sünnet-ve-hadisin,Hicri-ilk.iki.asirda-(farkli-şehirlerde-amel-telakkisi-oluşumunda)-yeri-341s-Halit ÖZKAN-doktora

7/31/2019 snnet-ve-hadisin,Hicri-ilk.iki.asirda-(farkli-ehirlerde-amel-telakkisi-oluumunda)-yeri-341s-Halit ZKAN-doktora

1/340

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

HADS BLM DALI

HCR LK K ASIRDA FARKLI EHRLERDE

AMEL TELAKKS OLUUMUNDA SNNET VE

HADSN YER

(DOKTORA TEZ)

Halit ZKAN

stanbul 2006


2/340 II

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

HADS BLM DALI

HCR LK K ASIRDA FARKLI EHRLERDE AMEL

TELAKKS OLUUMUNDA SNNET VE HADSN YER

(DOKTORA TEZ)

Halit ZKAN

Danman

Prof. Dr. Rait Kk

stanbul 2006


3/340 I

NDEKLER

NDEKLER ........................................................................................................I

NSZ...................................................................................................................VIKISALTMALAR ..................................................................................................IX

GR

KAVRAMSAL EREVE

I. KONU................................................................................................................... 1

II. KAVRAMLAR................................................................................................... 4

A.SLM DNYASININ LKLM MERKEZLER:EMSR .............................. 11B.FUKAHL-EMSR ................................................................................... 13C.AMEL .......................................................................................................... 15

III. KAYNAKLAR................................................................................................ 17

IV. LTERATRDE AMEL................................................................................ 20

A.KLASKLTERATRDE AMEL ....................................................................... 20

1. Fkh Usl Literatrnde Amel ................................................................. 20a. Fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine......................................... 20aa. Mlik fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine........................ 22

ba. Hanef fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine ....................... 26ca. fi fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine........................... 29da. Hanbel fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine...................... 34ea. bn Hazma gre amel-i ehl-i Medine ............................................... 44

b. Fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Kfe ............................................ 482. lk Dnem Metinlerinde, Tarih ve Tabakt Literatrnde Amel ................ 49

a. Amel-i ehl-i Medine ................................................................................ 49b. Amel-i ehl-i Kfe.................................................................................... 513. Mstakil Klasik Literatrde Amel............................................................... 54

B.MODERN LTERATRDE AMEL ..................................................................... 561. Modern Literatrde Amel-i Ehl-i Medine ................................................... 57

a. Joseph Schacht ........................................................................................ 57b. Fazlurrahman .......................................................................................... 60c. Ahmad Hasan .......................................................................................... 62d. Umar Faruq Abd-Allh........................................................................... 65e. Muhammed Yusuf Guraya...................................................................... 67f. Ahmed Muhammed Nurseyf ................................................................... 71g. mer b. Abdlkerim el-Cd ................................................................... 73h. Hassn b. Muhammed Hseyn Felmebn............................................... 76i. Yasin Dutton ............................................................................................ 78

j. Mehmet Emin zafar ............................................................................. 80


4/340 II

k. Musa smail............................................................................................. 81l. Muhammed el-Meden Bsk.................................................................. 83m. el-Hseyn b. el-Hasan el-Hayyn .......................................................... 84

2. Modern Literatrde Amel-i Ehl-i Kfe ....................................................... 85

BRNC BLMKNC ASIRDA AMEL'L-EMSR

I. AMEL- EHL- MEDNE ................................................................................ 92

A.EHL- MEDNE................................................................................................ 921. Ehl-i Medine Tabirinin Bugnk Delaletine Dair Baz Problemler........... 932. Ehl-i Medine Tabirinin Ortaya k ve Kapsam..................................... 96

a. Ehl-i Medine olarak fukah..................................................................... 97

b. Ehl-i Medine olarak idareciler ................................................................ 983. Sahbe Dneminde Ehl-i Medine: Alim Sahbler................................... 105

a. mer b. el-Hattab.................................................................................. 105b. Zeyd b. Sbit ......................................................................................... 106c. Abdullah b. mer.................................................................................. 108

4. Tbin Dneminde Ehl-i Medine: Fukah-i Seba................................... 110a. Said b. el-Mseyyeb.............................................................................. 112

b. Ksm b. Muhammed............................................................................ 114c. Sleyman b. Yesr ................................................................................ 115

5. Tbinun kinci Nesli: Mlikin Hocalar ve Dierleri............................ 116a. bn Hrmz ........................................................................................... 116b. Rebatr-rey........................................................................................ 118c. Ebuz-Zind........................................................................................... 120

6. Mlikin adalaryla htilaflar ............................................................ 122a. bn Eb Zib ........................................................................................... 123

b. Muhammed b. Acln............................................................................. 127c. Abdlaziz el-Mcin ........................................................................... 128d. bn Ebiz-Zind..................................................................................... 130

7. Mlik ve Halkas ....................................................................................... 1318. Mekke ........................................................................................................ 136B.AMEL- EHL- MEDNE ANLAYIININ ORTAYA IKII ............................... 137C.MLKN AMEL ANLAYII ......................................................................... 148

1. Amel-i Ehl-i Medinenin Hcciyetinin Dayana ..................................... 1502. Amel-Hadis likisi.................................................................................... 1513. Medine Dndaki ehirlerin Ameli........................................................... 1544. Kadm Amel-Muahhar Amel ..................................................................... 1595. darecilerin Amel Vaz ............................................................................. 1626. cm........................................................................................................... 163

D.MUVATTA...................................................................................................... 1651. Telif Sebebi ve Tarihesi........................................................................... 1652. Muhtevas.................................................................................................. 169

a. Mlike greMuvattan muhtevas...................................................... 170b. Tarih, tabakat ve fkh usl eserlerine greMuvattan muhtevas..... 173


5/340 III

c.Muvattadaki tabirler............................................................................. 176ac. el-Emru inden............................................................................. 179

bc. el-Emrul-mctema aleyh........................................................... 182cc. Ahsenu m semitu ...................................................................... 184dc. es-Snnet ellet l ihtilfe fh ve medat es-snne................. 184ec. Edrakt......................................................................................... 186

fc. Lem yezel ..................................................................................... 186gc. el-Amel ........................................................................................ 187

II. AMEL- EHL- KFE .................................................................................. 189

A.AMEL- EHL- KFENN MKANI HAKKINDA ............................................. 1891. Amel-i Ehl-i Kfenin Kaynaklar ............................................................. 1902. Amel-i Ehl-i Kfenin Mahiyeti................................................................. 192

B.EHL- KFE .................................................................................................. 1961. Sahbe Dneminde Ehl-i Kfe: Abdullah b. Mesud ve Ali b. Eb Tlib... 1962. Tbin Dnemi ve Sonrasnda Ehl-i Kfe ................................................ 199

a. brahim en-Neha .................................................................................. 200aa. Hammad b. Eb Sleyman............................................................... 203

ba. Ebu Hanife ve ashab ...................................................................... 204b. ab ...................................................................................................... 206c. bn brme .......................................................................................... 208d. bn Eb Leyla......................................................................................... 209e. Sfyn- Sevr........................................................................................ 211

C.EBU HANFE VE AMEL- EHL- KFE.......................................................... 213D.EBU HANFE SONRASINDA AMEL- EHL- KFE......................................... 222

1. Ebu Yusuf ve Fukah Ameli.................................................................. 2222. eybn ve Amel-i Ehl-i Kfe .................................................................... 224

a.Kitbul-Hcce al ehlil-Mednede amel-i ehl-i Kfe ....................... 224b. eybnninMuvatta rivayeti ve amel-i ehl-i Kfe .............................. 230c. Amel-i ehl-i Medine karsnda Kfenin mehur snneti.................... 233d. Medine ve Kfenin ortak amelleri....................................................... 234

III. AMEL- EHL- AM................................................................................... 236

A.EHL- AM.................................................................................................... 236

1. Sahbe Dneminde Ehl-i am: Muaz b. Cebel ve Ebud-Derd .............. 2362. Tbin Dneminde Ehl-i am: Mekhl..................................................... 2383. kinci Asrda Ehl-i am: Evz.................................................................. 239

B.EVZYE GRE AMEL- EHL- AM........................................................... 2411. Evzde Amel-i Ehl-i ama Delalet Eden Tabirler ................................ 2442. amda Kadim Amel-Muahhar Amel ........................................................ 2453. Evz ve darecilerin Ameli: Amell- eimme....................................... 246

C.EBU YUSUFUN AMEL- EHL- AM HAKKINDAK ELETRLER.............. 247


6/340 IV

KNC BLM

KNC ASIRDA FUKAH'L-EMSR'IN AMEL TARTIMALARI

I. LEYS B. SAD VE AMEL- EHL- MEDNE ............................................. 249

A.L

EYS B.S

AD

................................................................................................ 2491. Leysin Mlik le Mnasebeti.................................................................... 2512. Mlik-Leys Yazmasnn Deeri ve Tarihi Hakknda .............................. 252

B.MLK-LEYS YAZIMASININ MUHTEVASI ................................................... 2541. Mlikin Mektubu...................................................................................... 2542. Leysin Mektubu........................................................................................ 255

II. EYBN VE AMEL- EHL- MEDNE ................................................... 259

A.EYBNNN MEDNELLERHAKKINDAK ELETRLER......................... 2621. Amel-i Ehl-i Medine Hakkndaki Eletirileri ............................................ 262

a. Delilsiz hkm verme (tahakkm)........................................................ 262b. Medine dndaki ortak uygulamalara muhalefet.................................. 264c. Muahhar yneticilerin kararlarn amel saymak ................................... 265d. Gemi amele kr krne ballk ...................................................... 267e. Medine iindeki ihtilaflar...................................................................... 267f. eybnnin belirledii Medine amelleri ............................................... 268g. eybnnin dilinde Medine ameline delalet eden tabirler.................... 269h. Kfe ve Medinenin ortak amelleri....................................................... 270

2. Rivayetler Hakkndaki Eletirileri ............................................................ 271

a. Kendi rivayetlerine muhalefet............................................................... 271b. Rivayetler arasnda hiyerariye muhalefet............................................ 271c. Hem rivayetlere hem amele muhalefet.................................................. 272d. Hadis rivayeti hakkndaki prensiplerine muhalefet .............................. 274e. Rivayetlerin bir ksmn alp bir ksmn terk etmek ............................. 274

B.EYBNNN KFE AMEL HAKKINDAK KANAATLER ............................ 275

III. F VE AMEL- EHL- MEDNE ......................................................... 280

A.FNN MEDNELLERE YNELKELETRSNE DARMLAHAZALAR280

1. Eletirinin Arkaplan ve Sebebi ................................................................ 2812. finin Maksad: Blgeler Aras htilaflar Gidermek........................... 283B.FYE GRE EHL- MEDNE .................................................................... 284C.FNN AMEL- EHL- MEDNE HAKKINDAK ELETRLER ................ 286

1. Amel Kavramnn Mulakl.................................................................... 2862. Kadim Amel-Muahhar Amel ..................................................................... 2873. finin Belirledii Medine Amelleri....................................................... 2894. finin Dilinde Amele Delalet Eden Tabirler ........................................ 291

D.FNN MEDNE CMI HAKKINDAK ELETRLER ............................. 2921. Delilsiz cm Belirleme (Tahakkm)......................................................... 2942. Medinelilerin Tutarszl-Kfelilerin Tutarll ..................................... 2963. Medinelilerin Kendilerine Muhalefetleri .................................................. 298

E.RVAYETLERHAKKINDAK ELETRLER ................................................. 2991. Hadislerin Shhatini Tespit Usl............................................................. 2992. Haber-i Vahidler....................................................................................... 299


7/340 V

3. Gvenilir Olmayan Raviden Rivayet......................................................... 300F.EYBN VE FNN ELETRLERNDEK ORTAKNOKTALAR............... 300

SONU................................................................................................................. 304

BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 310


8/340 VI

NSZslm ilimlerin teekkl dnemi son yllarda gittike artan bir ilgiye mazhar

olmaktadr. Bugn, slm ilimler alannda alan aratrmaclarn hl teekkl

dnemiyle megul olmalar, bir yandan teekkl dneminin nemine, bir yandan da

bu alandaki almalarn eksikliine iaret eden bir durum olarak yorumlanabilir.

Hicr lk ki Asrda Farkl ehirlerde Amel Telakkisi Oluumunda Snnet veHadisin Yeri balkl bu almada, adndan da anlalaca gibi, ilk iki asr

boyunca slam dnyasnn deiik blgelerini temsil eden merkezlerde (emsr)

ortaya kan mstakil ilim ve fkh telakkilerini benimseyen taraflar arasnda

nemli bir tartma konusu olan amel kavram ele alnmaktadr. Aratrma,

bugn iin aktel deerini yitirmi baz tartmalar ele almas ynyle tarih

almalar kapsamna, amel konusunun fkh ve hadis usln dorudanilgilendiren bir mesele olmas ynyle usl almalar kapsamna girmektedir.

alma konusu olan dnem, hicr ilk iki asr eklinde belirlenmekle birlikte, amel

tartmalarnn en youn yaand ikinci asr zerinde arlkl olarak

durulmaktadr. Birinci asrda grlen gelimelere, ikinci asrdaki oluumlara zemin

hazrlamas itibariyle nem atfedilmitir.

Bu almada amel kavram, sadece Mlik mezhebine ait bir unsur gibi

deerlendirilmekten ziyade, szkonusu dnemde btn byk merkezlerde grlen

ortak zelliklerden biri olarak incelenmektedir. almada, muhtevalar ve

mahiyetleri hakknda Giri Blmnn Kaynaklar ve Literatr ksmlarnda

ayrntl bilgi verilecek olan eitli alanlardan eserlere mracaat edilmekle birlikte,

ikinci asrdaki fukahnn eserlerine zel nem atfedilmitir. alma boyunca

serdedilecek olan kanaatler, szkonusu kaynaklardan elde edilen malumata

mmkn olduunca istinad ettirilmitir.

Bu alma aslnda, takrr snneti konu alan yksek lisans almamzn bir

uzants olarak ortaya kmtr. Takrr snnet meselesi zerinde alrken, bu


9/340 VII

kabil snnetlerin nemli bir blmnn, Mlik mezhebi iin mstakil bir delil

saylan amel-i ehl-i Medinenin kapsamna girdii dikkatimizi ekmiti. Takrr

snnet-amel-i ehl-i Medine ilikisi zerine ilgimizi biraz daha teksif edince, amel

meselesinin sadece Medineyi ilgilendirmedii, grndnden daha ihtilafl bir

konu olduu ve mezheplerin teekkl sreciyle alakal konularda fikir vermepotansiyeline sahip olmas hasebiyle zerinde durulmaya deecek kadar nem

tad anlalmtr.

alma, uzun bir giri ve sonu ksmlar dnda iki blmden meydana

gelmektedir.

Giri ksmnda ncelikle konunun mahiyeti, kapsam ve neminden

bahsedildikten sonra, alma boyunca kendilerine srekli atf yaplan emsr,fukah-y emsr ve amel gibi birtakm temel kavramlar zerinde durulmu,

ardndan almada en ok kullanlan kaynaklar hakknda ksaca bilgi verilmitir.

Giri ksmnda ayrca, amel literatr kapsamnda yer alan baz eserler

hakknda bir deerlendirme yaplmtr. Amel kavram daha ok Mlik mezhebiyle

alakal kabul edildii iin, amel literatr bal altnda, amel-i ehl-i Medineyle

ilgili grlere arlk verilmesine ramen, Medine dndaki ehirlerin amel

anlaylar hakkndaki literatr de mmkn olduunca incelenmitir. Literatr

ksmnda fkh usl eserlerinin de dahil olduu klasik kaynaklarla, modern

almalarn amel konusuna yaklamlar ele alnmtr.

Birinci Blm, almann ana gvdesini tekil etmektedir. Burada amel

kavram, sadece Medineyle alakal olarak grlmekten ziyade, ikinci asrdaki

btn byk ehirlerin (o zamanki adyla emsrn) temel karakteristiklerinden

biri gibi kabul edilerek, o dnemde n plana km olan her blgeyi temsil eden

byk ehirlere mensup fukahnn (fukahl-emsr) amel telakkleri zerinde

durulmutur. Sz konusu fukahnn amel-i ehl-i Medine hakkndaki grlerinden

ok, kendi ehirlerindeki amele dair kanaatlerini anlamak, Birinci Blmdeki esas

ama olmutur. Bu meyanda amel anlaylar ele alnan ehirler, Hicaz blgesini

temsil etmek zere Medine, Irak blgesini temsil etmek zere Kfe, am blgesini

temsil etmek zere am eklinde tercih edilmitir. Ad anlan blgelere nazaran

ikinci asrda biraz daha geri planda kalan Msr blgesinin amel anlay ise, amel

tartmalarnn ele alnd kinci Blmde dolayl olarak ilenmitir.


10/340 VIII

Ameli muhafaza eden ve sonraki nesillere aktaran amel ehlinin kimlii

meselesi, Birinci Blmde nemli yer igal eden bir baka konudur. Bu balamda

Birinci Blmde, Ehl-i Medine, Ehl-i Kfe ve Ehl-i am gibi tabirlerin

mahiyeti ve muhtevas zerine baz mlahazalar serdedilmitir.

kinci Blmde ise, ikinci asrdaki fukahl-emsrn, gnmzaratrmaclar iin pek ok adan fikir verici mahiyette bir kaynak saylabilecek

amel tartmalar ele alnmtr. Bahsini ettiimiz tartmalar, ikinci asrda muhtelif

ehirlerde younlaan, birbirinden farkl anlaylara mensup alimlerin, amel-i ehl-i

Medineye ynelttikleri eletirilerle ekillenmesine ramen, ayn tartmalar

sayesinde onlarn Medine dndaki ehirlerin amellerine dair kanaatlerini de

anlamak mmkn olmutur. nk szkonusu amel tartmalar bir yandan odnemdeki ulemann amel-i ehl-i Medine hakkndaki kanaatlerini, bir yandan da

Medinelilere itiraz ederken gndeme getirdikleri kadaryla, kendi ehirlerindeki

amele dair dncelerini ihtiva etmektedir.

Sonu ksmnda, alma boyunca elde edilen kanaatlere dair bir

deerlendirme yaplmtr.

Bu almann hazrlan srasnda birok kiinin katks olmutur. ncelikle,

almann konu olarak ortaya k, ekillenii ve hitama erdirilii srasnda ok

kymetli destek ve katklarn grdm danman hocam Prof. Dr. Rait Kke

teekkr ederim. Konunun ekillenii ve muhtevasnn tertibi srasnda

grlerinden istifade ettiim Prof. Dr. smail Ltfi akan ve Prof. Dr. smail

Yiite de mteekkirim. Tezin muhtevasyla ilgili gr ve nerilerini paylama

nezaketini gsteren Prof. Dr. Zekeriya Gler ve Yrd. Do. Dr. Mehmet zenele

de teekkr ederim. SAMdan Dr. Eyyp Said Kayann nerileri ise, benim iin

daima kranla anlacak katklardr. Tashih ve redaksiyon aamasnda yardmlarn

esirgemeyen Mustafa Demiray, zgr Kavak ve Osman Sacit Ar ile, uzun yllardr

ilm konularda desteklerini grdm ve adlarn burada anmaya frsat

bulamadm, gr ve nerileriyle bana yol gsteren dostlarma da teekkr

ederim. Son olarak, tezin yazm srasnda gsterdii sabr ve hogrs iin eim

Emel zkana teekkr etmek benim iin mutluluk vesilesidir.

Halit zkan

Fatih


11/340 IX

KISALTMALAR

a.g.m. : Ad geen makale

a.mlf. : Ayn mellif

A...F.D : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

a. yer : Ayn yer

b. : bn

bk. : Baknz

bsk. : Bask

c. : Cilt

ev. : eviren

DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

Hz. : Hazreti

ILS : Islamic Law and Society

kr. : Karlatrnz

MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnr. : Nereden

. : lm

s. : Sayfa

sy. : Say

thk. : Tahkik

tlk. : Talikts. : Tarihsiz

vd. : Ve devam

v.dr. : Ve dierleri

y.y. : Yayn yeri yok


12/340 X


13/340 1

I. KONU

Hicr ikinci yzyl anlamak, slm dnyasndaki farkl hukuk anlaylara

zemin hazrlayan artlar grmek asndan son derece nemlidir. Bu yzden, sz

konusu dnemi konu alan her trl akademik almaya duyulan ihtiya, izahtan

varestedir.

Bu almada, hicr ikinci asrda ok reva bulmu bir tartma konusu olan

amel meselesi ele alnmaktadr. Amel denilince ounlukla Mlik mezhebinde

mstakil bir delil olan amel-i ehl-i Medinenin anlalmas sebebiyle, konuyla ilgili

olarak bugne kadar yaplan almalarn, znde amel-i ehl-i Medine odakl olduu

gereine en bata dikkat ekmek gerekir. Ancak bu almada, ameli sadece

Medineye ait kabul etmek yerine, o dnemin dier byk merkezlerinde de

Medinedeki gibi bir amel anlaynn varl dncesi mihver edinilmektedir.

Amel konusunu doktora tezi dzeyinde bir almaya esas alrken, ilk iki asr

boyunca slm dnyasnn btn byk ehirlerinde (=emsr) grlen ilmi inkiafn,

baz anlay farkllklarna msaade etmekle birlikte, esasen benzer sreleri takip

ettii fikri temel gereke olmutur. Hz. Peygamberin snnetini sonraki nesillere

ulatran sahbe neslinin etkisi, bu benzerliin ortaya kmasndaki en nemli

amildir. Sahbenin szkonusu etkiyi oluturmasna frsat veren en nemli tarihi

gerek ise, onlarn Hz. Peygamberin vefatndan sonra slm dnyasnn muhtelif

blgelerine dalmalardr. Sahbenin bu g hareketi, birok vehesi itibariyle ele

alnmas ve mstakil akademik almalara konu olmas gereken tarihi bir vakadr.

Amel meselesi, szkonusu g dalgasnn etkisiyle ortaya km meselelerden

sadece birisidir.Sahbe tarafndan balatlan ilm hareketler, dnemin nemli merkezlerini

tekil eden emsrda ksa zamanda belirli bir ivme kazanarak kendine mahsus bir

karaktere brnmtr. Bu balamda, ilm inkifn her ehirde belirli bir gelenek ve

anlay takip ettiine iaret etmek elzemdir. zellikle ulemann hoca-talebe

ilikisi zerine bina edilen, her ilm evrenin kendine ait telakk farkll gibi

unsurlarn n plana kmas, bir sre sonra mezhep adn alacak olan gelimelerinzuhuruna imkan hazrlayan asl faktrlerden biri olmutur. Gelenek, ulema ve

hoca-talebe ilikisi kavramlarn kullanrken, bahsini ettiimiz konu olan amelin,


14/340 2

ad geen blgelerde yaayan sradan insanlarn etkisiyle meydana gelen yresel rf

ve adetlerden ayr bir ey olduuna iaret etmek istiyoruz.

kinci asrda Medine dndaki ehirlerde yaayan ulemann, Medinedeki

adalar gibi, bir amel anlayna sahip olduklarn iddia etmek mmkndr.

Muhtevasnn, tezahrnn ve etkisinin her ehirde farkl olduunu hatrda tutmakkaydyla buna amell-emsr ad verilebilir. Amel-i ehl-i Medinenin bile pek ok

adan tartmaya konu olduu gnmzde, Medine dndaki ehirler adna

gndeme getirdiimiz bu amelin mahiyetini ortaya koymak, meakkatli, ama bir o

kadar da mhimdir. nk zellikle Mlik mezhebine mensup birok fakih

tarafndan, sadece Medineye ait saylan ve onu dier ehirlere stn klan bir vasf

gibi telakki edilen amelin, dier ehirlerde var olduunun, stelik amel-i ehl-iMedineninkine benzer bir fonksiyon icra ettiinin tespiti, Hz. Peygamberin

snnetinin, sahbe ve sonrasndaki nesillere mensup ulemann grleriyle mezc

edilerek, bir medeniyetin inasnda nasl nemli bir mevkie ulatn grme imkan

salayacaktr. Hz. Peygamberin snnetine sonraki nesillerin grlerini ilave etmek

gerektii hususu, burada ayr bir neme sahiptir. nk amele byk nem atfeden

ikinci asrdaki ekollerin konuyla ilgili grleri incelendiinde, amelin kaynanda

Hz. Peygamberin snneti dndaki unsurlarn da bulunduu anlalmaktadr. slm

ilimlerin teekkl dneminde merf hadisler kadar mevkf ve makt hadislerin,

ayrca sahbe ve tbin grlerinin de nemli olduu gerei, bu husus sayesinde

bir defa daha teyit edilmektedir.

Bugn iin, deliller hiyerarisinde ok tal bir yerde duran ve gemite kalm

bir tartma konusu gibi grnen amel, ikinci asrda niin mhim bir meseleydi

sorusu nemlidir. Amel tartmalarnn ikinci asrda bugnknden ok daha canl

olduunda phe yoktur. O dnemde amel, bir ekilde varln srdrmekte ve her

trden hukuk mercinin karar alma srecinde etkili olmaktayd. Hatta amel, baz

sahblere nisbetle kullanld anlamyla, mezheble eanlaml bile olabiliyordu.

Yine ayn dnemde amel, merv delilin bulunmad konularda hkm vaz ederken

istinad edilmeye elverili bir merci gibi grlyor, bazen hadislerin varid olduu

konularda bile, bu hadisleri gz ard etme pahasna amel esas alnabiliyordu. Btn

bunlar, amelin o dnem iin balaycl kabul edilmi bir delil olduunda phe


15/340 3

brakmamaktadr. Bu adan, amelin nemi ve balaycl dncesinin nereden

kaynaklandnn tespit edilmesi gerekmektedir.

kinci asrdaki ulema asndan amelin balaycl dncesinin, mahiyeti ve

kaynaklaryla tespit edilmesi, ayn zamanda bugn akademik alanda o dnem

hakknda varid olan baz anlaylarn geerliliinin de test edilmesi anlamnagelmektedir. zellikle Schacht yaklam olarak tanmlanabilecek anlaya ait

temel kavramlardan olan yaayan snnet, bizim bu almada amell-emsr

adn verdiimiz unsurla yakndan alakaldr. ki kavramn kesitikleri ve

farkllatklar noktalar anlamak, bu almay anlaml klacak asl unsurlardan

biridir.

slm ilimlerin teekkl devri bu almada merkez bir yer igal etmektedir.kinci asrda gndemde nemli bir yer igal etmesi hasebiyle amel konusu, fkh ve

hadis gibi ilimlerin teekklnde hem dorudan hem dolayl etkiye sahip olmutur.

Sz konusu dnemde hadis ve fkh gibi ilimlerin teekklnde amelin yerini

grebilmek, amel meselesini ele alma abasna anlam kazandran hususlardan bir

bakasdr. kinci asrdaki amel tartmalarnn esas unsurlarndan bir ksm hadis

ilmini, bir ksm fkh ilmini ilgilendirmektedir. kinci asrda, bir yanda amelin

balaycln ve muhtevasn tartarak meselenin fkh ynnn nemini gsteren

fukah, dier yanda hadis rivayeti asndan ciddi bir problem olan amel-rivayet

teruzu konusunu gndeme getiren muhaddisler bulunmaktadr. Meselenin bu yn,

amelin hem fkh hem hadis ilimlerinin teekkln ilgilendiren nemli bir konu

olduuna iaret etmektedir. Bu mlahazalar bir yandan da, amell-emsr

meselesinin mahiyetini gndeme getirmektedir.

Amell-emsrn mahiyetini daha iyi anlayabilmek iin, bugne kadar

serdedilen grleri bazen tekrarlamak pahasna, amel-i ehl-i Medine zerinde

tafsilatl olarak durulmas gerekecektir. kinci asrdaki amel tartmalarnn tamamen

Medine merkezli yapld sylenemese de, szkonusu tartmalarn en nemli

unsurunun amel-i ehl-i Medine olduu inkar edilemez. Bu sebeple, zaman iinde

Mlik mezhebi iin mstakil bir delil haline gelen Medine amelinin tarifi, mahiyeti,

hangi artlar altnda ve kimlerin elinde ortaya kt, zaman iindeki deiimi ve

dnm, ilk iki asrda ulema tarafndan nasl anlald ve klasik ve modern

literatrdeki yeri gibi konular bu balamda merkezi neme sahiptir.


16/340 4

Amelin kayna konusu, amelin mahiyetini anlamaya alrken gzard

edilmemesi gereken bir baka meseledir. Amel olarak takdim edilen hususlarn ne

kadarnn Hz. Peygamberin snnetinden kaynaklandn, ne kadarnn daha sonra

yaam halife, yerel idareci, kad, muft veya fakihin grlerinden hareketle

oluturulduunu tespit etmek, ayn zamanda, amelle ilgili hararetli bir tartmakonusu olan kadm amel-muahhar amel meselesine de k tutma potansiyeline

sahiptir.

Ameli hem zaman hem de mekan itibariyle farkl dzlemlerde ele almak bir

zarurettir. Medineyi rnek verecek olursak; amel-i ehl-i Medine terkibinde ifade

edilen bu delilin, terkipte yer alan unsur bakmndan da incelenmesi

gerekmektedir. Yani bizzat amelin bir tarife ihtiyac olduu kadar, Ehl-iMedinenin kimlerden olutuu ve amele mekan olan Medinenin delaletinin

etraflca izah edilmesi gerekmektedir.

kinci asrdaki amel tartmalarnda taraflarn kimlii meselesi, en az

yukardaki hususlar kadar nemlidir. Anlald kadaryla, o dnemdeki amel

tartmalarnn taraflar sadece farkl ehirlerdeki anlaylara mensup ulemadan

ibaret deildir. Tartmann bir yannda Ehl-i Medine dier yannda Ehl-i Kfe veya

dier ehirlerin ulemasnn bulunduunu sylemekle yetinmeye imkan yoktur. Ehl-i

Kfenin yahut dier ehirlerdeki ulemann, amel-i ehl-i Medineyi kendilerine bir

hccet gibi takdim edenlere kar kmalar kadar, Medine ilminin en nemli

temsilcisi gibi grlen Mlikin kendi ehrindeki muhaliflerinin de amel-i ehl-i

Medine hakknda iddetli itirazlarda bulunmalar nemlidir. kinci asrda her

blgenin kendi iindeki fikir ayrlklar, amelin hem balaycln hem de kim

tarafndan nasl tespit edildii meselesini gzden geirmeyi gerektiren bir husus

olarak, o gn iin olduu kadar bugn iin de nemlidir.

II. KAVRAMLAR

kinci asr, slm ilimlerin teekkl dnemi olmas hasebiyle, birok ilim

dalna dair en nemli tartmalarn yaand devir olarak, ada aratrmaclarn

gznde nemini muhafaza etmektedir. Bir yanda, ilk asrdan beri sregelen kelamve itikad tartmalar hem ilm hem siyas muhiti megul ederken, te yanda birer

ilm disiplin suretini yava yava kazanmaya balayan hadis ve fkha dair asl veya

fer meseleler zerinde tartmalar srmektedir.


17/340 5

slm dnyasnn fizik olarak bymesini salayan asker ve siyas

gelimelere paralel biimde ilim merkezlerinin de says artm, geni bir alana

yaylan slm dnyasnda ortaya kan muhtelif ilm anlay ve telakkiler,

merkezinde bulunduklar blgelerin siyas, sosyal ve hukuk yaplarna hatr saylr

biimde tesir etmilerdir. O dnemde emsr adyla anlan bu merkezler, esasitibariyle farkl birer ilim anlaynn temsil edildii blgeler olarak kabul edilmitir.

Sahbe, hi phesiz, emsrn teekklne en fazla tesir eden amildir. Hz.

Peygamberin vefatndan itibaren slm dnyasnn eitli blgelerine gaza ve irad

gibi vesilelerle dalan sahbler, yerletikleri ehirlere kendi karakterlerini

kazandrmlar ve daha sonra birer fkh mezhebi haline gelecek olan anlaylarn

temellerini atmlardr. zellikle alim sahblerin Irak ve am gibi blgelereyerlemeleri, bu blgelerde farkl ilim anlaylarnn ortaya kmasna sebep

olmutur. nk ilm kimliiyle n plana kan baz sahbler, sahip olduklar ilm

birikime istinaden kendi halkalarn1 kurarak talebeler yetitirmiler ve Hz.

1 slm dnyasnda medreseler kurulmadan nce ilmi faaliyetler esas itibariyle camilerde

gerekletirilirdi. Camilerin eitli kelerinde farkl ilim dallaryla ilgili meclisler kurulur,

herkes kendi merebine uygun meclisi takip etmekte serbest olurdu. lk dnemdeki bu ilim

meclislerinin ortak ad meclis veya halkadr. Bir rivayette Hz. Peygamberin Mescid-i

Nebevde iki halka kurduu ve kendisinin ilim halkasna girmeyi tercih ettii

sylenmektedir. (bn Mce, Mukaddime, 17). Bir baka rnekte, yine Hz. Peygamber devrinde,

ilim renmek iin meclis oluturma adetinin sahbe tarafndan benimsendiine dair ipular

vardr. Bir sahb yle demektedir: Sahbeden on kii Kuba mescidinde oturmu ilim tahsil

ederken Hz. Peygamber yanmza geldi (Ebu mer bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm ve

fazlih vema yenba f rivyetih ve hamlih, Beyrut 1978, II, 6). bn Sirinin azndan anlatlanu rnek ise, birinci yzylda camilerdeki ilim halkalarnn nasl yaygn biimde faaliyette

olduunu gstermesi asndan nemlidir: Camiye girdiimde Esved b. Srey, etrafnda

toplanan cemaata vaaz ediyordu. Dier kede ise bir fkh halkas vard ve ders yapyorlard.

ki halkann arasndaki bir yerde birka rekat namaz kldm (bn Abdilber, Cmiu beynil-

ilm, I, 51). lk rneini Medinedeki Mescid-i Nebeviden alan bu gelenek, ok ksa zaman

iinde iyice yaygnlk kazanm ve herkes tarafndan benimsenmitir. Mesela hicr 18 ylnda

vefat eden Muaz b. Cebel, gen yana ramen, Hms ehrinde otuz iki sahbnin bulunduu bir

halkann iinden kamad meselelerin zmn bulmakta ve onlara danmanlk

yapmaktadr. (rz, Tabakt, s. 46; Zeheb, Siyer, I, 453, 455). Halkalar hakknda tezin

ilerleyen blmlerinde daha fazla malumat verilecektir. Bu konuda ayrca bk. Aydn Sayl,

Ortaa slam Dnyasnda Yksek retim ve Medrese, ev. Recep Duran, y.y., ts., s. 7 vd.;


18/340 6

Peygamberden tevars ettikleri ilm miras anlayp yorumlamada -mkemmel

ekline daha sonra ulaan- kendilerine mahsus birer usl vaz etmilerdir. Szkonusu

usller, nde gelen alim sahblerin herbirinin ashab tarafndan takip edilecek

ve mucebince hkm verilecek derecede belirgin biimde tezahr etmi ve kabul

grmtr.2

Emsrn ilm ve hukuk yapsnn teekklnde sahbenin her birinin katks

olmakla birlikte, zellikle alim vasf tayan ve rencilerine bu manada nderlik

eden sahblerin ayr bir yerinin olduu bilinmektedir. Sahbe iinde slm daha

iyi bilen sahbler bir kavram olarak asr- saadette dahi mevcuttur. Ge sahbe

dneminde ise alim sahb tipi ortaya kmtr. Bunlar sadece slm daha iyi

bilmekle kalmayp, hayatlarnn byk bir ksmn ilim halkalar kurarak tbinnesline slm reten ve ge vefat eden gen sahblerdir. Medinede bn mer,

George Makdisi, Ortaada Yksek retim, ev. Ali Hakan avuolu-Hasan Tuncay

Baolu, stanbul 2004, s. 49-66.2 Sylendiine gre sahbe iinde kendi ashab olan ve bu ashab tarafndan mezhebi takip

edilen kii vardr: Abdullah b. Mesud, Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Abbas, bk. Ali b. el-

Medn, el-lel, thk. Hsm Muhammed B Kurays, Kuveyt, 2002, s. 68, benzer bir rivayet iin

bk. a.g.e., s. 77. fi de bir rnek vesilesiyle Zeyd b. Sabit hakknda: Zeyd b. Sabit ve onun

mezhebini takip edenler derler ki: eklinde bir cmle sarfetmektedir. Bk. Muhammed b.

dris e-fi, er-Risle, thk. Ahmed Muhammed kir, Kahire 1979, 2. bsk., s. 586. Bu

rneklerde, sonraki yerleik anlamna delalet etmese de mezheb kelimesinin kullanlmasdikkat ekmektedir. Abdlmelik b. Habbin eserinde de benzer bir sz yle yer almaktadr:

Hz. Peygamberin ashab iinde ashab en fakih olan kii Abdullah b. Mesuddur. Bk.

Abdlmelik b. Habb, Kitbut-trh, thk. Jorge Aguade, Madrid 1991, s. 164. Ebu Hanife,

ilmini hangi kaynaklardan aldn anlatrken unlar sylemektedir: Bilgimi, ashab

vastasyla merden, ashab vastasyla Aliden ve yine ashab vastasyla bn Mesuddan

aldm, bk. Ebu Abdullah Hseyn b. Ali, Ahbru Eb Hanfe ve Ashbih, nr. Ebul-Vef el-

Afgani, Haydarabad 1974, s. 58-59. Abdullah b. Mesudun ashabna verdii tlerden

rnekler iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, I, 126. Baka bir rnekte, Ebu Hureyrenin

ashabndan bahsedilmektedir. Burada ashab kelimesi, fkh talebesinden ok hadis talebesi

anlamnda kullanlmtr ki bu da ayrca dikkat ekicidir: bk. Ebu Davud, Ceniz, 12. Alim

sahbler ve talebeleri hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ali b. el-Medn, lel, s. 66 vd.


19/340 7

Kfede bn Mesud ve Mekkede bn Abbas alim sahb tipinin en nemli

rnekleridir.3

Sahbeden sonra, ilm faaliyetlerde nderlik, onlarn talebeleri olan tbin

alimlerine gemitir. Herbiri zellikle belirli sahblerden ilim elde etmeye zen

gsteren tbin alimleri, slmn ilk devrinden beri grlen ve gittike younlaanbir ilm faaliyetin iinde yer almlardr. Tbin alimleri faaliyetlerini, nceden var

olan yahut kendileri tarafndan kurulan ilm muhitler, yani halkalar iinde

srdrmlerdir. Tbin dneminin sonlar, ilim ehli, fkh ehli ve alim gibi

adlandrmalarn yaygn olarak kabul grd bir dnemdir.4

slm dnyasnn muhtelif blgelerine ait anlay ve telakki farkllklar, tbin

alimlerinin etkisiyle giderek daha belirgin bir hal alm, ikinci yzyln bandanitibaren taraflarn mstakil birer anlay temsil ettii aa yukar belli olmutur.

Sahbe gibi, bu dnemin nde gelen ahsiyetleri olan tbin alimlerinin de

kendilerine mahsus birer mezhebi ve bu mezhebi takip eden talebeleri vardr.5

Tebe-i tbin nesline mensup nde gelen isimlerin, daha nce sahbler

tarafndan tesis edilen ve kendilerinin birer paras olduklar ders halkalarndan ve

birbirlerinden ayrlarak mstakil halkalar kurmalar, sahbe neslinin artk tmyle

sahneden ekildii dnemde dikkat eken en nemli gelimedir. Bu fikir

ayrlklarnn ortaya knda, halkalar birarada tutan byk statlar konumundaki

sahbenin tamamnn vefat etmesinin etkili olduu sylenebilir. Bylece, aa

3 bn Mesud, bn Abbas ve bn mere nazaran ok daha erken vefat etmesine ramen, alim

sahb tipinin en nemli rneklerinden biridir.4 mer b. Abdlaziz, Cafer b. Berkna yle bir emir gndermitir: mdi, sizin oralarda bulunan

fkh ve ilim ehline, meclislerde ve mescidlerde Allahn kendilerine rettii eyleri halka

yaymalarn emredin, vesselam. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, I, 124.5 Burada Abdurrahman b. Mehdi rnek verilebilir: Ali b. el-Mednden nakledildiine gre

Abdurrahman b. Mehdi, Mlikten sonraki nesilde, Medineli tbin ulemasnn mezheblerini

devam ettiren kii olarak bilinmektedir. Bk. Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b.

dris bn Eb Htim er-Rz, Takdimetl-marife li Kitbil-Cerh vet-tadl, Haydarabad 1952,

s. 252; emsddin Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Siyeru almin-nbel, thk. uayb el-

Arnaut vd., Beyrut 1983, IX, 200.


20/340 8

yukar ikinci asrn ilk eyreinden itibaren hem belirli bir ehir iinde hem de

ehirler arasnda birbirine muhalif anlaylar artk iyice ayrt edilir hale gelmitir.6

lk dnemden itibaren sahbenin deiik blgelere dalmasnn tabi bir

neticesi olarak, farkl anlaylar da esas itibariyle deiik ehirlerde temsil edilmitir.

Ancak bu duruma baklarak, anlay farkllnda asl belirleyici unsurun coraffaktr olduu sonucu kartlmamaldr. Coraf farkllklarn etkisini btnyle

inkar etmek mmkn olmasa da, anlay farkllklarnn ortaya knda corafya

faktrnn etkisi, zellikle Schacht gibi baz Batl aratrmaclarn iddia ettii kadar

nemli deildir. Bu sebeple, hukuk anlaylarnn farkllamasn corafya ekseninde

aklamak hibir zaman ikna edici olmad gibi, baka faktrleri gzard etmeye yol

at iin, yerine gre yanltc saylmaldr.

7

Anlay farkllklarnda gerektencorafya etkili olsayd, bir coraf merkezde bulunmas beklenmeyen muhalif

anlaylar varlklarn rahatlkla srdremezlerdi. Oysa tarihte, aksini ispatlayan

rnekler yeterince mevcuttur. Mesela Hicazdan apayr bir anlayn temsil edildii

Irak gibi bir blgede, Mlikin talebelerinin uzun sre devam eden hatr saylr

6 Bu yzden, ikinci asr fkhnn veya ilminin nemli bir zellii de ihtilaflar ilmi olmasdr. Burada

zikri geen ihtilaf ile icm bir btnn iki farkl vehesidir. Bir yanda ihtilaf varken, dier

yanda icm vardr. Dolaysyla ihtilaf, icm ve amelle yakndan alakal bir meseledir. htilafn

niin nemli olduuna, ileride her bir ehrin iindeki ihtilaflardan bahsedilirken tekrar temas

edilecektir.7 Makdisiden rendiimize gre, ilk hukuk mekteplerinin ortaya kn ve varlklarn devam

ettiriini corafi konum ve siyasi otoritenin destei ile aklama fikri Snouck Hurgronjea aittir

ve bu teori Schacht da dahil olmak zere dier aratrmaclar tarafndan benimsenmitir.Ancak Makdisi, her iki unsurun da bu konuda gerek sebep olabileceini kabul etmemektedir.

Ona gre asl sebep, bir hocann retilerinin veya faaliyetlerinin, talebeleri ve mntesipleri

tarafndan devam ettirilmesidir. Makdisi, Ortaada Yksek retim, s. 41, 42. finin Leys

b. Sad hakknda syledikleri de Makdisinin bu dncesini dorulamaktadr. fiye gre

Leysin grlerinin sonraki nesillerde taraftar bulmamasnn sebebi, talebelerinin onun

grlerine sahip kmamasdr. nk Leys, Mlikten daha stndr ama talebeleri onun

kymetini bilememilerdir, bk. Ebu shak brahim b. Ali b. Yusuf e-rz, Tabaktul-

fukah, thk. hsan Abbas, Beyrut 1981, 2. bsk., s. 78. lk hukuk mekteplerinin farkllklarnda,

corafi ve mahalli unsura arlk veren grlere dair bir baka rnek iin bk. Muhammed

Yusuf Guraya, Snnetin Nelii Sorununa Metodik Bir Yaklam, ev. M. Emin zafar, Ankara

1999, s. 50.


21/340 9

varl, blgeler arasndaki anlay farkllklarnn oluumunu corafya faktrne

balamann yeterince aklayc olmadn gsteren en gzel rneklerden biridir.8

Blgeler arasndaki anlay farkllklarnn sebebini corafya faktr dnda

bir yerde aramak gerekmektedir. Kanaatimizce szkonusu farkllktaki en nemli

belirleyici, ikinci asrdaki muhtelif blgelerde grlen anlaylarn oluumundaki ilkhalkay tekil eden sahbedir. nk sahbe nesli, balattklar eitim retim

faaliyeti sayesinde her blgede zaman iinde mstakil birer ilm gelenein

oluumuna zemin hazrlamlardr.

lm gelenein varln gsteren en nemli unsurlardan birisi, gelenee

mahsus bir anlayn ortaya kmasdr. Bu anlayn olumasn salayan en nemli

mil ise, belirli kanaatleri olan bir hocann, talebeleriyle uzun sreli birlikteliidir.Szkonusu birlikteliklerin birka nesil boyu srecek biimde devamllnn

salanmas, ilm gelenein ve evrenin ekillenmesini temin eden asl

unsurlardandr. Bir gelenek iinde, sonraki nesiller hocalarndan aldklarn kendi

yorumlaryla gelitirip talebelerine aktarmaktadrlar. Sahbe neslinin ilk halkasn

tekil ettii ilm evreler asndan da ayn ey szkonusudur. Bu durumda, blgeler

arasndaki anlay farkllklarnn meneini sahbenin retilerinde aramaktan tabi

bir ey olmamas gerekir. Baka bir ifadeyle, blgeler aras anlay farkll

denildiinde bunu sz konusu blgelere yerleen sahbenin bilgisinden kaynaklanan

bir farkllk manasnda anlamak daha doru olacaktr. nk sahbe, ilk dnemde

fur fkh meselelerine kaynaklk eden snnet bilgileri bakmndan ayn seviyede

deildir ve ou zaman birinin bildiini dieri bilmemektedir. Sahbenin her birinin

hususi bir serveni ve Hz. Peygamber ile birlikteliinde kendine has bir tecrbesi

vardr. slm kabul etme zaman bakmndan farkllklar, kiisel ilgi ve merak

bakmndan gsterdikleri eitlilik, sahip olduklar meguliyetler gibi unsurlar,

onlarn Hz. Peygamberden rendikleri asndan da birbirlerinden farkl olmalar

sonucunu dourmutur.

Hz. Peygamber gibi bir bilgi kaynana eit mesafede durmadklar iin, ashab

arasnda snnet ve hadis malumat bakmndan grlen farkllk, ilk devirlerden beri

bilinen ve normal karlanan bir husustur. kinci asrda fukahnn gndemindeki

8 Irak Mlikleri konusunda mufassal bir alma iin bk. Ali Hakan avuolu, Irak Mlik Ekol

(III.-V./IX.-XI. yy.), yaynlanmam doktora tezi, MSBE, stanbul 2004.


22/340 10

nemli tartma konularndan biri, sahbenin ihtilaf meselesidir.9 Tek boyutlu

olmaktan ziyade, fkh, hadis, kelam gibi farkl disiplinleri ilgilendirebilen bu

hususun pek ok rnei bulunmaktadr. lk dneme ait baz eserlerde, kimi hadisler

hakknda bu hadis sadece ehrindeki insanlar tarafndan rivayet edilmitir10

benzeri ifadelerin kullanlmas, sz konusu ihtilafn hadis rivayeti meselesiniilgilendiren boyutuna dair verilebilecek en basit rneklerden biridir.

Hz. Peygamberin vefatndan sonra farkl ehirlere dalan sahbe, tabi birer

mft sfatyla, karlatklar meselelerin hkmn Hz. Peygamberden bizzat elde

ettikleri veya yakn evrelerindeki dier sahbler vastasyla ulatklar bilgiyi esas

alarak tespit etmiler, pek ok baka faktrle birlikte bu durum, netice itibariyle

bugn blgeler aras farkllk adyla ele alnan meselenin ortaya kmasna yolamtr. Bu balamda ele alnmas gereken nemli etkenlerden biri, muhtelif

blgelerin sahbe vastasyla elde ettikleri snnet ve hadis bilgisindeki farkllktr.

Hadis sirklasyonunun, mkemmel seviyesine henz ulamad bir devir olarak

ikinci asrda, ehirlerin birbirlerinde olan hadis ve snnet malumat hakknda

yeterince bilgi sahibi olmadklar bir gerektir. Ayn dnemde ulemann, szkonusu

eksiklii gidermek maksadyla, kendi ehirleri dnda kalan blgelerdeki hadis

9 fiye gre sahbenin zaman zaman hadislere muarz gr bildirmesi, bu hadislerin btn

sahbe tarafndan bilinmediini, bazlarnn bunlardan haberdar olmadn gstermektedir.

fi, Cimul-ilm, s. 60-61. Buna dair rnekleri topluca grmek iin bk. Rfat Fevzi

Abdlmuttalib, Tevskus-snne fil-karnis-sn el-hicr, Msr 1981, s. 354, 364-65. Sahbenin

ihtilaf meselesi hakknda ulemann grlerine de temas etmekte yarar gryoruz. kinci asr

ulemas bu konuda bir gr birliine varabilmi deildir. Mesela Mlik ve Leys b. Sadsahbenin ihtilaf ettii mevzularda kimi hataldr, kimi isabet etmitir, aralarndan doru olan

semek lazmdr, bazlarnn zannettii gibi serbeste herhangi birini semek doru deildir,

nk bu grlerin kimisi doru kimisi yanltr, nemli olan tercih yapabilmektir

demilerdir. Bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 81-82. Leyse gre buradaki tercihi

kolaylatran unsurlardan biri ihtiyattr: sahbe ihtilaf ettii zaman ihtiyata muvafk olan

gr alnmaldr, bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 81. fi de sahbe ihtilaf ettii

zaman aralarndan birini tercih etmek iin dorusunun aratrlmas gerektiini savunmaktadr.

Ebu Hanife ve Ahmed b. Hanbel ise herhangi birinin tercih edilebileceini sylemektedir. bn

Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 83. Mlik ve Leysin bu konudaki gerekeleri, bir konuda

ayn anda iki dorunun var olamayacadr, bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 89.10 rnekler iin bk. Ali b. el-Medn,lel, s. 234, 235, 240, 242.


23/340 11

malumatna ulamak iin gayret gsterdikleri de bilinen bir husustur. Buna ramen,

ikinci asr itibariyle blgelerin her birinin, dierindeki hadis ve snnet malumatna

tam anlamyla vakf olamadklar kabul edilmelidir. Bu kabil farkllklar, sonradan

mstakil birer usl ve mezhep haline gelecek olan anlaylarn domasndaki nemli

millerden biri olmutur.Sebebi ne olursa olsun, ikinci asrda slm dnyasnda fkh ve hadis

alanlarndaki nde gelen telakkiler, esas itibariyle deiik ehirlerde temsil

edilmektedir. kinci asrda fukah veya fukahl-emsr gibi kavramlar artk

istikrar kazanmtr ve fukahl-emsr, kendi ehirlerindeki dahil mnakaalarla

megul olduklar gibi, dier blgelerdeki hukukular ile de tartmalara girmekte,

birbirlerini usl veya fura dair meseleler zerinden eletirmektedir. Yerigeldiinde, tek bir fur meselesi hakkndaki anlamazlk, bir anlayn toptan

eletirilmesine veya reddedilmesine kadar varmaktadr.

A. slm Dnyasnn lk lim Merkezleri: Emsr

Yaklak olarak hicr ikinci asrn ortalarna kadar slm ilimlerin problem

sahalarnn ve temel birok kavramnn dou srecinde olduu ve ancak ikinci asrn

son yarsnda fkh, hadis ve kelam gibi disiplinlerin ortaya kt sylenebilir.

slm ilimlerin dou srecinde emsr kavram karmza kmaktadr.

slm ilimler literatrnde, bldn, aktr veya fk gibi kelimelerle de ifade

edilen bu kavram, ilk yzyllarda teekkl eden byk merkezleri ifade etmek zere

kullanlmaktadr. Bunlar ilm adan olduklar kadar, siyas ve asker adan da

nemli merkezlerdir. Emsr olarak anlan ehirler iinde ilm adan zellikle nem

tayanlar, Mekke, Medine, Kfe, Basra ve amdr.11 Fustt gibi merkezler ise daha

ok asker adan nemlidir.

Emsrn oluumunda dikkat eken baz temel unsurlar iinde ilk srada ehir

kurma iradesi gelmektedir. Emsr kapsamna giren ehir veya merkezlerin ou,

hususi bir iradeyle meydana getirilmi yerleim birimleridir. Bunun ilk rnei,

11 bn Hibbn Mehrde islam dnyasn alt blgeye ayrmaktadr: Hicaz, Irak, am, Msr,

Yemen ve Horasan. Bk. bn Hibbn, a.g.e., s. 1-2. bn Teymiyyeye gre ise emsr, Mekke-

Medine (Haremeyn), Basra-Kfe (Irkeyn) ve amdr. Bk. Takiyyddin Ebl-Abbs Ahmed

b. Abdlhalim bn Teymiyye, Shhatu usli mezhebi ehlil-Medine, (Mecmu fetv iinde),

thk. Abdurrahman b. Muhammed sm, Riyad 1991, XX, 300-301.


24/340 12

sonraki emsrdan biraz farkl bir maceras olmakla birlikte Medinedir. Medinenin

oluumunda, daha dorusu Yesribden Medineye dnmnde, hicretin ve Hz.

Peygamberin kurucu iradesinin katks en nemli etkendir. Benzer bir durum daha

sonra kurulan ehirlerde de grlmektedir. Mesela Kfe ve Basra gibi sonradan Irak

merkezli bir anlayn en nemli merkezleri haline gelecek olan ehirler, bizzathalife Hz. merin iradesiyle kurulmu ehirlerdir.

Emsr teriminin tretildii msr kelimesi szlk anlam itibariyle ehir

demek olduundan, bu adlandrmann ayn zamanda, slm medeniyetinin daha

balangcndan itibaren sahip olduu temel karakteristiklerinden ehirleme

temaylne iaret ettii de sylenebilir. Kelime anlam yine ehir olan, slmn

ilk merkezi Medine bu gerein en bariz rneidir. Ayrca, bu ehirleri ifadeetmek zere oul kalplarnn kullanlmas, ikinci asrda slm dnyas iin birden

fazla merkezin nemli olduuna iaret etmektedir.

Emsrn genellikle Araplara ait blgelerin dnda kurulmu olmalar, dikkat

eken bir baka zelliktir. Emsr kapsamna girip de Araplarn anavatannda

bulunan ehirler sadece Mekke ve Medinedir. Bu ikisi dndaki tm emsr, Arap

blgesi dndadr ve yeni bir dnyann eiindedir. Baka bir deyile bu ehirler,

yeni oluan slm medeniyeti ile dier medeniyetlerin buluma noktasndadrlar.

Ancak bu ehirler Arap blgesi dnda olmakla birlikte, kurucular ve ilk

yerleimcileri itibariyle Arap ehirleridir. Baka bir deyile emsr, Araplarn

tanmas suretiyle kurulmutur. Snrlar dier medeniyetlerin eiine

dayandnda slm, kendi ehirlerini kurma politikas sayesinde bu medeniyetler

arasndaki etkileimde etkinliini veya baskn karakter olma vasfn koruyarak,

ibrenin hep kendi lehine evrili kalmasn salamtr. Bu politika, taraflar arasndaki

geilerin/etkileimlerin her iki taraf iin de daha kolay/kabul edilebilir olmasn

salamtr.

Mekke ve Medine merkez kabul edildii takdirde, ilk dnemin algsna gre

emsr, fizik corafya asndan merkeze dahildir. Yani emsr, o dnemin

Mslman toplumuna gre yeni bir corafyay balatan Frat, Dicle ve Nilin

kenarnda ama merkeze yakn tarafnda ina edilmitir. Basra ve Kfe, Dicle ve

attl-Arabn batsna, Fustat ise Nilin dousuna kurulmutur.


25/340 13

Emsr kuran nesil olan sahbe, ayn zamanda bu merkezlerin ilk

yerleimcileri ve idarecileridir. Mesela Kfeye yerleen yzlerce sahb, Kfe

camiindeki ibadeti, pazarndaki ticareti, mahkemesindeki adli ileyii ve

ordugahndaki idareyi belirlemilerdir. Ksa sre ierisinde aldklar glerle byk

nfuslara ulaan bu ehirler slmn nasl yaanabileceini gsteren birer rnekhalini almtr. slm ilimleri yalnzca, ncelikle Kuran olmak zere belirli

metinlerden eitli metotlarla retilmi ve problem sahalarna gre ayrtrlm

bilgiler olarak grmek doru deildir. Aslnda bu ilimler, slm yaamaya alan

toplumdan, zellikle de bahsettiimiz emsr ad verilen ehirlerdeki toplumlardan,

bu toplumun anlay, yaklam, bilgisi ve uygulamasndan domutur. Zaten slm

da Hz. Peygamberin bizzat yaayarak gsterdii ve bir toplum kurarak ne olduunurettii bir dindir. Bu anlamda Kfe, Basra ve Fustat gibi ehirlerin kurulmas

aslnda yeni birer Medine kurma, baka bir deyile Medineyi ihrac etme politikas

olarak nitelendirilebilir.12

B. Fukahl-emsr

slm tarihinde emsr gibi terimlerle ezamanl olarak baka terimler de ortaya

kmtr. Emsr ve bldn terimlerinin fukah, ulema ve eimme

terimleriyle isim tamlamas halinde kullanlmasyla ortaya kan fukahl-emsr,

uleml-emsr ve eimmetl-emsr gibi terkipler bunlarn en nemlileri

arasnda yer almaktadr. Emsrn nde gelen alimleri ve fakihleri anlamndaki

fukahl-emsr, uleml-emsr, eimmetl-emsr ve eimmetl-bldn

gibi tabirler, ikinci yzylda yaygn biimde kullanlacak derecede kabul grm

tabirlerdir.13 Bunlar kadar yaygn olarak kullanlmasa da, zellikle am civarnda

12 Ahmet Davutoluna gre, Medine tarihin btn akn deitiren ve btn kadm

medeniyetlerle harmanlanacak olan ehir prototipine kaynaklk etmi ve bir anlamda

medeniyete nclk etmitir. Bk. Ahmet Davutolu, Fetih ve Medeniyet, 1453ten 2053e

stanbul: ehir ve Medeniyet Sempozyumu, stanbul 2004, s. 18.13 Katde b. Dimeye gre Hasan- Basri, Said b. Mseyyeb, brahim en-Neha ve At b. Eb Rebh

emsrn imamlardr. Bk. Muhammed b. Sad, Kitbut-tabakt el-kebr, thk. Edward Sachau,

Leiden 1912, VII/1, 124. Baka bir yerde, Hiam b. Abdlmelik, At b. Eb Rebha uleml-

emsr tanyor musun? diye sormaktadr. Bk. Hafzuddin b. Muhammed el-Kerder, Menkbu

Eb Hanife, Beyrut 1981, II, 64. Sfyan- Sevr de daha kck bir ocuk iken uleml-

emsra gidip derslerini dinlerdim demektedir. Bk. Zeheb, Siyer, VIII, s. 459. Uleml-emsr


26/340 14

bilinen eimmetl-hd ve eimmetl-mslimn gibi tabirler de yaklak olarak

ayn eyi ifade etmektedir.14

Fukahl-emsr gibi tabirler ilk iki yzyln her dneminde nemlidir, yani

mezkur zaman diliminin herhangi bir paras hakknda kullanlabilir. Ancak bu

tabirler iin en kritik dnem, alim sahblerin talebeleri ile balayan ve mezheplerinteekkl etmeye balad ana kadar uzanan dnemdir. Szkonusu dnemin ncesi

ve sonras iin isimlendirmede bir karklk yoktur, nk fukahl-emsrdan

nceki dnemin alimleri sahbedir ve bunlarn kim olduu bilinmektedir,

fukahl-emsrdan sonraki dnemin alimleri de mezheb mntesibleridir ve

bunlarn aidiyetleri hakknda da karklk yoktur. Ancak bylesi bir aidiyet,

sahbe ile mezheb mntesipleri arasnda kalan dnemin alimleri iin sz konusudeildir. Bu sebeple, fukahl-emsr onlar iin ayrt edici bir isim olarak idealdir.

u halde fukahl-emsr denilince, sahblerin eitiminden gemi byk ve

kk tbin tabakas ile, bunlarn rencileri olan etbut-tbine mensup alimleri

anlamak lazmdr. rnein ikinci yzyln ikinci ve nc eyreklerinde fukahl-

emsr, Ebu Hanife, Evz, Sfyan- Sevr, Sfyan b. Uyeyne, Leys b. Sad ve Mlik

gibi ulemadr.15

Fukahl-emsrn temel karakteristii nedir ve bir kii hangi artlar altnda

byle bir tanmlama ile anlmay hak eder sorularnn cevab, yukarda rnek olarak

verilen isimlere baklarak anlalabilir. Burada anlan ahslarn her biri, belirli bir

gelenee ve ilm evrenin gereklerine gre yetimi, dier isimlerden ilm anlamda

bamsz ve kendi bana bir anlay temsil edebilen kiilerdir. Burada nemli olan

temsil kabiliyetidir ve yukardaki isimlerin her biri bu kabiliyeti haizdir. Ad

geen kiiler, yaadklar dnemde iinde bulunduklar blgenin temel telakkilerini

yanstmaktadrlar. Mstakil olmak derken kastettiimiz, daha ok ihtilafl

tabiri, sonraki dnemlerde bn Hibbn el-Bst tarafndan kitap ismi olarak da kullanlacaktr: bk.

bn Hibbn el-Bst,Mehru ulemil-emsr, nr. Manfred Fleischhammer, Wiesbaden 1959.14 leride aklanaca zere, zellikle am blgesi szkonusu olduunda, eimmetl-mslimn

gibi tabirlerin siyasi idarecileri de ifade edebildii hususu gzden karlmamaldr.15 bn Hazm fukahl-emsr olarak u isimleri saymaktadr: Kfede Ebu Hanife, Sfyan- Sevr

ve bn Ebi Leyl; Mekkede bn Creyc; Medinede Mlik ve bnl-Mcin; Basrada Osman

el-Bett ve Sevvr b. Abdullah; amda Evz; Msrda Leys b. Sad. Bk. Ebu Muhammed Ali

b. Ahmed bn Hazm, el-hkm f uslil-ahkm, nr. Zekeriya Ali Yusuf, Kahire, ts., I, 240.


27/340 15

meseleler vesilesiyle ortaya kan bir durumdur. Herhangi bir ihtilaf vukuunda bir

taraf olarak ad anlan ve grne bavurulan bir alim, mstakil bir alimdir ve

fukahl-emsr iinde yer alabilir.

Kendi ehirlerindeki selefin uygulamalarna ve kararlarna nem vermek,

fukahl-emsrn nemli zelliklerinden biridir. Fukahl-emsrn kararlarn delilolarak kabul eden sonraki fukah veya ulema, onlarn her birinin, fura dair

meseleler hakknda seleften, yani sahbe ve tbindan delillerinin olduu fikrini

benimsemitir.16 Yukarda da iaret edildii gibi bu zellik ayn zamanda, fukahl-

emsrn her birinin belirli bir gelenein takipisi olduunu gstermektedir.

C. Amel

Amel kavram ve ilgili dier kavramlar hakkndaki bu mlahazalardan

sonra, amele dair bir tanmlama abas iine girilebilir. Ancak nce bir hususu

hatrlatmakta fayda mlahaza edilmektedir: slm ilimlerin teekkl dneminde,

farkl merkezlerin temel telakkileri hakknda ulalan her trl bilgi nemlidir.

nk aslolan bu dnemin detayl ve olabildiince geree yakn bir tasvirini

karabilmektir. Bunu tam anlamyla gerekletirebilmek elbette mmkn deildir.

Ancak dnemle ilgili her trl ayrnt, byk resimde bir yere yerlemesi itibariyle

nemlidir.

kinci asrdaki manzaray anlayabilmenin en shhatli yollarndan biri, mezkur

dnemde pekok konuda yaanan tartmalara odaklanmaktr. nk bu tartmalar

sayesinde, fukahnn gr ve kanaatlerini ou zaman birden fazla tarafn

gznden renme imkan bulunmaktadr. Amel meselesi ite bu balamda nem

kazanmaktadr. nk mezkr dnemdeki en nemli tartmalardan birisi amel

etrafnda cereyan etmitir. Dolaysyla amel hakkndaki tartmalar, muhtelif

merkezlerde yerleik hale gelen anlaylarn birbirinden ayrt edilmesi noktasnda

nemli rnekler arasnda yer almaktadr.

Ameli klasik tabiriyle efrdn cmi, ayrn mni bir tarife sdrmak

mmkn deildir.17 nk amel, hem ayn anda birok farkl unsuru barndrmakta,

16 Bir rnek iin bk. bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 75.17 Modern dnemdeki amelle ilgili almalarn odak noktas amel-i ehl-i Medine olduu iin, bu

eserlerde daha ok amel-i ehl-i Medinenin tarifi grlmektedir. Ancak bu tarifler arasnda bir

uyum grlmedii gibi, bazen tarifler sebebiyle anlamazlklar zuhur etmitir. Bu durum,


28/340 16

hem de yerine gre birbirinden ok farkl suretlerde tezahr edebilmektedir. Ameli

tarif etmek iin esas alnacak unsurun belirsizlii de bu konudaki problemlerden

birini tekil etmektedir. nk ameli tarif etmek iin, delaleti, kaynaklar,

mertebeleri gibi birok unsuru esas almak mmkndr ve bunlarn herbirine gre

tarif deimektedir. Ancak hereye ramen ana hatlaryla tarif edilecek olursa amel,bir ehrin ulemasnn/yneticilerinin, hocalarndan/seleflerinden alp

talebelerine/haleflerine aktardklar ilm mirastr. Grld gibi, bu ok genel bir

tariftir. Dar anlamda ise amel, her bir ehrin spesifik bir hukuk meselesinde takip

ettii uygulama ve bu uygulamann ekillendii sre demektir.

Snnet ve icm kavramlar, ilk iki asrdaki amel kavramyla ou zaman

iie gemi gibi grnmektedir. Birok durumda ameli snnetten veya icm olarakadlandrlan husustan ayrt etmek mmkn olmamaktadr. zellikle Mlik gibi

ikinci asrdaki baz fakihlerin ameli ifade ederken ayn zamanda icma delalet eden

lafzlar kullanmalar, bu kavramlarn o dnemde ne kadar yakn alakal olarak

anlaldklarn gsterme hususunda yeterlidir. Ancak amelin snnet ve icm

kavramlaryla benzetii noktalar kadar, birbirlerinden ayrldklar noktalar da

nemlidir. zellikle amelin, btn bir ehri veya slam dnyasn kapsayan gr

amelin bir tarife sdrlamayaca ynndeki kanaatimizi dorulayan bir husustur. Yine de,

fikir vermesi asndan iki modern aratrmacnn amel-i ehl-i Medine tanmlarn buraya

almakta yarar gryoruz. lk tanm Ahmed Muhammed Nurseyfe aittir. Ona gre amel-i ehl-i

Medine, Ehl-i Medine tarafndan Hz. Peygamber zamanndan beri, veya kendilerine ait gr

ve istidlllerden kaynaklanmak suretiyle kesintisiz olarak nakledilen snnetlerdir. Bk. Ahmed

Muhammed Nurseyf, Amelu ehlil-Medine beyne mustalaht Mlik ve ril-usliyyn, Dubai

2000, 2. bsk., s. 443. Musa smail, Nurseyfin bu tarifini eletirmektedir. Ona gre bu, okkapsaml bir tariftir ve daha ayrntl hale getirilmesi gerekir. nk tarif, Ehl-i Medinenin Hz.

Peygamberden naklettii her eyin amel olduunu ima etmektedir. Ayrca bu tarifte amelleri

muteber olan Ehl-i Medinenin kim olduu zikredilmemitir. nc eksiklii ise, ictihada

mes olmayan alanlarda cereyan eden tevkf amellerin bu tarifte yer almamasdr. Musa

smail bunun yerine kendi tarifini nerir: Amel-i ehl-i Medine, sahbe ve tbin neslindeki

Ehl-i Medinenin ittifakla kabul edip amel ettikleri, tevkf unsurlar, kendi grleri ve

istidllleridir. Bk. Musa smail, Amelu ehlil-Medine ve eseruh fil-fkhil-islm, Beyrut

2004, s. 238. Ancak bu tarifin kusuru da herhalde Ehl-i Medineyi sahbe ve tbin

nesilleriyle snrlamas, sonraki nesle yer vermemesidir. Oysa Mlikin amel sayd

hususlardan seilecek birok rnek, sonraki nesillerin tercihlerinin de amel vasfn

kazanabildiini gstermektedir.


29/340 17

birlikleri anlamndaki icmdan farkl olduu ve zaman zaman yerel gruplarn kendi

ilerindeki ortak kabulleri yanstt hususu burada nem kazanmaktadr.

Amell-emsr olarak adlandrdmz unsur, neticede mezheplerin

teekklnde en nemli amil olmutur. lk iki yzyl boyunca hakimiyetini

srdrm olan amelin stnl dncesi, mezheplerin teekkl ile yeni birvehe kazanmtr. nk mezheplerin teekkl ile ilm srete yeni bir devreye

girilmi, fkh, hadis, tefsir ve kelam gibi ilimler, mevzular ve meseleleri itibariyle

mstakil disiplinler halini almtr. nc asrn ilk yarsnda, amelin stnl

dncesinin hakim olduu seyrin sona erdii sylenebilir. Yeni dnem, ayn

zamanda yeni corafyalarn da slm ilimlerde nemli rol oynad bir dnemdir.

III. KAYNAKLAR

kinci asr ile alakal kaynaklar arasnda yer ald halde bugn isimlerini

bildiimiz pek ok kitabn gn yzne kmamas ve bazlarnn hi bilinemeyecek

olmas, ilk dnem zerinde alanlarn yzlemek zorunda kald en byk

problemlerden biridir. rnein Medine ameli zerine alanlarn, Mlikin

Muvattan grmelerine ramen, ayn dnemde yazlm dier muvattalar yalnz

isimleri itibariyle tanmakla yetinerek aratrmalarn srdrmek zorunda kalmalar,

o dnemin tam bir tasvirini yapma hususunda nlerinde duran byk engeller

arasnda yer almaktadr.

Tezin konusu gerei, birok farkl alandan kaynaklara mracaat etmek zorunlu

hale gelmitir. Birinci blmde, ikinci asrn ilm hayatnn asl unsurlarndan biri

olan amel konusu, muhtelif ehirlerin amel anlaylar ve bu ehirlerin kendi

ilerindeki ihtilaflar asndan ilendii iin, bu ihtilaflarda taraf olan kiileri ve

onlarn amel anlaylarn tanmaya imkan veren tarih, tabakat ve menakb tr

eserlerden, dierlerine gre daha fazla yararlanlmtr. kinci asrdaki amel

tartmalarnn ele alnd ikinci blmde ise, sz konusu dnemde amel

tartmalarnda yer alan taraflarn eserleri asl kaynaklar oluturmu, bununla

birlikte tarih, tabakat ve menakb kitaplarna da sklkla bavurulmutur. Amel

meselesi son dnemlerde de oka tartlan bir konu olduundan, ikinci blmdegnmzde yaplm akademik almalardan da istifade edilmitir.

kinci asr ve amel denilince muhakkak mracaat edilmesi gereken kaynaklarn

banda Mlik b. Enesin Muvatta gelmektedir. nk Muvatta olmasayd, amel


30/340


31/340 19

almin-nbels yer almaktadr. Yahya b. Manin Trhi ise, Fesevnin biraz

nce zikredilen eseriyle birlikte, zellikle Leys b. Sadn Mlike yazd mektubu

ihtiva etmesi ynyle nemlidir.

almada menakb kitaplarna ayr bir nem atfedilmitir. nk menakblar,

zellikle mezhep imamlarnn istinbat usllerine dair kymetli bilgiler ihtivaetmektedir. Bu balamda en ok yararlandmz menakb tr eserler, bn Eb

Htim er-Rznindbu-fi ve menkbuh; SaymerninAhbru Eb Hanife ve

ashbih, bn Abdilberin el-ntik fi fezilil-eimmetis-selsetil-fukah; bn Hacer

el-Heytemnin el-Hayrtul-hisn fi menakbl-immil-azam Ebi Hanife en-

Numn; bn Hacer el-Askalnnin Tevlit-tess limel Muhammed b. dris; bn

Zeyd el-Hanbelnin Mehsinl-mes fi menkbil-imm Eb Amr el-Evz adleserleridir.

Tarih ve tabakat trne girmemekle birlikte, ilk yzyllar hakknda ihtiva ettii

bilgiler sebebiyle o dnem zerine alanlarn mstani kalamayacaklar bir kaynak

olduundan, bn Abdilberin Cmiu beynil-ilm adl eserine almamzda sk sk

atf yaplmtr. Benzer zellikleri sebebiyle Ahmed b. Hanbelin ve Ali b. el-

Mednninlellerine de oka mracaat edilmitir.

Modern dnemde amel-i ehl-i Medine hakknda ufuk ac mahiyette baz

almalar yaplmtr. Bunlar iinde iki tanesine zellikle atf yaplmaldr. lki

Umar Faruq Abd-Allhn 1978de Chicago niversitesinde doktora tezi olarak

hazrlad Mliks Concept of Amal in the Light of Mlik Legal Theory adl

almasdr. lkemizde ok fazla tannmayan ve amel hakknda nemli tespit ve

deerlendirmeler ihtiva eden bu almann, daha ok ilgi grmesi gerektiini

dnyoruz. kinci eser ise Ahmed Muhammed Nurseyfin Amelu ehlil-Medine

beyne mustalahti Mlik ve ril-usliyyn adl eseridir. Nurseyfin amel hakknda

ileri srd baz mtalaalar, sonraki dnemde konu zerine alanlar, olumlu ya

da olumsuz muhakkak etkilemitir.

Tezde kullanlan btn kaynaklar hakknda burada bilgi verme imkan

bulunmadndan, bu konu hakkndaki ayrntl malumatn, amelle ilgili literatrn

ele alnd bir sonraki literatr balnda bulunabileceini sylemekle iktifa

ediyoruz.


32/340 20

IV. LTERATR

Literatrde amel konusunu, klasik ve modern literatr eklinde iki balk

altnda ele almak uygun olacaktr. Klasik dneme ait literatr, fkh usl literatr,

tabakat ve tarih eserleri, fkh eserleri ve mstakil eserler olarak tasnif edilecektir.

Fkh usl eserleri ise kendi iinde Medine ameli ve Kfe ameli balklar altndaele alnacaktr. Modern literatre ait eserler de ayn tasnife tabi tutularak, Medine

ameli ve dier ehirlerin amelleri hakkndaki literatr eklinde iki grup halinde

incelenecektir.

A. Klasik Literatrde Amel

Amel meselesinin tartma konusu yapld klasik kaynaklar iinde ilk srada

fkh usl literatr yer almaktadr. Burada ncelikle Medine ameli hakkndaki

fkh usl literatrne yer verilecek, ardndan klasik fkh usl literatrnn Kfe

ameline bak ele alnacaktr.

1.Fkh Usl Literatrnde AmelKlasik fkh usl literatr iin amel meselesi, arlkl olarak Medine

amelinden ibarettir. Kfe ameline ancak Medine amelinden bahsedilirken ve talolarak yer verilmektedir. Aada, mezkur literatrde srasyla amel-i ehl-i

Medinenin ve amel-i ehl-i Kfenin yeri ele alnacaktr.

a. Fkh usl literatrnde amel-i Ehl-i Medine

Amel-i ehl-i Medine, fkh usl literatrnn ilk metinlerinde bile kendine

yer bulmu bir tartma konusudur. Hem Mliklere hem dier mezheplere ait fkh

usl kitaplarnda, konu balamndaki en nemli tartma, Medine icmnn veya

amelinin balaycl hakkndadr. Tartmann bir yannda amelin balaycln

muhtelif delillerle ispatlamaya alan Mlikler, dier yannda bu delilin kendileri

asndan balayc olamayacan syleyen teki mezheplere mensup fakihler

bulunmaktadr.

Bugn amel meselesi kapsamnda tartlan konularn bazlarnn klasik fkh

usl literatrnde yer almad grlmektedir. Mesela amelin ne olduuna dair

herhangi bir tanma, ya da ameli tanmlama abasna rastlanmamaktadr. cmau

ehlil-Medine tabirinden herkes ayn eyi anlyormu ve mahiyeti konusunda bir


33/340 21

fikir birlii varm gibi, dorudan bu amelin veya icmn hccet olup olmad

tartmasna geilmektedir. Dier yandan, amel hakknda bugn en nemli kaynak

olarak telakki edilen Muvattada yer alan ve amele delalet ettii varsaylan

tabirlerin anlam zerindeki tartmalara da ou zaman rastlanmamaktadr.18 Ama

hepsinden nemlisi, ameli vaz eden ehl-i Medinenin kimliine dair klasikkaynaklarda yer alan bilgiler son derece kstldr.

Aada ayrntl olarak ele alnacak olan nakl amel-ictihad amel tasnifi,

fkh usl eserlerinde amelle ilgili tasnifler iinde en nemlisidir. Bu tasnif, z

itibariyle rivayet-dirayet ayrmna bal olsa da, kronolojik bir tasnif olarak da

kabul edilebilir. Amel hakknda kronolojik bir tasnif yaplp yaplamayaca

konusu ilk dnemlerdeki usl kitaplarnn gndeminde fazla yer bulmam, esasitibariyle nisbeten ge dnemde yaayan ulema tarafndan tartlmtr. Mesela

sekizinci asra gelindiinde bn Teymiyye (.728) ve onun talebesi bnl-Kayyim

(. 751), kadm amel meselesini ayrntl olarak gndeme getirmitir. Oysa daha

ikinci asrda bilinen bir mesele olmasna ramen kadm amel konusu, bnl-

Kayyim ve bn Teymiyyeden nceki usl mellifleri iin nedense satr arasnda

temas edilecek kadar tali neme sahip olmutur.19

18 Tesbit edebildiimiz kadaryla, Bcninhkmda ve Kad yzn Tertbde naklettii rivayetler

haricinde, klasik kaynaklardaMuvattadaki tabirleri dorudan konu edinen herhangi bir mellif

yoktur. Bu ikisi dnda, bn Habbin Tarihi, bn Abdilberin Cmiu beynil-ilmi gibi baz

tarih ve tabakat kitaplarnda dank bilgiler yer alr. Muvatta erhlerinde bile bu tabirler

hakkndaki deerlendirmeler ok ksadr. rnekler iin bk. Ebul-Velid Sleyman b. Halef el-

Bc, el-Mntek I-VII, 1913, II, 78; Muhammed b. Abdlbaki b. Yusuf ez-Zrkn, erhu

Muvattail-mam Mlik, I-V, Kahire 1961, III, 379, 404, 408, 415, 429, 430.19 Baz kadm amellerin deitirilmesini eletiren Leys b. Sad ve eybnyi; ilk dnemde yaayan

Medinelilerin icmlarna byk nem veren ve talebelerine bu icmlara dikkat etmelerini

tavsiye eden fiyi (Bedrddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-Zerke, el-Bahrul-

muht f uslil-fkh, nr. mer Sleyman el-Ekar, Kahire 1988, IV, 484; Muhammed b. Ali b.

Muhammed e-evkn,rdl-fuhl il tahkki ilmil-usl, thk. Eb Musab Muhammed Sad

el-Bedr, Beyrut 1992, s. 150); ve Medine icmndan sahbe ve tbin nesillerinin icmn

anlayan bnl-Hcibi burada ayr bir yere koymak gerekmektedir. Bk. Ebu Amr Cemaleddin

Osman b. mer bnl-Hcib, Muhtasarul-Mntehal-usl, nr. Fd Nasf-Trk Yahya,

Beyrut 2000,s. 115. bnl-Hcibin bu kabul hakknda ayrca bk. Emir Padih Muhammed

Emin el-Hanef, Teysrut-tahrr erh al kitabit-Tahrr, Msr 1351, I, 244. Ancak, Medine

amellerini kadm ve hads olarak ikiye ayran finin kadm amelleri her zaman hccet


34/340 22

aa. Mlik fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine

Dier snn mezheplere ait fkh usl eserlerinde olduu gibi Mlik usl

eserlerinde de amel-i ehl-i Medine konusu genellikle icm bahislerinde ehl-i

Medinenin icm alt balyla incelenmektedir.20 Bu durum, onlar iin amelin

icmdan bamsz anlalmadn gstermektedir.21 Bu tasarrufun sebebi, bir

yandan amel konusunun icm konusunu yakndan ilgilendirmesi, dier yandan Hz.

Peygamber devrinden Mlik dnemine kadar amel ve icm terimlerinin ou yerde

eanlaml olarak kullanlmasdr.22

Mlik fkh usl melliflerini en ok megul eden husus, Medine ameli

veya icm hakknda Mlike atfedilen baz grleri savunmak veya reddetmek

olmutur. zellikle Mlikin amel-i ehl-i Medineyi btn ksmlaryla hccet

sayd eklinde, dier mezheplerde yaygn olarak kabul gren bir yanl anlamaya

kar imamlarn savunmak durumunda kalan Mlikler, amel-i ehl-i Medineyi

birtakm tasniflere tabi tutarak, bunlar hakknda Mlikin ve talebelerinin

grlerini sralamaktadrlar.23

Mlik uslnde amel hakknda yaplan en nemli tasnif, nakl amel - ictihd

amel tasnifidir. Aa yukar btn Mlik uslclerin bu tasnife bir ekilde riayet

ettikleri grlmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla ilk defa el-Kasm b. Halef

saymad, bunlarn baz durumlarda kendilerine itimat edilmeyen kiiler tarafndan ihdas

edildiine iaret ettii de unutulmamaldr. Bk. fi, er-Red al Muhammed b. el-Hasen, s.

277, 297. finin amel hakkndaki grleri iin kinci Blmde fi ve Amel-i Ehl-i

Medine balkl ksma baklabilir.20

zellikle Mliklere ait olmayan fkh usl eserlerinde, amel-i ehl-i Medine gerekte icmolmad halde icm olduu sylenen eyler babnda deerlendirilmektedir. Bu balamda ele

alnan dier meseleler iinde Ehl-i Beytin icm, Hulefa-i Ridnin icm, Kfelilerin

icm gibi meseleler grlmektedir.21 stisnalar bulmak her zaman mmkndr. Bir rnek iin bk. Kd Abdlvehhb,Mesil, s. 248.22 Bylesi tabirlerin ilk dnemlerdeki anlamlaryla sonradan yerleik hale gelen terim anlamlar

arasnda her zaman bir rtme bulunmadna bu noktada dikkat ekmek gerekmektedir.

rnein, Mlikin icmdan anlad ile, ondan drt yz yl sonraki bir usl-i fkh aliminin

icmdan anlad ey tabi olarak farkldr.23 Gazzlye kar Mliki savunan bylesi bir eser iin bk. bn Rek, Mesele mersme,s. 315-

319. Bu kitap, ayn mellifin Lbbl-mahsl fi ilmil-usl adl iki ciltlik eserinin bir

parasdr (thk. Muhammed Gazzl Eb Cb, Dubai 2001).


35/340 23

el-Cbeyr (. 378) ve bnl-Kassrn (. 397) eserlerinde24 yer alarak literatre

giren bu tasnif hakknda Basra Mlikliinin messisi Ahmed b. el-Muazzel (. 240

civar)25 bile gr bildirdiine gre, Mlikten en fazla iki nesil sonra yani nc

asrda bu tasnif ortaya km olmaldr. Cbeyr ve bnl-Kassrdan hemen sonra

bnl-Fahhr (. 419), Kad Abdlvehhb el-Badd (. 422) ve Ebul-Velid el-Bc (. 474) tarafndan ayn tasnifin tekrarland grlmektedir.26

Mlikler iinde Karf (. 684) Medine ameli konusuna farkl bir alm

kazandrmaktadr. Bir fi olmasna ramen Medine amelinin hccet olduunu

kabul eden Fahreddin er-Rznin (. 606) Medinelilere yaplan itirazlar sadedinde

aktard Bir szn balayclyla, sylendii yerin alakas olamaz iddiasn

Karf Mlik de zaten Medine icm hccettir derken bir mekan olarakMedineyi kastetmemitir diyerek cevaplamaktadr. Ona gre Mlikin asl

vurgusu, burada yaayan sahbe saysnn dier ehirlere gre ok daha fazla

olmasdr. Karfye gre Medine amelleri konusunda Mlikler iki gruba

ayrlmtr: Birinci grup Mlikin sadece nakl amelleri balayc saydn iddia

etmektedir. Ancak dier grup, amellerin kapsamn biraz daha geni tutarak,

kayna bilinmese bile Medinede herkesin ittifak ettii uygulamalarn balayc

olduunu ve bunlarn ahad haber mahiyetindeki hadislere takdim edilmesi

gerektiini savunmaktadr. nk bunlara gre, Medinelilerin bir hadisi

bilmelerine ramen onunla amel etmemeleri nesih sz konusu deilse- mmkn

deildir.27

24 Ebu Ubeyd el-Kasm b. Halef el-Cbeyr el-Mlik, Mukaddime fil-usl, nr. Muhammed b. el-

Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996, s. 211-212; Ebul-Hseyn Ali b. mer bnl-Kassr, el-Mukaddime fil-usl, nr. Muhammed b. el-Hseyn es-Sleymn, Beyrut 1996, s. 75. bnl-

Kassr, nakl amellere tevkf adn verir. Ancak sonraki uslcler bunu nakl amel olarak

terimletirmilerdir.25 bnl-Muazzelin daha krk yana gelmeden vefat ettii sylenir. bk. bn Ferhn el-Mlik, ed-

Dbcul-mzheb fi marifeti ayni ulemail-mezheb, I-III, thk. Muhammed el-Ahmedi Ebun-

nur, Kahire 1972, I, 143.26 bnl-Fahhr, Mukaddimet Kitbil-ntisr, s. 221 vd.; Kd Abdlvehhb, cmu ehlil-

Medine, s. 253; Bc, hkm, s. 480 vd.; a.mlf., Kitbul-Minhc f tertbil-hicc, thk.

Abdlmecid Trk, Beyrut 1987, 2. bsk., s. 23.27 ihbuddin Ebul-Abbas Ahmed b. dris el-Karf, Nefisl-usl, thk. Adil Ahmed

Abdlmevcd-Ali Muhammed Muavviz, Riyad 1997, 2. bsk., VI, 2823.


36/340 24

Karfnin bahsettii ikinci grupta yer alanlardan birisi, kendisinden krk yl

kadar nce vefat eden bnl-Hcib (. 646) olabilir. Nitekim bnl-Hcib Medine

icm ile hadisleri arasnda herhangi bir ayrm yapmakszn, onlarn hem

rivayetlerinin hem nakl amellerinin balayc olduunu ne srmektedir. nk

ona gre bylesine byk bir topluluun kendilerini hakl karacak bir delilleriolmadan icm etmeleri tasavvur edilemez.28

Mlik usl-i fkh alimleri iinde bn Rd (. 595) ayr bir yerde

durmaktadr. bn Rd, amel-i ehl-i Medinenin mtekaddim Mliklerin syledii

gibi icm, yahut muahhar Mliklerin syledii gibi mtevatir olduunu kabul

etmemitir. Ona gre Medine ameli, mmetin sadece bir ksmn tekil eden

Medinelilerin gr birlii olmas hasebiyle icm olarak deerlendirilemez.bn Rd Medine amelini fkh uslndeki fiilin delaleti konusu

erevesinde deerlendirmektedir. Ona gre Medine ameli halefin seleften

aktard fiillerden ibaret olduu iin tevatr ifade edemez, nk kural olarak bir

fiilin tevatr ifade etmesi iin szle desteklenmesi arttr ve Medine ameli bu

zellii haiz deildir.

bn Rde gre Medine amelinin, Haneflerde grlen ummul-belv

anlayyla benzediini sylemek, amel konusundaki en iyi zmdr. Tespit

edebildiimiz kadaryla Medine ameli ile Haneflerin ummul-belv anlay

arasndaki benzerlik, ilk defa bn Rd tarafndan gndeme getirilmitir. Ondan

nceki usl mellifleri, Medine amelini daha ok icm konusu kapsamnda

deerlendirmilerdir. Ama bn Rd, szkonusu benzerlie iaret etmesine ramen,

28 bnl-Hcib, Muhtasarul-Mnteh, s. 115. el-Minhc rihi Crberd bnl-Hcibin bu

grn zayf bulup itiraz etmektedir. Ona gre, bir konuda ictihad eden herkes delillerini

bizzat duymu olmayabilir. Ayrca bnl-Hcibin syledikleri kabul edilecek olursa Ehl-i

Beytin veya Hulef-i Ridnin icmlarnn evleviyetle kabul edilmesi gerekmektedir. nk

onlar Hz. Peygamberin en yaknnda bulunan kiilerdir. Bk. Crberd, es-Sircl-vehhc f

erhil-Minhc, thk. Ekrem b. Muhammed b. Hseyn Uzeykn, Riyad 1998, II, 805. fi olan

Adudddin el-c (. 756) ise bnl-Hcibin bylesine byk bir topluluk ifadesinden,

benzeri byk topluluklarn bulunduu her yerde Medinedeki gibi bir icmn mmkn olduu

sonucunu karr ve onun aslnda bu szyle icm konusunun mekan ile ilgisi olmadna iaret

ettiini syler. Adudddin Abdurrahman b. Ahmed el-c, erhul-Adud, nr. Fd Nasf-Trk

Yahya, Beyrut 2000, s. 116.


37/340 25

Medine amelinin ummul-belvya gre daha kuvvetli bir delil olduunu

sylemeyi ihmal etmemitir. Ayrca yine ona gre amel tevatr ifade etmese de,

rivayetlerle desteklendii takdirde zann- glib, rivayetlere muhalif olduu takdirde

ise sadece zayf bir zann bilgi ifade etmektedir. Bir rivayetle desteklenmesi

halinde amelin karine olacandan phe duymayan bn Rd, yine de bukarineye bakarak sahih ahad haberleri reddetmenin her durumda doru olmadn

sylemektedir.29

bn Rdn, Medine amelinin icmn kapsam dnda deerlendirilmesi

gerektii iddiasnn bir benzeri, daha sonra bn Haldun (. 808) tarafndan gndeme

getirilmitir. bn Haldun Medine amelinin icm yerine takrr snnetle alakal

olarak deerlendirilmesi gerektiini sylemektedir.

30

bn Haldunun bu tespitinehakllk pay kazandran husus, Medine ameli olarak bilinen hususlarn ounun

takrr snnet formunda aktarlmasdr.

Yukarda tasvir edilmeye allan Mlik fkh usl literatr, Medine ameli

hakkndaki tartmalarn mezheb iinde ortak bir noktaya ulaamadn ve

gnmze ulaan kaynaklar gz nne alnrsa, yaklak yedinci asrdan sonra bu

tartmalara nemli bir katk yaplmadn gstermektedir. Medine amelinin nakl

ve ictihad olarak taksimi hemen her Mlik usl alimi tarafndan benimsenmekle

birlikte, bu amel trlerinden hangisinin balayc saylaca konusunda fikir birlii

yoktur. Bu konudaki Mlik literatrnn balca zelliklerinden biri, muhteva ve

ierdii akl yrtmeler asndan savunma maksatl olmasdr. Ayrca ilk

dnemlerde z gr gibi alglanan ictihd amelleri de balayc sayma

eiliminin, yedinci asr gibi hayli ge bir dnemde bnl-Hcibin ahsnda

yeniden taraftar bulmas dikkat ekicidir. bnl-Hcibin niin byle dnd

ayr bir inceleme konusudur, ancak onun dncesinin, ameli sadece sahbe ve

tbin nesline hasretmesiyle alakal olduu da muhakkaktr.

Mlik fkh usl melliflerinden Medine ameli hakknda varit olan en

nemli itiraz ise, altnc asrda yaayan bn Rde ait olmutur. Medine amelinin

muhtevas itibariyle icm yahut mtevatir haberle bir tutulmasna itiraz eden bn

29 Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed bn Rd el-Kurtub, Bidyetl-mctehid ve

nihyetl-muktesd, thk. Abdlmecid Haleb, Beyrut 1997, I, 244-45.30 bn Haldun,Mukaddime-i bn Haldun, trc. Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1277, III, 45.


38/340 26

Rdn, icm, klasik usl literatrnde istikrar kazanan anlamyla btn mmetin

icm olarak anlad ok aktr. Amelin niin mtevatir saylmamas gerektiini

sylerken bavurduu gereke ise fkh usl kitaplarnn daha ok sz ve fiilin

delaleti zerine tartlan blmlerini ilgilendirmektedir. Ama onda asl dikkat

eken unsur, amel-i ehl-i Medine ile Haneflerin ummul-belv anlay arasndakurduu paralelliktir.

ba. Hanef fkh usl literatrnde amel-i ehl-i Medine

Hanef ulemasnn Medine ameli hakkndaki eletirilerinin esas itibariyle

icm teorisiyle balantl olduu grlmektedir. cm btn mmete ait bir delil

gibi gren Hanefler, Medine amelini bu pencereden bakarak eletirmektedirler.

Ayrca, Medinenin fazileti hakknda varit olan ve birok Mlik tarafndan amel-iehl-i Medinenin balaycln delillendirme sadedinde kullanlan rivayetlerin bu

balamda nemli olmadn sylemeleri, Hanef usl melliflerinin ortaklaa

vurguladklar bir baka unsurdur. Onlara gre szkonusu rivayetler Medine

amelinin balayclndan ziyade Medinenin faziletine iaret etmektedir. Bu ortak

unsurlar dnda, Pezdev rihi Abdlaziz el-Buhrnin (. 730) Medinede

bilinmeyen baz hadislerin varl meselesini gndeme getirerek, dier ehirlerdekisnnet ve hadis bilgisinin nemine iaret etmesi, bnl-Hmmn (. 861) Medine

amelini zann ve kat bilgi konusu balamnda tartmas ve Medine amelinin

mtevatir saylmamas gerektiini sylemesi nemli tespitlerdir. Birinci Blmde

Medine amelinin mtevatirle ilikisi meselesinin ele alnd ksmlarda grlecei

zere, bnl-Hmmn bu eletirisi, biraz nce grlerine temas edilen muahhar

Mliklerden bn Rd tarafndan bile paylalmaktadr.Hanef usl mellifleri iinde amel-i ehl-i Medine hakkndaki en kapsaml

deerlendirme, gnmze ulaan ilk fkh usl metinlerinden birinin sahibi olan

Cesssa (. 370) aittir. Sonraki Hanef fkh usl eserlerinde Medine amelinin

Cessstaki kadar mufassal incelenmemesi, Hanef mezhebinde bu konunun

yalnzca ilk dnemde ve Irak merkezli eserlerde nemli olduunu gstermektedir.

Documents

sünnet-ve-hadisin,Hicri-ilk.iki.asirda-(farkli-şehirlerde-amel-telakkisi-oluşumunda)-yeri-341s-Halit ÖZKAN-doktora