pasi të rinjtë janë të gatshëm të përqafojnë risitë.

Profili i rajonit

është shumë i përshtatshëm për eko­turizëm dhe ecje. Parku kombëtar i liqeneve të Prespës është i famshëm për shumëllojshmërinë e ekosiste­meve tokësore dhe ujore, duke përfshirë speciet e shpendëve të rralla të ujit (për shembull pelikanin e Dalmacisë), por përbën edhe zonën më të ma­dhe të mbrojtur të mjedisit në vend, ndërsa mban vendbanime rurale. Kjo përzierje e habitateve e bën atë një destinacion tepër unik turistik. Zonat malore, si Gramozi, Morava, Dardha dhe Tomo­rri ofrojnë mundësi për turizëm gjatë gjithë vitit, nga shëtitja dhe alpinizmi në ski dhe pelegrinazh, megjithëse nuk janë ndërtuar strehime dhe objek­te të rëndësishme turistike për t’iu përshtatur kë­tyre mundësive dhe për të rritur aksesin në zonë.

Rajoni nuk ka pësuar një presion zhvillimi dhe popullsia ka qenë në rënie të vazhdueshme që nga viti 2001. Kjo rënie u atribuohet gjerësisht faktorëve të ndryshëm: zonat rurale, të cilat për­bëjnë një pjesë shumë të madhe të territorit, kanë pësuar një rënie të madhe për shkak të migracionit të jashtëm; migrimi i jashtëm ka qenë një tendencë kryesore për popullsinë e Korçës (urbane dhe ru­rale), për shkak të afërsisë me Greqinë. Është e dukshme që në këtë rajon lëvizja e popullsisë ka modele të ndryshme dhe kjo reflektohet edhe në strukturën dhe performancën ekonomike dhe të mirëqenies, e cila shpërndahet në mënyrë të pa­barabartë në të gjithë territorin rajonal. Indeksi i plakjes ndryshon nga një shumë i ulët në pjesën veriore të rajonit deri në një shumë të lartë në jug. Vartësia moshore është më e larta midis 4 rajoneve të tjera të Shqipërisë.

Rajoni i Korçës ka të drejtë për të aplikuar në programin IPA CBC me Greqinë dhe Maqedoni­në. Projektet e përzgjedhura që nga viti 2007 janë përqendruar në tema si: promovimi i burimeve të reja dhe të ripërtërishme të energjisë, destina­cionet për eko­turizëm, shfrytëzimi i biomasës për energji, çështjet shëndetësore, arsimi dhe teknologjia, bio­turizmi për zhvillim ekonomik, klasteret ekonomike, promovimi i trashëgimisë së liqeneve të Prespës, menaxhimi i burimeve ujo­re në zonat ndërkufitare, traditat kulturore dhe muzikore në zonat e CBC, arsimi profesional, pu­nësimi i grupeve vulnerabël dhe pakicat etnike etj.

14 15

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Partnerët zbatues (kryesorë ose jo) nga pala shqi­ptare nuk përfshijnë vetëm këshillat e qarqeve, apo bashkitë kryesore, por edhe institucionet e qeverisë (p.sh. Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes, Prefekturave etj.), universitetet lokale e rajonale (për shembull Universiteti i Korçës Fan Noli dhe Universiteti i El­basanit Aleksandër Xhuvani), Kisha Ortodokse e Shqipërisë, organizatat joqeveritare lokale/shqip­tare etj.

Rajoni renditet zakonisht si mesatar për zhvi­llimin social dhe ekonomik (PPB/frymë është 355,933 deri në 2014), me përfaqësim relativisht të mirë të qendrave urbane, por mjaft të ulët në disa zona rurale. PPB/frymë zakonisht qëndron 30­20% pikë nën mesataren kombëtare për 15 vjet. VSHB­ja rajonale ka qenë duke u rritur nga viti 2000 deri në vitin 2007 dhe që atëherë ka përjetuar disa luhatje (lart dhe poshtë), renditur si e treta nga 4 rajonet për pjesën e saj ndaj formimit total të VSHB (vlerës së shtuar bruto. Pesha e sektorëve në VSHB­në e brendshme rajonale dominohet nga bujqësia me 37.5%, e ndjekur nga tregtia, tran­sporti dhe komunikacioni. Kjo është për shkak të profilit të lartë agrar, me 38.7% për rajonin e Kor­çës.

Për sa u përket ndërmarrjeve të reja, normat e lindjeve janë nën nivelin mesatar kombëtar, duke e vendosur rajonin 3 në pozicionin më të ulët mes rajoneve të tjera të Shqipërisë për vitin 2014. Edhe pse rajoni ka një dominim të sektorit bujqësor, 44% e ndërmarrjeve aktive janë të përqendruara në tregti, rreth 39% në shërbime (të kombinuara) dhe 11.3% në industri.

Arsimi është një aspekt kyç i rajonit në dy di­mensione: i) potencial për të investuar më tej në këtë sektor si bazë për nxitjen e rritjes ekonomike nga sektorët e tjerë të prodhimit; ii) në aspektin e kapitalit social ende të pazhvilluar, por me poten­cial të mirë përforcues. Deri më sot, çdo qark ka një universitet publik, përkatësisht Universiteti i Korçës “Fan Noli” i specializuar në arsim, turizëm dhe shkencat njerëzore/natyrore dhe Universiteti i Elbasanit “Aleksandër Xhuvani” me 5 fakultete, të specializuara në shkencat e natyrës, gjuhë të hua­ja, arsim, shkenca sociale dhe njerëzore dhe disa specializime të mjekësisë. Përveç institucioneve të arsimit të lartë, ka edhe 6 shkolla të mesme në Kor­çë me specializime të ndryshme dhe ndër të tjera edhe teknologji të agrobiznesit dhe përpunimit të

ushqimit. Profilet e mësuara në universitete janë të rëndësishme jo vetëm për dinamikën dhe nevojat rajonale, por edhe për tregun kombëtar të vendeve të punës. Në anën tjetër, shkollat e AFP­së ofrojnë një mundësi unike për edukimin e fuqisë punëtore lokale dhe rajonale për profesionet që janë kyçe për profilin e përgjithshëm të zhvillimit të rajonit, si turizmi, bujqësia, industria e përpunimit të ush­qimit dhe agrobiznesit të lidhur me to.

Në vitet e shtetësisë shqiptare, Korça u dallua nga qytetet e tjera në aspektin e zhvillimit ekono­mik, kulturor dhe urban. Në dekadat e para të she­kullit të njëzetë, Korça u bë një nga qytetet më të shquara kulturore, edukative dhe publiciste dhe në tetor të vitit 1917 u themelua gjimnazi i Korçës, i cili edukoi breza të studentëve që kontribuuan në historinë dhe kulturën shqiptare. Sot Korça vazh­don të ruajë traditat e saj duke u renditur në mesin e qyteteve të para në Shqipëri për kontributin kul­turor dhe tradicional.

pikat e forta

Territori

Korça paraqet një pozicion strategjik ndërkufitar me Greqinë dhe Maqedoninë dhe një lidhje të mirë me kryeqytetin.

Ajo ka një cilësi të lartë të mjedisit natyror ­ zo­nave të mbrojtura, biodiversitetit dhe peizazheve dhe një vlerë të madhe të trashëgimisë kulturore ­ histori, arkitekturë dhe folklor. Infrastruktura publike është në vend dhe mund të mbështesë zhvillimin e tregtisë. Ka gjithashtu shumë aktorë brenda rajonit me rrjete të zhvilluara mirë dhe një numër partnerësh, qytete binjake etj.

Qeveria vendore

Ajo ka siguruar një mbështetje të lartë të qeverisë qen­drore dhe donatorëve të ndryshëm ndërkombëtarë për zhvillimin e rajonit, që ka kontribuar në organizimin e suksesshëm të disa aktiviteteve publike kulturore dhe argëtuese.

Konteksti ekonomik

Zona ka një tokë të mirë bujqësore e cila ka një shkallë të kënaqshme shfrytëzimi për kultivim dhe produktet bujqësore janë të kualitetit të mirë. Toka e pronës jep çmime të ulëta të pronave krahasuar me Tiranën ose bregun perëndimor. Rajoni ka ofertë të mirë në natyrë, kulturë dhe destinacione turistike historike të përfshi­ra në ofertat turistike kombëtare dhe ndërkombëtare.

Kapitali njerëzor

Burimet njerëzore relativisht të reja dhe universiteti publik ofrojnë një nivel të mirë të arsimit, të karakteri­zuar nga frekuentimi i lartë. Ekzistojnë edhe shkolla të mesme dhe programe të zhvilluara themelore të studi­meve profesionale. Institucionet e arsimit kanë zhvi­lluar kontakte ndërkombëtare brenda sistemit arsimor.

dobësitë

Territori

Megjithatë, në infrastrukturën ndër­rrugore për­pjekjet janë përqendruar në qytetet e mëdha. Ash­tu si për pjesën tjetër të vendit, ka fonde të pakta në dispozicion për të mbuluar ndërtimin dhe mirëmba­jtjen e infrastrukturës. Ekziston një qasje e fragmen­tuar për menaxhimin, mbikëqyrjen, monitorimin dhe promovimin e integrimit të territorit. Kjo është vërej­tur në destinacionet turistike me profil të dobët bren­da dhe jashtë rajonit. Megjithëse natyra është e pasur, ajo është gjithashtu vulnerabël dhe turistëve u mungon qasja në destinacionet e natyrës.

Qeveria vendore

Angazhimi i ulët i komuniteteve në partneritetet pri­vate­publike është i dukshëm për shkak të mungesës së informacionit mbi instrumentet e duhura për zba­timin e planeve dhe veprimeve strategjike.

Konteksti ekonomik

Ka një nivel mjaft të ulët të përdorimit të TIK­ut dhe mungesë të punësimit në sektorët teknologjik. Indi­vidët, madje edhe të rinjtë kanë njohuri të dobëta në TIK krahasuar me vendet e tjera fqinje. Kjo përkeqëso­het nga zhvillimi i dobët i infrastrukturës së TIK­ut lokal me rezultate negative në aksesin rajonal, kom­bëtar dhe ndërkombëtar. Distancat e gjata dhe koha e gjatë e udhëtimit nga qendra (Korça) drejt qyteteve dhe fshatrave të tjera është zgjatur për shkak të mungesës së rrugëve lidhëse midis disa qyteteve të rajonit, të gji­tha që kontribuojnë në një profil të dobët rajonal dhe nënvlerësojnë vlerën e kulturës, trashëgimisë kultu­rore dhe burimeve natyrore. Ekziston një mungesë e dukshme e menaxhimit të integruar të turizmit dhe zhvillimit ekonomik lokal për shkak të mungesës së rregulloreve, standardeve, certifikimit, statistikave dhe monitorimit të treguesve. Në qoftë se do të ishin ven­dosur objekte për inovacione, aktorët e ndryshëm do të kishin siguruar përfshirjen në ZHEL.

Kapitali njerëzor

Burimet njerëzore relativisht të reja dhe universiteti publik ofrojnë një nivel të mirë të arsimit, të karakte­rizuar nga frekuentimi i lartë. Ekzistojnë edhe shko lla të mesme dhe programe të zhvilluara themelore të stu­dimeve profesionale. Institucionet e arsimit kanë zhvi­lluar kontakte ndërkombëtare brenda sistemit arsimor.

Analiza “SWOT” e rajonit të Korçës

16 17

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

mundësitë

Territori

Korça është në një pozitë të mirë gjeografike dhe me kushte të mira klimatike dhe ndërveprim të mund­shëm mes qendrave urbane dhe fshatrave përreth. In­formata specifike për instrumentet e përshtatshme për kursimin e energjisë dhe burimet e ripërtëritshme mund të çojnë në përdorim të qëndrueshëm të buri­meve energjetike në rajon.

Konteksti ekonomik lokal

Përdorimi i teknikave inovative në promovimin e atraksioneve natyrore dhe kulturore dhe zhvillimi i tu­rizmit të veçantë dhe produkteve kulturore, mundëso­jnë krijimin e vendeve të reja të punës për të rinjtë dhe përmirëson konkurrencën e ekonomisë lokale. Kjo e kombinuar me stimulimin e aftësive kreative, sipër­marrëse dhe inovative rrit atraktivitetin për investi­torët e huaj ose donatorët.Përdorimi i teknologjisë në prodhim, përpunimin e ushqimit, turizëm, mjedis, energji dhe industri kri­juese gjeneron më shumë të ardhura dhe përmirëson kapacitetet njerëzore, si dhe produktivitetin lokal.

Ekziston një potencial i madh për ndërveprimin ndërkufitar me vendet fqinje drejt zhvillimit të qën­drueshëm ndër­rajonal.

Përpjekjet e qeverisë qendrore dhe zhvillimi lokal (shkollat dhe universitetet do të mundësojnë ndër­timin e kapaciteteve në sektorin publik).

Historitë e suksesit në disa sektorë me ndikim të drejtpërdrejtë mbi rritjen ekonomike të rajonit si agro­përpunimi, turizmi, prodhimi, industritë kulturore dhe krijuese, nxisin interesin e të gjithë popullsisë dhe krijojnë vende pune.

Inovacioni mund të përshpejtojë potencialin e zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla lokale, të stimulojë prodhimin bazuar në burimet natyrore indigjene dhe në të njëjtën kohë, të përmbushë kërkesën në rritje për produktet ekologjike nga popullsia lokale dhe turistët.

Përmirësimi i rolit të universiteteve duke inkura­juar funksionin e tyre si një motor për rritjen dhe ino­vacionin e sektorit ekonomik dhe duke angazhuar të rinjtë se njohuritë janë të këmbyeshme dhe fitim­prurëse edhe në aspektin social.

Më 15 qershor 1971, në bazë të vendimit të Këshillit të Ministrave u themelua Instituti

Bujqësor i Korçës i cili u transformua më 7 janar 1992 në bazë të Këshillit të Ministrave nr. 5 në Uni­versitetin “Fan S. Noli”. Ky universitet numëron rreth 7,000 studentë dhe ofron këto programe stu­dimi në ciklin Bachelor:

▶ Fakulteti i Shkencave Natyrore dhe Humane: Filozofi­Sociologji; Matematikë ­ Fizikë; Matema­tikë­Informatikë; Biologji­Kimi; Teknologjia e Informacionit; Infermieria e Përgjithshme; Infer­mieri; Administrata dhe Politika Sociale.

▶ Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë: Gjuhë­Letërsi Shqiptare; Gjuhe angleze; Gjuhë dhe Letër­si Franceze; Histori dhe Gjeografi; Arsimi fillor (klasa I­VI); Mësues për shkollën parashkollore.

▶ Fakulteti i Ekonomisë: Administrim i Biznesit në Marketing; Administrim i Biznesit në Turizëm; Financë ­ Kontabilitet; Menaxhim.

▶ Fakulteti i Bujqësisë: Agro­ushqyerje; Agrobi­znes; Mjekësia bimore dhe Hortikultura; Inxhini­erët e Agronomisë.

Përfshirja e një Qendre Inovacioni në Univer­sitet do t’u mundësojë studentëve të lulëzojnë në krijimtarinë e tyre për biznes dhe/ose teknologji. Projekti do t’i bëjë programet studimore më di­namike, duke kombinuar njohuritë teorike dhe informacionin që ata marrin me shembuj prak­tikë shkencorë. Projekti nxit potencialin rekreativ të studentëve, fut teknologjitë komerciale të qën­drueshme dhe modelet e biznesit, angazhon part­

Rreth projektit të Qendrës së Inovacionit si pjesë e “Universitetit Fan S. Noli të Korçës”

nerë vendorë dhe ndërkombëtarë; sjellin shkencën në nivelin e komunitetit (studentët dhe mësuesit e tyre) dhe shpresohet që të tërheqin vëmendjen e kapitaleve të sipërmarrjes apo ndonjë investi­tori individual për të komercializuar ndonjë nga shpikjet ose bizneset e iniciuara në qendër.

Bazuar në takimet paraprake me stafin e Uni­versitetit “Fan Noli në Korçë”, u vlerësua si hapë­sira më e përshtatshme për dy klasa në mjediset e Universitetit. Më poshtë janë fotografitë e për­shkruara nga këto vende.

PPartneriteti është çelësi i suksesit për projek­te të tilla, ndërsa suksesi matet ndërkohë që rezul­tatet e punës së studentëve arrijnë në treg.

▶ Një partner i rëndësishëm është biznesi lokal. AZHR­Agjencia Rajonale e Zhvillimit të Korçës po zbaton një projekt Interreg SMEINNOBOOST për “Rritjen e Kapaciteteve Inovative të NVM­ve në rajonin e Korçës”. Projekti ka për qëllim të rrisë ka­pacitetet inovative trans­nacionale të NVM­ve dhe t’i mbështesë ato për të bërë formacione të qën­drueshme të rrjetit, duke përfshirë grupet e inova­cionit me NVM­të e tjera nga rajoni i Ballkanit për të ndarë njohuritë dhe zhvillimin e inovacioneve, duke sjellë së bashku partnerë treshë heliks dhe pajisjen e NVM­ve me të dhëna relevante, mjete dhe sisteme. Këto lloje të projekteve ndërkufitare do të zvogëlojnë hendekun e inovacioneve midis vendeve anëtare të BE­së dhe vendeve jo anëtare të BE­së duke mbështetur transferimin e njohurive dhe thyerjen e asimetrisë së të dhënave, mjeteve

Universiteti i Korçës

Kërcënimet

Konteksti ekonomik lokal

Përdorimi i teknikave inovative në promovimin e atraksioneve natyrore dhe kulturore dhe zhvillimi i tu­rizmit të veçantë dhe produkteve kulturore, mundëso­jnë krijimin e vendeve të reja të punës për të rinjtë dhe përmirëson konkurrencën e ekonomisë lokale. Kjo e kombinuar me stimulimin e aftësive kreative, sipër­marrëse dhe inovative rrit atraktivitetin për investi­torët e huaj ose donatorët.Përdorimi i teknologjisë në prodhim, përpunimin e ushqimit, turizëm, mjedis, energji dhe industri kri­juese gjeneron më shumë të ardhura dhe përmirëson kapacitetet njerëzore, si dhe produktivitetin lokal.

Ekziston një potencial i madh për ndërveprimin ndërkufitar me vendet fqinje drejt zhvillimit të qën­drueshëm ndër­rajonal.

Përpjekjet e qeverisë qendrore dhe zhvillimi lokal (shkollat dhe universitetet do të mundësojnë ndër­timin e kapaciteteve në sektorin publik).

Historitë e suksesit në disa sektorë me ndikim të drejtpërdrejtë mbi rritjen ekonomike të rajonit si agro­përpunimi, turizmi, prodhimi, industritë kulturore dhe krijuese, nxisin interesin e të gjithë popullsisë dhe krijojnë vende pune.

Inovacioni mund të përshpejtojë potencialin e zhvi llimit të ndërmarrjeve të vogla lokale, të stimulojë prodhimin bazuar në burimet natyrore indigjene dhe në të njëjtën kohë, të përmbushë kërkesën në rritje për produktet ekologjike nga popullsia lokale dhe turistët.

Përmirësimi i rolit të universiteteve duke inkura­juar funksionin e tyre si një motor për rritjen dhe in­ovacionin e sektorit ekonomik dhe duke angazhuar të rinjtë se njohuritë janë të këmbyeshme dhe fitim­prurëse edhe në aspektin social.

18 19

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

dhe sistemeve me cilësi të lartë dhe rëndësi për rri­tjen e kapacitetit të inovacionit të NVM­ve. Korça renditet e pesta në statistikat kombëtare të ndër­marrjeve me 50+ punonjës1 dhe shanset që këto kompani të përqendrohen në inovacion janë më të larta se biznesi familjar apo artizanët që janë më të gatshëm të investojnë për teknologji ose modele biznesi të reja. Ambienti i biznesit po përmirëso­het në lidhje me fillimin e tij, duke marrë leje për të marrë hua, por duke u përkeqësuar në rastin e taksave dhe paaftësisë paguese. Bizneset fillestare kanë një status të veçantë dhe më pak detyrime të importit, ndërkohë që blejnë komponentë të teknologjisë së lartë ose TI, kështu që trendi po shkon në atë drejtim.

▶ Qeveria lokale është partneri tjetër kyç për projektin. Bashkia e Korçës po zbaton një projekt ­ Qendra Kreative, ku të rinjtë e fuqishëm, am­biciozë dhe kreativë janë të ftuar të bëhen pjesë e sjelljes së perspektivës së qytetarëve. Nëpërmjet teknologjisë së informacionit dhe punës në terren, Njësia Kreative do të sjellë ide inovative që do të transformohen në shërbime të reja dhe do të mod­ernizojnë shërbimet aktuale. Bashkëpunimi mund dhe duhet të rezultojë i frytshëm duke ndjekur shembullin e shumë qyteteve evropiane që kanë ngritur projekte të tilla në një nivel më të lartë. Bashkëpunimi do të sigurojë politika gjithëpërf­shirëse politike, të ndërtuara nga institucionet që nxisin risi, dhe më e rëndësishmja për rrethanat

1 Bizneset aktive sipas Bashkive dhe madhësisë (INSTAT 2017)

aktuale, të tërheqin kapitalin e nevojshëm finan­ciar për të nxitur ndryshimet në qytetin e Korçës. Ndryshimi në kontekstin institucional të qytetit mund të jetë po aq i rëndësishëm sa projektet e in­frastrukturës së prekshme që mund të prodhojë ky bashkëpunim.

▶ Organizatat e komunitetit, OJQ­të që mbësh­tesin shoqëritë heterogjene në shpalo sjen e vler­ave të tyre dhe liderët dhe novatorët e shquar janë gjithashtu partnerë të domosdo shëm, pasi nxisin një mjedis të shkathët, të hapur dhe bashkëpunues. Ky partneritet është i hapur dhe jo aq i strukturuar sa dy partneritetet e tjera, por gjeneron më shumë ide dhe ndërvepron me shoqërinë në tërësi.

▶ Institucionet Private të Arsimit me aktivitete të qëndrueshme akademike dhe buxhete dhe ga­ranci, mund të bëhen partnerë dhe donatorë in­stitucionalë për Qendrat e Inovacionit. Siç u për­mend më herët në hulumtim, dhe siç thotë Ligji i arsimit të lartë, universitetet moderne zhvillojnë programe të studimit kryq të fakultetit si një re­agim ndaj kërkesave të tregut të punës dhe indus­trisë së modernizuar.

Misioni i Qendrës së Inovacionit është gjith­monë një iniciativë strategjike që përqendrohet në mbështetjen e tranzicionit ekonomik të një rajo­ni në një ekonomi të bazuar në dije. Misioni i saj është të investojë, të përshtatë dhe të ndihmojë zh­villimin e një sektori të teknologjisë së re dhe ajo tenton të ndihmojë sipërmarrësit e rinj të lulëzojnë duke sjellë teknologji të qëndrueshme komerciale dhe biznes në tregun vendor dhe global duke kon­tribuar drejtpërdrejt në krijimin e vendeve të pu­nës për të rinjtë.

Misioni i Qendrës së Inovacionit shkon përtej transformimit të ekonomisë së një rajoni, pasi rrit rrjetet me bizneset fillestare në të gjithë botën, si dhe organizon një sërë programesh dhe ngjarjesh për sipërmarrësit e rinj. Anëtarët e rrjetit mund të përfitojnë nga trajnimet dhe njohuritë nga qendrat më të suksesshme të inovacionit ose bizneseve fill­estare.

Qendrat e Inovacionit krijojnë objektiva për: a) nxitjen e sipërmarrjes; b) ndihmën për bizneset fillestare që të lulëzojnë; c) sjelljen e teknologjive dhe bizneseve të qëndrueshme tregtare në tregun vendor dhe global; d) mbështetjen e punësimit të të rinjve në një industri në rritje të TIK.

Konteksti Shqiptar i TIK­ut duket të jetë një mister i gjallë meqenëse përfshin kompani me

250+ punonjës si dhe biznese shumë të vogla që bien në kategorinë e bizneseve mikro. Sektori i TIK­ut është relativisht i ri dhe ende ekzistojnë vështirësi në përhapjen e produkteve dhe shër­bimeve të TIK në mesin e kompanive shqiptare, sidomos në mesin e më të voglave ku kërkesa është relativisht e ulët. Për shumicën e NVM­ve në Sh­qipëri, produktet e TIK të disponueshme në treg konsiderohen tepër komplekse dhe të shtrenjta.

Gjatë vitit 2017 numri i kompanive aktive të TIK ishte 2.927, nga të cilat vetëm 41 punëso­jnë 50+ njerëz. Në konkluzion për atë më sipër, një qendër inovative mund të kontribuojë në përmirësimin e karakteristikave dhe njohurive të kompanive të TIK. Qendra e Inovacionit do të shpërndajë njohuri dhe do të lehtësojë rrjetëzimin e kompanive të TIK, do t’i orientojë ato drejt pro­jekteve të tregtueshme si nisja e bizneseve filles­tare në NKK (Ndërveprimi i Konsumatorit ndaj Konsumatorit) Turizmit; depërtimi i tregjeve të reja (BE dhe Azia) me modelet e delegimit të shër­bimeve dhe praktikat më të mira; futjen e pro­dukteve dhe shërbimeve të reja për Turizmin me Teknologjinë e fundit dhe kështu me radhë. Qen­drat e Inovacionit mund të shërbejnë si pikë qen­drore për bizneset fillestare ose ato ekzistuese që kanë interes në parqet teknologjike, të cilat mund të mbështeten financiarisht më lehtë nëse inova­cioni dhe shpërndarja e njohurive është një nga objektivat e tyre afatgjatë. Qasja bashkëpunuese me EEN ose inkubatorët/teknikët ekzistues dhe sektori lokal i biznesit me përvojë në teknologji, do të jetë një shtytje e madhe drejt finalizimit të produktit dhe hyrjes në treg. Projektet si iTuristi janë shembuj të të cilave pas tejkalimit të sfidave teknologjike kërkojnë një ndjekje të qëndrueshme në ndërtimin e partneritetit me kompani të mëdha në Elektronikë, TIK, Telekomunikacion, nga BE/SHBA/Azia dhe kështu me radhë.

Kush mund të përfitojë nga Qendrat e inovacionit

Grupi i parë përfitues i Qendrës së Inovacion­it janë bizneset fillestare të bazuara në TIK ­ ato mund të jenë kompani të reja; derivate nga një biznes ekzistues duke u fokusuar në produktet e TIK; ose ekipe (me dy persona minimalisht) me një ide inovative biznesi të vlefshme komercialisht; një produkt ose shërbim. Duke vendosur kritere të avancuara, pranimi dhe bizneset fillestare do të jenë mjaft konkurruese duke rritur kështu hyrjet

dhe rezultatet e sistemit. Programi i Qendrës së In­ovacionit është për njerëzit me një mendim bizne­si që preferojnë punën e ekipit, që synojnë të hyjnë në tregun global dhe që kërkojnë rrjetëzim, këshil­la profesionale biznesi dhe një ambient energjik pune. Edhe pse kriteret e tilla kërkojnë shumë in­vestime dhe rrisin nivelin e hyrjes për fillimin e bi­zneseve, ato do të përmirësojnë ndjeshëm cilës­inë e ekonomisë dhe do të rrisin disa indikatorë të bërjes së biznesit, si konkurrenca e ekonomisë, produktiviteti etj.

Kush mund ta përdorë Qendrën e inovacionit dhe shërbimet e saj

Ekspertë të pavarur të TIK­ut dhe profesion­istë të rinj; Ekipet e projektit të përbërë nga stu­dentë universitar dhe të diplomuar të cilët punojnë në projektet e TIK; Të diplomuarit dhe të post­diplomuarit nga Biznes TIK dhe disiplina të mar­ketingut; Komuniteti që dëshiron të përdorë ambi­ente të përbashkëta të një qendre të tillë.

Komunitetet dhe profesionistët e TIK mund të përdorin hapësirat dhe ambientet e brend­shme dhe të jashtme të Qendrës së Inovacionit për ngjarjet, takimet, trajnimet, prezantimet interak­tive, ndërsa universitetet mund të bashkohen me Qendrën e Inovacionit për kërkime, për projektet e studentëve dhe bizneset mund t’i qasen Qendrave të Inovacionit kur ato janë në kërkim të produkte­ve të reja, ose kur kërkojnë të ofrojnë shërbime të jashtme, kur kërkojnë vendosje të praktikantëve të tyre ose kur janë të interesuara për të investuar në bizneset fillestare

Ambiente të universitetitAmbiente të universitetit

20 21

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Gjenerimi i të ardhurave nga shërbimet e Qendrës së Inovacionit

Ndikimet shkencore

▶ Marrja me qira e mjedisit të punës ­ Qendra e Inovacionit krijon një mjedis të gjallë pune që përfshin hapësirë bashkëpunuese me infrastruk­turë të zgjuar dhe moderne të zyrave dhe taki­meve, si dhe një sërë ambientesh të brendshme dhe të jashtme dhe zonash rekreative. Hapësira bashkëpunuese mund të ofrojë tavolina të ngritura zyre dhe të gatshme për t’u përdorur, pajisje për punë zyre si PC apo laptopë, internet me brez të gjerë, printerë, fotokopje, pajisje për telekonfer­encë dhe zona të dedikuara për ekipet e projek­tit me të gjitha lehtësitë; një sallë konferencash dhe ekspozitë të pajisur plotësisht, si dhe dhoma takimi dhe stërvitjeje, studio telekonference dhe salla pritjeje. Interneti me brez të gjerë në të gjithë ndërtesën dhe në zonat rekreative të jashtme është pjesë e pajisjeve të punës.

▶ Ofrimi i shërbimeve të këshillimit dhe mbështetjes së biznesit ­ Qendra e Inovacionit za­konisht ofron këshilla fiskale dhe ligjore, shërbime sekretarie dhe/ose pritëse për fillimin e punës sipas kërkesës, trajnimeve, rrjeteve dhe organiza­tave të eventeve.

▶ Këshillimi i Biznesit ­ Qendrat e Inovacionit ftojnë ekspertë për të ndihmuar dhe trajnuar klientët. “Trend Hunter”, për shembull është një qendër inovative në Kanada që ndihmon më shumë se 500 marka të njohura, dhe disa nga ino­vatorët më të fuqishëm gjejnë ide më të mira, më shpejt dhe i komercializojnë ato. “Ne ndihmojmë që të bëjmë ndryshimin kur ndryshimi është i vështirë. Përveç programeve tona të seminareve, këshilltarët tanë të përkushtuar lehtësojnë ndry­shimin me kthimin e shpejtë 24­orësh të raporteve të trendëve të mbushura me ide, për të ndihmuar markat e mëdha të fusin tregje të reja dhe të nxisin konkurrentët e tyre, të sigurojnë nevojat që përf­shihen përmes trajnimit, asistencë kokë më kokë, trajnimit ose përmes lehtësimit të takimeve dhe aktiviteteve në grup.

▶ Produkte ­ Qendra e Inovacionit pranë një Universiteti mund të jetë një shtëpi loje e suk­sesshme ku të rinjtë janë të etur dhe të interesuar në krijimin e lojërave për Aplikacione Celulari, sidomos duke ofruar shërbimin e marketingut për kompani të ndryshme përmes lojërave interaktive

celulare. Një treg i ngrohtë ku studentët e diplo­mave të ndryshme mund të bashkëpunojnë është projekti i­Turizmit si Tours 3D. Shqipëria është një yll në ngritje në tregun e turizmit, ku numri i vizitorëve dhe turistëve është rritur së fundmi, dhe produkte të tilla do të jenë me interes të madh. Biçikletat që prodhojnë energji të pastër janë të këndshme për t’u zhvilluar në një qendër inova­tive. Nxënësit që studiojnë në programet inxhin­ierike të shkollave të mesme profesionale janë të aftë të mbledhin dronë që mund të përdoren për kapjen e videove ose imazheve në kohë reale në një vend, territor ose person të caktuar. Aplikacionet e ndryshme (tabela kohore e autobusit, aplikacioni i ndihmës së parë, aplikacioni i ndotjes së ajrit/pastërtisë, etj.) Mund të zhvillohen dhe të shiten në industri, si dhe në institucionet qeveritare (qeveria vendore) për të krijuar të ardhura për qendrën.

Ndikimi dhe vlera e shtuar e pjesëmarrjes së Programeve Kuadër (FP)Dy faktorët kryesorë që paraqesin sfida për finan­cimin e politikës së inovacionit në Shqipëri janë pjesa e kufizuar e PBB­së e dedikuar për R&D dhe inovacioni në vend ­ vetëm 0.6% e PBB­së dhe kr­ijimi i kapaciteteve të krijimit dhe absorbimit të inovacionit, i cili rezulton pjesërisht nga fakti se vendi ka tentuar më tepër, të blejë inovacione në treg sesa t’i zhvillojë ato brenda vendit. Megjithatë, është pozitive që janë marrë disa hapa për të ndër­tuar kapitalin njerëzor, kryesisht përmes ‘rritjes së burimeve të Fondit për Përsosmëri dhe zgjerim­it të programit “Brain Gain” në bashkëpunim me UNDP’.

Në përgjithësi, raportet ndërkombëtare të pro­gresit konstatojnë se ndërtimi i mëtejshëm i kapac­iteteve dhe investimi në kërkime, kërkohet ako­ma për të siguruar integrim në Zonën Evropiane të Kërkimit dhe për të kontribuar në Bashkimin e Inovacionit. Për më tepër, duhet të bëhen për­pjekje për të përmirësuar integrimin e sistemit të R&D dhe inovacionit nëpërmjet programeve ek­splicite për të rritur kuptueshmërinë zyrtare dhe qytetare të lidhjeve midis kërkimit, zhvillimit dhe

Projektet FP6 dhe FP7 shqiptare kanë rritur ekonominë e dijes përmes gjeneratës së njo­

hurive të reja dhe avancimit shkencor. Ndikimi ishte në një nivel të mesëm veçanërisht në gazetat akademike dhe në revistat e botuara. Pavarësisht progresit gjatë viteve 2000, numri mesatar i nor­malizuar i citimeve për dokument për vendet e Ballkanit Perëndimor (0.67) në 2003­10 ishte më pak se mesatarja botërore (1) dhe rreth gjysma e mesatares së BE­27 (1.27).

Shqipëria ka një vëllim relativisht të vogël të botimeve shkencore; megjithatë botimet e saj janë me cilësi të lartë në raport me pjesën tjetër të ra­jonit. Me 4.03 citime për dokument, ajo ishte lider në Ballkanin Perëndimor në periudhën 2003­10. Serbia mban mesataren më të lartë të normalizuar të ndikimit për periudhën (0.74), e ndjekur nga Shqipëria (0.72).

Niveli i angazhimit shkencor në shoqëri është i ulët, siç janë risitë e NVM­ve dhe aplikimet nga

ndërmarrjet private, qoftë në FP6, FP7 ose H2020, është e ulët krahasuar me universitetet dhe institu­cionet e tjera kërkimore.

Zhvillimi dhe shfrytëzimi i metodologjive, pa­jisjeve, teknikave, teknologjive dhe qasjeve ndër­disiplinore të reja dhe inovative kanë arritur të kenë një ndikim të moderuar në shoqërinë sh­qiptare dhe performancën e saj ekonomike. Kjo mund t’i atribuohet programit afatgjatë (disa pro­jekte) që është iniciuar në kuadër të FP6 për stu­dime kërkimore në industrinë e veshjeve në Sh­qipëri. Kjo ka funksionuar që nga viti 1995 dhe ka nxitur prodhim akademik në aspektin e boti­meve të gazetave, revistave dhe librave, futjen e një diplome të re në Universitetin Politeknik, rritjen e nivelit të bashkëpunimit, aplikimeve në indus­trinë e veshjeve (industria e modës është stand­ardizuar dhe është bërë sektori kryesor i eksportit të Shqipërisë) dhe nivelet e rritura të bashkëpun­imit ndërkombëtar që përfshijnë aplikimin e për­

Figura 1. Letra Prodhuese Shkencore e prodhuar për 10,000 banorë në Ballkanin Perëndimor, përshtatur për Cilësinë 2003-2010

Burimi: Grupi Kërkimor SCIMAGO 2012; Treguesit e Zhvillimit Botëror

inovacionit në të gjithë aktorët kryesorë1. Së fun­

1 Banka botërore, Projekti i Asistencës teknike (P123211): Strategjia Rajonale R&D për Inovacion e Ballkanit Perëndimor, World Bank Country Paper Series – Albania, October 2013, e arritshme në këtë adresë: http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/eca/

di, gjithashtu do të jenë të nevojshme përpjekjet në rritje që çojnë në pjesëmarrjen e suksesshme të programit aktual Horizont 2020.

Western-Balkans-R&D-Albania.pdf

22 23

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

bashkët për fondet e Programit Kuadër. Për sa i përket zhvillimit të ekspertizës dhe

njohurive në disiplina të reja ose në zvogëlim­in e fushave shumë disiplinore, ekzistojnë dy pro­jekte ku përfshihen entet shqiptare në kuadër të RACWEB (Vlerësimi i Riskut për Doganat në Ball­kanin Perëndimor) dhe ELLECTRA­WEB (Ko­rniza Evropiane e Zbatimit Elektronik të Prokuri­meve Publike në Rajonin e Ballkanit Perëndimor). Këto treguan një ndikim të lartë gjatë kohës që ato filluan të ndërmerrnin masa dhe politika të reja për Menaxhimin e Doganave dhe Menaxhimin e Prokurimit Publik. Niveli i angazhimit shken­cor në shoqëri ishte i lartë, pasi të gjithë aktorët duhej të përmirësonin kapacitetet e tyre dhe të krijonin kompetenca të reja për hartimin e pro­cedurave dhe rregulloreve të reja. Nuk ka të dhë­na për proporcionin e artikujve shkencorë të botu­ar në revistat ndërdisiplinore.

Ka përparim të dukshëm në lidhje me njo­huritë dhe ekspertizën e TIK­ut, për shkak të zgjerimit të tregut të telekomunikacioneve dhe zh­villimit të e­qeverisjes, të cilat konsiderohen si dy tiparet kryesore të reformës së këtij sektori.1 Si i tillë, progresi është parë gjatë viteve të fundit drejt një programi të qeverisjes elektronike, së bashku me krijimin e Agjencisë Kombëtare për Shoqërinë

1 Raporti i Progresit i SKZHI 2010 - 2012, Departamenti i Strategjive dhe Koordinimit të Donatorëve, Në dispozicion në www.dsdc.gov.al

e Informacionit (NSTI) dhe zhvillimin e strateg­jisë së saj, si dhe futjen e sistemeve të komunikim­it online në një varietet të institucioneve publike që kanë zgjeruar rrjetin e GovNet për të përfshirë mbi 65 institucione publike në total. Janë ngritur një seri sistemesh elektronike të cilat konsidero­hen arritje gjithashtu.2

2 (i) sistemin elektronik të regjistrimit të statusit gjyqësor të qytetarëve të Ministrisë së Drejtësisë (SEMD), (ii) publikimin elektronik të Gazetës Zyrtare dhe të legjislacionit të ri, (iii) shërbimin elektronik për deklarimin e statusit juridik, (iv) sistemi elektronik i kabinetit (e_Cabinet); (v) platforma e re për menaxhimin elektronik të akteve zyrtare (e_Akte) që inkorporon një sistem me më shumë se 1500 përdorues nga të gjitha ministritë; (vi) modernizimi i sistemit të sigurimeve shoqërore që përmirëson mbajtjen e shënimeve dhe funksionimin e sistemit; (vii) sistemi i pensioneve është kompjuterizuar; (viii) të dhënat e kontributit historik nga personat e punësuar dhe llogaritja automatike e përfitimeve të reja dhe pagesa e përfitimeve është dixhitalizuar (deri në fund të vitit 2012, mbi 184 mijë përfitues janë përfshirë në sistem); (ix) për zhvillimin rural, përmirësimin e sistemit për transferimin e teknologjisë dhe inovacionit nëpërmjet shërbimeve të zgjerimit si një kontribut për një organizim më të mirë të zinxhirëve të vlerës nga ferma tek konsumatori; (x) në pronat e paluajtshme, ka progres në rritjen e dixhitalizimit të të dhënave grafike dhe numerike (dixhitalizimi është plotësuar për 147,415 prona në fund të vitit 2012); (xi) Komisioni i Prokurimit Publik i themeluar në Mars 2010 merret me ankesa në mënyrë të pavarur në fushën e prokurimit, koncesioneve dhe ankandeve publike; (xii) dixhitalizimi gradual i provimeve të diplomave shtetërore (Matura) synon të ulë korrupsionin në sistemin arsimor; (xiii) po zhvillohet një sistem elektronik “Menaxhimi i rasteve të policisë dhe sistemi i analizës statistikore sipas hartave dixhitale” që nga viti 2012, me qëllim

Figura 2. Cilësia dhe Sasia e Produkteve Shkencor në Ballkanin Perëndimor dhe Vendet Krahasuese 2003-2010

Figure 3. Të dhënat e arsimit të lartë 2018

Burimi: Grupi Kërkimor SCIMAGO 2012; Treguesit e Zhvillimit Botëror

Mungon

24 25

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Tempus dhe pastaj Erasmus kanë pasur një ndikim të madh në dhënien dhe trajnimin e kërk­uesve me kualifikime të larta. Nga viti 1992 deri në vitin 2012, Tempus ka luajtur një rol jetësor në sjelljen e bashkësisë akademike në rrjetin evropi­an të institucioneve të arsimit të lartë, kryesisht duke mbështetur ri­trajnimin dhe përmirësimin e stafit akademik (70% ­80% e personelit akademik është ri­trajnuar jashtë shtetit përmes Tempus­it). Tempus­i ka qenë gjithashtu një instrument për të mbështetur reformën përgjatë vijave të procesit të Bolonjës dhe zhvillimit të kapaciteteve të univer­siteteve për të përmirësuar menaxhimin institu­cional.

Programet e studimeve që mbulojnë fushat e bujqësisë, shkencave të mjedisit, gjeologjisë, in­xhinierisë, shkencave natyrore, infermierisë, tu­rizmit, kohës së lirë dhe trashëgimisë kulturore janë azhurnuar që nga viti 2000. Kurset e të mësu­arit gjatë gjithë jetës janë zhvilluar në fushat e shoqërisë civile, politikës mjedisore, politikës së transportit, reformave të administratës publike, shëndetësisë publike, drejtësisë dhe trajnimit të mësuesve. Sistemet e menaxhimit të informacion­it, vlerësimi institucional, arsimi i vazhdueshëm dhe zhvillimi i planeve strategjike universitare janë mbështetur gjithashtu me anë të Tempus­it.1

Sa i përket ndikimit shoqëror të FP­së, si p.sh. ndikimi në përmirësimin e mirëqenies sociale, ko­hezionit social dhe/ose sigurisë kombëtare dhe kontributit drejt qëndrueshmërisë dhe mbrojtjes së mjedisit, konsiderohet i lartë, pasi shumë pro­jekte janë mbështetur edhe në kuadrin e program­it IPA për përafrimin e legjislacionit , rregullat dhe rregulloret për qeverisjen e aspekteve të ndryshme të shkencës dhe arsimit me ato të BE­së, rritjen e bashkëpunimit ndërkufitar dhe shkëmbimit kul­turor, përkrahjen e iniciativës lokale për mundë­si të reja punësimi, hulumtim dhe zhvillim të poli­tikave për mobilitetin e fuqisë punëtore në rajon dhe monitorimin e kufijve për rritjen e sigurisë etj.

Padyshim që Programi i 7­të Kornizë, IPA 2007­2013 dhe IPA II 20014­2020 dhe së fundmi H2020, kanë pasur një ndikim të madh në rritjen

të rritjes së numrit të shkeljeve të cilat nuk janë raportuar paraprakisht, që do të shtrihet në të gjitha strukturat e Policisë së Shtetit deri në vitin 2015. Zhvillimet në fushën e TIK-ut do të ndikonin në çështjet e transparencës dhe do të rrisnin besimin e publikut në institucionet publike.1 Albania_tempus_country fiche_final

e ndërgjegjësimit publik dhe kuptimit të çështje­ve ekonomike dhe shoqërore dhe kanë përforcuar njëri­tjetrin. Provat tregojnë një angazhim më të madh të organizatave të shoqërisë civile, një diver­sifikim të rrjeteve tematike dhe sociale dhe rritjen e vëmendjes në kontekstin rajonal dhe ndërkom­bëtar. Nga 114 aplikacione për raundin e parë të H2020, 43 ishin nën shtyllën e Sfidave të Sho­qërisë.

Ka pasur disa përparime (ndikim të ulët) të bëra në formalizimin e Rrjeteve Kërkimore dhe sistemeve R & I. Më të rëndësishmet janë:

▶ Programi Kombëtar i Teknologjisë, i cili kishte për qëllim bashkimin e konsorciumeve të instituteve kërkimore akademike me sektorin pri­vat ose organizata të tjera të sektorit publik për të

Rezultati më i theksuar i pjesëmarrjes në FP është rritja e rrjeteve ­ forcimi i bashkëpun­

imit midis universiteteve, institucioneve kërki­more brenda vendit, rajonit dhe ndërkombëtar­isht. Organet drejtuese të universitetit mbështetën stafin e tyre të kërkimit duke treguar fleksibilitet në dhënien e kohës së zgjatur për kërkuesit. Nga ana tjetër, hulumtuesit ishin shumë të interesuar të ishin pjesë e rrjeteve ndërkombëtare, pasi kre­dencialet e tyre akademike u përmirësuan dhe njo­huritë e tyre u konsoliduan në fushat përkatëse.

raporti i regjistrimit bruto në % mbi popullsinë e vendit

Vendi Universitar - 5+6

Shqipëria 67

Bullgaria 63

Belgjika 71

Hungaria 60

Mali i Zi ..

Greqia 117

Israeli 68

Austria 72

Franca 58

Gjermania 62

Italia 62

Holanda 77

Suedia 70

Zvicra 56

Turqia 69Britania e Madhe dhe

Irlanda e Veriut 62

SHBA 94Burimi: INSTAT 2014

Rezultatet dhe ndikimet afatgjata

Ndikimet në inovacion

Një tjetër rezultat i rëndësishëm i pjesëmarrje­ve më të fundit në FP ka qenë angazhimi i organ­izatave të shoqërisë civile dhe qeverive lokale të cilat janë entitete të reja me një histori të shkurtër në kontekstin shqiptar.

Marie Sklodowska­Curie Actions, Tem­pus, Copernicus dhe Erasmus kanë kontribuar ndjeshëm në trajnimin e shkencëtarëve dhe studi­uesve të rinj në Shqipëri, pasi mbështetja nga fondi i ekselencës (buxheti i shtetit) ka qenë i parëndë­sishëm.

Ka pasur një përdorim më të madh, në Sh­qipëri, të metodologjive të reja dhe inovative,

pajisjeve, teknikave dhe teknologjive ­ në veçan­ti për industrinë e veshjeve. Kjo mund t’i atribuo­het programit afatgjatë (disa projekte), të iniciuara gjatë FP6, të studimeve kërkimore mbi industri­në e veshjeve në Shqipëri. Kjo vazhdoi me FP7, mbështetur nga disa projekte rajonale me fokus të veçantë në zhvillimin e NVM­ve, si COSME1. Ajo arriti një numër të zbatimit praktik në indus­trinë e veshjeve (industria e modës tani është më e standardizuar me industrinë e veshjeve botërore dhe është sektori kryesor i eksportit në Shqipëri).

Rezultatet dhe ndikimet afatgjataKrijimi i rrjeteve ishte rezultati kryesor i pjesëmar­rjes në Programet Kuadër (FP). FP­të çuan në for­cimin e bashkëpunimit midis universiteteve dhe institucioneve kërkimore brenda vendit, në ra­

1 Konkurrenca e Ndërmarrjeve dhe Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme (NVM) që shkon nga viti 2014 deri në vitin 2020 me një buxhet të planifikuar prej 2.3 miliardë euro. COSME do të mbështesë: qasje më të mirë në financa për NVM-të; qasje në tregje për NVM-të; ndërmarrësi; kushte më të favorshme për krijimin dhe rritjen e biznesit

jon dhe në nivel ndërkombëtar, siç demonstro­het nga të qenit partner në konsorciumet fituese në kuadër të FP­së dhe Horizon2020. Inovacioni u iniciua në universitete apo agjenci shkencore/kërkimore dhe u zbatua në industri (sidomos në industrinë e veshjeve) ose në administratën pub­like. Kjo përfshinte programin e qeverisjes elek­tronike, zgjerimin e GovNet­it, sistemin elektron­ik të regjistrimit të statusit gjyqësor të qytetarëve të Ministrisë së Drejtësisë (SEMD), publikimin ele­ktronik të Gazetës Zyrtare dhe të legjislacionit të ri, shërbimin elektronik për deklarimin e statusit gjyqësor, sistemin elektronik të kabinetit (e_Cab­inet), platformën e re për menaxhimin elektronik të akteve zyrtare (e_Akte), modernizimin e siste­mit të sigurimeve shoqërore që përmirëson mba­jtjen e shënimeve dhe funksionimin e sistemit, sis­temin e pensioneve të kompjuterizuara, sistemin e dixhitalizuar të të dhënave të kontributit të pu­nësimit, dixhitalizimin e të dhënave grafike dhe numerike për pronat e paluajtshme, dixhitalizimin gradual të provimeve të maturës shtetërore (Mat­ura) dhe sistemin elektronik “Menaxhimi i Raste­ve të Policisë dhe sistemi i analizës statistikore me harta dixhitale”.

zhvilluar një program afatmesëm të kërkimit të ap­likuar me ndikim social ose ekonomik;

▶ Qendrat Shqiptare të Ekselencës në Shkencë (QSHESH), të cilat janë themeluar nga një inicia­tivë për të zhvilluar katër ose pesë qendra të ek­selencës duke sjellë së bashku një minimum prej

20 studiuesish nga të paktën dy institute hulum­tuese të lidhura ngushtë. NASRI në bashkëpunim me ASHZHI (Agjencia Shqiptare për Zhvillimin e Investimeve) kanë organizuar konkursin Helksi I Trefishtë dhe çmimin për një inkubator biznesi mbështetës të Universitetit.

26 27

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Në vijim janë projektet fituese të Horizon2020 nga aplikantët shqiptarë.1

▶ Universiteti Politeknik i Tiranës - VRE për komunitetet rajonale ndërdisiplinore në Evropën Juglindore dhe Mesdheun Lindor

▶ Qendra e Kërkimit për Antropologji dhe Histori ­ Mbyllja e hendekut mes Institucioneve Formale dhe Joformale në Ballkan

▶ Telekomunikacioni dhe Rrjetet Komp-juterike–TNC.sh.p.k ­ Kulturat e Sigurisë së Trafi­kut dhe Qasja e Sistemeve të Sigurta ­ Drejt një Axhende Kërkimi dhe Inovacioni për Ndryshimin Kulturor për Sigurinë në Rrugë

▶ Instituti Co-plan për Zhvillim dhe Habitat - Kulturat e Sigurisë së Trafikut dhe Qasja e Siste­meve të Sigurta ­ Drejt një Axhende Kërkimi dhe Inovacioni për Ndryshimin Kulturor për Sigurinë në Rrugë

▶ Universiteti Polis - Kulturat e Sigurisë së Trafikut dhe Qasja e Sistemeve të Sigurta­Drejt një Axhende Kërkimi dhe Inovacioni për Ndryshimin Kulturor për Sigurinë në Rrugë

▶ Instituti i Mbrojtjes së Natyrës në Shqipëri–IMNSH - Koordinimi dhe integrimi i Aktiviteteve të Vëzhgimit më të fundit të Tokës në rajonet e Afrikës së Veriut, Lindjes së Mesme dhe Ballkanit dhe Zhvillimi i Lidhjeve me iniciativat e lidhura me GEO drejt GEOSS

▶ Agjencia për Hulumtimin e Teknologjisë dhe Inovacionit ­ Bërja e karrierave kërkimore evropiane më tërheqëse duke zhvilluar shërbime të reja dhe duke rritur shërbimet aktuale të rrjetit EURAXESS ­ EURAXESS TOPIII

Projekti që synon të sjellë një Axhendë Kërki­mi dhe Inovacioni për Ndryshim Kulturor për Sig­urinë në Rrugë, e zbatuar nga tre partnerë, ka më shumë gjasë të sjellë ndryshime ­ në një nivel poli­tikash (ligje dhe rregullore për trafikun dhe trans­portin), në modelet kulturore dhe të sjelljes në popullatë dhe në inovacion në sistemin e kontrol­lit dhe monitorimit.

Ndikimet socio­ekonomike ­ Pjesa më e mad­he e performancës së R & D në Shqipëri përqen­drohet në qendrat dhe institutet nën kontrollin e Ministrive, instituteve/qendrave kërkimore pub­like dhe institucioneve arsimore të cilat së bashku përbëjnë rreth 97% të performancës së R & D. Në të kundërt, R & D e sektorit privat është margji­

1 Raporti NASRI - HORIZON 2020 (në Shqip) për 2014-2015

nal. Qasja e centralizuar sjell shumicën e kërkue­sve (duke përfshirë të rinjtë pas studimeve të tyre të zgjeruara pas diplomimit) dhe ato biznese që janë me teknologji të bazuara në kryeqytet, Tiranë, pasi infrastruktura e duhur është ofruar atje për të mbështetur zhvillime të tilla. Qeveria që mori de­tyrën në shtator 2013 mbylli disa nga degët e uni­versitetit të hapura kohët e fundit në disa qytete të largëta me qëllim të inicimit të disa inovacion­eve në bizneset jashtë Tiranës. Mbylljet u bënë në bazë të reformës arsimore pa marrë parasysh efek­tin anësor në mjedisin e biznesit dhe migrimin e brendshëm të të rinjve të interesuar në shkencë ose në arsimim të mëtejshëm.

Përveç kësaj, institucionet kërkimore dhe uni­versitetet në Tiranë po përdoren nga studiues të rinj për të përparuar në karrierën e tyre shkencore duke marrë bursa ose mbështetje financiare për të vazhduar studimet jashtë vendit dhe për të mos u kthyer në vend.

Interesi dhe kurioziteti për shkencën formo­het më herët në jetë ­ para se të arrihet universiteti. Në Shqipëri, universitetet janë duke u bërë pjesë e strategjive për kërkime shkencore dhe duke përfit­uar nga programet e infrastrukturës kërkimore, ndërsa institutet e arsimit të mesëm përfitojnë në mënyrë sporadike nga donatorët në vend ose pro­jektet dypalëshe afatshkurtra që i pajisin shkollat e mesme me laboratorë modestë shkencorë (krye­sisht në Tiranë). Një zhvillim i tillë i ndërprerë kri­jon një boshllëk për punëtorët e kualifikuar (op­eratorët) që në anë të kundërt, do të ishin forca lëvizëse për bizneset e vogla në të gjithë vendin. Në përgjithësi, efektet e kërkimit shkencor mun­gojnë në terma demografikë dhe gjeografikë.

Në përgjithësi, cilësia e sistemit shkencor kon­siderohet më e lartë se sa do të sugjeronte nive­li i ekonomisë. Një arsye mund të jetë furnizimi i mjaftueshëm i kapitalit njerëzor, i cili ekziston përkundër problemeve të rënda të rrjedhjes së tru­rit. Një tjetër arsye është formati dominant i bizne­sit në ekonominë shqiptare ­ firma të vogla dhe të fuqishme të punës me një ndarje të pacaktuar të punës.

Qendrat e Inovacionit të akomoduara edhe në IAL dhe kolegje, do të shpërndajnë njohuri dhe nxisin interesin e të rinjve për t’u angazhuar në projekte shkencore dhe shpikje që mund të trans­ferohen lehtë në industri. Qendrat e Inovacionit mund të bëhen transportueset e duhura të idesë

për njerëzit e duhur për studentët, por jo vetëm. Këto struktura mund të gjenerojnë të ardhura për IAL duke ofruar shërbime të ndryshme (përfshirë trajnimin) për teknologjitë e reja, përmirësimin e produktivitetit, kursimin e kostove për të fillu­ar procesin e negocimit të shitjes së idesë projek­tit/produktit/start­up. Qendrat e Inovacionit ofro­jnë trajnim dhe produktet dhe shërbimet e reja që ofrohen për publikun. Nga ana tjetër, NVM­të nuk kanë kapacitete dhe mjedise të mjaftueshme njerë­zore për të ushtruar shpikje, prandaj do të për­caktohet bashkëpunimi me IAL­të. Më shumë in­formacion rreth Qendrave të Inovacionit, do të sigurohet në pikën 5.

Ndikimet ekonomike Programet Kuadër ende nuk kanë pasur një ndikim të madh në kuptimin e kontributit drejt krijimit të pasurisë dhe prosper­itetit ekonomik në Shqipëri. Projektet e fituara u janë dhënë instituteve dhe universiteteve kërkimo­re publike për ndërtimin e infrastrukturës së kap­italit njerëzor dhe të kërkimit. Projektet nuk kri­juan mundësi të punësimit të kualifikuar, as rritje të pasurisë së ndonjë sektori intensiv të njohurive.

▶ Komercializimi dhe shfrytëzimi i njohurive shkencore, që çon në krijimin e kompanive, pro­ceseve, produkteve dhe shërbimeve të reja të del­eguara ka qenë e kufizuar, përveçse në industrinë e veshjeve, siç u shpjegua më sipër. Në këtë rast ka pasur një efekt pozitiv në bilancin e pagesave.

Ndikimi tjetër ka qenë në shërbimet publike, ku janë futur sisteme moderne. Ky mendohet të jetë një parakusht thelbësor për zhvillimin e ar­dhshëm. Niveli i angazhimit shkencor në shoqëri ishte i lartë edhe për të gjithë aktorët e përfshirë, meqenëse atyre u duhej të përmirësonin kapacite­tet e tyre dhe të krijonin kompetenca të reja për të përmbushur procedurat dhe rregulloret e reja.

▶ Ndikimet sociale. Programi Kornizë 7 dhe H2020 kanë pasur një ndikim të madh në vetëdi­jen publike dhe në kuptimin e çështjeve ekono­mike dhe shoqërore. Ka pasur një angazhim më të madh të organizatave të shoqërisë civile, një di­versifikim të veprimeve tematike dhe rrjeteve so­ciale është duke iu kushtuar më shumë vëmendje në kontekstin rajonal dhe ndërkombëtar. Nga 114 aplikacione për raundin e parë të H2020, 43 ishin nën kategorinë e Sfidave Sociale.

▶ Ndikimet mjedisore. Institucionet kërkimore shqiptare si Universiteti Politeknik, Universiteti i Tiranës, IRNSH ­ Instituti i Ruajtjes Natyrore në Shqipëri dhe QRM ­ Qendra Rajonale e Mjedisit kanë zbatuar projekte rajonale si anëtarë të rrjetit që kanë rritur kapacitetet e tyre dhe infrastruk­turën e tyre kërkimore në lidhje me energjinë e rinovueshme, rrezikun mjedisor për mbetjet in­dustriale të kontaminuara radioaktive, udhëzimet mjedisore, menaxhimin dhe rehabilitimin e mbe­turinave të rrezikshme industriale.

▶ Ndikimet rajonale të komunitetit. Shqi përia nuk ka një politikë rajonale të përcaktuar mirë dhe, për shkak të madhësisë së saj, dallimet kryesore në vend në aspektin e zhvillimit ekonomik dhe social janë midis kryeqytetit, Tiranës dhe pjesës tjetër të vendit.

Si një shtet jo anëtar i BE­së, natyrisht, Sh­qipëria nuk merr mbështetje nga Fondet Struk­turore dhe Investuese Evropiane, edhe pse merr fonde nga Instrumenti i Ndihmës së Para­Ader­imit (IPA), ku ka disa mbivendosje me objektivat e inovacionit të FP­ve. Këto kanë tendencën të ndi­hmojnë në procesin e ndërtimit të kapaciteteve, që është një element i rëndësishëm i qasjes aktuale të R & I të Shqipërisë, por natyra e ndikimeve që da­lin nuk është përcaktuar.

bashkëpunimi rajonalStrategjia Rajonale e Regjistrimit dhe Zhvillim­it Rajonal të Ballkanit Perëndimor ka për qël­lim të forcojë kapacitetin kërkimor të rajonit, të rrisë bashkëpunimin ndër­rajonal, të promovojë bashkëpunimin me sektorët e biznesit, të hulum­tojë mundësi për financimin e R & ZH nga skemat e financimit të BE­së dhe burime të tjera të jashtme dhe të ndihmojë integrimin e rajonit në ERA dhe bashkimi i Inovacionit.

Mekanizmat e ndikimeve

Strategjia është zhvilluar përmes një përp­jekjeje të koordinuar të nisur nga Deklarata e Për­bashkët e Sarajevës, e nënshkruar më 24 prill 2009, nga ministrat e Ballkanit Perëndimor përgjegjës për shkencën dhe kërkimin, komisioneri i BE për Shkencën dhe Kërkimin dhe Presidenca e Repub­likës Çeke e Këshillit të Bashkimit Evropian, nën kujdesin e sekretarit të përgjithshëm të Këshillit të Bashkëpunimit Rajonal.1

1 Banka Botërore, Vështrim mbi Sektorin e Kërkimit dhe

28 29

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Nivelet aktuale të bashkëpunimit ndërkom­bëtar, të cilat mund të ndihmojnë në nxitjen e kapacitetit hulumtues të rajonit, janë relativ­isht të ulëta, siç ilustrohet nga përfshirja e kufi­zuar e Ballkanit Perëndimor në ERA. Pjesëmarrja e shkencëtarëve të huaj në organizata kërkimore lokale është gjithashtu e kufizuar, duke demon­struar vështirësitë që ndeshen me rajonin në terma të mobilitetit të kërkimit dhe në tërheqjen e kërk­uesve të huaj. Pengesat për mobilitetin rajonal dhe lëvizjen nga vendet e tjera përfshijnë vizat, lejet e punës, tatimet dhe përfitimet sociale.

Konteksti politik dhe qeverisjaOrganet e bërjes së politikave dhe këshillimit në Shqipëri, si Parlamenti Shqiptar, Këshilli i Min­istrave; Këshilli për Politikën Shkencore dhe Zh­villimin Teknologjik; Ministria e Arsimit dhe Shkencës; Ministria e Inovacionit dhe TIK; Këshil­li i Arsimit të Lartë dhe Shkencës; Akademia e Shkencave e Shqipërisë; Konferenca e Rektorëve; Agjencia për Kërkim, Teknologji dhe Inovacion; dhe ministritë e tjera nuk ndikojnë ndjeshëm në politikën e R&ZH. Formulimi i politikave është

Inovacionit në Ballkanin Perëndimor, 2013

Strategjitë

Shqipëria

“Axhenda Dixhitale Shqiptare 2015­2020” Ndër­sektoriale

në vazhdim Këshilli i Ministrave

Strategjia e Hartuar Kombëtare e Shkencës, Teknologjisë dhe Ino­vacionit 2015­2020

në vazhdim Këshilli i Ministrave

Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve 2014­2020 2014

Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Tregtisë dhe Sipërmarrjes

Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2013­2020 2013 Këshilli i Ministrave

Strategjia e Zhvillimit të Biznesit dhe Investimeve 2013 – 2020 2013 Ministria e Ekonomisë, Tregtisë

dhe Energjetikës

Rajonale (Ballkani

Perëndimor)

Strategjia Rajonale për Kërkim dhe Zhvillim për Inovacionin për Ballkanin Perëndimor

2013(pritet)

Projekti ndërqeveritar i Këshil­lit të Bashkëpunimit Rajonal

Shqipëria Shqipëri – UNDP 2012­2016 2012 OKB dhe Këshilli i Ministrave *

* Raportet e vendit ERAWATCH 2013: Shqipëri

i kufizuar kryesisht në Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës të mbështetur nga NASRI1, dhe këshill­uar nga agjencitë e linjës së interesuar dhe univer­sitetet, me vendime të përgjithshme strategjike të vlefshme në nivelet e larta të qeverisë dhe nivelet e përgjithshme të financimit të negociuar me agjen­citë kombëtare të financave si pjesë e Ministrisë normale të Arsimit dhe Shkencës dhe proceseve të buxhetit të agjencive. Siç u tha më parë, pozicionet kryesore të politikave në vitet e fundit janë paraqi­tur në tabelën e mëposhtme.

burimet njerëzoreMigrimi i jashtëm i një numri të madh shkencëtarësh, inxhinierësh dhe teknikësh gjatë viteve 1990 ishte një nga ngjarjet dramatike që prekën sektorin e kërkimit në rajonin e Ballkan­it Perëndimor. Të dhënat sistematike dhe të kra­hasueshme për diasporën shkencore në Ballka­nin Perëndimor janë të pakta, por largimi i trurit ka ndikuar në mënyrë të konsiderueshme në ra­jon dhe ka gjasa të ndikojë në gjeneratat e studi­uesve të rinj, duke komprometuar kapacitetin e

1 Nën MITIK deri në Janar 2016

tyre kërkimor në vitet në vijim1. Nga ana pozitive, normat e regjistrimit në arsimin e lartë janë rritur ndjeshëm në vitet e fundit. Regjistrimi terciar në rajon është mbi nivelin e regresionit, duke sugjeru­ar që këto vende po ia dalin relativisht mirë në ra­port me nivelin e tyre të të ardhurave. Një tregues tjetër pozitiv është se përqindja e të diplomuarve në fushën e inxhinierisë dhe në një farë mase, në shkencë, është e ngjashme me mesataren e BE­28. Një numër studiuesish të lartë fokusohen në shkencë, me botime në fushën e gjenetikës, fizikës bërthamore dhe të energjisë së lartë, matematikë të aplikuar, kimi, fizikë, astronomi dhe mjekësi.

burimet e financimitShpenzimet bruto për R & D në Ballkanin Perëndi­mor kanë rënë në mënyrë drastike në dy dekadat e fundit. Në të njëjtën periudhë, ekonomitë e tjera në zhvillim, si Kina dhe Turqia, kanë rritur sis­tematikisht investimet në këtë sektor. Nivelet ak­tuale nuk janë të mjaftueshme për të patur një ndikim domethënës në modelin aktual të rritjes: rajoni po investon rreth 495 milionë euro në R & D në vit, pothuajse njësoj si universiteti i dytë më i madh në SHBA në 2011.

objektet e KërkimitFondet e ulëta dhe të paqëndrueshme të R &

D kanë shkaktuar vjetërsi dhe zhvlerësim të in­frastrukturës kërkimore në Ballkanin Perëndimor gjatë dekadës së fundit. Infrastruktura e kërkim­it është, në shumicën e rasteve, e shpërndarë keq nëpër institucionet. Pas përvojës së konsider­ueshme të BE­së gjatë dekadave të fundit, qever­itë në Ballkanin Perëndimor kanë zhvilluar ose planifikojnë të zhvillojnë “qendrat e përsosmërisë” si një mënyrë për të bashkuar një masë kritike të ekspertizës dhe burimeve në fushat e përzgjedhu­ra. Strategjia Shqiptare e 2010­15 propozon kri­jimin e katër ose pesë Qendrave të Ekselencës në Shkencë. Me mbështetjen e Zyrës së Venedikut të UNESCO­s, janë krijuar rrjete të tjera në Ev­ropën Juglindore, duke përfshirë Rrjetin e Kërki­meve Astronomike të Evropës Juglindore, Rrjetin e Gjenetikës Njerëzore dhe Bio­teknologjinë dhe Rrjetin për Vlerësimin dhe Zbutjen e Rrezikut.

1 Statistikat e disponueshme, megjithatë, tregojnë se migrantët nga Ballkani Perëndimor janë më të arsimuar sesa emigranti mesatar botëror.

Shtytësit/faktorët pas ndikimeveSistemi hulumtues i vitit 2000 në Shqipëri ishte i dominuar nga bashkëpunimi i universiteteve shtetërore me homologët e tyre evropianë të kri­juar përmes projektit Tempus dhe INCO COPER­NICUS. Shqipëria kishte hartuar strategjinë kom­bëtare për shkencën dhe teknologjinë për herë të parë më 2009 dhe pozicionet strategjike të zhvil­luara që nga ajo kohë (të listuara në pjesën e më­parshme) kanë udhëhequr qasjen shkencore të universiteteve dhe institucioneve të tjera publike.

Shqipëria si vendet e tjera të Ballkan­it Perëndimor e rriti angazhimin e saj me Pro­gramet Kuadër (specifikisht FP6) , edhe pse ka pasur një nevojë urgjente për Komisionin që të zh­villonte politika dhe strategji për bashkëpunimin e RTD­së me vendet e Ballkanit. Mund të arrihet në përfundimin se strategjitë e tjera rajonale dhe ndërkombëtare po drejtonin axhendën shkencore të institucioneve kërkimore në Shqipëri me uni­versitetet publike dhe disa agjenci kërkimore që drejtojnë këtë proces.

Roli i NASRI­t, në shpërndarjen e informa­cionit dhe promovimin e rrjeteve midis akterëve shkencorë kombëtarë dhe ndërkombëtarë, ka qenë thelbësor për zhvillimin e profileve të ndryshme të aplikantëve në thirrjet H2020. Ditët e informim­it/trajnimit dhe të dhënat e institucioneve kërki­more (veçanërisht të universiteteve) kanë qenë një faktor i mundshëm për aplikimet dhe interesin e përbashkët për të aplikuar për Horizontin 2020. Një rast i suksesshëm është projekti fitues i “Kul­turave të Sigurisë së Trafikut dhe Qasjes së Siste­meve të Sigurta ­ Drejt një Axhende Kërkimi dhe Avancimi në Ndryshimin Kulturor për Sigurinë në Rrugë”, zbatuar nga një konsorcium i Teleko­munikacionit dhe Rrjetit Kompjuterik ­ TNC Ltd. & CO­PLAN Instituti për Zhvillim dhe Habitat & Universiteti Polis.

Qëndrueshmëria Shqipëria ka një histori të shkurtër të qeverisjes demokratike dhe të një ekonomie tregu. Prandaj, fokusi i qeverive në 25 vitet e fundit ka qenë krye­sisht në zgjidhje emergjente sesa në zhvillimin dhe promovimin e prosperitetit social dhe ekono­mik. Vendi vetëm në vitet e fundit ka përparuar në strukturimin e ndarjes së R&I dhe në bërjen e asaj të një prioriteti të politikës dhe financimit.

30 31

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

Ndryshimet e vazhdueshme në kuadrin lig­jor, ndonëse promovojnë disa përparime në kërkimin shkencor, nuk kanë krijuar një sistem të qëndrueshëm dhe koherent të kërkimit. Në vi­tin 2007 u konstatua me të drejtë se infrastruktura mbështetëse për shkencën ishte e pamjaftueshme dhe se në shumë raste politika e zhvillimit në in­stitucionet kërkimore nuk korrespondonte me sit­uatën e re ekonomike të vendit. Niveli i hulum­timeve në universitete ishte i ulët, bashkëpunimi ndërmjet njësive të ndryshme kërkimore shken­core ishte i dobët dhe rrjedhimisht kishte pak mundësi për të zhvilluar një dimension ndërkom­bëtar për projektet shkencore shqiptare.1 Agjen­cia kryesore për kërkimin shkencor, Akademia Shqiptare e Shkencave ka pësuar disa ndryshime në kompetencat e saj mbi agjencitë kërkimore dhe gjatë viteve roli kryesor i saj është reduktuar në disa sektorë. Kjo ishte gjithashtu për shkak të përparimeve në universitetet publike në lidhje me kërkimin shkencor dhe angazhimin e tyre në rrje­tet e hulumtimit dhe FP­të që ata ishin në gjendje të bënin pa miratimin e ndonjë institucioni tjetër.

Në vitin 2009, Strategjia Kombëtare për Inovacion u hartua nga Departamenti i MASR­it për Bashkërendimin e Strategjive dhe Koordinimit të Donatorëve, i cili përfshinte të dhëna nga aktorët kryesorë, si akademikët, hulumtuesit, specialistët dhe zyrtarët qeveritarë. Strategjia Kombëtare për Shkencën, Teknologjinë dhe Inovacionin (SKSH­TI) 2009­2015 paraqiti ndryshime të mëdha për të përmirësuar efektivitetin e sistemit kombëtar të inovacionit me qëllim arritjen e nivelit të kërkimit të nevojshëm për të mbështetur arsim cilësor uni­versitar dhe për t’iu përgjigjur nevojave të sektorit prodhues (dmth. mbështetje sistematike në aktiv­itetet e inovacionit dhe transferimit të teknolog­jisë). Sektorët prioritarë u zgjodhën nga një listë më e gjerë e prioriteteve të identifikuara në strat­egjinë kombëtare të zhvillimit (energjia, turizmi, bujqësia, agro­përpunimi, TI, gjeo­shkencat etj).

Fondet publike që shpesh përputheshin nga fondet e donatorëve kanë qenë dhe do të mbeten burimi kryesor i financimit të R&I në Shqipëri. Fondet evropiane e formojnë kërkimin në atë masë sa që projektet e orientuara nga donatorët vështirë se mund të gjejnë ndonjë konvergjencë me indus­trinë. Disa përmirësime në këtë drejtim mund të

1 Raporti i Komisionit të Ekspertëve mbi Reformën e Sistemit të Shkencës, Shqipëri 2013

shihen në pjesëmarrjen në Platformën e Speciali­zimit të Zgjuar të BE ku prioritetet kanë dalë nga realiteti shqiptar

▶ Bujqësia, Ushqimi dhe Bio­teknologjia ­ Bu­jqësia, Pyjet dhe Peshkimi;

▶ Shëndeti ­ Aktivitetet e shëndetit të njeriut dhe të punës sociale;

▶ TIK ­ Teknologjitë e informacionit dhe komu­nikimit (TIK);

▶ Materialet ­ Prodhimi dhe industria; ▶ Shkencat Sociale & Albanologjia ­ Shërbimet;

Hulumtimi dhe zhvillimi shkencor; ▶ Water & Energy – Energy production & dis­

tribution; Power generation/renewable sources. Kjo ka qenë gjithashtu shumë e rëndësishme

me projektet ndërkufitare IPA që reduktojnë ele­mentet e tyre tematike në shkëmbimin e përvo­jave, promovimin e bashkëpunimit dhe kërkimin bazë që lehtësisht mund të zbatohet nga aktorët e ndryshëm. Programi ndërkufitar IPA 2016 ­2017 tregoi disa përmirësime duke shënuar çështjet e mbrojtjes së mjedisit dhe zhvillimit të biznesit përmes inovacionit. Ka një trend premtues tani në partneritetin me universitetet dhe institucionet kërkimore të theksuara nga Sekretariatet Evropi­ane të vendeve të Ballkanit Perëndimor.

NASRI ka krijuar një fond për projektet që mbështesin zhvillimin e NVM­ve dhe ripërtëritjen e pajisjeve teknologjike të përdorura nga NVM­të që do të zhvillohen më tej në bashkëpunim me fon­det për bizneset krijuese2 dhe projektet COSME.

2 Plani i Veprimit për Biznes - MEDTTE 2014

Konkluzione & rekomandime

1 Sektori i R&I, që ndodhet qoftë në institucio­net arsimore ose në agjencitë e dedikuara për

shkencë dhe hulumtim ka marrë tradicionalisht vëmendje të kufizuar nga Qeveria e Shqipërisë. Përpjekjet aktuale të QSH janë përqendruar në kr­ijimin e kuadrit ligjor dhe institucional për inkura­jimin e inovacionit në sektorët kyç (duke filluar me TIK), importimin, modifikimin dhe përhap­jen e teknologjive të reja në ndërmarrje dhe rri­tjen e kapacitetit të organizatave mbështetëse të bi­znesit për të ndihmuar aktivitetet e inovacionit në ndërmarrje.

» Përmirësimi i kapitalit fizik dhe promovimi i inovacionit janë elemente të rëndësishme për rri­tjen e produktivitetit dhe konkurrencës. Me disa projekte të mëdha të investimeve të huaja direkte në sektorin e energjisë, duke përfshirë ndërtimin e hidrocentraleve të mëdha, fermave fotovoltaike energjetike dhe sektorit shqiptar të tubacionit Trans­Adriatik, ka të ngjarë të implementohen in­vestimet në infrastrukturën S&T dhe përdorimin e teknologjive të reja në vitet e ardhshme.

2 Strategjia e zhvillimit të biznesit dhe investi­meve dhe plani i veprimit i miratuar në Tetor

2014, janë në përputhje me parimet e “Aktit të Bi­znesit të Vogël” të BE­së, planet kombëtare për strategjinë e Evropës Juglindore 2020 dhe treguesit e “Të Bërit Biznes” të Bankës Botërore. Legjislacio­ni në Qendrën Kombëtare të Regjistrimit dhe li­cencimi, autorizimet, lejet kanë ndryshuar për të zvogëluar barrën administrative dhe rregullatore për bizneset.

Nuk janë ndërmarrë masa konkrete në lidhje me asistencën e NVM­ve apo mikro­ndërmarrje­ve për të marrë fonde të jashtme për aktivitetet e inovacionit. Ka përpjekje sporadike nga dona­torët e projektit në bashkëpunim me NASRI për të mbështetur krijimin dhe mbijetesën e iniciativave të reja inovative në formën e inkubatorëve.

» Duke u bazuar në instrumentet e ndërmar­rjes dhe politikës industriale, Shqipëria ratifikoi në qershor të vitit 2016 një marrëveshje për të marrë pjesë në programin e konkurrencës së COSME të BE­së dhe vazhdoi të mbështeste financimin e

NVM­ve përmes një linje kreditore prej 15 milion eurosh të përfunduara me qeverinë italiane, In­stitucionin e Zhvillimit dhe Inovacionit të Ndër­marrjeve të Ballkanit Perëndimor, dhe Fondin Evropian për Evropën Juglindore. Sidoqoftë, qasja e NVM­ve në kredi dhe mungesa e stafit të kualifi­kuar mbeten një shqetësim biznesi, por mbi të gji­tha pengojnë inovacionin e këtij sektori jetik për ekonominë shqiptare. Prandaj linjat e kreditit të kombinuara me parakushte inovative për NVM­të mund të ndikojnë ndjeshëm produktivitetin e sektorit që dominon ekonominë.

» OECD ka mbështetur qeverinë shqiptare në krijimin e një mjedisi të përshtatshëm për bi­zneset e reja dhe fillimin e një bashkëpunimi trepalësh midis biznesit­akademisë­qeverisë. Ky bashkëpunim duhet të rritet më tej në mënyrë që të sigurohet përputhja e ofertës së aftësive me kërkesën e sektorit për kapacitetet njerëzore. Strategjia kombëtare e punësimit dhe aftësive u miratua në vitin 2014; Fokusi i Ministrisë së Ar­simit, Sportit dhe Rinisë në Qendrat e Aftësimit Profesional dhe Shkollat Profesionale është rritur, por stafi i tyre i mësimdhënies dhe mjediset ende nuk janë duke u përmirësuar dhe duke u pajisur me laboratorë dhe seminare që ofrojnë trajnime praktike. Megjithëse bordi këshillues i NAVETA­s bashkon përfaqësuesit e industrisë, pak biznese kanë marrëveshje formale me shkollat profesion­ale për të strehuar studentët e praktikës. Formali­zimi i marrëveshjeve të tilla për të gjitha shkollat profesionale dhe rinovimin e laboratorëve me fonde shtetërore ose fonde kornizë është i shquar në mënyrë që të arrihet objektiva e bashkëpunimit trepalësh midis biznesit­akademisë­qeverisë.

3 Legjislacioni shqiptar lejon që veprimtaritë e shërbimeve arsimore të përjashtohen nga

TVSH­ja, që nga tetori i vitit 2010 dhe Qeveria e Shqipërisë njoftoi se do të përjashtojë të gjitha universitetet private nga TVSH por ky vendim nuk zbatohet në zyrat e taksave. Kjo është përpjekja e parë specifike nga qeveria për të lehtësuar kushtet financiare për institucionet e arsimit të lartë, duke u lejuar atyre të mos paguajnë TVSH mbi pagat e profesorëve dhe studiuesve, duke funksionuar

32 33

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në KorçëStudimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

kështu si një nxitje indirekte për karrierë kërkimo­re. Shumë punë, ende duhet të bëhet për promo­vimin e R & D, edhe pse kjo u deklarua si prior­itet nga qeveria.

» Qëllimi kryesor është stimulimi i veprimtarive shkencore, sportive dhe kulturore dhe programeve të koordinuara dhe zbatuara nga institucionet pub­like (duke përfshirë aktivitetet kërkimore). Përmes këtij amendamenti, nuk ekzistojnë pengesa ligjore për institucionet publike, aktivitetet shkencore e të cilave prodhojnë të ardhura, që do të përjashto­hen nga TVSH. Ky veprim do të stimulojë qasjen ndërkombëtare në fondet e R & I nga organizatat publike kërkimore, institucionet e arsimit të lartë dhe qendrat kërkimore publike, të cilat janë objek­tivi kryesor i kësaj iniciative.

4NASRI ka luajtur një rol të rëndësishëm në shpërndarjen dhe asistimin direkt të informa­

cionit teknik. Ka një përhapje më të mirë të infor­macionit (nga NASRI ose Zyra Kombëtare e Er­asmus­it) dhe në rastet më të mira, të rrjeteve të nevojshme për aplikim për fondet e Horizon 2020 ose të tjera që janë gati të krijohen.

» Duke i dhënë NASRI­t një status të pavarur dhe duke përcaktuar objektivat e matjes së punës kërkimore dhe shkencore të instituteve akademike dhe agjencive kërkimore dhe teknologjike, do të sigurojë një koordinim kombëtar të punës shken­core me qëllim të përcaktimit të 4­5 prioriteteve të zhvillimit shkencor. Programet kornizë nga të cilat NASRI po shpërndan informacion, kërkojnë angazhimin e shumë aktorëve dhe veçanërisht ndikimin në industri apo shoqëri. NASRI mund të luajë rolin e koordinimit të pjesëmarrjes së të gjithë aktorëve në programet kuadër, të cilat janë fondet më të mira dhe më të realizueshme për fi­nancimin e kërkimit dhe të infrastrukturës.

5 Shqipëria vazhdon të vuajë nga mungesa e in­frastrukturës moderne të kërkimit dhe pajisje­

ve moderne, por janë duke u bërë përpjekje për të përmirësuar infrastrukturën, duke filluar me mbështetjen për zhvillimin e rrjeteve të komuni­kimit dhe sistemeve të TI. Projektet e mëdha janë bashkë­financuar nga BEI së bashku me institu­cione të tjera financiare ndërkombëtare, siç është Banka Botërore, e cila ka financuar gjithashtu pa­jisjen e laboratorëve të mësimdhënies për disa in­

stitucione të arsimit të mesëm dhe të lartë.

» Një angazhim i rëndësishëm financiar nga Qeveria Shqiptare është bërë në Instrumentin e Ndihmës për Para­Aderimin (IPA) dhe fon­det e dedikuara që do të hyjnë në programin IPA 2014­2020 për Programet Shumë Përfituese dhe Ndërkufitare që do të mbështesin bashkëpunimin me institucionet financiare ndërkombëtare për të mobilizuar fonde, për të ndihmuar zhvillimin e shoqërisë civile, për të mbështetur skemat e arsim­it si programet e mobilitetit të studentëve dhe për të ndihmuar përfituesit të përmbushin kërkesat për anëtarësim në BE dhe të harmonizojnë stand­ardet e tyre me BE.

» Pjesëmarrja e Shqipërisë në Platformën e Spe­cializimit të Zgjuar të BE­së dhe identifikimi i pri­oriteteve për fushat e specializimit, do të ndihmojë agjencitë e R&D dhe palët e tjera të interesit të bëhen pjesë e rrjeteve të avancuara dhe të përfito­jnë nga fondet e dedikuara. Aplikantët shqiptarë në kuadrin e Programeve Kuadër identifikojnë rrjetëzimin si rezultatin më të rëndësishëm. For­cimi i bashkëpunimit midis universiteteve dhe institucioneve kërkimore brenda vendit, në rajon dhe ndërkombëtarisht, rezultoi në konsorciume të suksesshme, veçanërisht në kuadrin e FP7 dhe Horizon2020.

» Ekziston një nevojë e dukshme për sistemin R&I të Shqipërisë për të angazhuar dhe mbështe­tur aktivitete me intensifikim të dijes dhe për t’u përqendruar në zhvillimin e produkteve të teknologjisë së lartë dhe inovative, të cilat do të rrisin potencialin e rritjes dhe qëndrueshmërinë e ekonomisë kombëtare, eventualisht nxjerrjen e vendit jashtë krizës ekonomike dhe amullisë së konkurrencës dhe performancës së ulët në biznes.

6 Të japë një shtysë për teknologjinë dhe të mundësojë industrinë të përthithë dhe të

shkallëzojë teknologjitë e maturuara në produkte dhe shërbime të reja dhe për t’i sjellë ato në treg me ndikim të lartë shoqëror, hapi tjetër mund të jetë mbështetja për kërkimin bashkëpunues ndërku­fitar në FP9. Duke u mbështetur në përpjekjet e H2020, politika e ardhshme evropiane në KET ba­zuar në të kuptuarit e zinxhirëve të vlerave indus­triale, ekosistemet R, D& I dhe shpërndarësit e in­ovacionit, duhet të jetë një element i fuqishëm i FP9.

» Mundësimi i ekonomive kombëtare për të absorbuar, për t’u përshtatur dhe për të korrur përfitimet e plota të KET, është thelbësore për të rritur produktivitetin dhe për të nxitur rritjen dhe krijimin e vendeve të punës.

» Hartimi i një programi bashkëpunues të fortë ndërkufitar në FP9 duke u bazuar në konceptin e Qendrave për Inovacion për të promovuar një ekosistem konkurrues RD&I që forcon kapacite­tet e industrive për të absorbuar dhe përmirësuar më tej teknologjitë, duke maksimizuar ndikimin e FP9 për shoqërinë.

» Nxitja e bashkëpunimit dhe bashkë­krijimit në FP9 me një shikueshmëri të qartë në strukturën e FP9, për të ndërtuar rrjete afatgjata dhe të besu­eshme të partnerëve përmes zinxhirëve të vlerave për të përshpejtuar transferimin e teknologjisë. Fokusohuni më shumë në FP9, mbi aftësitë e kon­sorciumit për t’i kthyer teknologjitë në ndikim dhe për të nxitur zhvillimin e Qendrave të Inovacionit që synojnë marrjen e teknologjisë nga sektori pri­vat.

» Mbështetja e partneriteteve publike­pri­vate në FP9 (si qeveritë vendore, akademitë dhe SME­të), si dhe në nivel kombëtar dhe rajonal, si instrumente kyçe për të ndërtuar ekosisteme konkurruese RD&I me një vizion afatgjatë, duke mundësuar besimin mes partnerëve. Partneritetet e tilla luajnë një rol vendimtar në nxitjen e inves­timeve të sektorit privat, duke i lidhur ato me për­pjekjet kombëtare dhe rajonale, si dhe duke ndi­hmuar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme për t’u angazhuar në zinxhirët e furnizimit ndërkombëtar dhe të BE­së.

» Brenda qendrave të inovacionit, siguroni qëndrueshmërinë afatgjate të Infrastrukturës Teknologjike të menaxhuar nga qendrat kompe­tente me një qasje strategjike të bazuar në nevojat e industrisë. Universitetet janë qendrat e ekselencës për realizimin e kësaj detyre që mund të përgatiten për të ardhmen me një qasje strategjike të bazuar në nevojat e industrisë.

▶ Komisioni Evropian, Drejtoria e Përgjithshme e Kërkimit 2008, Drejtoria A ­ Çështjet ndërin­stitucionale dhe ligjore ­ Programi Kuadër Vlerësimi dhe monitorimi i programeve, Raportimi i Menaxhimit dhe Cilësia e të Dhënave, Bruksel

▶ Komisioni Europian. 2009. Raporti i Progresit për Shqipërinë 2009. Shoqërimi i Komunikimit nga Komisioni në Parlamentin Evropian dhe në Strategjinë e Zgjerimit të Këshillit

▶ Sfidat 2009­2010. ▶ Komisioni Europian. 2010. Iniciativa e Europës 2020 “Bashkimi i Inovacionit”. Bruksel: Këshilli i

Bashkimit Evropian. ▶ Komisioni Europian. 2011. Innovation Union Scoreboard 2010 The Innovation Union’s Perfor­

mance Scoreboard for Research and Innovation. Pro Inno Europe. ▶ Komisioni Europian. 2012. RAPORTET E VENDEVE ERAWATCH 2013: Shqipëria. Raporti Vje­

tor i Vendit (2013). ▶ Raporti i Progresit të BE­së Shqipëri, 16 tetor 2013: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_doc­

uments/2013/package/al_rapport_2013.pdf ▶ OECD. 2010. The OECD Innovation Strategy: Getting a Head Start on Tomorrow, OECD Publish­

ing. ▶ doi: 10.1787/9789264083479­en ▶ OECD. 2011a. Public Sector Research Funding, Innovation Policy Platform, OECD, Paris. ▶ OECD. 2011b. Chapter 3: Changing Patterns of Governance in Higher Education. Education

Policy ▶ Analysis. OECD, Paris. Available at: http://www.oecd.org/education/skills­beyond­

school/35747684.pdf ▶ OECD. 2012a. International Migration Outlook 2012, OECD Publishing. doi: 10.1787/migr_out­

Aneksi A. Bibliografia

34

Studimi i Fizibilitetit për Krijimin e Qendrës së Inovacionit në Korçë

look­2012 ▶ OECD. 2012b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2012, OECD Publishing. ▶ doi: 10.1787/sti_outlook­2012­en ▶ Pro Inno Europe/ Inno Policy Trendchart. 2011. Mini Country Report/Albania. ▶ Project IPA. 2007. Standard Summary Project Fiche – IPA centralised programmes; Project

4: Supporting SMEs to become more competitive in the EU Market by providing high quality services in modern management, innovation and technology transfer.

▶ Available at: ▶ http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/ipa/ipa_2007_albania_project_4_support_to_

smes ▶ Action plan for Business, 2014, Ministry of Economic Development, Tourism, Trade and Entre­

preneurship, Albania ▶ Dall, E., 2008, “Science and Technology Country Report Albania, FP6” ▶ Seker, M. 2012. An Evaluation of Innovation Activities in West Balkans. Background Paper for

Western Balkans Regional R&D Strategy for Innovation Technical Assistance Project. ▶ NIEHOFF, Report on ERA­NETs, their calls and the experiences from the first calls under Hori­

zon 2020, October 2014 ▶ Preci, Z., Narazani. J., 2014, ERAWATCH Country Reports 2013: Albania ▶ SCIMAGO Research Group. 2012. The State of Scientific Performance in the Western Balkan

Countries. Background Paper for Western Balkans Regional R&D Strategy for Innovation Tech­nical Assistance.

▶ UNDP. 2011. UNDP to further its support towards the Albanian National Digital Agenda. May 13, 2011.

▶ UNESCO Data base on Science and Technology ▶ http://www.uis.unesco.org/ScienceTechnology/Pages/default.aspx ▶ United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization. Science Report 2010 – The

Current ▶ State of Science around the World. World Bank, World Development Indicators. http://data.

worldbank.org/data­catalog/world­development­ indicators ▶ Vienna Memorandum on the Western Balkan countries in future European RTD activities. Vi­

enna Workshop “Future Perspectives of International Research and Technology Co­operation” ▶ World Bank. 2011. World Development Report. World Bank, Knowledge Assessment Method­

ology ▶ (KAM). Available at: http://www.worldbank.org/kam ▶ World Economic Forum. 2010. Albania Country Profile. Available at: http://www3.wefo­

rum.org/docs/GCR2011­12/CountryProfiles/Albania.pdf ▶ Experts Commission’s report on the Science System Reform, Albania 2013 ▶ Websites ▶ http://ec.europa.eu/enlargement/potential­candidates/albania/financial_en.htm ▶ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ ▶ http://open.data.al/sq/lajme/lajm/lang/sq/id/974/Bilanci­Tregtar­­1993­2013 ▶ http://www.e­albania.al/web/Our_Mission_National_Agency_for_Information_Society_55_2.

php ▶ http://www.e­albania.al/web/Our_Mission_National_Agency_for_Information_Society_55_2.

php ▶ http://www.enterprisesurveys.org/. ▶ http://www.iipa.com/rbc/2012/2012SPEC301ALBANIA.PDF ▶ http://www.proinno­europe.eu/inno­policy­trendchart/repository/country­specific­trends ▶ http://www.uis.unesco.org/FactSheets/Pages/ScienceTech.aspx