Embed Size (px)
Citation preview
hulumtime mbipotencialin e inovacionit
në rajonin e Korçës
THE EUROPEAN UNION’S CROSS BORDER COOPERATION PROGRAMME
2
Projekti: Innovation Eco-System in the CBC area
Faqosja dhe dizenjimi: Ardi Kule (www.ardikule.com)Tiranë, 2018
Ky projekt financohet nga Bashkimi Evropian në kuadër të Programit Ndërkufitar IPA II të Republikës së Maqedonisë dhe Republika e Sh-qipërisë në kuadër të Instrumentit të Ndihmës së Para-Aderimit për vitet 2014 dhe 2020.
Shtetet Anëtare të Bashkimit Evropian kanë vendosur të lidhin së bashku njohuritë, burimet dhe fatet e tyre. Së bashku, ata kanë ndërtuar një zonë të stabilitetit, demokracisë dhe zhvillimit të qëndrueshëm, duke ruajtur diversitetin kulturor, tolerancën dhe liritë individuale. Bashkimi Evro-pian është i angazhuar të ndajë arritjet dhe vlerat e tij me vendet dhe popujt përtej kufijve të saj.
Komisioni Evropian është organi ekzekutiv i BE-së.
Ky projekt zbatohet nga:EuroPartners Development Agjencia Kombëtare E Kerkimit Shkencor dhe Inovacionit Fondi për Inovacionin dhe Zhvillimin e TeknologjisëQendra Kombëtare për Zhvillimin e Inovacionit dhe Sipërmarrjes
Ky botim është prodhuar me mbështetjen fi-nanciare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e EuroPartners Devel-opment dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.
3
Contents
Hyrje ........................................................................................................................................................... 4
Metodologjia kërkimore ........................................................................................................................ 4
Përkufizimi dhe matja e inovacionit .................................................................................................... 5Përkufizime të inovacionit ..................................................................................................................................5Metodologji për matjen e inovacionit ...........................................................................................................6
Përmbledhje e shkurtër e inovacionit në Shqipëri ........................................................................... 8Agjencia për Kërkim, Teknologji dhe Inovacion (AKTI) ............................................................................8Raportet ndërkombëtare mbi inovacionin në Shqipëri ..........................................................................8Të dhëna kombëtare shtesë mbi treguesit e inovacionit ........................................................................8Indikatorët kryesorë .............................................................................................................................................9
Inovacioni në rajonin e Korçës ............................................................................................................ 11Palët e interesit që lehtësojnë inovacionin në të gjithë sektorët në rajonin e Korçës ............... 11Bashkia e Korçës .................................................................................................................................................. 11Universiteti i Korçës “Fan Noli” ....................................................................................................................... 11Korça AZHR ........................................................................................................................................................... 12Agjencia për Zhvillim Rajonal 3 (Korçë, Elbasan, Berat) ........................................................................ 13Nehemia Gateway (N.G.) Universiteti i Po gradecit ................................................................................. 14
Organizatat që ndihmojnë inovacionin në sektorë specifik ......................................................... 14Qendra e Transferimit të Teknologjisë Bujqësore (QTTB) e Korçës ................................................... 14Agrinet .................................................................................................................................................................... 15Organizimi i Menaxhimit të Destinacionit OMD ..................................................................................... 15Sektori privat në rajonin e Korçës ................................................................................................................ 16
Studime të rasteve të inovacioneve në sektorët ekonomikë ........................................................ 17Inovacioni në TIK ................................................................................................................................................. 17
Inkubatori i Korçës AZHR dhe Bashkia e Korçës ............................................................................... 17Zgjidhjet e TIK që çojnë në inovacion në nivel ndërmarrjeje ............................................................. 17Inovacioni në Agro-Biznes............................................................................................................................... 18
Inovacioni në Bimët Mjekësore dhe Aromatike (BMA): Kompania Çibuku ............................ 18Inovacioni në Turizëm ....................................................................................................................................... 19
Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit (FSHAZH) ................................................................. 19
Konkluzione dhe rekomandime ......................................................................................................... 20
Shtojca 1: Treguesit e Tabelës së Vrojtimit të Inovacionit Evropian 2017 ................................... 22
Referencat ............................................................................................................................................... 23
4
Ky raport ofron një pasqyrë mbi kapacitetet e inovacionit të ekosistemit dhe potencialin
në rajonin e Korçës duke përdorur metoda kërki-more cilësore. Pas përmbledhjes ekzekutive dhe përshkrimit të metodologjisë kërkimore, seksioni tre i raportit ofron një përkufizim të inovacionit dhe metodologjive kryesore ndërkombëtare për matjen e inovacionit.
Seksioni katër parashtron një analizë historike të inovacionit në tërësi në Shqipëri sipas matjeve të raporteve të njohura ndërkom-bëtare të Tabelës Krahasuese të Inovacionit të BE (Bashkimit Evropian), Indeksit Global të Inovacionit (Universiteti Cornell, INSEAD dhe Organizata Botërore e Pronësisë Intelektuale) dhe Raportit të Konkurrencës Globale (Forumi Botëror i Ekonomisë).
Në seksionin pesë, raporti analizon ekosis-temin e inovacionit në rajonin e Korçës duke identifikuar aktorët kryesorë që lehtësojnë inovacionin në të gjithë sektorët dhe organizatat që lehtësojnë inovacionin në sektorë të veçantë. Ai gjithashtu ofron një pasqyrë të zhvillimit të sektorit privat duke përfshirë madhësinë dhe llojet e ndërmarrjeve, sektorët ekonomikë dhe pronësinë e huaj.
Në seksionin gjashtë, raporti analizon stu-dimet e rasteve të përzgjedhura të inovacionit të identifikuar gjatë hulumtimeve nga sektorët ekonomikë të agrobiznesit, TIK-ut dhe turizmit dhe mikpritjes. Raporti përfundon me gjetjet se risitë që po ndodhin në rajonin e Korçës janë kryesisht të lidhura me përmirësimin e menax-himit dhe organizimit në nivel biznesi. Burimet e inovacionit janë donatorë dhe blerës të huaj.
Raporti rekomandon që investimet e ardh-shme të drejtohen nga kapacitetet e Universitetit të Korçës Fan Noli. Këto investime mund të rrisin fondet e disponueshme për hulumtime të apli-kuara, të rrisin numrin e kërkuesve, të ofrojnë mundësi të reja për studentët e departamentit të TIK-ut, si shpërndarja e rrjeteve të inovacionit, këshilla për fillimin e punës, hapësirën e punës për të rritur shkathtësitë e tyre dhe t’u mundësojë atyre të bëhen agjentë të ndryshimit pas pu-nësimit në ndërmarrjet private.
Për këtë studim kam përdorur metoda parësore dhe dytësore të hulumtimit. Metoda fillestare
kryesore e kërkimit ishte intervista ballë për ballë. Një pyetësor gjysmë i strukturuar është hartuar dhe përdorur gjatë intervistave. Mostra për hu-lumtimin fillestar përfshinte aktorë të ndryshëm si Universiteti i Korçës Fan Noli, Agjencia Rajon-ale e Zhvillimit të Korçës (AZHR), Organizatën e Menaxhimit të Destinacionit (DMO), Agrinet dhe firmat kryesore nga sektorët që janë të njo-hur në Korçë, gjegjësisht agrobiznesit, turizmin , veshje dhe këpucë, artizanat etj.
Studimi gjithashtu përdori burime dytësore për novacionin në Shqipëri për të dhënë një sfond të parë të gjendjes së inovacionit në Shqipëri. Kjo do të përfshijë dokumente nga Forumi Ekonomik Botëror siç janë Raporti i Konkurrueshmërisë Globale, Raporti i Indeksit të Inovacionit Botëror 2017, faqet e internetit të palëve të interesuara me qendër në Korçë, raporti për “Praktikat më të mira, politikat dhe raporti i strategjive për ndërtimin e një ekosistemi bi-znesi në Shqipëri” plotësuar nga Europartners Development, faqet e internetit të aktorëve të ndryshëm, dhe dokumente të tjera relevante.
Hulumtimi fillestar ndihmoi në vlerësimin e statusit aktual të inovacionit në rajonin e Korçës, identifikimin e aktorëve që ndihmojnë inova-cionin, si dhe identifikimin e kapaciteteve të këtyre aktorëve për përshtatjen dhe shpërndar-jen e inovacionit në sektorin publik dhe privat. Informacioni i mbledhur është cilësor. Bazuar në analizën e përmbajtjes së pyetësorëve, shkrova raportin e studimit me rekomandime se si të forcohen aktorët vendorë në rajonin e Korçës të cilët mund të mbështesin shpërndarjen dhe për-shtatjen e inovacionit midis kompanive private, në mënyrë që rajoni të jetë më konkurrues dhe i orientuar drejt tregjeve të eksportit.
Hyrje Metodologjia kërkimore
5
Përkufizime të inovacionitKa shumë përkufizime të inovacionit që për-doren sot në botë. Përkufizimi i dhënë në fjalorin e biznesit është si më poshtë:
“Procesi i përkthimit të një ideje ose shpikjeje në një të mirë ose shërbim që krijon vlerë ose për të cilën konsumatorët do të paguajnë. Që të quhet një inovacion, një ide duhet të përsëritet me një kosto ekonomike dhe duhet të plotësojë një nevojë speci-fike. Inovacioni përfshin aplikimin e qëllimshëm të informacionit, imagjinatës dhe iniciativës në nxjerrjen e vlerave më të mëdha ose të ndryshme nga burimet dhe përfshin të gjitha proceset me të cilat gjenerohen idetë e reja dhe shndërrohen në produkte të dobishme. Në biznes, risi shpesh rezulton kur idetë aplikohen nga kompania në mënyrë që të plotësojnë më tej nevojat dhe pritjet e klientëve.” 1
Në fjalorët standardë gjejmë një përkufizim më themelor të inovacionit:
“1: prezantimi i diçkaje të re; dhe 2: një ide, metodë ose pajisje e re.” 2
Tek Wikipedia gjejmë këtë përkufizim:
“Sidoqoftë, inovacioni shpesh shihet edhe si aplikim i zgjidhjeve më të mira që plotësojnë kërkesat e reja, nevojat e pa artikuluara ose nevo-jat ekzistuese të tregut. Një inovacion i tillë zhvil-lohet nëpërmjet ofrimit të produkteve, proceseve, shërbimeve, teknologjive ose modeleve të biznesit më efektive që janë vënë në dispozicion të tregjeve, qeverive dhe shoqërisë. Termi “inovacion” mund të përkufizohet si diçka origjinale dhe më efektive dhe, si pasojë, e re, që “përçan” në treg apo shoqëri. Inovacioni është i lidhur, por s’është i njëjtë me shpikjen, sepse risia është më e përshtatshme për të përfshirë zbatimin praktik të një shpikje (p.sh. aftësi të reja / të përmirësuara) për të pasur një ndikim kuptimplotë në treg ose shoqëri dhe jo të gjitha risitë kërkojnë një shpikje. Inovacioni shpesh
1 Lexo më shumë: http://www.businessdictionary.com/definition/innovation.html2 Fjalori Webster: https://www.merriam-webster.com/dictionary/innovation
manifestohet nëpërmjet procesit inxhinierik, kur problemi që zgjidhet është i një natyre teknike ose shkencore.” 3
Kur një pajisje e re shpesh përshkruhet si një inovacion në ekonomi, shkencë menaxhimi dhe fusha të tjera të praktikës dhe analizës inovacioni përgjithësisht konsiderohet të jetë rezultat i një procesi që bashkon idetë e ndryshme të reja në mënyrë të tillë që ato të kenë ndikimin e tyre në shoqëri. Në ekonominë industriale, inovacionet krijohen dhe zbulohen në mënyrë empirike nga ofruesit e shërbimeve për të përmbushur kërkesën në rritje të konsumatorëve.
Përkufizimi i manualit të Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OBZHE) thotë:
“Inovacioni është: prodhimi ose adoptimi, asi-milimi dhe shfrytëzimi i një risie me vlerë të shtuar në sferat ekonomike dhe sociale; ripërtëritjen dhe zgjerimin e produkteve, shërbimeve dhe tregjeve; zhvillimi i metodave të reja të prodhimit; dhe krijimin e sistemeve të reja të menaxhimit. Është një proces dhe një rezultat.” 4
Në kontekstin organizativ, inovacioni mund të lidhet me ndryshime pozitive në efikasitet, produktivitet, cilësi, konkurrencë dhe pjesëmar-rje në treg. Megjithatë, gjetjet e fundit të kërkimit nxjerrin në pah rolin plotësues të kulturës organ-izative në lejimin e organizatave për përkthimin e aktivitetit inovativ në përmirësime të prekshme të performancës. Organizatat gjithashtu mund të përmirësojnë fitimet dhe performancën duke u ofruar grupeve të punës mundësi dhe burime për të sjellë risi, përveç detyrave kryesore të punës së punonjësve.
Peter Drucker shkruan:
“Inovacioni është funksioni specifik i sipër-marrjes, qoftë në një biznes ekzistues, në një institucion publik shërbimi, ose në një sipërmarrje të re të filluar nga një individ i vetëm në kuzhinë
3 Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page4 Edison, H., Ali, N.B., & Torkar, R. (2014), Towards innovation measurement in the software industry. Journal of Systems and Software 86 (5), 1390–407.
Përkufizimi dhe matja e inovacionit
6
familjare. Është mjeti me të cilin sipërmarrësi ose krijon burime të reja për prodhimin e pasurisë ose jep burime ekzistuese me potencial të shtuar për krijimin e saj.” 1
Ekzistojnë disa burime të inovacionit. Sipas Peter F. Drucker, burimet e përgjithshme të inovacioneve janë ndryshimet në strukturën e industrisë, në strukturën e tregut, në demografinë lokale dhe globale, në perceptimin, humorin dhe domethënien njerëzore, në sasinë e njohurive shkencore tashmë të disponueshme, etj. 2
Në modelin më të thjeshtë linear të inovacionit, burimi i njohur tradicionalisht është inovacioni prodhues. Këtu një agjent (person ose biznes) përtërin në mënyrë që të shesë risi. Specifikisht, matja e R & D është kontributi i përdorur zakonisht për inovacionin, veçanërisht në sektorin e biznesit, i quajtur Shpenzimet e Biznesit për R & D (BERD) që u rrit gjatë viteve në shpenzimet e rënies dhe zhvillimit në rënie të investuar nga sektori publik.3
Një burim tjetër i inovacionit, i cili tashmë është duke u bërë i njohur gjerësisht, është ino-vacioni i përdoruesve të fundit. Këtu një agjent (person ose kompani) zhvillon një inovacion për përdorimin e tyre (personal ose në shtëpi), sepse produktet ekzistuese nuk i plotësojnë nevojat e tyre.4
Inxhinieri i robotikës Joseph F. Engelberger pohon se risitë kërkojnë vetëm tre gjëra:
1. Një nevojë të njohur, 2. Njerëz kompetentë me teknologji relevante, 3. Mbështetja financiare.5
Pra, proceset e inovacionit zakonisht përfshi-jnë: identifikimin e nevojave të konsumatorëve, tendencat makro dhe mëso, zhvillimin e kompe-tencave dhe gjetjen e mbështetjes financiare.
Bazuar në këto përkufizime, gjatë hulumtim-
1 “Disiplina e Inovacionit”, Rishikimi I Biznesit të Harwardit. Gusht 2002. 2 “The Discipline of Innovation”, Harvard Business Review. August 2002.3 “The Achilles heel of a strong private knowledge sector: evidence from Israel”, The Journal of Innovation Impact. 7 (1): 80–99. 4 Von Hippel, Eric (1988). The Sources of Innovation. Oxford University Press. 5 Engelberger, J. F. (1982). “Robotics in practice: Future capabilities”. Electronic Servicing & Technology magazine.
it në terren ne do të përpiqemi të identifikojmë llojet e inovacionit që gjejmë në rajonin e Korçës, nga lloji i shpikjes në futjen e metodave ose ideve të reja në nivel ndërmarrjeje që përmirësojnë menaxhimin dhe efikasitetin.
Metodologji për matjen e inovacionitInovacioni në ekonomitë e vendeve të botës matet nga organizata të ndryshme duke përdorur metodologji të ndryshme. BE ka raportin vjetor të Vrojtimit Evropian të Inovacionit, i cili analizoi inovacionin në ekonomitë e BE-së, duke përfshirë edhe tetë vendet jo anëtare të BE-së, Islanda, Izraeli, Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë, Norvegjia, Serbia, Zvicra, Turqia dhe Ukraina. Kohët e fundit, BE-ja ka nisur Vrojtimin Rajonal të Inovacionit (VRI). VRI është një shtrirje ra-jonale e Vrojtimit Evropian të Inovacionit, duke vlerësuar performancën e inovacionit të rajoneve evropiane në një numër të kufizuar treguesish. VRI 2017 mbulon 220 rajone në 22 vende të BE, Norvegji, Serbi dhe Zvicër. Përveç kësaj, Qiproja, Estonia, Letonia, Lituania, Luksemburgu dhe Malta janë përfshirë në nivel shteti.
Fletënotimi Evropian i inovacionit është një sistem për matjen e inovacionit në vendet e BE-së të përbërë nga katër lloje kryesore të treguesve dhe dhjetë dimensioneve të inovacionit, duke kapur gjithsej 27 tregues të ndryshëm. Një listë e tyre është dhënë në Figurën 1:
Një listë e plotë e treguesve të përdorimit të Fletënotimit Evropian të Inovacionit është dhënë në Aneksin XX. Për të kuptuar më mirë se si kjo metodologji kap risi në nivel ndërmarrjeje, ne paraqesim në tabelën 1 më poshtë përkufizimet e përdorura.
Figura 1. sistemi i matjes eis 2017
Kushtet e strukturës
Burimet njerëzore
Sisteme tërheqëse kërkimi
Mjedisi miqësor ndaj inovacionit
Financimi dhe mbështetja
Investimet e �rmave
Inovatorët
Rrjetëzimi
Asetet intelektuale
Impakti në punësim
Impakti në shitje
Ivestimet
Aktivitetet e inovacionit
Impakti
7
Tabela 1. Treguesit e Vlerësimit të Inovacionit të BE-së që matin inovacionin në nivel ndërmarrjeje
Treguesi në nivelin e NVM-ve Përkufizimi në tabelën e rezultateve të BE për inovacionin
Inovacionet e produkte-ve/proceseve të NVM-ve
Inovacioni teknologjik, i matur nga prezantimi i produkteve të reja (mallra dhe shërbime) dhe proceseve është përbërësi kryesor i inovacionit në aktivitetet prodhuese. Aksionet e inovatorëve teknologjikë duhet të reflektojnë një nivel me të lartë të aktiv-iteteve inovative.
Inovacione marketingu/organizative të NVM-ve
Shumë firma, veçanërisht në sektorët e shërbimeve, përtërijnë përmes formave të tjera jo-teknologjike të inovacionit. Shembuj të këtyre janë risitë e marketingut dhe ato organizative. Ky tregues kap shtrirjen në të cilën NVM-të përtërihen përmes inovacionit jo-teknologjik.
NVM që krijojnë inova-cion me burimet e tyre
Ky tregues mat shkallën në të cilën NVM-të, që kanë prezantuar ndonjë produkt të ri ose të përmirësuar dukshëm, apo proceset e prodhimit, kanë krijuar inovacion me burimet e tyre. Treguesi është i kufizuar në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, sepse pothuajse të gjitha firmat e mëdha përtërijnë dhe për shkak se vendet me një strukturë industriale të ngarkuar ndaj firmave më të mëdha kanë tendencën t’ia dalin më mirë.
Burimi: Tabela e rezultateve i Inovacionit të BE-së 2017
Tabela 2. Grupet e Tregueseve të analizuara nga metodologjitë e Tabelës së Rezultateve të Inovacionit Evropian dhe të Indeksit të Inovacionit Global
Tabela e rezultateve të Inovacionit të BE-së 2017 Indeksi i Inovacionit Global
1 Burime njerëzore Institucione
2 Sisteme tërheqëse të hulumtimit Kapitali njerëzor & hulumtimi
3 Mjedis miqësor ndaj inovacionit Infrastruktura
4 Financë dhe mbështetje Sofistikim i tregut
5 Investimet e firmave Sofistikim i biznesit
6 Inovatorët Njohuri & rezultate të teknologjisë
7 Lidhjet Rezultate kreative
8 Asetet intelektuale
9 Ndikimet e punësimit
10 Ndikimet e shitjeveBurimi: Tabela e Rezultateve të Inovacionit Evropian dhe Indeksi i Inovacionit Global
8
Një raport tjetër i gjerë që analizon inova-cionin e ekonomive botërore është raporti vjetor i Indeksit të Inovacionit Global botuar nga Universiteti Cornell, INSEAD dhe Organizata Botërore e Pronësisë Intelektuale. Ky raport ofron metrika të detajuara në lidhje me performancën e inovacionit të 127 vendeve dhe ekonomive në mbarë botën. Përdor 81 tregues, të cilët eksploro-jnë një vizion të gjerë të inovacionit, duke përf-
Përmbledhje e shkurtër e inovacionit në Shqipëri
shirë mjedisin politik, arsimin, infrastrukturën dhe sofistikimin e biznesit. Një listë e plotë e treguesve të përdorur në këtë metodologji jepet në aneksin 1. Një krahasim i dy metodologjive është dhënë në tabelën 2.
Forumi Ekonomik Botëror përpilon çdo vit Raportin e Konkurrueshmërisë Globale për të gjitha vendet përfshirë Shqipërinë, e cila përfshin 12 shtylla, njëra prej të cilave është inovacioni.
Agjencia për Kërkim, Teknologji dhe Inovacion (AKTI)Institucionet kryesore publike përgjegjëse për nxitjen e inovacionit në Shqipëri janë Agjencia për Kërkim, Teknologji dhe Inovacion (AKTI), e cila është një institucion publik ligjor nën kompetencat e Kryeministrit. Misioni kryesor i AKTI është vlerësimi, financimi, monitorimi dhe menaxhimi i programeve dhe projekteve në fushat e shkencës, teknologjisë dhe inovacionit në Shqipëri. AKTI synon të financojë projekte në fushën e Biznesit të Vogël dhe të Mesëm si dhe transferimin, modernizimin dhe rinovimin e teknologjive të tyre. Vizioni i AKTI-t është të rrisë shkencën dhe teknologjinë, në përputhje me prioritetet kombëtare, duke zhvilluar bashkëpunimin me institucionet dhe subjektin në fushën e kërkimit dhe zhvillimit. AKTI kon-tribuon në krijimin e infrastrukturës dhe instru-menteve, të cilat zbatojnë politikat e përmendura duke luajtur një rol udhëheqës në krijimin e një kulture të shkencës dhe teknologjisë. AKTI është themeluar me Vendimin e Këshillit të Ministrave dhe ka filluar veprimtarinë e saj në Mars 2010.
Agjencia zbaton një numër programesh duke përfshirë:
1. Programet kombëtare të Kërkimit dhe Zhvillimit
2. Programi i Infrastrukturës së Kërkimit3. Programi i Qendrave të Ekselencës4. Programi për Transferimin e Teknologjisë
dhe Inovacionin5. Programi për Hulumtuesit e Rinj
Raportet ndërkombëtare mbi inovacionin në ShqipëriDy raportet kryesore ndërkombëtare mbi inova-cionin janë “Tabela e Rezultateve të Inovacionit Evropian” dhe Indeksi i Inovacionit Global. Tabela e Rezultateve të Inovacionit Evropian nuk përfshin të dhëna për Shqipërinë. Raporti vjetor i Indeksit të Inovacionit Global gjithashtu analizon ekonominë e Shqipërisë dhe rendit Shqipërinë në vendin e 93-të nga 127 ekonomi. Analiza është bërë për vendin në tërësi dhe nuk ka të dhëna për rajon.
Duke analizuar të dhënat e Indeksit të Inova-cionit Global, mund të themi se Shqipëria shkon mirë me mjedisin e përgjithshëm politik, in-frastrukturën e TIK-ut dhe sofistikimin e tregut. Ajo renditet më e ulëta njohuritë dhe rezultatet e teknologjisë, rezultatet kreative, sofistikimin e biznesit dhe kapitalin njerëzor e kërkimin. Duke parë gjithashtu të dhënat e Raportit të Konkur-rueshmërisë Globale, Shqipëria renditet më e ulët në cilësinë e institucioneve kërkimore dhe disponueshmërinë e shkencëtarëve dhe inxhini-erëve. Pra, të dhënat nga dy raportet tregojnë për përfundime të ngjashme se disponueshmëria e kapitalit njerëzor dhe rezultateve të tyre mbetet e ulët.
Në Raportin e Konkurrueshmërisë Globale 2017, siç mund të shihet edhe nga tabela 3 më poshtë, renditet në vendin e 87-të nga 137 ekonomitë e analizuara.
9
Tabela 3. Të dhënat e indeksit të inovacionit Global për Shqipërinë, 2017
Indikatorët kryesorë Pikët* Pozic.
Popullsia 2.9 milionë Kapitalizimi i tregut , % e PBB - -PBB 12.1 mld $USD Marrëv. me kap. të përbashkët/mld PPP$ GDP - -PBB për njeri 11300.8 $USD Tregtia, konkurrenca & niveli në treg 54.6 95
Grupi i të ardhurve të larta dhe të mesme Tarifat e aplikuara, mjetet e peshuara në % 1.1 15
Rajoni Evropë Intensiteti i konkurrencës lokale 58.3 107Pikët* Pozic. Niveli i tregut vendas, mld PPP$ 34.2 105
Indeksi i Inovacionit Global (prej 127) 28.9 93 Sofistikimi i biznesit 25.3 102Rezultati i Inovacionit – Nën-tregues 15.7 15 Punëtorë intelektualë 23.3 103Hyrjet në Inovacion – Nën-tregues 42 70 Punësimi me bazë intelektuale në % 16 85Raporti i Rendimentit të Inovacionit 0.4 122 Firma që ofrojnë trajnime prof, % firmave 23.8 66Indeksi i Inovacionit Global 2016 (prej 128) 28.9 92 Rendimenti GERD nga bizneset, % e PBB - -Institucionet 63.3 62 GERD financuar nga biznesi, % 3.3 81Mjedisi politik 57.7 50 Femrat e punësuara me grada të avac, % e totalit 9.2 65Stabiliteti politik dhe siguria 72,5 45 Rrjetëzimi në inovacion 20.8 101Efektiviteti i qeverisjes 42.9 69 Bashkëpunimi në kërkim shkencor industri/univ. 33.9 96Mjedisi rregullator 56,3 80 Gjendja e zhvillimit të grupeve 32.9 110Cilësia rregullatore 47.2 65 GERD financuar nga jashtë në % 7.4 54Shteti i së drejtës 28.9 82 Marrëv. strategjike dypalëshe/mld PPP$ GDP - -Kostot e pushimeve të shpeshta, pagat javore 20.8 87 Grup patentash në 2+ zyra/mld PPP$ GDP 0 90Mjedisi i biznesit 75.9 43 Përthithja e dijeve 31.8 69Lehtësia e fillimit të biznesit 91.7 39 Pagesat e pron. intelek. në % të tregut tot. 0.6 54Zgjedhja e paaftësive të paguara 65 40 Imp. Hi-Tech pa ri-importet në % të tregut total 4.3 114Lehtësia e pagesave të taksave 71 73 Imp. e shërbimeve të ITK në % të tregut në total 1.5 42Kapitali njerëzor & kërkimi shkencor 23,5 91 Hyrja e drejtpërdrejtë e IDH, % PBB 9.1 13Arsimi 39 92 Talentet në kërkim, % tek sipërmarrjet e biznesit - -Shpenzimet në arsim, % e PBB 3,5 91 Njohuri & produkte teknologjike 11.4 118Shpenzimet e qeverisë/nxënës, % PPB/njeri 5,9 104 Krijimi i dijeve 20 120Pritshmëritë e viteve në shkollë 15.5 35 Patenta sipas origjinës/mld PPP$ GDP 0.4 78Vlerësimi sipas PISA në lexim, mat. dhe shkencë 415,2 57 Aplikimi i patentave PCT/mld PPP$ GDP 0.1 72Raport mësues-nxënës në arsimin e mesëm 13.5 52 Modelet e përdorimit për origjinë/mld PPP$ GDP 0 60Arsimi në universitet 30.2 81 Artikuj teknik & shkencor/mld PPP$ GDP 5.2 98Rregjistrimi në universitet, % e GDP 58,1 44 Dokumente të citueshme me indeks H 1.8 120Diplomimi në shkenca dhe inxhinieri % 16,8 73 Impakti i dijeve 12.5 114Lëvizshmëria brenda universitetit në % 1.7 74 Ritmi i rritjes së PPP$ GDP/punëtor, % 2.7 106Kërkimi shkencor e zhvillimi teknologjik R&D 1,3 101 Biznese të reja/mijë njerëz 1.1 65Kërkimi shkencor 157,3 80 Shpenzime për programe kompjuterike, % PBB 0.1 86Shpenzimet bruto në R&D, % e PBB 0.2 95 ISO 9001 certifikata cilësie/mld PPP$ GDP 8.5 40Kompanitë globale në R&D, shpenzimet mesatare, top 3 US million - 43 Fabrika të teknologjisë së larte-mesme, % 0.1 88
Pozic. i univ. për QS, pikëzimi mesatar ne top 3 0 75 Shpërndarja e dijeve 19.6 83Infrastruktura 46.4 66 Njohja e pron. intelektuale, % e tregut në total 0. 69
Informacioni dhe Teknologjia e Komunikimit (ITK) 52.7 74 Eksportet e Hi-Tech pa ri-eksportet, % e tregut në total të tregtisë së përgjithshme 0.4 91
Aksesi në ITK 47.3 87 Eksportet e shërbimeve ITK , % e tregut në total 2.8 37Përdorimi i ITK 38.8 71 Produkti neto në IDH, % PBB 0.5 66Shërbimet online të ofruara nga shteti 59.4 67 Produkte të krijimtarisë 20 100Prania online 64.6 54 Asete të padukshme 27.6 114Infrastruktura e përgjithshme 34,2 77 Marka sipas origjinës/mld PPP$ GDP 26.5 77Fuqia prodhuese elektrike Kwh/individ 1634,6 73 Dizenjo industriale sipas origjinës/mld PPP$ GDP 0.4 82Rendimenti në logjistikë 16,2 110 Krijimi i modeleve të biznesit dhe IK 49.6 102Trajnimi bruto për person 28.8 24 Krijimi i modelit të organizatave & ITK 32.6 118Qëndrueshmëria ekologjike 52,5 38 Shërbimet dhe mallrat e krijimtarisë 5.7 104PBB/njësi përdorimi të energjisë 12.5 25 Eksp. e shërbimeve të krijimtarisë dhe kulturës 0 65Rendimenti mjedisor 74.4 57 Filma me veçori kombëtare/mijë njerëz 3.3 54ISO14001 Certifikata mjedisore/mld, % e PBB 3.2 31 Tregu i mediave dhe sipërmarrjeve globale - -Sofistikimi i tregut 51.7 41 Fabrika të publikimit dhe printimit, % - -Kreditë 28.2 82 Eksporte e mallrave krijuese, % e tregut në total 0.1 88Lehtësimi i marrjes së kredive 65 40 Krijimtaria online 19.2 65Kreditë vendase kundrejt sektorit privat, % PBB 35.5 90 Domaine top-level (TLDs)/mijë njerëz. 7.3 45Kredi bruto në mikrofinancë, % e PBB 0,5 35 Prefiksi i shtetit TLDs/mijë njerëz 1.3 74Investimet 71.7 4 Editime në Wikipedia 5.1 60Lehtësia e mbrojt. së investitorëve në minorancë 71.7 19 Hedhje të videove në YouTube/popullsi. - -
* 1-100 Burimi: Raporti i Indeksit të Inovacionit Global
10
Burimi: Raporti i Konkurrueshmërisë Globale 2017, WEF
Burimi: Raporti Vjetor i DPPM-së 2017
Figura 2. renditja e inovacionit të shqipërisë në raportin e Konkurrueshmërisë Globale 2017
Figura 3. aplikime për patenta kombëtare në Dppm
Të dhëna kombëtare shtesë mbi treguesit e inovacionitPërveç të dhënave nga raportet ndërkombëtare, është e mundur që të merren disa të dhëna të mëtejshme mbi treguesit e inovacionit nga bu rimet kombëtare. Të dhënat janë në nivel shtetëror dhe nuk mund të ndahen sipas rajonit.
Drejtoria e Përgjithshme e Patentave dhe Markave (DPPM) është një institucion publik nëpërmjet të cilit shteti shqiptar i jep të drejta patentave për shpikje dhe modele të përdorimit, topografinë e produkteve gjysmë përcjellëse, markave tregtare dhe markave të shërbimit, di-zenjimeve industriale dhe treguesve gjeografikë, duke njohur tek bartësit e tyre të drejtat e pro-nësisë mbi ato objekte nëpërmjet regjistrimit. DPPM ka për mision forcimin e mbrojtjes së pronës industriale në territorin shqiptar nëpërmjet njohjes, regjistrimit dhe promovimit të këtyre të drejtave me qëllim të garantimit të një niveli mbrojtjeje të njëjtë me atë të vendeve të Bashkimit Evropian.
Gjatë vitit 2016, DPPM-ja pranoi 745 apli-kime për patenta krahasuar me 539 aplikime të bëra në vitin 2015, domethënë, kemi një rritje prej 26.7% të numrit të aplikimeve për patentë. Nga këto aplikime, dy vijnë nga Traktati i Bashkëpu-nimit të Patentave, 23 janë kërkesa kombëtare me shtetas shqiptarë si aplikantë dhe 720 aplikime patentash janë patenta të lëshuara nga EPO që kërkon mbrojtje në Shqipëri. Siç mund të shihet dhe nga grafiku më poshtë, numri i aplikimeve për patentë është në rritje, megjithëse mbetet i ulët. Të dhënat janë në nivel kombëtar dhe nuk është e mundur të arrihen në nivel rajonal.
Megjithatë, është e mundur që të merrni të dhëna të nivelit rajonal për depërtimin në inter-net nëpërmjet linjave fikse. Siç mund të shihet më poshtë, kjo shifër për Korçën është 8%, ndërsa për Tiranën, 17%. Korça është në vendin e 4-t pas Tiranës, Durrësit dhe Vlorës. Pra, depërtimi i internetit në Korçë është në nivel të lartë sipas standardeve lokale.
11
Burimi: Raporti AKSHI 2017
Figura 4. norma e penetrimit për popullsi sipas qarqeve 2016 për pajtimtarë me akses broadband nga rrjete fikse në % për popullsi
Inovacioni në rajonin e Korçës
Palët e interesit që lehtësojnë inovacionin në të gjithë sektorët në rajonin e KorçësPara se të analizojmë inovacionin, është e rëndësishme të kemi një pasqyrë të ekosistemit në rajonin e Korçës dhe të identifikojmë palët e interesuara që lehtësojnë inovacionin duke përf-shirë institucionet publike, firmat, universitetet, OJQ-të, ofruesit e shërbimeve të biznesit etj.
Palët e treta të interesuara janë Bashkia e Korçës, Universiteti i Korçës Fan Noli, Korça AZHR, Agjencia për Zhvillim Rajonal 3, ATTC Korça.
Bashkia e KorçësBashkia e Korçës është institucioni kryesor
publik që përveç dhënies së funksioneve pub-like ka përfshirë inovacionin në axhendën e vet dhe aktivitetet praktike. Bashkia ka qenë aktive në lehtësimin e futjes së inovacionit në sektorët kryesorë të ekonomisë lokale si turizmi, ushqimi dhe jeta shoqërore. Komuna ka qenë një reklam-uese aktive e Korçës si një destinacion turistik në tregjet e brendshme dhe të jashtme. Bashkia është fokusuar në ringjalljen e traditave lokale dhe lidhjen e tyre me atraksionet natyrore të qytetit. Dy kryetarët e fundit të Bashkisë kanë punuar ngushtë me sektorin privat në promovimin e
qytetit dhe kanë përdorur aftësitë e sipërmarrësve lokalë për të zhvilluar atraksione dhe gjëra për të bërë për turistët në qytet. Të tilla janë panairi i qeramikës, dita e festimeve të byrekëve, festivali i birrës, java e kulturës, panairi i fundvitit, kar-navalet e Korçës, suveniret e qytetit, fundjavat e muzikës live, etj. Bashkia është udhëhequr nga dy kryetarët e ndërmarrjeve të fundit, njëra prej të cilave u promovua nga zëvendës kryeministri Shqipërisë.
Bashkia ka marrë pjesë në projekte të ndry-shme IPA dhe projekte të tjera ndërkombëtare në bashkëpunim me sektorin privat. Një shembull është projekti “Ndërtimi i komuniteteve më të forta përmes inkubacionit të biznesit” financuar nga IADSA ku bashkia ka bashkëpunuar me AZHR Korçë për zbatimin e saj që çoi në krijimin e një inkubatori për fillimin e biznesit.
Universiteti i Korçës “Fan Noli”Përveç programeve të rregullta mësimore, Universiteti ka filluar të angazhohet dhe t’i japë përparësi kërkimit shkencor. Për këtë qëllim, ka ndarë një fond të kufizuar prej 1 milion lekë nga të ardhurat e veta. Ajo ka hapur thirrje për propozime kërkimore të kufizuara për ligjëruesit e Universitetit. Është ngritur një grup pune për
12
vlerësimin e propozimeve teknike dhe një grup tjetër për vlerësimin e propozimeve financiare.
Thirrja e parë është bërë dhe grupet që po punojnë janë duke vlerësuar propozimet. Një propozim tashmë i pranuar është nga një grup profesorësh dhe studentësh të departamentit të biokimisë. Ai fokusohet në përdorimin e një larmie të lëngut të mollës si produkt farmaceutik kundër sëmundjeve.
Zëvendës-rektori tha se bashkëpunimi me sektorin privat mund të realizohet në tri mënyra: 1) nëpërmjet prezencës së pronarëve të bizneseve në Bordin Këshillëdhënës të Universitetit, i cili mblidhet periodikisht; 2) nëpërmjet praktikave, dhe 3) përmes zhvillimit të diplomave post-se-kondare, të cilat diplomojnë teknikë për aftësitë në kërkesë nga sektori privat.
Zëvendës-Rektori përmendi që aktet nënligjore për zbatimin e ligjit të ri për arsimin nuk janë zhvilluar. Si rezultat, qeveria qendrore nuk ka aktivizuar fondin e saj të kërkimit për universitetet. Universiteti i Korçës është shumë aktiv në aplikimin për fondet IPA dhe ka fituar disa projekte në vitet e fundit duke u fokusuar në platformat dixhitale.
Universiteti ka një departament të Teknolog-jisë Informative, me rreth 250 studentë që ndjekin 3 vitet e para të programit Bachelor.
Universiteti ka vendosur bashkëpunim me Qendrën e Transferimit të Teknologjisë Bujqësore (QTTB). Bazuar në këtë marrëveshje, profesorët e Fakultetit të Bujqësisë i japin ndihmë stafit të QTTB për teknologjitë e reja të prodhimit.
Universiteti ka laboratorë të kohëve të
fundit për biokimi, fizikë, ushqim dhe informatikë. Një mënyrë që universiteti dhe sektori privat mund të rrisin bashkëpunimin është duke kërkuar që kompanitë private ligjore të bëjnë teste të produkteve të tyre në laboratorët e Universitetit.
Korça AZHRAgjencia e Zhvillimit Rajonal (S.M.E.) e Korçës është një fond jo fitimprurës. Fondacioni AZHR i Korçës është themeluar në prill 1998 me qëllim të
mbështetjes së zhvillimit rajonal të Korçës dhe Shqipërisë. Misioni është zhvillimi i Rajonit të Korçës dhe më gjerë duke mbështetur NVM-të, përmirësimin e shërbimeve të qeverisjes vendore për komunitetin dhe zhvillimin e shoqërisë civile.
AZHR Korçë ka bashkëpunuar me do-natorët, qeverinë lokale dhe institucionet e qeverisë qendrore për zbatimin e projekteve për të përmbushur misionin e saj për zhvillimin e qëndrueshëm të rajonit. Mbështetja e sektorit privat përmes shërbimeve të konsulencës ka kri-juar kushtet për sipërmarrësit për të përmirësuar biznesin e tyre. Nëpërmjet survejimeve dhe stu-dimeve të fizibilitetit, fondacioni AZHR i Korçës ka krijuar kushtet për institucionet qeveritare dhe sipërmarrësit vendorë për të marrë vendimet e duhura për zhvillimin e bizneseve private dhe shërbimeve qeveritare. Fondacioni AZHR i Korçës ka qenë shumë aktiv në bashkëpunimin ndërkufitar të financuar nga projektet IPA.
Ekspertiza kryesore e AZHR Korçë përfshin: ▶ Përgatitjen e planeve të biznesit dhe studi-
meve të fizibilitetit për sektorin privat dhe publik. ▶ Zhvillimin e sondazheve dhe strategjitë e
marketingut. ▶ Mbështetjen e zhvillimit të burimeve njerë-
zore për sektorin privat dhe atë publik. ▶ Zhvillimin dhe zbatimin e partneriteteve
publike-private. ▶ Inkurajimi i bashkëpunimit ndërkufitar.
Përmes zbatimit të projekteve të financuara nga donatorët dhe ofrimit të shërbimeve të saj të biznesit, AZHR Korçë është bërë lehtësuese e inovacionit për bizneset private që kanë të bëjnë me menaxhimin duke përfshirë efikasitetin, cilësinë e veprimeve, organizimin.
Intervistë me Z. Ardian Cerrava, Drejtor i departamentit të kërkimit shkencor dhe projekteve pranë Universitetit të Korçës “Fan Noli”
13
Agjencia për Zhvillim Rajonal 3 (Korçë, Elbasan, Berat)Agjencitë për Zhvillim Rajonal vendosen pa ra-lelisht me fazën e zbatimit të Reformës Admin-istrative Territoriale për organizimin e qeverisjes vendore si domosdoshmëri për rajonalizimin, riorganizimin dhe riorientimin e investimeve dhe prioriteteve në një koncept më të gjerë ter-ritorial, për ndikimin e duhur dhe më të madh në programet zhvillimore në ekonomi, duke krijuar një kohezion funksional me politikat strategjike kombëtare.
AZHR 3 është organizuar dhe vepron në përputhje me vendimin e Këshillit të Ministrave
nr. 961, datë 12.02.2015 “Për themelimin, organi-zimin dhe funksionimin e agjencisë kombëtare për zhvillim rajonal, agjencitë e zhvillimit rajonal dhe agjencinë e zhvillimit ekonomik rajonal”, si një organ publik nën përgjegjësinë e Këshillit të Ministrave.
Misioni i AZHR-së 3 është të projektojë, koordinojë, ndihmojë, menaxhojë dhe promovo-jë Rajonin 3. Misioni i AZHR 3 është promovimi i politikave dhe potencialeve të investimeve të përbashkëta dhe të integruara për zhvillimin e rajonit, duke inkurajuar një model të bashkëpun-imit të gjerë, duke krijuar partneritete publiko-
Tabela 4. Prioritetet Strategjike dhe Objektivat e AZHR 3
Treguesit Objektivat
Qëndrueshmëria
Turizmi dhe industritë e ngjashme
Agrobiznesi dhe agro-përpunimi
Aktivitetet prodhuese dhe përpunimi
Tregu rajonal i punës, aftësitë dhe punësimi
Rritja
Zhvillimi rajonal rural dhe urban
Gjelbërimi i qyteteve, rajonit dhe komunitetit
Ndërtesat dhe rendimentin i energjisë
Sistemi i integruar rajonal i menaxhimit të mbeturinave
Lidhshmëria
Sistemi rrugëve dhe transportit rajonal
Rrugët turistike dhe abjektet e akomodimit
Zgjidhje të TIK dhe IoT (interneti i gjërave)Rrjeti i qendrave të informacionit dhe sistemeve
Inovacioni
Rajoni SMART Ekonomia dixhitaleShërbimet dhe sistemet dixhitaleInovacion i hapur
Kreativiteti
Ekosistemi i ekonomisë kreativeIndustritë kreative kulturoreTrashëgimia artistike dhe kulturoreRruga kulturore
Burimi: Dokumenti Strategjik ‘Për një Zhvillim të Integruar, Inovativ dhe të Qëndrueshëm të Rajonit 3, 2017 - 2020
14
private të interesit të përbashkët të zhvillimit, zhvillimin e rrjetit ndër-rajonal, zvogëlimin e hendekut midis zonave më shumë dhe më pak të zhvilluara dhe zbatimin e projekteve publike dhe private
Puna e AZHR 3 do të fokusohet në katër boshte kryesore:
▶ Investimet e infrastrukturës dhe programet mbështetëse për forcimin e potencialeve turis-tike, historike, kulturore dhe natyrore dhe pro-movimin e vlerave autentike të rajonit.
▶ Potenciali i Ekonomisë Bujqësore forcohet me anë të programeve të mbështetjes dhe inves-timeve në infrastrukturë në sektorët me prioritet dhe duke treguar interes të veçantë në brandimin dhe komercializimin e produkteve rajonalë ven-das.
▶ Zhvillimi i Profesioneve Inovative dhe Shër-bimeve dhe inkurajimi i profesioneve dhe zanat-eve tipike të zonës.
▶ Qytetet si një koncept inovativ në moderni-zimin e qyteteve më të mëdha të rajonit të kri-juara dhe mbështetura.
Strategjia Rajonale synon të përmbushë nevojat e rajonit, të nxisë zhvillimin e Rajonit 3 (Korçë, Elbasan, Berat) dhe të kërkojë të krijojë sinergji dhe koordinim midis politikave ekzis-tuese dhe iniciativave që zhvillohen në Rajonin 3 përmes përparësive të mëposhtme.
Ndërsa AZHR-ja publike është një agjenci e re dhe ndikimi i saj mbetet për t’u parë, është e rëndësishme që një agjenci rajonale e qeverisë të ketë vendosur inovacionin dhe kreativitetin si një përparësi strategjike.
Nehemia Gateway (N.G.) Universiteti i Po gradecitQë nga viti 2012, në Pogradec, rrethi i dytë më i populluar e qarkut të Korçës, nisi Universitetin N.G, një institucion privat me angazhim lokal dhe kombëtar dhe mision për të ofruar arsimimin më të lartë për studentët tanë, në mënyrë që ata të mund të bëhen profesionistë të suksesshëm në fushat e tyre të zgjedhura dhe njerëz me ndikime pozitive në komunitetet e tyre. Diplomat univer-sitare janë akredituar në nivel ndërkombëtar: në Gjermani, në SHBA dhe në Shqipëri.
Universiteti ofron dy diploma kryesore: një diplomë Bachelor të Arteve në “Ekonomi dhe Biznese” dhe një Diplomë Master në Shkencë në “Lidership dhe Vlerësim në Arsim” duke u foku-suar në edukimin e mëtejshëm të mësuesve dhe zgjerimin e aftësive të tyre në fusha të ndryshme.
Universiteti është i orientuar drejt edukimit profesional ndryshe nga institucioni akademik dhe kërkues. Pritet të luajë një rol në ofrimin e mundësive të të rinjve për të bërë një karrierë në rajon dhe kështu të stimulojë risitë në drejtim të proceseve të reja të menaxhimit dhe organizimit.
Organizatat që ndihmojnë inovacionin në sektorë specifik
Qendra e Transferimit të Teknologjisë Bujqësore (QTTB) e KorçësKorça është një nga rajonet më të njohura në Shqipëri për zhvillimin e përpunimit të ushqimit dhe bujqësisë me produktet kryesore të birrës, mishit të përpunuar dhe mollës. Disa produkte edhe eksportohen ashtu si birra dhe molla. Korça është një nga rajonet e para në Shqipëri ku u prezantuan teknologjitë e reja si dyqanet e ftohta në dhe që ndihmuan në sezonalitetin e mollëve, gjë që rezultoi me zëvendësimin e importit.
Ekzistojnë disa organizata publike dhe private që lehtësojnë futjen e teknologjive të reja,
praktikave dhe ideve më të mira në sektorin e bujqësisë. Ato kryesore janë Qendra Publike e Transferimit të Teknologjisë Bujqësore, Fonda-cioni Agrinet, Agrinas etj.
ATTC-të krijohen me vendim të Këshillit të Ministrave Nr. 515, datë 19.07.2006 “Për ristrukturimin e Institucioneve Shkencore dhe Kërkimore nën përgjegjësinë e Ministrisë së Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsuma-torit (MBUMK)”. Qëllimi kryesor i operacioneve ATTC përfshin:
▶ Identifikimi, testimi, përshtatja dhe futja e metodave dhe inputeve të reja për vendin në praktikat bujqësore;
15
▶ Përgatitja e paketave teknologjike për pro-dhimet kryesore bujqësore dhe blegtorale;
▶ Hulumtime dhe testime në fermat bujqësore për problemet e ngritura nga fermerët në rajonet përkatëse;
▶ Trajnime për specialistët e bujqësisë, fer-merët, studentët dhe aktorë të tjerë të interesuar;
▶ Sigurimi i ekspertizës teknike për strukturat e shërbimit të zgjerimit dhe fermerët;
▶ Demonstrimi i teknologjive të reja për kul-tivimin e kulturave bujqësore dhe blegtorisë;
▶ Përgatitja dhe publikimi i materialeve in-formative për specialistët e bujqësisë dhe fer-merët;
▶ Mbështetja e MBUMK-së me hartimin e politikave të informacionit në fushat e bujqësisë, ushqimit, mbrojtjes së konsumatorit dhe zhvil-limit rural.
Fokusi i ATTC Korçë është në këta nënsek-torë bujqësorë:
▶ Bagëti të vogla ▶ Pemët frutore me fara si patate, elbi, etj. ▶ Prioritetet e tjera të rajonit
AgrinetAgrinet është një organizatë jofitimprurëse shqiptare e themeluar në shkurt të vitit 2005 në qarkun e Korçës. Agrinet mbështet futjen e teknologjive të reja dhe praktikave më të mira për fermerët e rajoneve të Korçës, Peshkopisë dhe Elbasanit. Agrinet aktualisht ofron shërbi-met e saj për grupet e fermerëve të angazhuar në kultivimin e frutave, mbledhjen e rrushit dhe blegtorinë. Konsulentët Agrinet ndihmojnë fer-merët për të futur teknologji të reja të prodhimit që rrisin produktivitetin dhe rrisin të ardhurat.
Agrinet gjithashtu mbështet organizimin e shoqatave të reja të fermerëve dhe i ndihmon ata në zhvillimin organizativ. Mbështet 16 shoqata të fermerëve nga këto rajone. Është dhëna një rëndësi e veçantë ashtu dhe për pjesëmarrjen e fermerëve femra në aktivitete të ndryshme.
Konsulentët e Agrinet kanë marrë pjesë në projektet e donatorëve, kanë rritur kapacitetet e tyre dhe kanë transferuar këtë njohuri për fer-merët. Prandaj, Agrinet është bërë një mjet për transmetimin e inovacionit në formën e prakti-kave më të mira ndërkombëtare për fermerët dhe pronarët e dyqaneve të ftohta.
Organizimi i Menaxhimit të Destinacionit OMDTurizmi është një nga sektorët në zhvillim me potencial më të lartë që po zhvillohet në rajonin e Korçës. Një organizatë udhëheqëse në turizëm është OMD. OMD u krijua në 2008 me mbështetjen e UNWTO, Fondacionit ST-EP dhe SNV, si një model i suksesshëm i Menax-himit të Destinacionit. Vizioni i OMD-së është krijimi dhe menaxhimi i destinacioneve ku komunitetet kontribuojnë në zhvillimin e tyre të qëndrueshëm.
Siç citohet nga faqja e tyre e internetit:
“Misioni i OMD-së është të mbështesë një gamë të gjerë të organizatave private dhe publike në nivel lokal, rajonal dhe kombëtar, të zhvillojë dhe të promovojë kapacitetet e tyre dhe të kontri-buojë në zhvillimin e qëndrueshëm në turizëm, ekonomi rurale dhe qeverisje. Aty ku është e mun-dur ne inkurajojmë kreativitetin dhe inovacionin në qasjen tonë“.
Tabela 5. Ndërmarrjet aktive në Qarkun e Korçës sipas numrit të të punësuarve në vitin 2016
Numri i të punësuarve Ndërmarrjet aktive Numri në %
1-4 13,357 95.19%
5-9 331 2.36%
10-49 277 1.97%
50+ 67 0.48%
total 14,032 100%
Burimi: Regjistri Statistikor i Bizneseve INSTAT 2016
16
OMD ka qenë partnere e shumë projekteve të donatorëve në Korçë dhe rajone të tjera të Shqipërisë që stimulojnë zhvillimin e turizmit, përfshirë UNWTO, SNV, GIZ, USAID, Fonda-cioni Soros, ALCDF, BAS etj. Projektet e zbatuara përfshinin katër shtylla kryesore: Strategjjia e Destinacionit dhe Planifikimi, Trajnimi dhe Ndërtimi i Kapaciteteve, Zgjidhjet e Market-ingut dhe E-turizmi. OMD ka përvojën dhe
Tabela 6. Ndërmarrjet aktive rajonin e Korçës sipas statusit ligjor në vitin 2016
Lloji i ndërmarrjes Numri i ndërmarrjeve % e ndërmarrjeve
Pronar i vetëm 6,765 48%
Person i ligjshëm 1,096 8%
Fermer 6,171 44%
total 14,032 100%
Burimi: Regjistri Statistikor i Bizneseve INSTAT 2016
Tabela 7. Ndërmarrjet aktive në rajonin e Korçës 2016 sipas aktivitetit
Aktiviteti Numri i nd.
Prodhuesit e mallrave 7,265
Bujqësi, Pylltari dhe Peshkim 6,242
Industri 818
Ndërtim 205
Furnizuesit e shërbimeve 6,767
Tregtia 3,384
Transporti dhe magazinimi 603
Akomodimi dhe shërbimi i ushqimit 1,421
Informacioni dhe Komu-nikimi 108
Shërbime të tjera 1,251
totali 14,032
Burimi: Regjistri Statistikor i Bizneseve INSTAT 2016
Tabela 8. Ndërmarrjet aktive me pronarët e huaj dhe
ndërmarrjet e përbashkëta në rajonin e Korçës në vitin 2015
Shteti Numri i nd.
Gjermani 13
Greqi 91
Itali 28
SHBA 7
Kosovë 9
totali 148
Burimi: Regjistri Statistikor i Bizneseve INSTAT 2016
sistemet për të ndërmarrë projekte të mëdha ose të vogla duke përdorur një qasje shumëpalëshe. Të qenit partner i organizatave ndërkombëtare ka mundësuar që OMD të bëhet një organizatë që fut njohuritë dhe praktikat më të mira për menaxhimin e turizmit tek një shumëllojshmëri klientësh duke përfshirë investitorët privatë, OJQ-të dhe organizatat e qeverive lokale në nivel lokal dhe rajonal.
Sektori privat në rajonin e Korçës Një vështrim i shpejtë i zhvillimit të sektorit privat në rajonin e Korçës tregon se shumica e firmave janë ndërmarrje mikro, të vogla dhe të mesme. Nga numri i përgjithshëm i ndërmar-rjeve aktive në rajonin e Korçës, 95% janë mikro, 4.5% janë të vogla dhe vetëm 0.5% janë të mesme dhe të mëdha.
17
Studime të rasteve të inovacioneve në sektorët ekonomikë
Inovacioni në TIK
Inkubatori i Korçës AZHR dhe Bashkia e KorçësNëpërmjet financimit të IADSA, një projekt mes Bashkisë së Korçës dhe Agjencisë Rajonale për Zhvillim nisi një inkubator biznesi gjatë nën-torit 2014 - tetor 2016. Inkubatori pret në ditët e sotme 8 fillime të aktiviteteve të ndryshme si fotografia, dizenjimi i faqeve web, kontabilitet, operator turne etj. Inkubatori siguron hapësirë të lirë tavoline dhe një vit pa taksa bashkiake. Korça RDA u mundëson asistencë start-up-esh bizneseve të reja.
Inkubatori është i bazuar në ish-Ndërmar-rjen Mekanike, e cila është rindërtuar dhe trans-formuar nga një ndërtesë e vjetër në një objekt modern ku bizneset e filluara mund të rriten. Përfshin një sallë konferencash, sallën e trajnimit dhe laboratorin kompjuterik me 15 kompjuterë.
Një tjetër projekt i AZHR është projekti në kuadër të BE-së, i quajtur “Interreg Balkan Mediterranean”, i zbatuar nga gushti 2017 deri në korrik 2019. Projekti synon të rrisë kapac-itetet e inovacionit ndërnacional të NVM-ve dhe t’i mbështesë ato për të bërë formacione të qëndrueshme të rrjetit, duke përfshirë grupet e inovacionit me NVM të tjera nga rajoni i Mes-dheut Ballkanik për të ndarë njohuritë dhe për të zhvilluar inovacione, duke sjellë së bashku partnerët e trefishtë spiralë dhe pajisjen e NVM-ve me të dhëna, mjete dhe sisteme relevante.
Zgjidhjet e TIK që çojnë në inovacion në nivel ndërmarrjejeEksperti i intervistuar gjithashtu udhëheq firmat që treguan përshtatjen e zgjidhjeve të TIK në proceset e tyre të prodhimit. Mas-Torr është një nga kompanitë shqiptare që prodhon këpucë për femra dhe fëmijë bazuar në modele të paketës së plotë dhe modele Pre, Bëj dhe Rregullo. Kompania kryen blerjen e materialeve të papër-punuara, prerjen, qepjen, montimin, paketimin dhe transportin e mbathjeve të përfunduara të grave dhe këpucëve për fëmijët për klientët e saj. Kompania punon kryesisht për një treg eksporti; megjithatë, kohët e fundit ka filluar të prodhojë për konsumatorët në tregun e brendshëm.
Mass-Torr ka prezantuar kohët e fundit një model të ri biznesi, i cili përfshin dizenjimin e koleksionit të vet, duke siguruar materialet e veta të para dhe aksesorët. Kompania punësoi agjentë shitjesh në Itali për të shitur prodhimet e saj të gatshme. Pronari i Mas-torr mësoi nga blerësit e huaj për teknologjinë e përdorur në zhvillimin e modeleve të koleksionit të vet dhe vendosi të in-vestonte në këtë teknologji. Ai aplikoi me sukses në projektin USAID Rritje Albania për një grant për të ndarë koston e investimit.
Kompania investoi në një sistem Dizajni me Ndihmën e Kompjuterit (CAD), i cili i mundë-son asaj të dizenjojë modele elektronike për koleksionin e këpucëve, të cilat përgatiten çdo vit nga stafi i saj.
Shumica e ndërmarrjeve janë pronarë të vetëm dhe fermerë, ndërsa vetëm 8% janë kom-pani me përgjegjësi të kufizuar ose aksionarë. Nëse përjashtojmë fermerët, janë 7.861 kompani nga sektorët jo bujqësorë.
tabela 5 dhe 6 tregojnë një fragmentim të lartë të sektorit privat dhe mungesë të konso-lidimit të ndërmarrjeve. Si rezultat, burimet e tyre për të investuar në inovacione, kërkime dhe zhvillim janë shumë të kufizuara.
Siç vërehet nga tabela 7, ndërmarrjet aktive në Korçë mbulojnë një shumëllojshmëri të gjerë
aktivitetesh, përfshirë prodhimin, tregtinë, shër-bimet dhe bujqësinë. Një sektor në zhvillim është mikpritja dhe turizmi, ndërsa informacioni dhe komunikimet, një sektor që lehtëson inovacionin mbetet i vogël. Numri i kompanive në sektorin e TIK në të gjithë Shqipërinë është 1,646. Nga këto 108 janë të bazuara në rajonin e Korçës, ose 6.6%.
Në lidhje me praninë e investitorëve të huaj, shumica janë nga Greqia dhe Italia. Investitorët e huaj janë një burim inovacioni ndërsa transfero-jnë teknologji dhe njohuri nga ekonomitë më të përparuara në tregun në zhvillim të Shqipërisë.
18
Duke përdorur teknologjinë CAD / CAM në modelin e saj të ri të biznesit, kompania është në gjendje të zvogëlojë kohën për zhvillimin e koleksioneve, përshpejtimin e vendimmarrjes dhe fazave të prodhimit, si dhe të arrijë reduktim të konsiderueshëm të kostos së realizimit të mod-eleve të ndryshme. Mas-Torr është në gjendje të ofrojë një koleksion më të gjerë të këpucëve me stilet për blerësit e saj, rritjen e shitjeve dhe vendeve të punës.
Rasti i kompanisë Mas-torr është një shembull i qartë i përdorimit të inovacionit për të përmirësuar proceset e prodhimit. Burimi i inovacionit është blerësi i huaj që i ka trans-feruar pronarit të kompanisë informacion mbi teknologjitë e inovacionit. Risia mundësohet nga investimi i kompanisë, por me mbështetjen e donatorëve.
Inovacioni në Agro-Biznes
Inovacioni në Bimët Mjekësore dhe Aromatike (BMA): Kompania ÇibukuMSektori i bimëve mjekësore dhe aromatike
(BMA) është një nga më të rëndësish-mit e agrobiznesit në Shqipëri. Sektori është tërësisht i orientuar nga eksporti dhe gjeneron një qarkullim prej 27-28 milion $ në vit. Një nga kufizimet kryesore të identifikuara nga analiza e zinxhirit të vlerave të fundit të sektorit të bimëve mjekësore dhe aromatike në Shqipëri, ishte korrja dhe menaxhimi pas korrjes si lidhjet më të dobëta të zinxhirit. Hulumtimi përcaktoi se në nivelin e pas korrjes humbet shumica e vlerës së shtuar, gjë që ka shkaktuar humbje të vazhdueshme të cilësisë dhe probleme të sigurisë për eksportuesit.
Rajoni i Korçës është gjithashtu furnizues i BMA-ve të egra dhe të kultivuara. Zinxhiri i vlerave të BMA-ve në Korçë përfshin korrësit e BMA-ve të egra, kultivuesit e BMA-ve, konsolidatorët dhe eksportuesit. Kompania kryesore eksportuese është Çibuku sh.p.k. me pronarin z.Gjergji ÇIBUKU, eksportues në Gjermani dhe vende të tjera. Kompania Çibuku është
gjithashtu një rast i një inovacioni në proceset e zinxhirit të furnizimit.
Z. Çibuku ka shprehur shumë shqetësime në lidhje me cilësinë e produktit dhe sidomos sigurinë e furnizuar nga fermerët, si një reagim i blerësve të tij gjermanë. Materiali i papërpunuar i hyrjes është relativisht i dobët dhe shpesh rezulton në humbje të rendimentit prej dyzet e pesëdhjetë përqind. Kjo paraqet një mundësi të humbur të madhe për përmirësim në shumë fronte - nga gjenerimi i të ardhurave më të larta në nivelin e kolektorit në zonat e varfra rurale drejt përmirësimit të cilësisë së produktit përfundimtar. Në të gjithë qarkun dhe në Korçë, tharja e BMA-ve kryhet nga fermerët, nën diellin e drejtpërdrejtë, ndërsa magazinimi i BMA-ve kryhet në kushte të pahijshme, brenda ambi-enteve të shtëpive të fermerëve, të cilat nuk mund të shmangin prishjen nga kontakti me kafshët dhe / ose njerëzit.
Çibuku ishte i interesuar të investonte në një zgjidhje për përmirësimin e procesit të tharjes. Ai hyri në kontakt me një donator që mbështeste agrobiznesin, projektin RisiAlbania të financuar nga Bashkëpunimi Zviceran për Zhvillim. RisiAl-
Ndërtesa e Inkubatorit të Biznesit në Korçë
Stafi i kompanisë Mastorr duke diskutuar mbi modelet
19
bania dhe Çibuku kanë investuar në projektimin dhe prodhimin lokal të 100 pjesëve të rafteve të dehidratimit. Raftet iu dorëzuan fermerëve, të cilët i përdorën ato për tharjen e BMA-ve pa humbur vlerën e tyre. RisiAlbania po promovon përdorimin e rafteve tharëse për kompanitë e tjera eksportuese në Shqipëri në mënyrë që të përsërisë aktivitetin dhe të arrijë përmirësime në shkallë të gjerë në zinxhirin e vlerave të BMA-ve.
Ky rast është një shembull tjetër që demon-stron se donatorët janë një burim inovacioni për sa i përket prezantimit të ideve të reja dhe financimit të tyre për zbatimin e inovacionit në praktikë.
Inovacioni në Turizëm
Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit (FSHAZH)Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit (FS-HAZH) u krijua në vitin 2009 nga Fondi Shqipta-ro-Amerikan i Ndërmarrjeve me mbështetjen dhe inkurajimin e Agjencisë së Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID) dhe Qeverisë së Shteteve të Bashkuara. FSHAZH është një korporatë jofitimprurëse e qeverisur nga një Bord i Administratorëve i cili vepron tërësisht në Shqipëri. Misioni i fondacionit është
të lehtësojë zhvillimin e një ekonomie të qën-drueshme të sektorit privat dhe të një shoqërie demokratike në Shqipëri dhe të kontribuojë në stabilitet në Evropën Juglindore. FSHAZH do të sponsorizojë programet e mëposhtme për të çuar më tej misionin e saj: arsim për zhvillim të qëndrueshëm; ndërmarrësin; zhvillimin e lider-shipit; dhe mbështetje për turizmin kulturor dhe ekoturizmin.
Fondacioni FSHAZH ka bërë shumë in-vestime të rëndësishme në të gjithë vendin. Dy investimet kryesore në rajonin e Korçës janë bërë në qytetin e Korçës dhe përfshinë krijimin e një Qarku për Përmirësimin e Turizmit dhe krijimin e një Qarku për Përmirësimin e Biznesit.
Qarqet e Përmirësimit të Turizmit (QPT-të) përpiqen të rrisin numrin e vizitorëve që kalojnë natën në një zonë të caktuar dhe janë forca lëvizëse për marketing dhe promovim të destinacionit. QPT-të menaxhohen përmes një shoqate drejtuese jo-fitimprurëse e cila punon me bizneset dhe qeverinë lokale. Këto shoqata janë mjete të fuqishme financimi që ndihmojnë hotelet, dyqanet artizanale, artizanët lokalë dhe bizneset e tjera të rrisin të ardhurat në zonat që shndërrohen në destinacione lokale.
Pas qasjes së QPT, AADF bashkëpunoi me
Raftet e tharjes që përdoren nga furnizuesit e kompanisë Çibuku
20
Qeverinë e Shqipërisë, Bashkinë e Korçës dhe komunitetin lokal të biznesit për të rijetësuar Pazarin e Korçës. Pazari i Korçës është një ansambël e ndërtesave të tregtisë, zejtarisë dhe banimit me vlera urban-arkitekturore dhe artis-tike që daton që në shekullin e 19-të. Mbledhja e ndërtesave është një dëshmi për ekzistencën e zejtarëve dhe tregtarëve të cilët në atë kohë kishin një ndikim të thellë në jetën ekonomike dhe shoqërore të vendit. Pazari është bërë një nga atraksionet kryesore turistike në Korçë dhe ka shtuar vlerë të lartë në qytet. AADF po mbështet bizneset që veprojnë në këtë zonë me shërbime këshillimore për bizneset, si dhe grante të vogla me qëllim që të përmirësojnë efikasitetin e tyre dhe të shfrytëzojnë më mirë mundësitë e reja që do të krijohen. Shoqata e bizneseve krijohet në partneritet me Bashkinë e Korçës për të Inves-timi i dytë është Qarku i Përmirësimit të Biznesit (QPB). Oferta e tenderit është një partneritet publiko-privat në të cilin krijohet një organizatë e administruar privatisht, e mbështetur publik-isht, për të përmirësuar mjedisin fizik dhe për të rritur shërbimet publike dhe investimet në një lagje urbane dhe tregtare gjeografikisht të dallueshme. Qëllimi kryesor i qarkut është të krijojë mundësi të përmirësuara ekonomike, siguri dhe klimë biznesi midis anëtarëve të QPB. QPB-të e suksesshme shkojnë përtej adresimit të riparimeve dhe mirëmbajtjes të infrastrukturës, pasi ato gjithashtu krijojnë një komunitet, rrisin
sigurinë, çojnë në rritjen e aktivitetit të biznesit dhe rrisin vlerat e pronës. QPB-të efektive mund të rigjallërojnë qendrat e qytetit dhe mund t’i bëjnë ato më tërheqëse për turistët. AADF ka ndihmuar komunitetin e biznesit dhe bashkitë përkatëse në krijimin e shoqatave të QPB-ve dhe ka ofruar grante dhe shërbime këshillimore për bizneset në zonën e QPB-së.
Zbatimi i QPB-së së Korçës në partneritet me Bashkinë e Korçës filloi në Janar 2012 përgjatë Bulevardit Shën Gjergji. Përmirësimi i infrastrukturës përfshinte rinovimin e Bulevar-dit dhe unifikimin e ndërtesës Mapo, një nga ndërtesat më të mëdha të zonës. Zona e QPB-së është bërë një pikë grumbulluese për turistët dhe qytetarët. Disa nga aktivitetet më të njohura që janë zhvilluar janë festivali i birrës, karnavalet e Korçës dhe shfaqjet muzikore.
Të dyja investimet e AADF përfshijnë el-emente të inovacionit në lidhje me menaxhimin dhe organizimin e komunitetit të biznesit privat, si dhe në nxitjen e bashkëpunimit publik-privat mes Bashkisë së Korçës dhe shoqatave lokale të biznesit. Menaxhimi i QPT-ve dhe QPB-ve nga shoqatat lokale të biznesit ka kontribuar në zhvil-limin e frymës së komunitetit të biznesit. Ndërsa bashkëpunimi ndërmjet bizneseve në Shqipëri është mjaft i kufizuar dhe pothuajse jo ekzistues, modelet e bashkëpunimit të AADF janë mjaft novatore dhe ndihmojnë për të mbushur këtë boshllëk.
Hulumtimi tregoi se në rajonin e Korçës nuk ka dëshmi të inovacionit në kuptimin
e shpikjeve, pra duke zhvilluar një patentë dhe duke bërë biznes nga ajo. Universiteti i Korçës ka ndërmarrë hapa drejt kërkimit shkencor, ka krijuar lidhje me sektorët privatë. Megjithatë, duket se nuk ka kërkesa nga sektori privat për shpikje. Shqipëria ka rezultat të ulët si një vend në përgjithësi në lidhje me shpikjet e reja. Siç është shprehur më sipër, ka vetëm 23 aplikime kombëtare për patentat e reja nga shtetasit sh-qiptarë si aplikantë.
Megjithatë, hulumtimi identifikoi raste të shumta të inovacionit që lidhen me futjen e
proceseve të reja të menaxhimit në nivel biznesi dhe politika. Kjo risi zhvillohet kryesisht në sek-torët kryesorë ekonomikë të turizmit, bujqësisë dhe TIK-ut. Këta sektorë kanë një pjesë më të madhe të ndërmarrjeve, por edhe të ofruesve të shërbimeve të biznesit. Zhvillimi i turizmit do të inkurajojë inovacionin ashtu si ndërveprimet me të huajt do të rrisin rrjedhjen e informacionit dhe njohurive në rajonin e Korçës në të gjithë sektorët e ekonomisë.
Hulumtimet kanë identifikuar se ekzistojnë dy burime kryesore të inovacionit në proceset e reja të menaxhimit: donatorët dhe blerësit e huaj. Donatorët ofrojnë ide të reja dhe fonde për t’i
Konkluzione dhe rekomandime
21
zbatuar ato në praktikë në nivel të organizatave dhe kompanive të mbështetjes së biznesit. Blerësit e huaj janë një burim informacioni jo vetëm për tregjet, por edhe për teknologjitë. Studimet tona të rasteve të Mastorr dhe Çibuku tregojnë se kompanitë e orientuara drejt tregjeve të huaja gjithashtu kanë më shumë gjasa të sjellin risi.
Hulumtimi identifikoi një ekosistem të plotë për të lehtësuar inovacionin duke përfshirë aktorët publikë, si komuna, AZHR-të publike, një universitet publik dhe një privat, ofrues të shërbimeve të biznesit, OJQ. Aktorët publikë dhe privatë janë të angazhuar gjerësisht në projekte që prezantojnë praktikat më të mira dhe ide të reja që rrisin konkurrencën e sektorëve ekono-mikë në rajonin e Korçës. Përderisa donatorët financojnë shumicën e projekteve, ka kontribut lokal nga Bashkia e Korçës dhe aktorë të tjerë. Organizata të shumta të mbështetjes së biznesit kanë rritur kapacitetet gjatë zbatimit të projekteve të financuara nga donatorët, vazhdojnë të tërhe-qin projekte të reja dhe të lehtësojnë inovacionin në nivelin e komunitetit të biznesit në të gjithë rajonin e Korçës. Të gjithë palët e interesuara publike dhe private demonstrojnë potencial të lartë dhe motivim për të hyrë në partneritete që nxisin inovacionin.
Bazuar në konkluzionet e mësipërme, do të rekomandonim që më shumë investime të syn-onin nxitjen e inovacionit në rajonin e Korçës, në kapacitetet e Universitetit të Korçës Fan Noli në tri fusha kryesore. Së pari, investimet duhet të synojnë rritjen e kapaciteteve kërkimore të stafit dhe fondeve në dispozicion për të stimuluar shpikjet dhe patentat. Financimi ekzistues për hulumtimin e aplikuar nga burimet e Universitetit është shumë i kufizuar. Përveç kësaj, investimet duhet të rrisin numrin e stafit të përfshirë në hulumtimin e aplikuar dhe t’i ofrojë atij mundësi trajnimi ndërkombëtar. Së dyti, ata duhet të syno-jnë gjithashtu të zgjerojnë mundësitë për 250 stu-dentë të departamentit të TIK-ut në mënyrë që të rrisin aftësitë dhe njohuritë e tyre gjatë ndjekjes së studimeve. Përvetësimi i aftësive të reja do t’u mundësojë atyre pasi të jenë të punësuar në sektorin privat, të bëjnë ndryshime dhe të nxisin risi në nivel ndërmarrjeje. Universiteti mund t’u sigurojë atyre një qendër inovacioni që ofron rrjetin ndërkombëtar, këshillimin për fillimin, hapësirën e punës etj. Së treti, lidhjet universitare
me sektorin privat duhet të rriten me qëllim që sektori privat të përdorë më shumë shërbime dhe burime universitare si laboratorë, kapacitete të hulumtuesit për hulumtime të aplikuara etj.
Përveç Universitetit, investimet duhet gjithashtu të synojnë të rrisin kapacitetet e mëte-jshme të ofruesve të shërbimeve të biznesit në ten-dencat e TIK, aftësitë dixhitale, të cilat do të for-cojnë një nga burimet e inovacionit, përdorimin e zgjidhjeve të TI-së për të bërë përmirësime në nivel ndërmarrjeje. Kjo do të mundësojë që sektori privat në Korçë të sjellë risi në ritëm më të lartë dhe gjithashtu që Korça të jetë pjesë e trans-formimit dixhital të së gjithë shoqërisë shqiptare.
22
Shtojca 1: Treguesit e Tabelës së Vrojtimit të Inovacionit Evropian 2017
KUSHTET SIPAS MARREVESHJES
Burimet njerëzore ▶ Të diplomuarit e rinj me doktoraturë ▶ Popullsia e moshës 25-34 vjeç me arsim të
lartë ** ▶ Mësimi gjatë gjithë jetës*
Sisteme atraktive të kërkimit ▶ Botimet e përbashkëta shkencore ndërkom-
bëtare ▶ Publikimet më të përmendura në 10% ▶ Studentët e huaj të doktoraturës **
Mjedisi miqësor për inovacionin ▶ Depërtimi me shtrirje të gjerë * ▶ Sipërmarrje e orientuar nga oportunitetet*
INVESTIMET
Financat dhe mbështetja ▶ Shpenzimet e K&ZH në sektorin publik ▶ Shpenzimet kapitale të sipërmarrjeve ▶ Investime të qëndrueshme ▶ Shpenzimet e K&ZH në sektorin e biznesit ▶ Shpenzimet e inovacionit jo ne K&ZH ▶ Ndërmarrjet që ofrojnë trajnime për të
zhvilluar ose përmirësuar aftësitë e TIK-ut për personelin e tyre *
AKTIVITETET E INOVACIONIT
Inovatorët ▶ NVM me inovacion në produkte ose pro-
cese ▶ NVM-të me marketing ose inovacione
organizative ▶ NVM-të që inovojnë me burimet e tyre
Lidhjet ▶ NVM-të inovative që bashkëpunojnë me të
tjerët ▶ Bashkë-publikime publiko-private ▶ Bashkëfinancimi privat i shpenzimeve pub-
like të K&ZH *
Asetet intelektuale ▶ Aplikimet për patentë PCT ▶ Aplikacionet e markës tregtare ** ▶ Dizenjimi i aplikacioneve
NDIKIMET
Ndikimet e punësimit ▶ Punësimi në aktivitetet intensive të dijes ▶ Ndërmarrjet në rritje të shpejtë të punësimit
të sektorëve të inovacionit **Ndikimet e shitjeve
▶ Eksportet e produkteve të teknologjisë së lartë dhe të mesme
▶ Eksportet e shërbimeve intensive në dije* ▶ Shitjet e risive të reja për tregun dhe ato të
reja-për-firmë
* Indikatori i përfshirë rishtaz në sistemin e matjes EIS 2017** Treguesi i rishikuar për sistemin e matjes EIS 2017
23
▶ Fjalori i biznesit: http://www.businessdictionary.com/definition/innovation.html
▶ “The Achilles heel of a strong private knowledge sector: evidence from Israel”, The Journal of Innova-tion Impact. 7 (1): 80–99.
▶ “The Discipline of Innovation”, Harvard Business Review. August 2002.
▶ Edison, H., Ali, N.B., & Torkar, R. (2014), Towards innovation measurement in the software industry. Journal of Systems and Software 86 (5), 1390–407.
▶ Engelberger, J. F. (1982). “Robotics in practice: Future capabilities”. Electronic Servicing & Technol-ogy magazine.
▶ European Innovation Scoreboard, 2017 ▶ General Directorate of Patents and Marks of
Albania, Annual report 2017
Referencat
▶ The Global Innovation Index 2017: Innovation Feeding the World, Cornell University, INSEAD, and the World Intellectual Property Organization, 2017
▶ Global Competitiveness Report 2017, World Economic Forum (WEF)
▶ INSTAT Statistical Business Register 2016 ▶ Strategic Document ‘For An Integrated, Innova-
tive And Sustainable Development of Region 3, 2017 - 2020
▶ Von Hippel, Eric (1988). The Sources of Innova-tion. Oxford University Press.
▶ Fjalori Webster: https://www.merriam-webster.com/dictionary/innovation
▶ Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page
Lista e të intervistuarve
Emri Instituti Pozicioni
1 Dr. Erinda Papa Universiteti i Korçës “Fan Noli” Zv. Rektore për shkencën dhe projektet
2 Ardian Cerrava Universiteti i Korçës “Fan Noli” Drejtor i departamentit të kërkimit shkencor dhe projekteve
3 Genci Gellci Kompania Mastorr Pronari/Menaxheri
4 Aurel Grabocka Agjencia e Zhvillimit Rajonal të Korçës Drejtor
5 Tomi Pikuli Fondacioni Agrinet Drejtor
6 Gjergji Çibuku Kompania Çibuku Pronar
7 Ilir Hasa DMO Konsulent Turizmi
8 Sabah Sena Risi Albania Menaxher i Sektorit të Agro-Biznesit
9 Sofjola Kotelli Bashkia e Korçës Ish Drejtor i Zhvillimit Ekono-mik, Marketingut dhe Turizmit
10 Mimoza Shuli Kompania Hotel Perla Pronar
11 Vangjush Kosti Kompania Ndërkombëtare NPV Pronar
