Univerzitet Crne Gore

Doktorske studije

Sublakustrična oka

Seminarski rad

Kandidat: Andrej Vizi

Sadržaj:

1. Uvod 3

2. Hidrogeologija sublakustričnih vrela 3

3. Sublakustrična vrela Skadarskog jezera 4

4. Životne zajednice sublakustričnih vrela Skadarskog jezera 8

a) Bakterije b) Fitoplankton c) Zooplankton d) Zoobentos e) Makrofite f) Nekton g) Neuston h) Ptice

5. Privredni značaj sublakustričnih vrela 12

6. Zaključak 13

7. Literatura

1. Uvod:

Sublakustrična vrela (oka) predstavljaju jedan od najizrazitijih fenomena crnogorskog

karsta. Kao rezultat složenih procesa koji se odvijaju u sistemu karstnog podzemlja, ona

predstavljaju izazov za hidrogeološka i biološka istraživanja. Ovaj rad predstavlja pokušaj

sublimacije dosadašnjih saznanja o sublakustričnim izvorima u Crnoj Gori, sa posebnim

osvtom na njihovu ekološku komponentu.

2. Hidrogeologija sublakustričnih vrela:

U Crnoj Gori postoje veoma raznovrsni oblici vrela. Ovo je posljedica karstnog terena, koji

se pruža površinom od oko 82% ukupne teritorije. U zoni „dubokog krša“ koja obuhvata

centralnu zaravan, naslage krečnjaka dostižu i preko 4000 metara. Kod nas utvrđeni svi

oblici kraških vrela: vokliška vrela, vrulje, bočatna vrela, sublakustrična vrela, estavele,

intermitentna vrela, mineralna vrela itd. (Radojičić, 2005).

Vrela nastaju kada voda koja rastvara krečnjačke slojeve postepeno ponire u dubinu pod

uticajem gravitacije, sve dok ne naiđe na vodonepropusni sloj. U tom trenutku, formira se

podzemni rezervoar ili sistem rezervoara. Pod dejstvom hidrostatičkog pritiska, voda

probija površinu krečnjačkog sloja, stvarajući izdan (Radojičić, 2005). U zavisnosti od

reljefa, odnosno sloja na kome se izdan javlja, mogu nastati svi pomenuti tipovi vrela.

“Oko” je tip vrela koji se obično javlja u vrtačama kraških polja. Oka se karakterišu

vertikalnim presjekom u obliku lijevka, koji predstavlja otvor sifonskog kanala podzemnog

toka (Radojičić, 2005). Neka od napoznatijih oka u Crnoj Gori su: Pivsko, Krupačko i

Slansko oko (potopljena gradnjom vještačkih akumulacija), Oboštičko oko u Zeti, Karuč i

Kaluđerovo oko na Skadarskom jezeru itd. Ova oka su vrlo izdašna i stvaraju riječne tokove.

Fig, 1: Vertikalni presjek sublakustričnog oka

Posebna vrsta oka su potopljena tj. podvodna oka. Kako krečnjačka rastvorljiva podloga

seže i do 1500 m ispod površine mora, u Crnoj Gori su nastali brojni podmorski izvori –

vrulje, u kojima je vodni režim uslovljen stalnim kolebanjem izdašnosti slatke vode i

težinom stuba morske vode. Poznate su vrulje kod Bara (Volujica) i Ulcinja, a najpoznatija

vrela u Boki su Sopot i Gurdić (Radojičić, 2005). U sublakustrična oka u užem smislu

ubrajamo brojna vrela u Skadarskom jezeru.

3. Sublakustrična vrela Skadarskog jezera

Skadarsko jezero, po prihvaćenoj teoriji Jovana Cvijića (1902) predstavlja kraško polje sa

svim svojim karakteristikama, koje je tektonskim pokretima potonulo do nivoa izdana, pri

čemu su njegovi najniži djelovi formirali kriptodepresiju. Najveći broj sublakustričnih vrela

se nalazi duž jugoistočne obale jezera, ispod obronaka Rumije odakle se hrane vodom.

Geološki gledano, vrela jugozapadne obale se javljaju na kontaktnom sloju propusnih

krečnjačkih stijena i vododrživih vulkanogenih i flišnih stijena. Većina vrela jugozapadne

obale (Raduš, Krnjice, Bobovišta, Gradac itd.) su potopljena tokom cijele godine. Na

sjeveroistočnoj obali postoje vrela koja su plavljena samo tokom visokog vodostaja, dok

ljeti funkcionišu kao kraški izvori. Najpoznatiji primjer je Karuč, koji daje 1600 sekundnih

litara vode, stvarajući pravi riječni tok (Marić & Rakočević, 2009).

Sublakustrična vrela se javljaju u Malom blatu (Crno oko, Boljesestre, Biotsko oko) i

Vitojskom zalivu (Vitoja, Tonudoko, Ploče). Na osnovu hemijske analize vode, utvrđena je

razlika u kvalitetu voda sublakustričnih izvora. Najbolji primjer su Modra oka u Vučkom

blatu, kroz čije otvore udaljene manje od 20 m izvire voda različitog hemijskog sastava što

svjedoči da potiče iz međusobno izolovanih rezervoara (Lasca et al. 1981 iz: Karaman &

Beeton, 1981).

Isti autor predlaže klasifikaciju oka Skadarskog jezera u tri grupe:

• Oka koja se nalaze na liniji rasjeda duž tektonskog grebena koji čini osnovu planina

Rumije i Sutormana. U ovu grupu spadaju brojna sublakustrična oka jugozapadne obale:

Raduš, Krnjice, izvori kod ostrva Starčevo, Mrčiluka, Bobovišta, Gradac, Smokvica,

Tophansko oko, Moračnik, Bisag i Ckla. Ukupno je pronađeno 14 sublakustričnih izvora u

ovom dijelu.

• Oka u neposrednoj blizini plavnog litorala – navodi se primjer Tonudoka u Vitojskom

zalivu;

• Oka koja se javljaju na dnu rijeka Morače i Rijeke Crnojevića. To su sublakustrična

(tačnije subreična) oka Manastirsko oko u koritu Morače ispod manastira na Vranjini i oko

Grab u koritu Rijeke Crnojevića ispod istoimenog sela.

Tradicionalna podjela oka koju navodi Marić (1990) u prvu grupu svrstava oka

sjeverozapadnog dijela (ka ušću Rijeke Crnojevića) koja se nazivaju ceklinski ribolovi;

drugu grupu čine oka Malog blata, a treću oka Veljeg blata, odnosno jugozapadne obale.

Fig.2: Primjer subreičnog i sublakustričnog oka

Fig.3: Položaj sublakustričnih oka Skadarskog jezera

Fizičko – hemijske osobine vode sublakustričnih oka

Temperatura vode u sublakustričnim izvorima se kreće od 11.0°C do 25.5 °C, prema

podacima koje navodi Jacobi 1981. Temperatura opada sa porastom dubine, međutim, kako

se vidi na donjoj tabeli, oka pri oblačnom vremenu dostižu minimalnu temperaturu i na

maloj dubini.

Providnost, mjerena Secchi diskom na Skadarskom jezeru dostiže maksimum od 5 m tokom

Novembra, odnosno 2-3 m ljeti. Smatra se da Morača doprinosi povećanju turbiditeta,

naročito u Aprilu, kada je izmjereno minimalnih 1.5 m. U to vrijeme na lokalitetu Raduša je

izmjerena providnost od 4.5 m.

Hemijske osobine vode Skadarskog jezera predstavljaju rezultat dotoka glavnih pritoka i

sublakustričnih izvora, interakcije između sedimenata i dodirnih slojeva vode, plavljenja

prostranih kopnenih površina, kao i razmjene materija između vode i bujne makrofitske

vegetacije (Petrović & Beeton, 1981 iz: Karaman & Beeton, 1981). U odnosu na druge

djelove jezera, parcijalna istraživanja hemijskog sastava vode sublakustričnih oka (Raduš,

Volač, Krnjičko oko, Vitoja) generalno pokazuju niži sadržaj nitrita, magnezijuma i

kalijuma, a viši sadržaj fluorida i hlorida.

Fig. 4: Temperatura vode sublakustričnih oka

Međutim, hemijski sastav se znatno razlikuje od jednog do drugog izvora, tako da ne postoji

jedinstven zaključak o kvalitetu sublakustričnih voda. Osim toga, ostali parametri

(rastvoreni kiseonik, sadržaj fosfora, slobodni CO2, bikarbonati, pH vrijednost) na

lokalitetima sublakustričnih oka ne odudaraju od uobičajenih vrijednosti za Skadarsko

jezero. Ipak, treba napomenuti da su uzorci vode su uzeti sa obale pomenutih oka (Petrović

& Beeton, 1981), odnosno njihove površine.

4. Životne zajednice sublakustričnih vrela Skadarskog jezera

Bakterije

Tokom istraživanja populacije bakterija na Skadarskom jezeru, minimalna vrijednost

aerobnih i fakultativno anaerobnih bakterija su utvrđene na lokalitetu sublakustričnog oka

Raduš i iznosi 16/ml (Ristanović, 1981 iz: Karaman & Beeton, 1981). Ova vrijednost doseže

maksimum od 1500/ml u zoni makrofitske vegetacije.

Fitoplankton

Istraživanje fitoplanktona (Petković, 1981) na lokalitetu Raduš je vršeno na dubinama od 0,

10 i 20m, u namjeri da se otkrije eventualni gradijent u produktivnosti fitoplanktona.

Najveća abundantnost fitoplanktona je utvrđena u kasno ljeto na sva tri nivoa dubine (6.0 -

21.0 × 104), a najmanja u proljeće (1.2 – 4.2 × 104). Produktivnost fitoplanktona je najveća

na površini i opada sa dubinom. Međutim, autor smatra da ovakva vertikalna stratifikacija

nije povezana sa prilivom podzemnih voda, već je prisustvo fitoplanktona u dubljim

slojevima posljedica vetrikalnog miješanja. Najzastupljenija grupa algi na Skadarskom

jezeru su zelene alge (Chlorophyta) koje čine 53.8% ukupnog broja vrsta, zatim

Bacillariophycea (19.6%), Euglenophyta (11.4%) itd. Rod Cyclotella se smatra dobrim

indikatorom ukupnih uslova u jezeru, kao najčešći habitant oligotrofnih jezera, jer je

njegova abundantnost uslovljena prije svega pokretima vodenih masa.

Fig. 6: Fitoplankton sublakustričnih oka u zavisnosti od dubine

Zooplankton

Na Skadarskom jezeru je otkriveno 355 zooplanktonskih vrsta (Petković, 1981 iz: Karaman

& Beeton, 1981), od kojih su najbrojnije grupe Rotatoria (205 vrsta), Cladocera (54),

Protozoa (50), Copepoda (29) itd. Ovakav sastav je tipičan za oligotrofna jezera.

Abundancija i sastav jezerskog zooplanktona, prema istom autoru, u najvećoj mjeri zavise

od rasporeda nutrijenata. Na lokalitetu istraživanog sublakustričnog izvora Raduš nije

utvrđena nikakva specifičnost u pogledu uticaja na zooplankton.

Zoobentos

Istraživanje zoobentosa sublakustričnih izvora (Jacobi, 1981) je obuhvatilo 8 lokaliteta:

Krnjice, Raduš, Moraču, Modra oka, Đurovo oko, Karuč, Volač i bezimeno oko u blizini

Karuča. Uzorci su uzimani više puta sa različitih dubina, u zavisnosti od dubine oka. Uprkos

dubini i razlici u temperaturi koja je u nekim slučajevima iznosila do 13.5 °C, nijesu

utvrđene značajne varijacije u sastavu zoobentosa u odnosu na ostali dio jezera.

Većina ovih oka je ljevkastog oblika, manje ili više strmih strana. Supstrat dna čine

raznovrsni sedimenti: fini organski sediment sa ostacima ljuštura mekušaca, gruba

neraspadnuta biljna materija, sitni pijesak i gola kamenita podloga. Najbrojnije grupe

zoobentosnih organizama, kao i drugdje na jezeru, su Chironomidae, Mollusca i Tubificidae.

Vrsta koja je pronađena na najvećoj dubini od 53m je amfipodni račić Synurella ambulans.

Činjenica da nijesu pronađeni endemski predstavnici je vjerovatno posljedica nedovoljne

izolovanosti od ostalih djelova jezera (Jacobi, 1981).

Fig.6: Zoobentos sublakustričnih izvora (Jacobi, 1981 iz: Karaman & Beeton, 1981)

Biljke

U istraživanju sublakustričnih oka (Jacobi, 1981 iz: Karaman & Beeton, 1981)) navode se

sljedeće vodene makrofite: Vallisneria spiralis, Ceratophyllum demersum, Myriophyllum

spicatum, Potamogeton sp, Naias marina. Ove vrste nijesu karakteristične za izvorsku floru,

već se nalaze širom Skadarskog jezera.

Ribe

U periodu istraživanja1976-1987 (Marić & Kažić, 1990) u sublakustričnim izvorima širom

Skadarskog jezera analizom ulova utvrđeno je 20 vrsta riba iz 6 porodica. Najbrojnije su

populacije ukljeve (Alburnus scoranza), brcaka (Rutilus sp.) i lole (Scardinius knezevici). U

navedenom periodu su pronađeni i sljedeći stanovnici sublakustričnih oka: skobalj

(Chondrostoma nasus), krap (Cyprinus carpio), tolstolobik (Hypophthalmichthys molitrix),

jegulja (Anguilla anguilla), grgeč (Perca fluviatilis) i dr. Oka predstavljaju refugijume u

kojima se okupljaju velika jata riba u toku godišnjih migracija. Tipični predstavnici

migratornih riba su ukljeva, brcak i lola. Druge vrste, kao grgeč, jegulja i zubatac (Salmo

dentex) dolaze u oka radi lova, s obzirom da se radi o grabljivcama. Konstatovano je i

prisustvo alohtonih vrsta (tolstolobik, amurska deverika, srebrni karaš) kao i morskih

migranata - kubla (Alosa fallax) i cipol (Mugil cephalus).

Fig.7: Ihtiofauna sublakustričnih izvora (Marić, 1990)

Ptice

Sublakustrična vrela kao hidrogeografski fenomen na osnovu dosadašnjih istraživanja, ne

pokazuju prepoznatljivu korespondenciju sa ornitofaunom. S obzirom da se njihov izvorski

karakter ispoljava tek na određenoj dubini, njihov eventualni uticaj na ptice, je zanemarljiv.

Ihtiofagne ptice se uglavnom hrane površinski – to se odnosi na sve vrste čaplji, vodomara,

pelikana i malog kormorana. Veliki kormoran može da zaroni u potrazi za ribom i do dubine

od 15m (Cramp, 1998), što ga čini jedinim potencijalnim predatorom ihtiofaune

sublakustričnih oka. Međutim, nije utvrđeno povećano prisustvo ove vrste na lokalitetima

oka u vrijeme zimskog povlačenja riba, prvensteno ukljeve u ove refugijume. Migratorne

vrste, kao što je sjeverni ronac (Gavia arctica) su takođe sposobne da zarone u

sublakustrična oka, ali njihov broj se kod nas svodi samo na sporadične posjetioce.

Većina sublakustričnih izvora se nalazi u prirodnim zalivima, koji privlače ptice zbog svoje

izolovanosti. Tako je npr. na flotantnoj vegetaciji u blizini lokaliteta Đurovo oko 2006.

postojala kolonija čigri (Chlidonias hybridus) kao i u Vitoji 2008. Tokom zimskog

prebrojavanja 2006-2009 primijećeno je da migratorna patka dupljašica (Bucephala

clangula) u manjim jatima boravi na lokalitetu Raduš (Vizi, A., unpub.)

5. Privredni značaj sublakustričnih vrela

Sublakustrična oka su tradicionalni lokaliteti za ribolov na Skadarskom jezeru. Prema

podacima koje navodi Marić (1990) u sublakustričnim izvorim se ulovi preko 60% ukupnog

ulova na Skadarskom jezeru. U toku lovne sezone iz jednog oka se ulovi i do 50 t ribe.

Rekord drži oko Ploča, u kom je 1957. ulovljeno 213.5 t ribe. Lov se obavlja povlačnom

mrežom (gribom) prečnika okca od 15 mm. Trećinu ukupnog ulova čini ukljeva (33%), koja

je ekonomski najvažnija riba Skadarskog jezera. Međutim, čak i arhivski podaci su kazivali

na pad brojnosti pojedinih populacija usljed prelova (Drecun, 1985). Tako je danas ulov

skobalja sveden samo na pojedinačne primjerke (Marić, 1990). Prelov ribe je posljedica sve

modernijeg i efikasnijeg načina lova, koji zamjenjuje tradicionalne i manje agresivne

metode.

Osim značaja za ribarstvo, sublakustrični izvori predstavljaju veliki potencijal za

eksploataciju pitke vode. Ovaj resurs je za sada iskorišćen samo na lokalitetu Boljesestre na

Malom blatu.

6. Zaključak

Sublakustrična vrela u Crnoj Gori su slabo istražena i o njima postoji vrlo malo podataka.

Kad je u pitanju Skadarsko jezero i njegovi izvori, još uvijek nema sveobuhvatnog

uporednog istraživanja oka koja leže na različitim geološkim podlogama i primaju vodu

različitog hemijskog sastava. Postavlja se pitanje starosti oka u poređenju sa vremenom

nastanka Skadarskog jezera. Istraživanja su pokazala da se u ekološkom pogledu

sublakustrična oka malo razlikuju od okolnog pelagijala ili litorala, što može biti posljedica

njihovog potapanja nakon porasta nivoa vode koje je zabilježeno tokom prethodnih stoljeća.

Istraživanje oka koja leže izvan dohvata vodostaja, kao npr. Velje i Malo oko u Crmničkom

polju, ili Kaluđerovo oko i Sinjac sjeverno od Malog blata, kao i brojnih pećima i jama u

okolini Skadarskog jezera bi eventualno moglo da ukaže na nekadašnje autohtone zajednice

sublakustričnih oka.

Literatura: D r e c u n, Đ. (1985) Smanjenje populacije ukljeve (Alburnus albidus alborella, Filippi) u

Skadarskom jezeru. Agrosaznanje, 2: 15-28. K a r a m a n, G. & B e e t o n, A. (eds.)(1981): The Biota and Limnology of Lake Skadar,

Institution of medical and biological research in Montenegro, Titograd, 468p. M a r i ć, D. & K a ž i ć, D. (1990): Kvalitativno – kvantitativni sastav ihtiofaune

sublakustričnih izvora Skadarskog jezera u zimskom periodu. R a d o j i č i ć, B. (2005): Vode Crne Gore, Institut za geografiju, Filozofski fakultet u Nikšiću,

390p. V i z i, O. & D u b a k, N. (2008): Izvještaj o rezultatima monitoringa vodenih ptica -

gnjezdarica u NP „Skadarsko jezero u 2008. godini. Javno preduzeće za Nacionalne parkove Crne Gore, Podgorica, 39p.