“MALZEME, DOKU VE RENK”,Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”*
*
Uur Duyan
Özet Bu çalma, Ankara’nn ünlü Su Perisi Heykellerinin zaman içerisindeki yolculuunu ve kent kültürün- deki konumlarn incelemeyi amaçlamaktadr. Çalmada ilk olarak, heykellerin ksa bir tarihçesi çkarla- rak, Cumhuriyet’in ilanyla birlikte bakent olan Ankara’da geçirdikleri seksen be yllk zaman dilimi incelendi; ikinci olarak, heykellerin Ankara’nn kimliksel, toplumsal ve mekânsal dokusundaki konumla- rna deinildi. Son olarak, bu heykellerin, Ankara kentinin belleinden silinmesinin nedenleri üzerinde duruldu.
Anahtar kelimeler: Ankara, Cumhuriyet Modernlemesi, Bellek, Su Perisi Heykeli, mekân ve kimlik
Abstract In this study, Ankara's famous Nereid Statues journey in time and aims to examine the positions of city culture. In the first study, statues subtracting a brief history of, with the proclamation of the Republic, which is the capital, Ankara spend eighty-five-year period were examined; secondly, the statues of Anka- ra, of Identity, social and spatial tissue locations were mentioned. Finally, these statues, the city of Anka- ra focused on the reasons for deleting memory.
Keywords: Ankara, Modernization of the Republic, Memory, Nereid Statue, space and identity
* Görüme taleplerimi kabul eden Sayn Akn Atauz’a deerli anlatmlar ve fikir açc önerileri için; arivini bu çalma için bana açan Sayn Turan Tanyer’e deerli anlatmlar ve katklarn- dan dolay teekkürü bir borç bilirim.
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 131
Ankara’nn ünlü “Su Perileri” ya da “Havuzlu Fskiyeleri” ile ilgili yaz- dm ilk yazya, “Bir Ankara Masal: ‘Su Perileri’” baln uygun gör- mütüm (Duyan, 2009c: 24). Perilerin ya da baka bir deyile havuzlu fskiyelerinin tarihini inceledikçe, Bakent’in kültürel ve toplumsal belle- inde kendine bir türlü yer edinmeyen bu imgelerin, bir masala balar- ken söylenen o efsunlu sözlerle özdeletiini düündüm: “bir varm, bir yokmu”. Çünkü ehrin bütün büyük meydanlarn gezinen ve en sonunda yok olmaya mahkûm edilen bu heykellerin varl ve yokluu, bakentin ve bakentlinin hafzasndan silinmi gibiydi. Yine o yazda, “onlar, bakentin kader ortaklar” demitim. Kaderlerinin ortakl yal- nz sürgüne gönderilen bir insan gibi oradan oraya savrulmalar deildi. Kültür Bakanl’nn koruma listesine de alnmayan bu heykellerin kade- ri, Ankara Büyükehir Belediyesi’nin insafna terk edilmiti. O yaznn üzerinden iki yl geçmesine karn heykellerin tarihçesine dair merakm bir türlü dinmedi, üzerlerindeki gizem perdesi tam olarak aralanmadan dineceini de pek sanmyorum. “Bakentin kayp heykelleri” derken kastettiim, heykellerin baz dönemlerde kaybedilmesi ya da bir depoya veya bir bahçeye kaldrlmas deil yalnz, Anakara’nn bakentlik tarihi kadar eski bir maziye sahip olan bu eserlerin toplumsal bellekten silinip atlmas ve unutturulmas. Heykeller, hep bir köede zamann onlar yok etmesini bekleyip durdular ve maalesef bazlar halen bekliyor da. te tam da bu nedenle bu satrlarn yazar, heykellerin genel bir tarihçesini çkartma çabasndadr.
Ankara’ya 20’li ve 30’lu yllarda Avrupa’dan bir dizi heykel ve ha- vuzlu fskiye getirildi. Osmanl’nn heykel ve resim gibi sanatlarla aras- nn pekiyi olmamas, Bat’nn modern yüzünün bir göstergesi olarak kabul edilen bu sanatlarn, Cumhuriyet Türkiye’sini mparatorluk Os- manls’ndan ayran bir öe olarak sunulmasn salad. Yalnz bu du- rumun da gerçeklii tartmaya açktr. Zira Ankara’da Yahudilerin, Rumlarn ve Ermenilerin evlerinin bahçelerinde gerek dini inançlarnn gerei olarak, gerekse de dekorasyon maksadyla bulunan heykeli ha- vuzlarn ya da fskiyelerin varl bilinmektedir (Cantek, 2003). Anka-
Uur Duyan
132 4 (Eylül 2011) 130-146
ra’nn bakent olmasyla birlikte Su Perisi Heykelleri ya da Havuzlu Fs- kiyeler, baka bir elence alkanlnda da taycs vazifesini gördüler, o zamanlar Avrupa’da çok yaygn olan “havuz ba” kutlamalarnn. Heykeller, Ankara’ya yalnz Batl bir bakent görünümüne kazandr- makla kalmayp, ayn zamanda Bat yaantsnn kültürel kodlarn da alayacaktlar.
Cumhuriyet Aforizmalar: Heykeller, Periler, Masallar
Cumhuriyet’in ilanndan ksa bir süre önce bakent ilan edilen Ankara, yeni rejime giden yoldaki son hamlelerden biriydi. Her modernleme sürecinde olduu gibi, Cumhuriyet modernlemesi de “yersiz-yurtsuz” bir ‘göçebe’lii temsil ediyordu. Osmanl’nn kültürel ve manevi coraf- yasndan kaçarcasna bir uzaklama, eskinin izlerini tamayan yeni bir eve duyulan özlemin adyd Ankara. Osmanl’nn mirasnn uzanda yeni bir bakent kurmay gaye edinenler, mparatorluu ve onun top- lumsal belleini unutturarak, ulus-devlet modernlemesinin kamusal kimliine örnek olacak bir mekân yaratma arzusundaydlar. Kendi de- yileriyle “yoktan var edilen bir kentti Ankara”. Milli Mücadele yllar- nn toz duman içersindeki bu ykk dökük bozkr kasabas, Anadolu’nun ve Anadolulunun “sadakat”ini temsil ediyordu. stanbul ise “ihanet”inin diyetini 1800 yldan beri, üç imparatorluktur sürdürdüü bakentliinin elinden alnmasyla ödeyecekti (Cantek, 2003: 83-87).
XIX. Asrn ikinci yarsnda, III. Napoléon adyla “imparatorluk pelerin- lerini” donan Louis Bonaparte, her haliyle bir ortaça kenti olan Paris’i d çeperlerine varncaya dein topyekûn bir yenilemeye sokmutu. Bü- yük bulvarlarn birbirleriyle kesitii, köhnemi arka sokaklarn göz alc renklerle süslendii bu modernizasyon süreci, modernitenin ehircilik alanndaki en büyük icad olarak tanmland (Berman, 2002: 151). stan- bul’un bir imparatorluklar ehri olmas, Paris benzeri bir deiime gir- mesini imkânszlatryordu. Her yerinde geçmi çalarn silinmesi ol- dukça güç izlerini tayan bu ehir, çok farkl belleklerin üst üste binme-
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 133
siyle zenginleen bir kültürel dokuya sahipti. Bu haliyle üphesiz Cum- huriyet modernlemesiyle taban tabana bir ztl da içinde barndran stanbul’un istenilen biçime girmesi çok uzun bir zamana yaylacan- dan, yeni toplumsal bellein inasn hedefleyenlerin muhayyilesindeki kent olamazd. Bu durum, Ankara’nn bakentliinin arkasnda yatan ve o zamanlar için gizli saylabilecek olan asl nedeni de vermekteydi. An- cak, bir ahi kenti olan Ankara’nn ne geni bulvarla donatlacak bir kent merkezi, ne de ihtiaml binalarla süslenecek bir meydan vard. Birinci Dünya Sava yllarnda çkan büyük yangndan sonra kentin önemlice bir bölümü kullanlamaz hale geldi. imdilerde Kale Park’nn olduu yerde, iç ve d surlar arasnda kalan Kalealt semtinin tamam, Balkpazar, Atpazar, Samanpazar ve Ulus -o zamanki adyla Karaolan- meydanna kadar uzanan geni bir bölgenin önemli bir ksm yand. Bu büyük felaketin kentin tarihinde oynad role dair oldukça ilginç bir tespitte bulanan Akn Atauz, “Kale ve Sur: Ankara Kal’as” balkl ma- kalesinde, bu yangnla Ankara’nn artk yeniden tasarlanmaya hazr hale geldiini belirtir:
Ankara’nn yarsyla üçte biri arasndaki bir nüfus, Müslümanlktan baka bir dinde ibadet etmekte ve Kale’nin nüfusunun yarsndan fazlasn An- karal Ermeniler oluturmaktadr. En zenginlerin ve en güçlülerin mahal- lesidir Ankara Kalesi ve çevresindeki mahalleler. Batllamann Anka- ra’daki ilk etkileri de orada görülmeye balar ve kent yava yava mo- dernlemeye doru adm atar. Kent dokumaclkta kaybetmitir ama, de- miryolunun gelmesiyle, yeniden toparlanmaya çabalamaktadr. Osmanl kentinin sonu, 1915’teki tehcirle gelmitir. Osmanl Ankara’s bir yangnla biter. Artk, baka bir paradigmann kenti olarak yükselmek beklemekte- dir Ankara’y (2004: 195).
Sava yllarnn ykntlar içersinde kalan Ankara Kalesi’ni, evket
Süreyya Aydemir (1965, 390), “denizlerin üstüne fkran bir kaya gibi” diyerek tanmlar. 1920’lerin Ankara’s, kaleyi tayan tepe ve bu tepenin eteklerinden aaya akp Ankara ovasnn düzlüklerinde sona eren ma- hallelerden olumaktayd. ehrin çevresini saran küçüklü büyüklü kimi
Uur Duyan
134 4 (Eylül 2011) 130-146
semtlerin varlna karn, Ankara’nn kalbi Kale ve çevresinde atmak- tayd. Cumhuriyet’i kuranlar bu eski kent merkezine alternatif yeni bir kent merkezi, yeni bir merkezin ötesinde yeni bir ehir, Yeniehir’i ina edeceklerdi1
Lörcher’in projesi, en fazla bir yl gündemde kalabildi ve nihayetinde rafa kaldrld. Ankara’nn ilk Su Perisi Heykeli’nin maceras da bu pro- jenin tarih edilmesiyle balam oldu. 1924 ylnda zamann Ankara eh- remini Asaf Bey, kuvvetle muhtemel Lörcher Plan dâhilinde Orta Avru- pa’dan alt metre uzunluunda dökme bronzdan, su perisi kzlar ve Eros figürleriyle bezenmi fskiyeli bir heykel ve heykeli tayan bir ha- vuz getirdi. Bu kany güçlendirebilecek iki kant öne sürülebilir: Birinci- si, heykel Ankara’ya getirildiinde proje uygulama aamasndayd ve
(Cantek, 2003: 67-77). Osmanl-Türk modernleme sürecinin en keskin ve en karmak dura olan Kemalist Modernleme (Ahmad, 2006: 91-93), kendinden önce gelen kültürel ve toplumsal yap ile bala- rn kopartmaya yönelik çok sert admlar atarak, yeni bir kamusal tahay- yül çerçevesinde tasvir ettii Türk Millî Kimliini Batl deerlere göre konumlandrd (Köker, 1995: 256). Kemalist elitler, Cumhuriyet’in me- kânsal ve kimliksel stratejisini de Bat medeniyetinden iktibas ederek kurgulamlar, Cumhuriyet modernlemesinin örnek mekân olarak ide- alize ettikleri bakent Ankara’y da Batl olma tahayyülüne dayandra- rak tasarlamalarna ramen hiçbir zaman istedikleri sonucu alamam- lardr (Cantek, 2003: 11). Henüz bir yln bile doldurmayan yeni rejim, çeitli toplumsal ve siyasi bunalmlar içerisinde çalkalanmaktayken, 1924 ylnda Ankara’nn ilk kentleme projesi olan, fakat olanakszlklar yü- zünden bir türlü hayata geçirilemeyen proje, Alman mimar Carl Chistopher Lörcher tarafndan hazrland. Bakent’in ilk kentleme pro- jesi olan plana göre, Ankara’nn yeni kent merkezi bugünkü Kzlay Meydan ile üç aa be yukar ayn yeri kaplamaktayd. Kentin yeni merkezine Batl bir anlaya uygun düecek biçimde büyük bir meydan kurulacak ve meydann etrafnda ihtiaml binalar yükselecekti.
1 Cumhuriyet elitleri genel olarak Anadolu’yu yeniden imar ederlerken, bütün kent merkezleri- ne” yeniehir” ya da “yenimahalle” adn vermeyi uygun görmülerdi (Cantek, 2006: 44).
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 135
taslaklar çizilmiti; ikincisi, heykelin yerletirildii yer, Lörcher’in pla- nna göre, Kurtulu Meydan’ adn tayan ve yeni kent merkezi olarak görev yapacak semte çok yaknd. Bu kany destekleyecek o döneme ait fotoraflar dahi vardr. Nitekim havuz, eski fotoraflarda incelendiinde görülecei üzere, bugünkü Kzlay Meydan’ndan yaklak üç yüz ila be yüz metre aada, Demirtepe yaknlarna yerletirildi. Feridun Büyükyldz’a göre (2008: 87), heykel, 1925 ylnda sipari ile getirilmi ve Çankaya Yolu üzerindeki Tosbaa Yataa ad verilen yerde konumlan- drlmt. Buras, Lörcher’in “Cumhuriyet Meydan” adn verdii ancak dönemin idarecileri tarafndan ad “Kurtulu Meydan” olarak deitiri- len kent merkezinin oldukça yaknndaki bir bölgeydi. Bu su perisi kzla- r ve Eros heykelleriyle bezeli havuzlu fskiye, Lörcher Projesi uygulan- madndan bozkrn ortasnda yapayalnz kalnca Ankarallar buraya zamanla “Havuz Ba” demeye baladlar. Heykele o yllarda “Asaf Bey Havuzu” da denirdi. Zamanla o kadar çok meydan gezecekti ki “Seyyar Havuz” adyla anlr olacakt.
Birkaç yl sonra, yine eski fotoraflarn da yardmyla görülebilecei üzere, heykel, Cumhuriyet’in ilk çileri Bakanlarndan Mehmet Cemil Uybadn’n Yeniehir’deki kökünün önüne tanmtr. Büyükyldz’a göre (2008: 87), heykelin 20’ler Ankara’sndaki ikinci adresini gösteren o fotorafn arkasndaki bina u sralarda “Burger King” olarak hizmet veren ilk ran Büyükelçilii’dir. O tarihlerde çekilen bir baka fotorafta heykelin arkasnda gördüümüz Halk Korosu’nun yarm kubbe biçi- mindeki açk hava sahnesi bugünkü Güven Park bölgesinde yer almak- tayd. Öyleyse heykel, Güven Park’n tam karsndaki Kzlay Binas’na yakn bir bölgede konumlandrlmt. 1933 ylnda Kzlay’da Güven Ant’nn inasnn balamasyla birlikte heykel, Ulus’a, o zamanlar II. Evkaf Apartman olarak anlan Küçük Tiyatro’nun önündeki parkn içe- risine tand. Heykel on yl kadar burada bekledikten sonra, Gençlik Park’nn inasnn balad tarihlerde, yani 1940’larda, Hacettepe Par- k’na tand. Bu tama esnasnda heykelin bandaki büyük fskiyesi koptu ya da krld.
Uur Duyan
136 4 (Eylül 2011) 130-146
Havuz, Hacettepe Semti’nin Shhiye’nin genel görünümüne uygun bir hale getirildii ve ehliletirildii2
Heykele ait bir fotoraf uzun bir aradan sonra ilk defa Hürriyet’in Ankara ekinde (Hürriyet Ankara), 2008 ylnn Temmuz aynn son günle- rinde, yaynlanan bir haberde kendine yer bulabildi.
altml yllarda buradan da tana- rak belediye deposuna kaldrld. Ksa bir süre sonra, dönemin gazeteci- lerinden Halil Soyuer, Belediye Bakan Ekrem Barlas’a, “Su Perilerini bulun ve uygun bir yere koyun” deyince havuz son ikametgâh olan Tandoan Meydan’na tand (Duyan, 2009c: 24). 1992 ylnda Ankaray’n inaat srasnda, Tandoan stasyonun yapm çalmalar nedeniyle yerinden edilen heykel, Melih Gökçek’in belediye bakanl- nn ilk yllarndan itibaren srra kadem bast. Tandoan Meydan’na Su Perisi Heykeli’nin ikamesi! olarak “Kütahya Porselen Sürahisi” ya da “Kütahya Porselen Çaydanlk ve Fincan Takm” yerletirildi.
3 Bir müddet sonra, gazetelerin Ankara eklerinde ve sayfalarnda heykelin ad daha sk anlr oldu. Su Perisi Heykeli’nin depodan çkartlarak eski yerine getirilmesini ya da baka yerlere tanmasn talep eden sesler de yükseldi.4 Heykel, on sekiz yl aradan sonra, Cumhuriyet tarihinin ilk cer atölyelerinden, imdilerde sanat ve sergi galerisi olarak kullanlan, Shhiye’den Opera’ya doru giderken Ankara Adliyesi’nin hemen yan banda kalan Cer Mo- dern Galerisi’ne, Kültür Bakan Erturul Günay’n da katld bir tören- le tand.5
2 Shhiye’nin arkasndaki Hacettepe Mahallesi, varolar ve yoksullaryla, kabadaylar ve futbo- luyla tanmaktayd. Yeniehir karnda bir direni odana dönüen bu semt, halk terbiyesi ve halk sal için olumsuz yönler tadndan Shhiye’nin genel görünümüne uygun olarak büyük hastanelerle donatlarak yklm, bir halk sal merkezi haline getirilmiti (Bkz. L. Cantek, 2006). Shhiye’deki Salk Bakanl ve Hfzsshha Merkezi, halkn salna önem veren bir devlet kimlii çizdii gibi, “salam vücutlu”, “salam kafal” “salkl nesiller” üret- meyi de hedefliyordu (Bkz. Klnç, 2002).
Heykel, 1924’den 2010’a kadar be farkl yeri gezdikten sonra,
3 “Hurdalkta Kaç Heykel Var”, Hürriyet Ankara, 30 Temmuz 2008 4 Ate Yalazan imzal “Su Perileri Tandoan’a Sürahiden Çok Yakr” (Hürriyet, 31 Temmuz), haberinde, Kültür Bakan Günay, heykelin Tandoan’a tanmasnn doru olacan belirtiyor- du. Gazeteci Yaar Sökmensüer ise, heykelin Bahçeli’ye Milli Kütüphane’nin önüne tanmasn talep etti (3 Austos, Hürriyet Ankara) 5 “'Su Perileri' yeniden hayat buldu”, Haber Türk Ankara, 18 Aralk 2010
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 137
yine insanlarn uzana, az sayda kiinin urad ve bildii bir mekâna yerletirildi. Böylece uzun yllardr süren yalnzlndan bir nebze de olsa kurtulmu oldu.
Fotoraf 1: 1940’lar Shhiye Salk Bakanl’nn önü. Fotoraftakiler çileri Bakanl kâtiplerinden Fuat Göknil ve ei. Bu heykel daha sonralar Shhiye Meydan’na tanacak, oradan zmir Caddesi’ne yerletirilecekti. Heykelin üstündeki dikenli
teller dikkat çekici. (Turan Tanyer Arivi)
Ankara’da ayn ad tayan bir dier heykel ise, 1927’de Shhiye’deki
Salk Bakanl’nn önüne dikilen havuzlu fskiyedir. Seyyar Havuz’dan daha küçük olan bu heykel, bebek su perisi ve Eros figürleriyle süslen- mi bronzdan bir havuzlu fskiyedir. Heykel, uzun yllar Salk Bakanl- ’nn önündeki bahçede tutulduktan sonra, Shhiye’nin merkezine, im- dilerde Hitit Güne Kursu Ant’nn durduu Lozan Meydan’na tand. Yetmili yllarnn sonu ya da seksenlerin ba gibi,6
6 Shhiye’deki “Hitit Güne Kursu Ant”, 1978 ylnda Vedat Dalokay zamannda heykeltra Nusret Suman tarafndan yapldna göre, “Su Perisi Heykeli” bu tarihten önce meydandan kaldrlmtr.
halen kendisine ev sahiplii yapan zmir Caddesi’ne yerletirildi. Caddenin araç trafiine
Uur Duyan
138 4 (Eylül 2011) 130-146
kapatlmasndan ksa bir süre sonra heykelin kaldrlmas ve yerine daha “modern bir su rldak”nn getirilmesi Büyükehir Belediyesi tarafn- dan talep edilmise de cadde esnaf heykellerine sahip çkarak, bu talebi geri çevirdi (Duyan, 2009c: 24). zmir’i Sakarya’ya balayan üstgeçitin merdivenlerin bitiminde balayan sokan birkaç adm ötesinde maaza- larn, dershanelerin ve dönercilerin arasnda skp kalan bu heykel, aslna uygun bir ekilde restore edilmediinden ve bakmszlktan bitap dümütür.
Shhiye’deki bir dier su perisi heykeliyse, Zabitan Yurdu’nun hemen önündeki bahçeye otuzlu yllarda yerletirilen, dierlerine göre oldukça küçük bir havuzlu fskiyedir. Bu heykelin üzerinde çok fazla detay ol- mad gibi, dierlerinden farkl olarak taa oyularak yaplm bebek su perisi ve Eros motifleriyle süslenmitir. Benzeri bir heykel, bir zamanlar Bavekâlet binasnn önünü süslemekteyken daha sonra Yargtay binas- nn önündeki bahçeye tanan küçük havuzlu fskiyedir. Bu havuzlu fskiyenin üzerinde, bebek su perisi heykelcii ve bu heykelciin üzerin- de yükseldii havuzu tayan üç ylan bal motifi de bulunmaktadr. Bu heykel, yakn zamana kadar Yargtay’n bahçesini süslemekteydi. Maalesef heykel, artk Samanpazar Avizeciler Çars’nn önündeki kü- çük avluda, bandaki bebek su perisi heykelciinden yoksun ve önemli bir ksm tahrip olmu biçimde sergilenmektedir.
1920’li yllarda, Çankr Caddesi’ndeki Maliye Bakanl’nn önündeki havuza yerletirilen bir dier Su Perisi Heykeli, günümüzde yine bakan- lk binasnn cadde yönüne bakan arka bahçesinde tutulmaktadr. Bu heykel, küçük bir havuz tayan üç su perisi kz ve havuzun üzerine yerletirilen bir Eros heykelciiyle süslenmitir. Maliye Bakanl’nn bahçesinde baka bir Su Perisi Heykelini görmek de mümkündür. Eski fotoraflarda rastlayamadm bu heykelin üzerinde, tpk dierlerinde olduu gibi, Eros heykelli küçük bir havuz ve havuzu tayan kütlenin üzerine ilenen dört su perisi motifi göze çarpmaktadr. Her gün Çankr Cadde’sinden on binlerce araç ve yüz binlerce insan geçmekte buna ramen, heykelleri fark etmek için ya otobüs gibi görece yüksek bir ara-
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 139
cn penceresinden trafik yavaladnda veya durduunda ya da bahçeyi hemen önündeki otobüs duraklarndan ayran demir parmaklklarn arasndan içeriye doru bakmak gerekir. Bu bahçedeki heykeller ve Samanpazar’ndaki heykel, taa oyularak yaplm daha çok Antik Yu- nan ve Roma sanatndan esinle biçimlendirilen neo-klasik eserlerdir.
Ulus’taki dier Su Perileri, ilk açld günden bu yana Gençlik Par- k’nn önündeki küçük havuzun ba uçunda uzanan, biri kadn dieri erkek olarak tasvir edilen iki heykellerdir. imdilerde bu heykeller, Par- kn restorasyonundan sonra yine parkn içindeki Musiki Cemiyeti’nin giriine yerletirilmilerdir.7
Ankara’da “Su Perisi” adn tayan dier iki eser, heykeltra Metin Yurdanur tarafndan 1992’de yaplan ve “Su Perilerinin Dans” adn tayan u an biri Kuulu Park’n üstünde, dieriyse Ulus’ta eski Hipod- rom’un içindeki Ankara Güzel Sanatlar Genel Müdürlüü Bahçesi’nde sergilenmektedir. Bu iki heykelden Kuulu’daki daha modernist bir nite- likte tasarlanan ve heykellerin etrafn saran küçük fskiyeyle süslenmi- ken, dieri daha sade bir tasarma sahiptir.
Bu heykeller de zmir Caddesi’ndeki ve Cer Modern’deki havuzlu fskiyeler gibi bronz dökümden yaplmlardr.
Böylece, Ankara’da “Su Perisi” adn tayan toplam 10 heykel tespit etmi olduk. Bunlardan Cumhuriyet döneminde Ankara’ya getirilenler- den sekizinin listesi aadadr;
1. Cer Modern’deki “Seyyar Havuz” ya da Bakent’in ilk “Su Perisi”
heykeli, 2. zmir Caddesi’ndeki “Su Perisi” heykeli, 3. Shhiye’deki eski Zabitan Yurdu’nun önündeki “Su Perisi” heyke-
li, (halen kayp) 4. Maliye Bakanl’nn bahçesindeki “Su Perisi” heykelleri, (2 adet)
7 Shhiye ile Ulus arasndaki batakln kurutulmas ile 1943 ylnda, Cumhuriyet’in 20. Ylnda, bir 19 Mays günü hizmete giren Gençlik Park, Shhiye’nin halk saln önceleyen kimliinin bir pekitireci olarak “Cumhuriyet’in emanet edildii gençliin” adn tamaktadr. Cumhuri- yet, gençliin salkl, güçlü ve zinde olmasn istiyordu (Ylmaz, 2002). Parkn giriindeki bu iki su perisi heykeli, gençliin fiziki olarak salkl ve estetik yann simgeler.
Uur Duyan
140 4 (Eylül 2011) 130-146
5. Samanpazar Avizeciler Çars’ndaki “Su Perisi” heykeli, 6. Gençlik Park’ndaki “Su Perisi” heykelleri, (2 adet)
1924-1943 arasnda Ankara’ya Batl bir bakent görünümü kazan-
drmak üzere Avrupa’dan getirilen bu heykellerin, hangi ülkeden veya ülkelerden tam olarak ne zaman getirildiklerine ve kim tarafndan yapl- dklarna dair elde pek fazla bilgi olmad gibi, kulaktan dolma ya da rivayetin ötesine geçemeyen bir dizi anlatm da mevcut. Kendisiyle yap- tm görümede (Duyan, 2009b), yazar ve avukat Turan Tanyer, Anka- ra’daki ilk Su Perisi Heykeli’nin Almanya’dan ya da bir Orta Avrupa ehrinden getirilme ihtimalinden bahsetti: “Asaf Bey’in bu havuzu Al- manya’nn Ahlen kentinden getirdiini de söyleyenler var. Milano’da ya da Çekoslovakya’da hazrlandn rivayet edenler de”. Yine Tanyer’in anlatmna göre, heykeller Orta Avrupa’da ayr parçalar halinde dökü- lüp Ankara’da monte edilmi de olabilirler (Duyan, 2009b). Heykeller- den bir ksmnn, Cumhuriyeti’nin ilanndan sonra, baz Avrupa ülkele- rince Türkiye’ye hediye edildii yönünde kimi iddialar da mevcuttur. Fakat bütün bu varsaymlar dorulayabilecek herhangi bir kanta ve belgeye henüz ulalamad gibi, heykeller hakkndaki bilgilerin bir sicil veya kayt envanterine geçirilmemesinden ötürü bu eserlerin üzerindeki gizem perdesi daha da kalnlamaktadr. Heykellerin geçmileri hakkn- daki bilgiler rivayetten öteye geçememektedir.
Aitlik ve Bütünleememe
Su Perisi Heykelleri hakknda söylenebilecek oldukça ilgi çekici bir dier husussa, heykeller nerden kaldrlsa kaldrlsn orada ya bir yangnn ya bir ykmn ya da bir kazann ve hatta ölümlerin meydana gelmesidir. Kzlay’a yerletirilen ilk heykelin Ulus’a tanmasndan sonra, havuzun etrafndaki Uybadn Kökü ve Halk Korosu Sahnesi zaman içersinde yklarak yerini bugünkü Kzlay ve Milli Piyango Genel Müdürlüklerine brakt. Heykel, Ulus’tan Hacettepe Park’na tandktan sonra, II. Evkaf
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 141
Apartmann önündeki park yklarak yerine Merkez Bankas Genel Mü- dürlüü ina edildi. Hacettepe Park’ndan kaldrldktan ksa bir süre sonra park otoparka dönütürüldü ve heykelin karsndaki örenci lo- kali yand; Ankara’nn ilk lisesi olan Ta Mektep yklarak yerine Yüksek htisas Hastanesi, heykelin arkasnda kalan mahallenin önemlice bir bölümü yklarak Hacettepe ve Ankara Üniversitelerinin Tp Fakülteleri ina edildi. Heykel, Tandoan’a tandktan sonra da talihsizlikler sür- mü ve heykelin havuzuna bir otomobil uçmutur. Shhiye’deki Salk Bakanlnn önüne yerletirilen Su Perisi heykeli, zmir Caddesi’ne ta- ndktan sonra, 1999 ylnda havuzunda çkan elektrik kaçan onar- maya çalan tamirci ve onu kurtarmaya çalan subay, olay yerinde elektrie kaplarak can vermitir (Duyan, 2009c: 24; Büyükyldz, 2008: 90). “Bütün bu yaananlar insann aklna acaba perilerin bir de laneti mi var sorusunu da getirmiyor deil” diyerek son verdiim yaznn üzerin- den iki yl geçtikten sonra heykellerden en ihtiamlsn ve en ünlüsünü Cer Modern’de görme frsat buldum. O gün, Ankara kentinin doksan küsur yldr yaad bütün yaratc ykm süreçlerinin birinci elden tan- olan bu heykellerin, mekân üzerinde verilen ideolojik egemenlik mü- cadelesinin bir kurban olduklarn düünmeye baladm. Gerek Cumhu- riyet ideolojisinin gerekse de slamc ya da Muhafazakâr ideolojinin ‘Su Perileri’yle kültürel ve kimliksel olarak badaamad, bu yüzden de heykelleri sk sk sürgüne göndererek, müterek bir tür çözüm ürettikleri kansndaym.
Bir heykellin ya da antn özelde bir meydanla, genelde ise kentle öz- delemesi ve kendini kentte ait hissettirmesi için, ilk olarak insanlarla, ikinci olarak çevresindeki mekânlarla bütünlemesi gerekir. Yalnz hey- kellerin hemen hepsi yerlerinden edildikten ksa bir süre sonra insanla- rn hafzalarndan uçup gitmitir. Halen açkta sergilenen tek heykel, zmir Caddesi’ndedir ve etrafndan akp giden insanlar tarafndan pek de fark edilmemektedir. Orta Avrupa barok sanatnn izlerini tayan bu eserlerin, Ankara’nn mekânsal dokusuyla uyuamad da kesin; çünkü Ankara, Avrupa’nn yaad 19. Asr hiçbir zaman yaamad. Yaama-
Uur Duyan
142 4 (Eylül 2011) 130-146
d gibi, bu heykeller içinden geldikleri kültürün de izlerini tamaktay- dlar, yani bir bakma Ankara’ya kendi geçmileriyle gelmilerdi. Bu açdan düünüldüünde Su Perisi Heykelleri, Batl bir yaam tarz olu- turmay, Bat’daki Havuz Ba elencelerini Ankara’ya da tamay he- defleyen Cumhuriyet elitlerinin ina etmeyi hedefledikleri “yeni vatan- da kimlii” açsndan önemli bir misyonu üstlenseler dahi yeni baken- tin mekânsal ve kültürel alt yaps bu heykeller için müsait deildi.
Ankara’nn Cumhuriyet’in ilk yllarndan bu yana geçirdii bütün yaratc ykm süreçleri, yeni ve modern bir kent kimliini vaaz eder. Su Perisi Heykelleri, hem Batl bir kent imaj yaratmak, hem de Ba- t’nn gündelik hayat pratiklerini tamak amacyla Ankara’ya geti- rilmi olmalarna karn, bu misyonlarn tam anlamyla gerçekleti- rememilerdir. Zira Ankara 1920’lerden itibaren 19. Yüzyl stan- bul’unu da anmsatan neo-klasik bir Türk-slam mimarisine göre ina edilen yaplarla donatld. Heykeller, 20’li yllarn neo-klasik Türk- slam mimarisine ters dütüü gibi, 1932’de uygulanmaya konan Jansen Projesi’ne de uyum göstermeyecek kadar 19. Yüzyl Ba- rok’unun izlerini tamaktayd. 1930’larda Yeniehir, Ankara’nn kent merkezine dönüünce, Su Perisi Heykellerinin Ulus ve Hacettepe gibi, ehir merkezinin o zaman için uzanda saylabilecek olan semt- lere yerletirildiini görmekteyiz. Her ne kadar 1927’de Shhiye’ye yerletirilen heykel, dierlerine göre kent merkezine daha yakn ol- masna karn meydandaki mekânlarla bütünleemedi.8
zmir Cadde- sindeyse, o mekânn bir parças olmaktan çok, oraya eklemlenen bir yama gibi kaldndan, kaytsz baklarn ve souk beton binalarn arasnda ezildi.
8 Shhiye Meydan’na ‘Hitit Güne Kursu Ant’nn tanmasyla beraber benzer bir talihsizlik yeniden yaanmtr. Araç trafiinin ortasnda kalan bu ant, Anadolu’nun kadim çalarnn izlerini tamakta ve Ankara Tarihi’nin bir parçasdr. Buna karn insanlarn oldukça uzanda kaldndan çevresiyle bütünleememitir.
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 143
Fotoraf 2: 1940’lar Hacettepe Park. Bir izci genç Seyyar Havuz’un önünde, Tanyer’in belirttiine göre, “Hacettepe civarnda o yllarda iki erkek lisesi vardr. Biri Ta Mektep, dieri Ankara Gazi Lisesi. Ta Mektep, 1940 Eylülünde Hacettepe’den tanm-
tr. Bu fotoraf 1939-1940 yllarndan kalma olabilir. (Turan Tanyer Arivi)
Ortaokula giderken Shhiye’deki heykelin etrafndaki küçük banklar-
da oturduunu söyleyen ehir planlamacs Akn Atauz, heykellerin, Ankara’nn genel mimari dokusunda egemen olan devlet merkezli modernitenin dnda kald kansnda. “Su Perileri daha sivil bir anla- yn ürünü olan eserler, bakentin ilk dönemlerinden kalan dier antla- r gibi militarist bir anlayla, milliyetçilii ve kahramanl yanstmyor- lar” (Duyan, 2009a).
Heykeller, Ankara’da hep bir aitlik ve bütünleme sorunu yaadlar. Zaman içersinde Cumhuriyet elitlerinin de gözünden düerek, bakentin mekânsal dokusundan yavaça silindiler. Ksaca, bakenti bir Avrupa kentine dönütürmek maksadyla getirilen bu heykeller ya da havuzlar, zaman içersinde kentin kimliksel ve mekânsal yapsna eklemlenir umu-
Uur Duyan
144 4 (Eylül 2011) 130-146
duyla hep bir köede tutulmular; fakat Bakent’in mimari çarpklklar arasnda kaybolup gitmilerdir.
Sonuç Niyetine Cumhuriyetin ilanndan bu yana Ankara’da yaanan bütün yaratc y- km süreçlerinin genel bir panaromas çkartlrsa görülecektir ki, bu kentin doksan yldr yaad tüm bu süreçler, söylemsel ve ideolojik olarak birbirleriyle taban tabana zttr. Bu balamda, Su Perisi Heykelleri de Bakent’te uzun yllardr yaanan mekânsal ve kimliksel bunalmdan payna düeni almtr. Yeni olann modern, eski olann geleneksel veya anti-modern olarak tanmlad çok basit bir pozitivizmden beslenen bu süreçlerin, Ankara’da oluturduu derin yarklar ehrin her köesinde rahatlkla görülebilir. Öyle ki sadece tarihi Ulus semti bile tek bana bu bunalm özetleyecek mahiyettedir. Kukusuz Su Perisi Heykellerinin ya da Havuzlu Fskiyelerinin Cumhuriyet’in erken devirlerini temsil eden yan, Ankara’nn yerel yönetiminde son yirmi yldr etkili olan neo- liberalist dönüüm ve onun eyleyicisi olan slami-Muhafazakârlkla hiç- bir ekilde badaamamaktadr. Buna ramen heykellere Cumhuriyet elitlerinin dahi sahip çkmamasnn arkasndaki neden, antlarn Cumhu- riyet deolojisi’nin mekânsal egemenliine herhangi bir katksnn ol- mamasdr.
Ankara’nn 1920’li ve 30’lu yllarda geçirdii deiimde ilk olarak gö- ze çarpan devlet otoritesini tesis edecek bir mimari tasarma ihtiyaç du- yulduudur. Bunun içindir ki, Bakent’te daha çok kahramanlk ve zafer antlar yükselmektedir. Ulus’taki Zafer Ant, Milli Mücadeleyi temsil ederken; Kzlay’daki Güven Ant, Cumhuriyet otoritesini ve otoritenin zinde kuvvetlerini simgeleyen bir iktidar aracn sembolize eder. Su Peri- si Heykelleri ise, Cumhuriyet modernlemesinin toplumsal ve kültürel kimlii açsndan Batl bir kent tahayyülünü yanstmaktan öteye geçe- memektedir. O sebeple, bu heykellerin Ankara’nn ve Ankaralnn haf- zasndan silinmesi daha kolay olmutur. Geçmiin bir emaresi olan bu
Su Perileri: “Bakentin Kayp Heykelleri”
4 (Eylül 2011) 130-146 145
heykeller, Ankara’y Batl bir bakentte dönütürmek için yürütülen mücadelenin ilk ‘nefer’leridirler. Belki hiçbir zaman tam anlamyla bitiri- lemeyen ve bitirilemeyecek olan bir kent projesinin, belki de hep yarm kalan, bir türlü tamamlanamayan Cumhuriyet modernlemesinin artk geçmite kalan günlerini hatrlatan nostaljik bir andrlar Su Perisi Hey- kelleri ya da Ankara’nn Havuzlu Fskiyeleri.
KAYNAKÇA Ahmad, Feroz (2006). Modern Türkiye’nin Oluumu, Çeviren: Yavuz Alogan, An- kara: Kaynak Yaynlar. Atauz, Akn (2004), “Kale ve Sur: Ankara Kal’as” ehrin Zulas: Ankara Kalesi, Editör: Tanl Bora, stanbul: letiim Yaynlar. Aydemir, evket Süreyya (1965). Suyu Arayan Adam, stanbul: Remzi Kitapevi. Berman, Marshall (2002). Kat Olan Her ey Buharlayor, Çeviren: Ümit Altu, Bülent Peker, stanbul: letiim Yaynlar. Büyükyldz, Feridun (2008). Baka Kent Ankara, Phoneix Yayn Evi. Duyan, Uur (2009a). Akn Atauz ile Görüme, Ankara: 21 Mays. Duyan, Uur (2009b). Turan Tanyer ile Görüme, Ankara: 29 Mays. Duyan, Uur (2009c). “Bir Ankara Masal: ‘Su Perileri’ ”, Gazete Gazi, Hazi- ran/S:90/Sf: 24. Cantek, L. Funda enol (2003) “Yaban”lar ve Yerliler; Bakent Olma Sürecinde Ankara, stanbul: letiim Yaynlar. Cantek, Funda enol (2006). “Kum Gider, Sel Kalr: 1957 Sel Felaketzedelerinin Ma- mak’tan Yenimahalle’ye Uzanan Hayat Çizgileri”, Sanki Viran Ankara Derleyen: Funda enol Cantek, stanbul: letiim Yaynlar. Cantek, Levent (2006). “Kabadaylarn ve Futbolun Mahallesi: Hacettepe”, Sanki Vi- ran Ankara Derleyen: Funda enol Cantek, stanbul: letiim Yaynlar. Klnç, Kvanç (2002). “Öncü Halk Sal Projelerinin Kamusal Mekân Olarak Sh- hiye”, Ankara’nn Kamusal Yüzleri, Derleyen: Güven Arif Sargn, stanbul: leti- im Yaynlar. Köker, Levent (1995). Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, stanbul: letiim Yaynlar. Ylmaz, Burcu (2006). “Bozkrdaki Cennet: Gençlik Park”, Sanki Viran Ankara, Der. Funda enol Cantek, stanbul: letiim Yaynlar.
Uur Duyan