Sutiy: Ima riq: ý $.' 0 ,Y - perueduca.pe · 2 Ministerio de Educación LLamkana maytu: Yupana 4 Pulla yachakushun D u ð £ r Y µ Z µ À ] v / v l Á ] < y ]

Sutiy:

Ima riq:

Llaqtay:

Pulla yachakushun

2

Ministerio de Educación

LLamkana maytu: Yupana 4 Pulla yachakushun

Luisa Del Carmen Lucero De La Cruz

Pascual Bernilla Carlos

Martha Villavicencio Ubillús, Moisés Cárdenas Guzmán

Lidia Angelica Sánchez Céspedes

Oscar Bernilla Carlos

Justo Salvador Mejia Ozeta

Rosario De La Cruz Bernilla

James Matos Tuesta

Tiraje: XXXXXXXXX ejemplares

Impreso en: xxxxxxxxxxx

©Ministerio de Educación Calle Del Comercio Nº 193 - San BorjaLima - PerúTeléfono: 6155800www.minedu.gob.pe

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: xxxxxxxxxx

Este material no se puede reproducir total ni parcialmente sin el permiso expreso de los editores.

Impreso en el Perú / Printed in Perú.

Jaime Saavedra Chanduví

Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra

Juan Pablo Silva Macher

Elena Antonia Burga Cabrera

Manuel Salomón Grández Fernández

3

Nasquy yaĉakuq warmakuna.

Kay liyinaqa qampaq, yaĉakuna wasiykipi shumaq yaĉakunaykipaq.

Achka yaĉachikuqkuna qushikuqnu rurasha. Yaĉakur pulla yaĉachikuqniykiwan, taytaykiwan, mamaykiwan, ukniykiwan, rukunchikwan, yaĉaqkunawan yaĉakur ñawpaqman rinaykipaq kamakachikasha.

Hukniykikunawan yanapanakur ruranaykipaq achka ruranakuna kan.

Kay liyinaqa unay imanutaq kasha, imanutaq kanan, imanutaq rimanayki, pachayki, ruranayki, nir yaĉanaykikamakasha aylluykita washar shumaq yaĉakur kawsanaykipaq kay liyinaqa yanapamashun. Chaynulla wasiyki, yaĉakuna wasiykipi runakuna, warmikuna, warmakuna ima shumaqkawsanapaq yarpun.

Kay liyinawanqa pukllanki, takinki, yupakunki illwakunki tullpukunki, yarpur rurakunki, chapanachinki tarinachinki, tukuy hukniykikunawan yanapanakur yaĉakunki ima.

Rikarqami munanki yaĉakunaykipaq hukman nasquy yaĉaykunata yaĉakunki, hukniykikunata yupay washar purichinki.

Qushikur yaĉakuy.

4

Yaĉana Rapra13. Chipchi linkukaqta musqushaqa ayllunchik wanunampaq 50

14. Qurmushta / qirmushta nanaman itakunchik 53

15. Sara chichaqa unayla lawsayan 56

Imamatataq yaĉakusha kani 60

Yaĉana Rapra

9. Hatun animalta shutinpi qayanchik

10. Wakin ayllukuna markataqa rukunkunapata purichin

11. Animalninchikta siñalanchik

12. Quĉakunapa animalnintaqa shumaq mañakunchik

Imamatataq yaĉakusha kani

Yaĉana Rapra

5. Riqchaq raprakunata, uqapa tuktunta rikar samanchik 22

6. Sikya mana chaylla waranpichu kiĉakan 25

7. Añash takipamasha tapya 28

8. Tananchikpañanninta tantakar kiĉanchik 31


Yaĉana Rapra1. Tarpuykuna puqunanpaq ayanchikta mañakushun 8

2. Rihu ĉurakasha 11

3. Rihu puktaypi pulwillan 14

4. Wiqanakusha sara kushikur puqun 17


1 TA

QA

TANTALA TARPUKUNCHIK URYAKUNCHIK2

TAQ

A

SIKYANCHIKTA ÑANNINCHIKTA KIĈANCHIK

3 TA

QA

MARKAKUNCHIK

4 TA

QA

SARANCHIKTA PALLAKUNCHIK

Kaqninkuna

36

39

42

45

48

5

Yaĉana Rapra27. Sarata tarpur tukuchirqa kasuta ikiman itakunchik

28. Sarataqa pulla tarpukunchik

29. Mikurqa yapakanchik

30. Uĉpapa tuktun riqchaq nanaypaq


102

105

108

111

114

Yaĉana Rapra

23. Yakuta surkupi tupunchik

24. Tamya kunyawan shamun

25. Sara tarpuypi waqtaman ratatin animal tukuchinqa ninllapa26. Chaki mikuykunawan uĉpata Shipur itar yanunllapa


Yaĉana Rapra

19. Trumpisarqa yarpushanchikta qullupanchik

20. Lantapi ullqukunaqa allilawta rutunllapa

21. Takipi achichikunchik birsukunchik

22. Lantapi ĉanikunchik


Yaĉana Rapra16. Wasipa karkamunta kiĉaypi sakata

qarakunllapa 62

17. Wasi shutichiy 65

18. Muqinapa anan panqupi tuyuta tarpunchik 68


5 TA

QA

WASIKUNCHIK

6 TA

QA

LANTA RUTUY

7 TA

QA

PACHANCHIKTA KAMAKACHISHUN

8 TA

QA

SARANCHIKTA TARPUNCHIK

74

77

80

83

86

88

91

94

97

100

Illwanata rikar tapuykunata niy:

Michka runakunatq kanqa tukuyninta kimsa kutichishaqa.Michka m. urakaqpitaq Pinachiqa HuallabanbamantaqaMichka m. unakaqpitaq Hatunpampaqa HuallabanbamantaqaMichka m. unappitaq Hatunpampaqa Pinachimantaqa

Hullabambaqa 2 390 m s.n.m. Hatunpampaqa 3 074,51 m s.n.m.

Pinachiqa 1 859 m s.n.m.

Hullabambaqa 2 390 m s.n.m. Hatunpampaqa 3074,51 m s.n.m.

Pinachiqa 1 859m s.n.m.

1TANTALA TARPUKUNCHIK URYAKUNCHIK

TAQA

8

Tarpuykuna puqunanpaq ayanchikta mañakushun YAĈANA

1

Taytanchikunaqa ayankunata mañakun tarpuykuna achkata puqunanpaq ayanchikuna tarpuyninchikta washananpaq qasaymanta, wayramanta, tukuy imamanta.

Michka ayanchiktataq mañakunchik tarpunchik achkata puqunanpaq.

Ayanchikunaqa imakunapitaq masqa yanapamanchik.


Michka runakunataq kanqa tukuyninta ĉusku kitichishaqa.

Michka mitru urakaqpitaq Pinachiqa Uyurpampamantaqa.

Michka mitru urakaqpitaq Chiñamaqa Uyurpampamantaqa.

Yaĉaqta tapushun yaĉakunapaq

Chiñamaqa 2 687 m s.n.m. Pinachi 2 480 m s.n.m. Uyurpampaqa 2 890 m s.n.m.

9

1.

2.

Ĉusku yaĉakuq riqkuna, yaĉakuna wasipa pachanmanta 9 kustal aurora rihuta urqusha, huk pachamanta huk kustal gavilán rihuta, huk huk kustalpa chaninqa S/. 100. michka qillaytataq tukuy kustalmanta aypayanqa.

Chiñama, Uyurpampa, Pinachi tanakunapa altitudninta ĉunka kamakaq pukllanawan yanapakar illway.

Kananqa kipu ĉuranapi yupankunata ĉuray.

Elviraqa yupanawan yanapakar, chaymanta kaynu waranqataqa tarin.

Chiñama tana Uyurpampa tana Pinachi tana

Chiñamapa altitudnin Uyurpampa altitudnin Pinachipa altitudnin

S/. 900 S/. 100

Niy:

PW Ĉ UKaynu

Waranqa = 1 000 uk W = 1 000 U

KaynupisWaranqa = 100 ĉunka W = 100 ĈWaranqa = 10 paĉak W = 10 P

1 0 0 0

W P Ĉ U W P Ĉ U W P Ĉ U

10

3.

4.

Kananqa Pinachipa altitudninta ukmanta kamakachir yupanta chayllachar yaĉakushun.

Chinqana riqpi 70 ĉuskup ĉuskup ñawpaqman 90 yupakama ĉachiy chaymanta yupaykuna mayqan ĉunkakuna yupayta shipcha chikruy.

Kananqa kwadirnuykipi chinkana riqta illwar shipchachiy ĉunkaman kay yupakunata: 123; 127; 134; 137; chaymantaqa paĉakman shipchachiy kay yupakunata: 1 480; 1 820; 1 340; 1 860; 1 450; 1 690

Kananqa suqtap suqtap paĉakmanta 80 yupaykama ĉachiy chaymanta mayqan ĉunkakunaman shipcha chikruy.

1 waranqa + 8 paĉak + 5 ĉunka +9 uk 1 x 1000 + 8 x 100 + 5 x 10 + 9 x 1 1000 + 800 +50 + 9

Kananqa kay yupakunata chayllachashun shutinta rurar shikwachiy.

2 521 2W + 5P + 2Ĉ + 1U

5 4283 0691 9994 5052 5943 0039 9998 061

12 456

{

70

80

71

81

72

82

73

83

74

84

75

85

76

86

77

87

78

88

79

89

80

90

81

91

82

92

83

93

84

94

85

95

86

96

87

97

90

100

88

98

9189

99

11

Rihu ĉurakashaYAĈANA

2

Kay tananchikunapiqa ñawpa huk watamanta rihutaqa mana tarpunchikchu, mana similla katin tarpushaqa lapshala winamun, mana puqunchu munashanchiknu, chayrayku mushuq simillata tarpunchik rihutaqa pichqa waran killa katin.

Imanupitaq ñawpa huk watamanta rihu simillataqa mana tarpuchikchu.

Huk lata tarpuy rihu shumaq karqa michka latatataq puqun.Rihu chushushawan shumaq rihuqa mayqannintaq masqa llashan.


Michka kg rihutataq huk huk ayllukuna tananchikpi ĉuranllapa.

Michka m urakaqpitaq Yanahuankaqa Humildamantaqa.

Michka m unakaqpitaq Humildamantaqa Hatunlomamantaqa.

Yaĉaq warmita tapushun yaĉakunapaq

Atunloma 3 360 m s.n.m. Sr. de la Humildad 3 478 m s.n.m. Cruz de Yana Wanka 2 900 m s.n.m.

Tamya mana shamushkatin kay wataqa mana rihuqa puqushachu, watapaqqa imataraq tarpukuyanchik.

ñawpamata chaki mikunanchikqa kan, imanuna kanqa unaymanta rihuqa tarpushapis mana puqunchu.

12

1.

2.

3.

Mama Mariyaqa rihuta urqur kaynu ĉpachaha, huk watapaq tarpunanpaq. Rikar imanutaq risha chayna siqinachiy.

Kanan shuypaqa wallqata watuchashun yana; qarwa; chiqyaq; yuraq; chupika rikĉaqkunawan, chaymantaqa watuchay imanutaq kay illwanapi qallarisha chaynu, chaymantaqa niy:

Pashkuwan Mayra purushkuta tantakunllapa, chaymantaqa michka purushkuta tantasha nir yaĉanapaq taligapi untachinllapa, huk taligapiqa ĉunka ishkay purushku yaykun, tantarqa huk ĉunka ishkay taligata untachinllapa, chayqa michka purushkutataq tantashallapa.

Imataq 5 riqpiqa kan: Imataq 7 riqpiqa kanqa: michka:Imataq 8 riqpiqa kanqa: michka:Imataq 10 riqpiqa kanqa: michka:

Ima rikĉaq wallqataq kimsa ĉunka riqpiqa:Ima rikĉaq wallqataq pichqa ĉunka riqpiqa: Ima rikĉaq wallqataq qanĉis ĉunka ishkaywan riqpiqa: Ima rikĉaq wallqataq isqun ĉunka suqta riqpiqa: Ima rikĉaq wallqataq huk paĉak ishkay ĉunka ishkay riqpiqa:

Kustalkuna 1 2 3 6 12Purushkukuna 12 24 72

13

4.

5.

6.

Mama Shantupa ĉunka ishkay warmi pishqun kan, tukuynin waĉayan, huk pishquqa huk killapiqa ishkay ĉunka pusaq runduta waĉan chayqa michka runtutaq kanqa pichqa pishqupaqa, isqun pishqupaqa, tukuyninpaqa.

Yaĉayanchik kuchakqa huk pachapiqa 180 km parin, chayqa tukuy unaq parirqa michka kilumitrutataq pariyanqa.

Kananqa yupakunawan patronkunata urquyta yaĉakushun, chayqa michka adobiwantaq ishkay, kimsa, ĉusku, pichqa iqana, iskalirata rurayanki kanqa.

Pishqupa yupan

1 2 3 5 10

Runtukuna huk killapi

28 56 140 280

Pacha 1 2 3 5 10

Parin (km) 180 360

Iskalirapa iqayninkunapa

yupaynin

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 20 30

Michka adobiwantaq

1 3 15

Kananqa kay iskalirapa iqayninta michka adobiwantaq kanqa chayta tariy.

José kaynuta tarisha, tukuchiyta yanapay.

Iskalira Adobikuna1 (1 x 2 ) : 2 = 12 (2 x 3 ) : 2 = 33456

Iskalira Adobikuna7 (7 x 8 ) : 2 = 2889101112

1 2 3 4 5

14

Rihu puktaypi pulwillanYAĈANA

3

Rihunchikta pulwillu aypatinqa huk chapuyta aypar apanchik ayanchikunaman ratachikuq, chaynu rurasha ayanchikunaqa manaraq aypashantaqa washan; puktay untamutinqa allipla saqra rihupa rurunpi puriyqa, rurinman yaykushaqa aswan unayla pulwillan.

Imakunataq rihutaqa pulwillachin.

Huk lata tarpuy rihu pulwillarqa michka latatataq puqun.

Michka aswan nanayniyhuntaq rihuqa.


Imatal rihutataq tarpusha Yuntunpampamanta ayllunkikqa.

Michka lata tarpuy rihutaq Chiñama aychunchikpaqa.

Michka lata rihutataq aylluyki tarpun ________ michka kilutaq kanqa


Chiñama 2 687 m s.n.m. Yuntunpampa 2 740 m s.n.m.

Motupimanta Chiñamaman 88 km.Motupimanta Pinachikaman 102 km.

15

1. Kananqa tantiyashun mayqan ñantataq ashla shipcha kanqa yaĉakuna wasinchikman ĉanapaq, allí illwanata rikar niy:

2.

3.

4.

Kananqa wasiykimanta yaĉakuna wasikaman kimsa pacha purinaykita illway, chaymantaqa mayqannintaq ashla shipcha mayqannintaq karup tupuyninta churar ruray.

Ĉusku yaĉakuq riqkunaqa purín kimsa km huk pachapi, chaynu katinqa imatalpachapitaq wasiykimanta yaĉakuna wasiman ĉanki, chayqa michka km wasiykimanta yaĉakuna wasikamanqa kan.

Chiñama tanapi 2014 watapi 3 000 kg rihuta tarpushallapa, Pinachi tanapi shuypaqa 1 000 kg. Yupayninta ĉurar chikuqninta >, <, = ĉuray, chaymanta mayqannin tanataq achka rihuta tarpusha niy ĉuray.

Mayqannin ñantaq shipchaqa ______________ michka mitrutaq _____Mayqannin ñantaq karupqa ________________ michka mitrutaq ____

2 800 m 4 800 m

3 300 m

2 400 m4 500 m

3 800 m

Niy:

Niy:

16

5.

6.

7.

8.

Yuntunpampaqa 2 740 m s.n.m., Chiñamaqa 2 687 m s.n.m. mayqannintaq marmanta unakaqpi.

Kay tananchikunapa alturanta rikanachiy chaymanta chikuqninta ĉuray.

Wata 2 015piqa Inkawasi tanapiqa kanqa 16 092 runakuna, kañari tanapi shuypaqa 14 745, ishkantin yupakunata rikanachir chikuqninta ĉuray.

Kaypi rikayanki huk warmi warma, huk hatun warmi, huk warmi ruku, kananqa niy mayqanninpaq aykala watan kan, achkalla watan allipla achka watayhun kanqa ĉawpinpi ĉuray chikuqninta.

Kay tanakunamantaqa mayqannintaq marmanqa shipcha ___________Kay tanakunamantaqa mayqannintaq marmanqa aswan altupiqa ______Mayqannin distritupi manaqa comunidapi tanki tullpuy chupikawan.Michka altupitaq qampa tanaykiqa kanqa: __________________

Mayqannin tanapitaq aswan achkaqa runakunaqa ______ michkapi ____Ishkantin tanapiqa michka runakunataq ____________Michka runakunataq qampa tanaykipiqa kanqa ______________

9 watan 30 watan 70 watan

324 3 363 361 3 360 650 2 647650 361 361 324 650 324

Distrito Comunidad

Inkawasi Kañaris Pinachi

Caserío Puchaca bajo Kongacha Olos Hatun Luma Kerguer Lanchaco Alto

Altura (msnm) 324 3 363 361 3 360 650 2 647

Niy:

17

Wiqanakusha sara kushikur puqunYAĈANA

4

Imapaqta sara pitiwanqa wihanakunchik.

Ima sarakunatataq kay tananchikpiqa tarpukunchik.


Michka iktariya (ha) mastaq Inkawasiqa Pinachimantaqa __________

Michka iktariya sarataq ishkantin pachapiqa ____________

Mayqannin tanataq aswan achka pachanqa kan ____ michka ____ha.

Mayqannin tanapaq pitilla pacha kan _______ michka ______ha.

Kimsan pachakunaqa michka iktariyataq _______________ ha.


Kay wakin tananchikunapiqa sarata uryayar illaqmanta pitirqa qichqanchikpi chayta chay saritawan wihanchik chaymantaqa shumaqla qashan tarpunchik ama saritakuna llakinanpaq, uryata tukuchir shuypaqa tantakar wihanakunchik sara kushikur achkata puqunanpaq.

Kañarisqa 72 918 ha Inkawasiqa 41 735 ha Pinachi 22 418 hahi 22 418 hhaaa

18

1.

2.

Yaĉakuna wasipa ĉhakranpi sarata uryananpaq yaĉachikuq 4riqpi yachaqkunata nin: 4riqpi 15; 3riqpiqa 7 más qamkunamantaqa, 2 riqpiqa 2 kuti qamkunanu, 1riqpi shuypaqa kimsa kuti qamkunanu, 5 riqpiqa ĉunka kimsa, 6riqpiqa shuypaqa qamkunawan chaylla. Kananqa yupaykunata rurar diagramapi tullpuy, tapuykunatapis niy:

Yaĉakuna wasipa ĉakranpi shimpulta tarpukusha 4riqpi 15 warmakunaqa, tukuyninqa, 7 ullqukuna, 8 warmikuna, ullqukunaqa kimsa yurata tarpukusha huknin huknin, warmikuna shuypaqa ishkay yurata huknin huknin, ullqukunaqa huk huk yuramanta 50 shimpulta pallasha, warmikuna shuypaqa 60 shimpulta pallasha.

Michka shimpultataqa ullqukunaqa pallasha: __________________

Michka shimpultataq warmikunaqa pallasha: __________________

Pikunapataq masqa puqusha _____________ imanupina _______

Michka paĉaktaq limpullaqa tantakasha: ___________________________

Ima yaĉakuna riqpitaq aswan achka yaĉakuqkunaqa _____ michka _____Ima yaĉakuna riqpitaq aswan aykala yaĉakuqkunaqa _____ michka _____Michkataq tukuynin yaĉakuqkunaqa ____________

Yaĉakuna Riq G° Yaĉakuqpa yupankuna

Huk yaĉakuna riq 1riq

Ishkay yaĉakuna riq

2riq

Kimsa yaĉakuna riq

3riq

Ĉusku yaĉakuna riq 4riq

Pichqa yaĉakuna riq

5riq

Suqta yaĉakuna riq 6riq

Tukuynin

05

101520253035404550

1riq 2riq 3riq 4riq 5riq 6riq

Ya akuna riq

Yaĉakuq warmakuna

Yup

ank

una

19

3.

4.

5.

6.

Yaĉakuna wasipi mikuykunawan tupukuyta yaĉakushun, arrusqa 4 qaptay huk kilu; puspuqa 3 qaptay huk kilu, asukar shuypaqa 5 qaptay huk kilu. Yaĉachikuq nin: ĉamusha 200 kg arrus; 100 kg asukar; 120 kg puspu. Chayqa michka qaptaytaq huk huk mikuy ĉamusha.

Yaĉakuna wasinchikta tupushunchik, purinanchikwan, brasanchikwan, punkunkunata kuwartanchikwan.

Mayraqa huk huk waranpi 4 kuti rin shamun wasinmanta yaĉakuna wasiman, 350 mitru kan wasinmanta yaĉakuna wasimanqa. Chayqa Mayraqa michka m puriyanqa.

Tayta Shiliku qallarin yapukuq rupay shikwakaq qallaritin (8:30 a.m.) unsita mikunanpaq saman huk pachata, kaĉakun limpu llantu shikwakaq qallaritin (5:00 p.m.) chaynulla kimsa waranta rurakurqa michka pachatataq yapukusha.

Michka puriywantaq yaĉakuna wasiykita ridushayki:Michka kuwartataq yaĉakuna wasiykipa punkunqa tupun:Michka brasatataq pisarraykiqa tupun:Michka kuwartataq karpitaykiqa tupun:

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

20

Kananqa kay chirusqakunata siqirachir tukuchiy.

Penachipi yaĉakuna wasi 10063 huk tapuykunata rurakasha, warmakuna ima pukllayta pukllan nir chaykunata diagrama de barraspi rurar tullpuy.

1.

2.

3.

4.

Ñuqaqa ĉunka watayhun kani, taytaypa taytanqa qanĉis kuti ñuqapa watan yupay, michka watayhuntaq taytaypa taytanqa.

Tayta Augusto Tuluqpampapi 641 mati rihuta tarpun, Inkawasipi 424 mati rihuta tarpun. Michka mati rihutataq tarpusha. Kipu churanawan yapakar tariy.

Pukllanakuna Warmapa yupankuna

Yupa kartaSilunkaTrumpuPiluta

Michka warmataq silunkawan pilutata pukllanMichka warmataq yupakartawan truputa pukllanMichka warmataq tukuynin tapukashaqa

Yaĉakuq warmakuna

Yup

an

kun

a

02468

1012141820222426283032

Yupakarta

Silunka

Trumpu

Piluta

PW Ĉ U


2SIKYANCHIKTA ÑANNINCHIKTA KIĈANCHIK

Sikya Indwamerika midin 12 km tumamanta Ayamaĉaykaman

Pinachimanta Yana Wankakaman 14 km ñanta kiĉanchik huk huk

wata

Shallqamanta kañariskaman 15 km ñanqa kiĉakamun

wata wata

ĉaypa sikyanqa kiĉakamuyanqa yaĉayanchik huk diapi 4 km kiĉatinllapaqa.

ĉanllapa michka wanrantaq Yanawankakaman ñantaqa kiĉayanqallapa.

TAQA

22

5YAĈANA

Riqchaq raprakunata, uqapa tuktunta rikar samanchik

Kasiriyu Siñor de la Humildaqa 3 478

m s.n.m. quĉa kruspa ĉakinpi

Kasiriyu Hatun Lumaqa 3 360 m s.n.m. Inkawasilawta hatun ñanqa ĉan kaykamanqa

Imakunapitaq pachataqa tantiyanchik mana riluyhun karqa

Pitaq pachata tantyayta yaĉachishusha

Yaĉachinkichu kay unayninchikpa yaĉaykunata


Ima pachatataq uqapa rapranqa willamanchik.

Mayqannin kasiriyutaq aswan unaqpiqa marmantaqa

Michka m. ĉakikaqpitaq chaymantaqa hukninqa

ima raprakunataq tanaykipiqa pachakunata willashusha. _________

Warmi yaĉaqta tapushun yaĉakunapaq

rurakunanchikmanta samanapaq mana kay raprakuna katinqa rupayta rikar manaqa llantuta rikar ima.

50 m

23

1.

2.

3 .

Tayta Josépa achka uyshan kan, tukuyninqa 132 huknin tayta Santospaqa ishkay 24 uysha minus hukninpamantaqa. Tayta Josépa warmanqa uyshanta chikirumanta urqur apan michiq, 30 minutumanta tayta Santospa warman apan uyshanta michiq, uyshata chikrunllapa llantu shikwakaq qallaritin.

Huk lata uqaqa 15 kg llashan, huk lata tarpuy uqaqa allipla shumaq puqurqa 15 latata itakun, tayta Shiliku Hatun Lumapi 12 latata tarpusha, allipla shumaqta qutupasha, michka kg uqata allayanqa, michka kg tarpusha huk lata uqapa ĉaninqa S/.10 huk lata mikunanpaq akrar wakintaqa rantikuyan maynutataq aypayanqa.

Chaylla kananpaq kay tupuykunata chiqapchashun

Michka uyshataq tayta SantospaqaMichka uyshataq tayta Joséwan tayta Satuspata tantashaqaMischka pachatataq tayta Josépa uyshanqa michikanMichka minututataq tayta Santospa uyshanqa michikan

Huk diaqa 24 pacha chaylla huk unaq aswan huk tuta huk pacha chaylla 60 minutu, huk minutu chaylla 60 segunduwan. Rupay shikwakaq qallarin 8 a.m. llantu shikwakaq qallarin 5:30 p.m.Huk kilumitru chaylla 1 000 m, huk mitru chaylla 100 cintimitru.Huk kilu chaylla 1 000 gramu.

Hatunlomapa altiudnin 3 360 m s.n.m.

3 000 + 300 + 60

5 357 kilómetros4 867 kilos1 452 horas3 258 segundosSeñor de la Humildapa altitudnin

Niy :

24

4.

5.

Ĉusku riq yaĉakunapi 4 yaĉakuqkuna 10 watata kumpliyan, Mayraqa 2 mayupi; Victurqa 10 mayupi; Juanaqa 20 mayupi, Pashkuqa 30 mayupi. Michka warantaq kan huknin huknin mayo tukukatinqa yaĉakuqkunaqa, paykunapa yupanta rikanachir chikuqninta ĉuray.

Kay illwanata rikay pichqa yaĉakuna wasikunata.

……… ……… ……… warankuna warankuna warankuna warankuna

Michka mitrutaq kan Moyanmanta KanchalakamanMichka mitrutaq kan Kanchalamanta Kongachakaman Ullqurpampalawta lluqshishaqaMichka mitrutaq kan Moyanmanta Kongachamanqa Inkawasi tanata lluqshishaqaMayqan ñantaq aswan shipchaqa Kanchalamanta Inkawasi tanalawta lluqshinashaqa Michka mitru Michka mitrutaq puriyashun tukuynin tanakunata watukunapaq Moyanmanta qallarir Moyanman ĉanakama.

……… ……… ……… warankuna warankuna warankuna warankuna

Mayra Víctor JuanaPashku

km

12 kmkm

kmkm

Canchachala

Moyan

Uyurpampa

Kongacha

Inkawasipueblo

13 km

7 km9

11 10

15

25

6YAĈANA

Sikya mana chaylla waranpichu kiĉakan

May waranmantataq tanaykipa sikyanqa kan.

Michka waranpaqtaq, michka runataq tanaykipa sikyantaqa kiĉankillapa.


ĉĉ


kustumprinta ruranchik. Wakin sikyakunaqa allipla largu, wakinkuna

Chilaskipa Sikyan Paqcha Yaku tupun 9 975 m kay sikyawanqa ishkay ĉunka pichqa ayllukuna parqukun

Kasiriyu Yakipa Sikyan Yaki tupun 4 580 m kay sikyawanqa ishkay ĉunka ayllukuna parqukun

26

1.

2.

3.

4.

5.

Sikya Yakiqa 4 850 m tupun, Chilaskipa sikyan Paqcha yaku shuypaqa 5 395 m aswan sikya Yakimanta tupun. Chayqa michka mitrutataq Paqcha Yakuqa tupun.

Mayra yaĉakuna wasiman rinampaq uyshanta wataqnu rin, wasinmanta uyshanmanqa 580 m kan, uyshanmanta yaĉakuna wasimanqa 370 m kan. Michka m Mayraqa purisha wasinmanta yaĉakuna wasinkamanqa.

Pinachi yaĉakuna wasipi 840 yaĉakuqkuna kan, 380 yaĉakuqkunaqa ullqu, michka yaĉakuqtaq warmi.

Tayta Jushi huk bakata rantikusha S/. 680 ĉaninpaq, warmin mama Aguchaqa huk uysha inkuta rantikusha S/. 420 minus bakapa ĉaninmantaqa chayqa michka qillaynintaq kan mama Aguchapaqa.

Mama Tuktuqa 136 sakayhun karan kananpaq sakankuna mirasha 244 sakan kan, chayqa michkaptaq achkayasha mama Tuktupaqa sakanqa.

?

?

840

244

5 395

580

?

136

4 850

370

380

680

420 ?

?

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

27

6.

7.

8.

9.

10.

Tayta Marshipa 950 kilu rihun karan warmankuna yaĉakunanpaq rantikusha wakinta kananqa 250 kilulana michka kilu rihutataq tayta Marshiqa rantikusha.

Mama Luchaqa sikya kiĉaypi 240 sampayta rurasha mama Aguchaqa 170 sampayta rurasha, chayqa mama Luchawan chaylla kananpaq michka sampaytataq mama Aguchaqa rurayanqa.

Pashkupaqa S/. 648 qillaynin kan, Mayra S/.320 qillayninta gastatinqa chayllana kanqa Pashkupawanqa. Michka qillaytaq Mayrapaqa.

Kananqa pukllashun, kay pukllayqa shutin “cuadro magico” maylawta yapanachishapis chaylla yupanqa yarqun

Kananqa kamla kay kuwadru magikuta untachiy yupakunataqa ishkaymanta ĉunkakaman huk kutila huk huk yupata ĉurar maylawta yapanachitikpis ĉunka pusaq yarqushunqa.

950

240

250

170

?

?

7 0 52 4 63 8 1

6

12

18

12

18

12

18

12

18

12

18

12

18

12

18

12

18

Niy:

Niy:

Niy:

28

7YAĈANA

Añash takipamasha tapya

Pitaq yaĉachishusha añas takipashutinqa tapya nir

Michka kutitaq qamtaqa añas takipashusha


ñanta riyasha illaqmanta ñawpanchikpi ayka añaskuna takiq yupay tukutiinqa allipla tapya chay riyashanchiktaqa manana qashanqa purinchinkchu.


Mayqanninpataq aswan achka pacha kañarispa Risirvan manaqa-chu Inkawasipa Rifugyun michka masna

Michka Refugiyokunataq kanqa kay Perú tanapi

Michka riqchaq qirukunatataq kay tananchikpiqa riqsinki

Michka riqchaq munti kurukunatataq kay tananchikpiqa riqsinki

Reserva Regional de Moyán – Palacioqa kriyakasha D. S. N° 013-2011-MINAM del 22 de junio del 2011 paypaqa 8 457 ha kaypi kan 102 riqchaq qirukuna

Refugio de vida silvestre Lakipampaqa kriyakasha D. S. N° 045-2006-AG del 7 de junio del 2006 kaypiqa 8 328 has kaypiqa kan 110 riqchaq pariq kuritukuna

29

1.

2.

3.

Ĉusku yaĉakuna riqpi yaĉachikuq yaĉakuqkunata tupusha winayninta, chaymanta llashayninta, chay tupuykuna yarqushanta illwanapi rikay.

San Lorensumanta Kañarisman kan 30 km Uyurpampamanta Andamarkakaman 18 km Kanchalamanta Pinachikaman kan 12 km Tayta Victor San Lorensumanta lluqshin gallu kantatin (5:00 a.m.) chay pachalla Uyurpampamanta tayta Shalta lluqshin Andamarkaman, chay pachalla mama Tuktu lluqshin Kanchalamanta Pinachiman, yaĉayanchik runaqa purin 4 km huk pachapi, chayqa

Mayrawan Tuktuqa chay watalla rikarishallapa, Mayraqa rikarisha enero 5 killapipi Tuktuqa 15 diciembre killapi, chayqa:Michka waran aswan unaytaq Mayraqa TuktumantaqaMichka simana aswan ititaq Tuktuqa MayramantaqaMayraqa michka waran katintaq Tuktuqa rikarisha

Impachataq tayta Victor Kañarismanqa ĉayanqa michka pachapi.Impachataq mama Tuktuqa ĉayanqa Pinachimanqa michka pachapi.Impachataq tayta Shalta ĉayanqa Andamarkaman michka pachapi.

Michka kg tukuynin warmi warmakunaqa llashayanqaMichka kilutataq ullqu warmakunaqa tukuyninqa llashayanqaMayqannin yaĉakuqtaq tukuyninmanta minusta taksha michka cintimitrutataq tupun michka gramutataq llashanMayqannin yaĉakuqtaq tukuyninmanta aswan hatunqa michka cintimitrutataq tupun

Tuktu(1m 30cm – 36kg) (1m 36cm – 42kg)

Jashi(1m 33cm – 38kg)

Pashku (1m 32cm – 40kg)

Juanchu(1m 35cm – 42kg)

(1m 34cm – 38kg)Jushi

(1m 35cm - 38kg)Shulay

(1m 33cm – 35kg)Bishi

(1m 36cm – 40kg)

30

4.

5.

6.

8.

Mama Rosa llikllanta sirananpaq huk gruesa sintata rantin ukman ukman rikĉaqkunata, payqa limpulla huk gruesataqa huk llikllaman itan, huk sintaqa tupun 120 cm. Chayqa michka sintataq mama Rosapa llikllanmanqa yaykun, michka cm limpulla tupushaqa, michka mitrutaq.

Tayta Shiliku yunkata rinampaq kisunkunata kamakachin, allipla shumaq siqsiqwan shipun (liyan) tukuyninta kamakachir yupatinqa ĉunka pichqa trinsakuna, huk trinsa kisunqa llashan 800 gr, yunkapiqa rantikun s/.11 ĉaninpaq huk huk kiluta, chayqa michka kilutaq llashayan tayta Shilikupa kisunqa, limpulla rantikurqa maynutataq aypayanqa.

Mama Marya turtillanta ruranampaq yarpuyan; huk turtillapaq munakan 60 gr maĉka chayqa michka gr maĉkataq munakayanqa pichqa ĉunka turtillata ruranampaq

Pinachimanta tayta Shantu rin inkawasilawman ishkay asnunta qatikur huk asnutaqa aprichin kimsa paĉhak giñata h huknin asnutaqa ĉusku paĉhak laranjuta, Kanchalapi lamitarta rantikun, Amusuypi qashan lamitarta rantikun, Uyshawasipi laranjulata lamitarta rantikun giñataqa mana rantikunchu, Ayamaĉaypi kargantaqa tukuchin, diagrama de barraspi tayta Shantupa rantikushanta rimachiy.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

31

8YAĈANA

Tananchikpa ñanninta tantakar kiĉanchik

Michka watataq tanaykipa Iglisyanqa

Michka unay hatun ñantaq ĉamun tanaykimanqa


Michka m mastaq Illampimanta ñanqa Siqsiqpamantaqa

Michka m minustaq shallqamanta shamuq ñanqa Shuychukupamantaqa

Michka wata aswan unaytaq Pinachipa Iglisyanqa Inkawasipamantaqa

Michka watataq Kañarispa Iglisyanqa


kustumriqa shamun unay rukunchikunamanta kanankaman tantakar imanchikunataqa rurakunchikllapa.

Pinachikunapa iglisyanqa rurakasha 1 572 pi Inkawasikuna Kañarikuna

yanapakuran kay iglisya shachiypiqa.

Inkawasikunapa iglisyanqa rurakasha 1 747 pi kura Fernando Cortez Pinachimanta yanapakuran.

Kañarikunapa iglisyanqa rurakasha.

32

1.

2.

Pashkuwan Tuktuqa ĉusku yaĉakuna riqpi Tuktuqa yaĉakuna wasiman wasinmantaqa urampaqnu rin, Pashku shuypaqa wichampaqnu rin huk 250 m tupun.

Purinaykita huk cm tupuy, allaqmantapaq yupay michka puriytaq wasiykimanta yaĉakuna wasiykikaman kan, chaymantaqa rikanachiy uknikikunapa midishankunawan, pitaq aswan karupiqa tan qamwan yaĉakuqqa, pitaq aswan shipchapiqa tan.

Michka mitrutataq Tuktuqa yaĉakuna wasinman ĉananpaq purin.Michka mitru mastataq Pashkuqa Tuktumantaqa purin. Tuktupa aswan shipcha ñanninta michka mitruta yarqushun ruray.Pashkupa aswan shipcha ñanninta michka mitrutaq yarqushun ruray.Ishkantinpa purishanta yapanachiy, michkataq.

Niy:

Wasi

33

3.

4.

Ĉusku yaĉakuna riqpi warmakunaqa yaĉakuna wasipa ĉakranpi almasiguta rurakushallapa tananchikpa frutankunata kananqa atulanna katin tarpunanllapapaq yupashallapa chayqa kaynu yarqusha. Kananqa diagrama de barraspi rikachikuy pictogramawan (huk qirupa puquyninpa illwananqa 20 qiruwan chaylla).

Hukkamanta isqunkaman yupakunata huk “cuadrado mágicota” untachir pukllay maylawta yapanichikpis ĉunka pichqa yarqushunqa pachan, manaqa kinran manaqa qillqap maylawtapis chaylla.

Qirukuna YupankunaPurushku 80

Mullaka 160

Sabuku 120

Laranju 100

Qirukuna Purushku Mullaka Sabuku Laranju

Yupankuna 4 8 6 5

Illwakuna

160

140

120

100

80

60

40

20

0 Purushku Mullaka Sabuku Laranhu

9

8

151515

1515151515

Qirukuna Yupaynin

Purushku

Mullaka

Sabuku

Laranhu

Illway

Qirukuna

Yup

ayn

inShallqa puquykuna

34

Kay yupakunata ukmanta ukmanta tantar yapanachir ruray.

340 + 257

300 + + 200 + +

+ + + +

+ +

+

Yaku yarqamushamanta pacha Ayamaĉayman ĉamunankaman sikya hhatun yakuqa 7 000 m; 5 000 m aykakaq sikya Indoamericamantaqa. Michka m sikya Indoamericaqa.

Mama Rosa huk sampayta ruranampaq munayan 100 gr chuqlluta, chayqa michka gr chuqllutaq munakayanqa kimsa ĉunka sampayta ruranampaq ñan kiĉaypi qarakunanpaq.

Kananqa huk daduta ĉunka ishkay kuti itakur huknin huknin yarqushanta huk kuwadrupi ĉuray chaymantaqa diagrama de barraspi rurar tullpuy chaymantaqa tapuykunata niy.

1.

2.

3.

4.

Niy:

Niy:

Ima yupataq aswan kutiqa yarqusha

Ima yupataq ayka kutila yarqusha

Michkataq ishkay aykakaq yarqushata yapanachishaqa

3 MARKAKUNCHIK


tukuyninqa llashayanqa imanuta yaĉanki

1860 watapi tayta Ambrosio de la Cruz animalninta maskayar tariran Yanawankapa

Krusnintaqa, chay diaqa agustu 20 karan chaymanta pacha kanankaman chay dialla

raymikunllapa pinachiqa

Inkawasi tanapiqa Virgen de las Mercedesta raymikunllapa sitiyimpre 24 nataq

Kañaris tanapiqa shuypaqa San Juanta raymikunllapa junio 24 huk huk tananchikpi

kaykuna aswan hhatun raymiqa. TAQA

36

9YAĈANA

Hatun animalta shutinpi qayanchik

Kay tananchikunapiqa animalninchik rikaritinqa kwartukunchik, imantaq warmanchikta kwartukunchik chaynu kay tananchikpiqa animalninchikqa hukninchikta yupay, chayrayku chinkachirmaqa shutinpi qayaqnu

Yanawankapa krusninqa kananqa midin 140 cm x 110 cm, chayraq taritinllapaqa midiq 175 cm x 168 cm

tayta kura Encarnación Aguilar kuchuchikuran rugakur mana Iglisyapa punkunta yaykutin tayta Santiago

Carlosta ishkantin chay watalla wanuran.

Tayta Lorenzo Huertas Vallejo nimanchik wata 1648 ayka ayllukuna pinachimanta wakin Kañarimanta qallarichinllapa huk puibluta rurayta INGAGUASI

shutichinllapa, chaymanta pacha kawsan hukninchik inkawasikunaqa.



Michka m. karupitaq baka kalshaqa amunmantaqa

Mayqannin bakataq aswan karupi amunmantaqa michka m pi

Michka cm.tataq takshachashallapa yanawanka krustaqa

Michka watayhunnataq Inkawasi tanaqa

Michka kutitaq animalniykita qayar tarishayki chinkashkatin

Pitaq hatun animalniykita shutichiyta yaĉachishusha

1 km

Kalsha

1200 m

Agucha

37

1.

2.

3.

4.

Chupika alpurjapi kan 125 purushku chiqyaq alpurjaman 46 purushku masta itashaqa chayllachayanchik chupika alpurjawan michka purushkutaq chiqyaq alpurjapiqa.

Jushipa kan 385 shimpul huk lapapi, Mayra shipunmanta 125 shimpulta qarakutinqa chayllana kanman Jushipa lapanwanqa michka shimpultaq kan Mayrapa shipunpiqa.

Yaĉakuna wasi 10063 pinachipa raymin huk actividanqa kallpay yaĉakuna wasimanta Mulinukaman rir tikrakamuy, kay kallpaypiqa apuntakasha 315 warmakuna yaĉachikuq nin apuntakasha 43 warmi warma aswan ullqukunamantaqa michka warmi warmataq kallpananpaq apuntakasha.

125

? 46

?385 125

45 000

? 8 000

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

Marsilaqa 8 000 gr minusta llashan Shaltamantaqa. Shaltaqa 45 kiluta llashan chayqa, michka ramutataq Marsilaqa llashan.

38

9.

5.

6.

7.

8.

Kimsamanta ĉunka ukkaman yupakunawan huk kwadradu magikuta untachir pukllay maylawta yapanichikpis ishkay ĉunka huk yarqushunqa uran, manaqa kinran manaqa qillqap maylawtapis chaylla.

Tayta Víctor ĉakranmanta huk asnupi ashtayan purushkuta, huk riypiqa asnuqa apan 200 purushkuta, michka purushkutataq ashtayanqa ĉusku riypiqa.

Tayta Jashi ullurpampapi 125 kilu rihuta tarpusha, tayta Shalta hatun pampapi tarpusha kimsa kuti tayta Jashi tarpushannuta Michka kilutataq tayta Shaltaqa tarpukusha.

Mama Susana huk killapi 12 waĉkuta ruran chayqa michka waĉkutataq huk watapiqa rurayanqa.

Inkawasi tananmanta Ferreñafikaman kan 111 km yurqaymanta pacha tutakaman ishkay kuti rin shamun tayta Aureliopa karrunqa chayqa michka km tataq tukuy unaqqa puriyanqa tayta Aureliopa karrunqa

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

212121

2121212121

39

10YAĈANA

Wakin ayllukuna markataqa rukunkunapata purichin

Tananchikpi michka ayllukunataq rukunkunapa markanwan markakun.

Aylluykipa michka markataq.


Juanaqa 56 kg llashan, 3 500 gr garrayarqa chaylla llashanman Ro-sawanqa. Michka kg llashan mama Rosaqa

Lidia pichqa wata aswan unay rikarishkarqa chaylla idarnin kanman tayta Victurpa 48 watan. Michka watataq mama Lidyaqa


Kay tananchikkunapiqa ayllunchikunaqa rukunkunapa markanta purichinchikllapa, achka markakunapa amunqa allipla unayna wanusha, kanankaman warmankuna, manaqa willkankuna markanwanqa markakun rukunkunapa yupay animalnin achkayananpaq ninllapa.

Wata 1976 qallarin fiesta Inkawasi Takinqa chayraq qallarirqa

octubre 20 kasha chaymantana pasachinllapa setiembre 23 manqa

Hukninchik pinachikunaqa watap watap fiestakun sitiembre 22

amunchik San Mateo Apostolta fistachinllapa

Hukninchik kañarikunaqa junio 24 fiestachinllapa amunchik San Juanta watap watap hatun fiesta

kay tanapiqa.

40

1.

2.

3.

4.

5.

Juanpa huk kustal silunkakuna kan, hukninkunawan pukllar atipasha 125 silunkakunata masta, kananqa 438 silunkanna michka silunkataq kustalpiqa kashkanqa.

Mayra llikllanta sirananpaq sintata rantisha, llikllanpiqa yaykusha 288 sintakuna puchunqa 144 sintakuna. Michka sintakunatataq Mayraqa rantisha.

Qullarta taytanqa qun S/. 180 qillayta, raĉapanta rantinanpaq, huknin Dinistaqa kimsa kuti Qullarnuta qusha. Michka qillaytataq taytanqa qusha Dinistaqa. ĉunka kamakaq pukllanawan yanapakar rurakuy.

Jushiqa yaĉakuna wasipa shipchalanpi tan, 780 mitru kan wasinmanta yaĉakuna wasikaman, chayqa michka mitrutataq Jushiqa purin wasinmanta yaĉakuna wasinman rir tikrakamurqa; michka mitrutataq puriyanqa lunismanta vierneskamanqa.

Lidyaqa 5 waranpi liyin 70 raprata, chayqa 25 waranpi michka rapratataq liyiyanqa.

438

? 125

?288 144

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

414

6.

7.

8.

Inkawasi tanamanta yarqun tayta Danilupa umniwusnin unta, mullanpi shatin ĉunka pichqa runakuna ishkin, kananqa kimsa ĉunka uklana karrupiqa. Michka runakunawantaq Inkawasimantaqa qallarimusha kanqa.

Kañarimanta Pukarakaman kan 33 km chilaskilawta, tayta Victurpa karrunqa huk huk waranpi rin shamun; huk simanapi michklla km puriyanqa, 4 simanapiqa michkatataq puriyanqa.

Ñushita rikar, yarpur imanutaq risha yupaykuna nir mana kaqta rurar tukchiy.

Niy:

Niy:

45

328

5025

2

15 5

10 935

3 200

32 768

42

11YAĈANA

Animalninchikta siñalanchikKañaris tanapiqa kasiriyu aswan unaqpi

marmantaqa Hatunloma altitudninqa 3 360 m.s.n.m. nataq kasiriyu Olosqa aswan shipchapi marmantaqa altitudninqa 361 m.s.n.m., Kañaris

pueblo shuypaqa 2 300 m s.n.m.

Inkawasi tanapiqa kasiriyu aswan unaqpi marmantaqa Sr de Humildad altitudninqa 3 478 m.s.n.m.

kasiriyu Puchakaqa aswan shipchapi marmantaqa altitudninqa 324 m s.n.m., Inkawasi pueblo shuypaqa

3 042 m s.n.m.

Kay tananchikkunapiqa animalninchikunataqa huk huk ayllukuna ukmanta ukmanta siñalanchik riqsinapaq, wakin siñalkunaqa tanka, llabi, patupa

, , , , , ,



Illwanapi runakunata ĉusku kutichishaqa michkataq kanqa

Michka mitru aswan unaqpitaq Humildadqa Hatun Lomamantaqa

Michka mitru aswan urapitaq Kañariqa Inkawasimantaqa

Kimsa kuti aswan unaqpi karqa michka mitrupitaq kanman Puchaka-qa

Michka riqchaq siñalkunatataq riqsinki ,

, , ,

43

1.

2.

3.

Tayta Shantu Pinachipi ĉakraman ĉar yupan michka yura giña kan ĉakranpiqa nir yaĉanar, tukuyninqa ishkay ĉunka vusku puquyninjunqa, huknin huknin yurakuna huk makita puqusha, huk makita yupatin ĉusku ĉunka giña kan, tukuynin chaynukaqllata puqusha, yanapashun tayta shantuta ĉunka kamakaq pukllanawan michka giñata kay wataqa pallayan.

Michka giñatataq pallayanqa isqun yuramantaqaMichka giñatataq pallayanqa ĉunka pichqa yuramantaqaMichka giñatataq pallayanqa ishkay ĉunka yuramantaqaMichka giñatataq pallayanqa tukuynin yurakunamantaqa

Mama Rosa kimsa bakata qapiyan, ishkay waranpaq kimsa kisuta rurar rantikun Uyurpampapi, huk kisutaqa S/.8 ĉaninpaq rantikun; ĉunka kama-kaq pukllanawan yanapakar rurakushun.

Maynu ĉanintataq aypayanqa mama Rosaqa ĉunka waranmantaqaMaynu ĉanintataq aypayanqa mama Rosaqa ishkay ĉunka waranmantaqaMaynu ĉanintataq kay juniyu mispiqa aypayanqa mama Rosaqa

Kay kuwadrupi pukllaqnu yupakunata mirachir untachiy, chaymanta tapuykunata niy.

Yurakuna 1 2 10Puquykuna 40 80 400

Kisu (kg) 3 6 36Chanin 24 48 288

x 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101 1 2 3 4 5 6 7 8 9 102 2 4 6 8 10 12 14 16 18 203 3 6 94 4 165 5 256 6 367 7 498 89 9

10 10

Ishkay yupaypa kinraninypiqa imanutaq yupaykunaqa.

Ĉunka yupaypa urayninpiqa imanutaq yupaykunaqa.

44

4.

5.

6.

Kay chirusqakunata siqirachir tukuchiy imataq kay chirusqakunapa patrunninqa qampa yarpuyninkimantaqa:

Siñalakuyta yanapakuq ikip ikip ĉamunllapa imanuĉi ĉakipi, risha chaynu ruray pusaqkaman ĉachiy.

Kay riqkunata rikar siqirachiy.

Ima chirusqata pichqa tanapiqa riyan: chirusqa kimsa kuchu Ima chirusqata ĉunka tanapiqa riyan: Ima chirusqata ĉunka pichqa tanapiqa riyan: Ima chirusqata ishkay ĉunka tanapiqa riyan:

0 4 6 10 121 2 3 4 5 6 7 8

+... +...

+...

+...

+...

+...

+...

240 260 300 340 420

Kay yupaykunata rikar imanutaq risha nir, rurar tukuchiy.

1 2 3 4 5 6 10

Kay rumikuna achkayayanchu aykayayanchu

Aykataq kanqa 4 riqpi

10 riqpiqa

45

12YAĈANA

Quĉakunapa animalnintaqa shumaq mañakunchik

Inkawasi quĉanqa Templadera shutin kaypi allipla animalnin kan ninllapa, Maraywakapa altitudninqa 3 303 m s.n.m., trupa kasiriyuta

yakunwanqa parqun.

Kañaris tanapaqa Shinshin shutin hatun quĉanqa kay quĉaqa achka patuyhun, kasiriyu Shinshinpi ishkay pachata wichan rir ĉanchik ĉuramanqa,

Shinshinpa altitudninqa 2 009 m s.n.m.

ĉataq animalniyuq

ĉakunapa animalninta mañakur mikushayki


Michka m tataq ĉakipita rinchik hatun ñanmanta quĉakamanqa

Michka m ashla unaqpitaq quĉaqa kasiriyu Maraywakamantaqa

Michka m ashla urakaqpitaq quĉa Shinshinqa Templaderamantaqa

Wichanqa ishkay km ta purinchik chayqa michka m taq kanqa kasiriyu Shinshinmanta quĉa Shinshinkamanqa


shumaq qasachir mañakunchik. Achkata aypashaqa paramuta rikarichimun wayrawan, manaqa riqchaqkunawan tapyamanchik piñakur apakumanchik.

46

1. Ĉusku yaĉakuna riq warmakunaqa yaĉachikuqninwan tapukun yaĉakuna wasi 10062 Kañarispi unifurmikuna gubyirnu makyakuyan chaypaq, kay yaĉakuna wasipiqa ishkay paĉak qanĉis ĉunka pichqa warmakuna, tapuykunataqa kay cuadrupi kamakachikasha:

Kay warmakuna nishanta rikar (huk pantalun chaylla 25 ariwan, nataq huk anukuqa chaylla 25 manawan) tapuykunata niy:

Warmakuna nishan

Tapuykuna Arí Mana

1. Allinchu unifurmita yakakunapaq 50 225

2. Allinchu raĉapanchikta dijar unifurmita yakakunapaq 25 250

Warmakuna nishan Tapuykuna

Raĉapa

Unifurmi Kay raĉapa

Mayqa raĉapataq allin 50 500

Mayqa raĉapataq shumaq -- 550

Mayqan raĉapataq aswan qunchimanchik -- 550

Michka yaĉakuqtaq yaĉakuna wasi 10062piqa imanutaq yaĉankiMichka yaĉakuqtaq arí nisha unifurmitaqaMichka yaĉakuqtaq mana nisha unifurmitaqa imanutaq yaĉayankiMichka yaĉakuqtaq mana dijanayanchu unayninkunapa raĉapantaqaMichka yaĉakuqtaq kay raĉapanta dijar unifurmita yakakunayan

Kwadirnuykipi diagrama de barra rurashaykita niyMichka yaĉakuqpaqtaq allin unifurmiqaMichka yaĉakuqpaqtaq shumaq kay raĉapanchikqaMichka yaĉakuqpaqtaq kay raĉapanchikqa aswan qunchimanchikMichka yaĉakuqtaq mana shumaqchu niyan unifurmitaqa imanutaq yaĉanki

275

250

225

200

175

150

125

100

75

50

25

0ARÍ MANA ARÍ MANA

Cuadernuykipi ruray kay warmakuna nishanta “diagrama de barraspi” illway “pictogramawan” (huk yuraq kamsaqa chaylla 50 unifurmiwan, nataq huk llikllaqa chaylla 50 kay raĉapawan).

Tapuykuna

Yupa

ynin

Warmakunapa ra papaq nishan

1 2

47

Chirusqa Shutin

Kimsa kuchu

2.

3.

4.

Kananqa chirusqakunawan pukllaqnu yaĉakushun chirusqakunapa shutinta hukninta hukninta, chaymantaqa wasinchikpi, yaĉakuna wasinchikpi maskashun kay chirusqakunanuta yaĉakuna masinchikwan tantakar, qallarishun.

Kananqa ĉunka kamakaq pukllanata allí rikakur pukllashun imanumi uksituqa chayqa cubo shutin, kananqa huk daduta rikakuy, michka qaqllayhuntaq, kananqa pilutanchikta manaqa silunkanchikta allí rikakushun, kaykunaqa shutin esfera, kananqa baldita rikashun kayqa shutin cilindro kanan shuypaqa hiluta kayqa cono shutin illway.

Kananqa wasiykipi, yaĉakuna wasiykipi imakunataq kay chirusqakunanu

Cubokunanuta: , , ,

Esferakunanu: , , ,

Cilidrukunanu: , , ,

Conokunanu: , , ,

Chaymantaqa cuadernuykipi illway

48

Maraywaka tanapiqa 320 hatun animalta markashallapa; 455 uyshata siñalashallapa, chayqa michka aswan uyshataq siñalakasha hatun animal markakashanmantaqa.

Kay ĉakipi illwanakunaqa adobi, allí rikar niy imanutaq ĉurayashun ñawpaqpi chaynu apanapaq ĉuskuwan.

Uyshakuna siñalakashanta pictogramakunawan rurashun: =10 uysha

1.

3.

4.

455

320 ?

Niy:

Niy: Niy:

ñawpaqa yaĉakuna wasi 10063, kimsa yaĉakuna riqpiqa aykalla yaĉakuqkunaqa karan, kay wataqa ĉusku yaĉakuna riqmanqa ĉamusha 9 yaĉakuqkuna, kananqa 35 yaĉakuqkunaqa, chayqa michka yaĉakuqkunataq karan ñawpaqa.

2.

35

? 9

Michka aswan uyshataq siñalakasha Mushikalinpiqa Susupampamantaqa

Michka aykakaq uyshataq siñalakasha Susupampapiqa Ayamaĉaymantaqa

Michka aswan uyshataq siñalakasha Mushikalinpiqa Amusuymantaqa

Michka uyshataq siñalakasha kay ĉusku pachakuna tanapiqa

Amusuy

Mushikalin

Susupampa

Niy:

Niy:

Yaĉakuna wasi 10063 Pinachiqa qallariran 1945 pi “Escuela Fiscal Mixta” 2128 yupay, 1983 pi qallariran Colegio Estatal de Educación Primaria y Secundaria de Menores “Cruz de Yana Wanka”.

Inkawasi yaĉakuna wasi 10084 qallariran 1961 escuela de varones 2331 tayta Agusto Sánchez Cajo punta director katin. ullqukunalla yaĉakuyta qallariranllapa. kananqa I.E. 10084 Virgen de las Mercedes shutin.


Michka mitru kwadradutaq kanqa saraqa

Michka hectarea saratataq pallayanllapa

Pichqa ĉunka lata saraqa michka kilutataq llashayanqa

Ĉusku ĉunka lata puspuqa michka kilutataq llashayanqa

Michka wata aswan unaytaq yaĉakuna wasi 10063 pinachiqa yaĉakuna wasi 10084 inkawasimantaqa imanutaq yaĉanki.

Yaĉakuna wasi 10063 Pinachiqa qallariran q q1945 pi “Escuela Fiscal Mixta” 2128

1983 i ll i C l i E t t l

Inkawasi yyaĉakuna wasi 10084 qallariran q1961 escuela de varones 2331 tayta A t Sá h C j t di t k ti

4SARANCHIKTA PALLAKUNCHIK

TAQA

50

13YAĈANA

Chipchi linkukaqta musqushaqa ayllunchik wanunampaq

1586 rikarin Pinachipa shutinqa tayta kura Miguel Cabello de Balboapa cronicanpi, kaypiqa niyan

kan indyukuna Lambayikipa shallqanpi

1740 qallarinllapa wasinta ruraq runakuna kana Inkawasi marka tanapi, chay pachaqa, kay

pachakunaqa Salaspa kaq wata 1951 chayraq distritupaq tikrakan.


Michka iktariya saratataq pallayanllapa _______________________

Pichqa ĉunka lata saraqa michka kilutataq llashayanqa ___________

ĉusku ĉunka lata puspuqa michka kilutataq llashayanqa __________

Michka wata aswan unaytaq yaĉakuna wasi 10063 pinachiqa yaĉakuna wasi 10084 inkawasimantaqa imanutaq yaĉanki.

hukninchikunapaqqa musquyninpiqa alliplata kriyinllapa shumaqla yarpun kay musquyninkunapiqa imakunapaqmapis willan, kananma chipchi linkukaqta musqusha ayllunchik wanunanpaq ninllapa rukunchikunaqa.

Huk chipchiqa llashan 8 kiluta, wakinqa yuraq, chiqyaqpis kan wakinkuna shuypaqa yuraqwan chiqyaq muru.


Michka kutitaq chipchi linkukan nir musqushayki

Pitaq yaĉachishusha chay yaĉaytaqa chiqaptachu kanqa

51

1.

2.

3.

4.

Sara pallay minkapi ĉunka warmikuna; huknin huknin pichqa ĉuskapta pallasha chayqa michka ĉuskaptaq pallashallapa, michka kg pallashallapa huknin huknin warmikunaqa, michka kg limpuqa pallakasha.

Huk warmi sara pallaypi 30 minutupi huk ĉuskapta pallan; tukuy unaq 8 pachata pallakur michka ĉuskaptataq pallasha. Michka kg pallakusha tukuy unaqqa.

Tayta Marshi chaki mikuykunata akrayan mikunanpaq chayta, rantikunanpaq chaymanta; rantikuyan 30 lata rihuta S/.20 lata ĉaninqa; 25 lata sarata S/.15 lata ĉaninqa; 15 lata yuraq pusputa S/.40 lata ĉaninqa; 10 lata alwirhasta S/.35 lata ĉaninqa. michka latatataq chaki mikuytaqa rantikuyan tayta Marshiqa, maynu qillaytataq limpullaqa aypayanqa.

Mama Agucha baldinta shinalata munayan chayqa imata rurayanqa:

aswan ashla minus chayqa rurakushun.

Michka galunirata munayanqa baldita shinalachinanpaq

Michka matiwantaq balditaqa huntachiskanqa

Michka wutillataq huntachiyashun baldipi yakuwanqa

Michka matitataq huntachiyashun baldipi yakuwanqa

Ishkay galunira, ĉusku matikuna katinqa michka wutillataq

munakayanqa baldita shinalachinapaqqa

Michka baldi yakuwantaq huntachiyashun ĉusku ĉunka pusaq

matikunataqa

Niy:

Niy:

Niy:

16

4

1

1/2

52

{5.

6.

7.

Michka pachataq huk simanapiqa, kay killa juliopiqa michka pachataq kan; michka minututaq kan huk diapiqa.

Aykamanta achkaman siqirachiy kay tananchikpa tupunankunata ĉuskap, millqay, mati, qaptay, shuyshuna, lata, kallana, lapa.

Tayta Shaltaqa huknin huknin killakunapi warmanpaq yunkata kaĉan S/.150 Tayta Saltaqa michka qillaytataq kaĉayanqa warmampaq huk watapiqa.

Niy:

Niy:

Niy:

= 24 pacha = 60 tullmi = 60 “segundo”

Huk waran Huk pacha Huk tullmi

53

Huk ĉuskap qurmush llashan 15 kiluta, chaynu katinqa michka kilutataq llashayanqa ishkay ĉunka pichqa ĉuskapqa Imanutaq yaĉanki.Imapaqtaq ñanman qirmushuta itakunchik.Michka mitru urakaqpitaq Tuluqpampaqa Mitobambamantaqa.Kañari michka watayhun katintaq rikariran Inkawasiqa.

Tanaykipi qirmushtaqa imanachinkitaq.

Qurmushta / qirmushta nanaman itakunchik14

YAĈANA

Michka mastataq saraqa puqun asnu qurmushninta mikutinqa.

Michka riqchaq saratataq kay tananchikpiqa tarpunchik.



Tayta Lorenzo Huertas nimanchik kañari tanaqa allipla unay rikarisha chaymantaqa 1572 watapi

qallariran papilniyhunqa

Inkawasi tanataqa qallarin ayka ayllukuna pinachimanta kañarimanta ĉamutin, qallariypiqa

shutiq INGAGUASI wata 1740 chaynimayanchik tayta Lorenzo Huertas.

Tuluqpampapa altitudninqa 2632 m.s.n.m.

Mitubambap altitudninqa 2 718 m.s.n.m.

qurmushnintaqa /qirmushnintaqa hatun ñanman itakunchikllapa asnu chayta puriq mikunanpaq qashan sarata tarpushaqa asnupa kirunnullata puqunanpaq.

54

1.

2.

3.

4.

5.

Tuktuwan Pashkuta taytan qurmushta hatun ñanman itakuq kaĉan, Pashkuqa alpurhanpi, Tuktu shuypaqa ĉuskapakur, Pashkuqa rikrakusha 15 000 gr Tuktu shuypaqa 7 000 gr masta ĉuskapakusha Pashkumantaqa. Michka gr tataq ĉuskapakusha Tuktuqa.

Jushiwan Juanaqa rinllapa Timpladera Quĉaman truchata aypakuq; quĉamanta tikrakamurqa truchankunapa llashayninta yaĉanllapa, Jushiqa aypasha 2 750 gr. Juanaqa aypasha 800 gr minusta Jushimantaqa. Michka gr aypasha Juanaqa.

Marshiwan Bishi purushku tantaypi; Marshiqa tantasha tukuy unaq 1 320 purushkuta. Bishi 470 purushku masta tantashkarqa. chaylla kanman Marshiwanqa. Michka purushkutataq tantasha Bishiqa.

Kañari yaĉakuna wasipa ĉakranpi ñawpaqa 950 giña pallakaran kay wataqa 150 giñata mana ismushkatinqa chayllata pallakananta ñawpa yupay. Michka allin giñatataq kay wataqa pallakasha.

Ĉusku yaĉakuna riqpiqa 22 yaĉakuqkuna kan. Michka didutaq tukuynin yaĉakuqkunapa ĉakinpa, makinpa didunkunata yupashaqa.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

55

6.

7.

8.

9.

Tayta Shantu S/.3 900 ĉaninpaq rantikun ishkay yunta turukunata, yuntakunapa ĉanintaqa makyanayan kimsa warmankunata chayllata, maynutataq hukninta hukninta warmakunataqa quyanqa.

Imanu yupawantaq chaynu yarquyanqa. maskar tariy chaymanta tukuchiy.

Ĉusku yaĉakuna riqpi yaĉakuqkunaqa yaĉakun suqta pachata matimatikataqa huk simanapi; chayqa 40 simanapiqa michka pachatataq matimatikataqa yaĉakun.

Yaĉakuna wasipa ishkay ĉakran kan, huk ĉakranpiqa 125 qiru huklawpi shuypaqa 135 qiru karan, mamanchikunapa lukalninta qatananllapapaq makyakushallapa 55 qirukunata, mamitakunaqa pagrakusha 150 mushuq qirukunata tarpur. Michka qirukunataq kananqa yaĉakuna wasipaqa.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

2 4 8 32 256 1024

5 10 40 320 1280

56

Sara chichaqa unayla lawsayan15YAĈANA

Kañaris Iglisyaqa kimsa kampanayhun, hukninpiqa niyan “Wata 1721 karan”

Pinachi tanaqa kriyakan Centro Poblado yupayqa 2 000 watapi tayta Ricardo Velesmoro provincia

Lambayequepa alcalden katin.


Michka wutilla chichawantaq kay wutihataqa untachiyashunMichka limitataq huk lata chichapiqa kanMichka watataq pasasha inlisya kañaripa kampanan rurakashanqaMichka watantaq kan “Centro Poblado” pinachipaqa

qiminchikchu manaqa unaqla lawsanyan/pipuyan.

Imatal sarawantaq huk lata chichata ruranchik

Imatal unaytataq chichataqa timpuchinchik mishki kananpaq

Wasiykita qatanaykipaq michka lata chichatataq yanurayki


Huk lata chichaqa kimsa ĉunka wutilla, chichataqa wutihamantaqa limitawan hurqunchik, limitaqa huk wutillapa lamitarnin

57

1.

2.

Huk wutilla chichapa ĉaninqa S/.1, chayqa maynutaq huk wutiha chichapa ĉaninqa kanqa, kay wutihaqa ĉusku lata chichata aypan. Huk lataqa 30 wutillata aypan.

Sinchihuwal yaĉakuna wasipa fiestanpaq, yaĉachikuq huknin huknin yaĉakuqkunata nin: 1, 2 yaĉakuna riqta 60 wutilla chichata yanunanpaq 3, 4 yaĉakuq riqta 120 wutilla chichata, 5, 6 yaĉakuq riqta 240 wutilla chichata yanunanpaq,diagrama de barraspi tullpuy.

Chichata rantikur tukuchirqa S/. 1 ĉaninpaq wutillata maynutatq huknin huknin Yaĉakuna riq aypasha. _____________; _________________; _____________

Michka wutilla mastataq rantikusha 5; 6 yaĉakuna riq3; 4 yaĉakuna riqmantaqa.

Michka wutilla minustataq rantikusha 1; 2 yaĉakuna riq3; 4riqmantaqa.

Yaĉakuqkunapa chicha yanukasha

Niy:

Wu

tilla

kun

a

Yaĉakuna riq

30

0

60

90

120

150

180

210

240

1-2riq 3-4riq 5-6riq

Yaĉakuna riq

Yupaynin

1riq 2riq

3riq 4riq

5riq 6riq

58

3.

5.

4.

Tayta Juanqa tampunpi huk huk waranpi ishkay lata chichata rantikun lunesmanta vierneskaman, sabadotaqa mana rantikunchu, domingota shuypaqa kimsa latata pelota pukllaypi rantikun, huk wutillapa S/.1 ĉanin, huk lata 30 wutilla katinqa maynu qillaytataq aypayanqa huk simanapiqa.

Yaĉakuna wasiykipi yaĉaq masiykipa idarninkunata tapur piktugramawan huk kuwadrupi ruray kuwadirnuykipi.

Liyina nimanchik qinchuqash suqta watata kawsan,chayqa 72 killata chaynu katinqa tayta Victorpa ayllunkunapa idarninta rikashun.

Michka killantaq tayta Victorpa karan ________________

Michka killa aswan idarnintaq tayta Victorqa warminmantaqa _______

Michka watantaq karan mama Juliaqa Jushi rikatinqa _________

Michka watantaq karan tayta Victorqa Tuktu rikatinqa ________

Michka watantaq karan mama Juliaqa Tuktu rikaritinqa ________

Tayta Victorqa kimsan warmankunapa idarninkunata yapanachishaqa michka

killataq kanqa ________________

Tukuyninpa idarninkunata yapanachishaqa michka watataq ______

Tayta Viktorpa ayllunkuna

Ayllukunapa idarninkuna Watakuna Killakuna

Tayta Victor

Mama Julia

Tuktu

Shulay

Jushi

Niy:

59

6.

7.

8.

Michka gramutataq llashan kay pishquqa, michka gramutataq llashayanqa pichqa pishqukunaqa chaylla llashayniyhunqa.

Hukmanta ukmanta chayllachay allí rikar kaynu katin: 1 kg; ½ kg ¼ kg illway.

Kananqa pukllaqnu yaĉakushun, kay pukllayqa shutin magico kimsa kuchu allila rikar allí yarpur ruray.

Yupakunata hukmanta suqtakaman kay triangulopi kamakachiy shumaqla, mayqan qichqanta yapanachitikpis ĉunka yarqushunqa, kay yupakunataqa huk kutila ĉuranki.

Yupakunata hukmanta suqtakaman kay kimsa kuchupi kamakachiy shumaqla, mayqan qichqanta yapanachitikpis isqun yarqushunqa, kay yupakunataqa huk kutila ĉuranki, ni mayqannintapis ishkay kutiqa ĉurankichu.

1

23 5

10

9

10

9

10

9

6 4

60

Mayraqa sarata pallayta mamanta yanapasha ĉusku pachata, chaymantaqa taytanta yanapasha hatun animalninkunata yakuta upyachiyta huk pachata michka pachatataq Mayraqa yanapasha taytankunata.

Mayraqa purin wasinmanta yaĉakuna wasinkaman 2 km aswan 34 m, Tuktu shuypaqa wasinmanta yaĉakuna wasinkaman purin 1 987 m chayqa pitaq ashla karukaqpiqa tan.

Pashkuqa huk huk waranpi ½ yakuta upyan, chayqa imatal yakutataq upyayanqa huk killa riqpiqa, yaĉayanchik huk killaqa 30 killa katinqa.

Mama Susanaqa 120 ĉuskap sarata pallasha, mama Agucha 25 ĉuskap masta pallashkarqa chayllata pallashkanman mama Susanawanqa, michka ĉuskaptataq pallasha mama aguchaqa.

1.

2.

3.

4.

5 WASIKUNCHIK


ĉ

Kañaris tanapiqa wakin wakinlana uqchawanqa kananqa wasintaqa

qatanllapa, huk uklaqa Mamaqpampapi, Mamaqpampa tanapa altitudninqa 3

255 m s.n.m

Inkawasi tanapipis manana wasinchiktaqa uqshawanchu qatanchik, huk ukllaqa

Yuraq Maĉaypi (Cueva Blanca) uqshawanqa wasintaqa qatanllapa, Yuraq Maĉaypa altitudninqa 3312 m

s.n.m

TAQA

62

Wasipa karkamunta kiĉaypi sakata qarakunllapaYAĈANA

16

Michka kuwartataq kay wasipa hatun kinranninqaMichka kuwartataq kanqa limpulla ridushaqaMichka mitru unakaqpitaq Kongonaqa Amusuymantaqa Michka brasataq yaĉakuna wasiki hatun kinrannin taksha kinrannin

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Amusuy Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 743 m unaqpi

Kay tanapiqa huknin huknin ayllukunapa adobinqa mana chayllachu kay wasipaq adobiqa huk kuwarta ĉusku didu

taksha kinranninqa nataq hatun kinrannin shuypaqa ishkay kuwarta.

Kay mushuq wasiqa ĉunka ishkay brasa hatun kinranninqa, taksha kinrannin

shuypaqa pusaq brasa huk brasaqa ĉunka kuwarta

Unayninchikunaqa wasikunanpaq rurimanta pacha adobiwan manaqa rumiwan shachimunanpaqqa chay sanjataqa karkamu niqllapa, kanankaman wakin ayllunchik kañarikunaqa chaynin

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Kongona Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 800 m unaqpi

Inkawasipi, Kañarispi, Pinachilawpi wasita rurananpaqqa karkamuta rurarqa sakata qarakunchikllapa sakata qarakushaqash wasiqa unayla rurakan, chaynu qarakushaqa wasiqa mana das ratananchu, chaypi taqkunapis kusa shumaq tanllapa chayrayku tukuy wasita ruraqkunaqa sakata qarakunchikllapa.



imakunawantaq karkamutaqa tupunllapa.

Michka m ruritataq karkamutaqa kichanllapa.

63

1.

2.

3.

Tayta José mashanta wasichinayan, chaypaq mashanpa taytanwan parlan, huknin huknin huk minkawan qallarinanllapapaq, mashanpis huk minkata tarin, chayqa niy:

ĉi takshakaqlla wasipaq karkamunta. manutaq yaĉanki.

ĉi huk hatun wasita karkamumanta pacha. Imanutaq yaĉanki.

punchunta allaqmantapaq. Imanuta yaĉanki.

Imanutaq yaĉayanki

Mama Shantu kanan allaq allaq rutusha 4 uyshanta killa qarwashana katin, warman ĉusku yaĉakuna riqpa punchunta rurananpaq chayqa yarpur niy:

Yaĉachikuq kaynu nin, kay makiypi huk qaptay silunka chupika, kay huklaw makiypi shuypaqa huk kaptay silunka chiqyaq, ishkantinta tantar itayani huk taligaman, chaymantaqa ñawpaqman yarqamun pukllanapaq.

Makiykita itar huk silunkata urqumuy ama rikaqnuchu.

ĉaqtataq urqumuyanki kanqa huk kutipiqaĉaqkunatataq urqumuyanki ishkay kutipiqa

ĉaqtaqa urquyanki kanqa niy:

64

4.

5.

6.

7.

Jacinto paĉak ishkay ĉunka kuwarta karkamuta rurasha, taytan ĉusku ĉunka kuwarta karkamu masta rurashkarqa chayllata rurashkanman warmanwanqa. Michka kuwarta karkamutataq rurasha tayta Jacintopa taytanqa.

Jushiqa pusaq ĉunka kuwarta karkamuta rurasha, taytan ĉusku ĉunka kuwarta karkamuta mana rurashkatinqa chayllata rurashkanman Jushiwanqa. Michka kuwarta karkamutataq rurasha Jushipa taytanqa.

Jushiqa 240 kuwarta karkamuta rurasha, taytanqa 160 kuwarta karkamuta rurasha, chayqa michka brasa karkamutataq ishkantinqa rurasha

Kananqa kay magico kimsa kuchu allila rikar allí yarpur ruray, yupakunata ukmanta suqtakaman kay triangulopi kamakachiy, mayqan qichqanta yapanachitikpis ĉunka huk yarqushunqa, kay yupakunataqa huk kutila ĉuranki.

Niy:

Niy:

Niy:

11 11

11

65

Wasi shutichiyYAĈANA

17

Hukninchik pinachikunaqa ñawpaqta kasha Salasmantaqa pinachikuna kriyan salaskapeta ñawpaqtaqa chaymanta wata 1 857 kriyakan SALAS yupayqa tayta Ramón Castilla presidente katin. Salas puebluqa marmataqa 190 m unaqpi.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, La Laguna Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 062 m unaqpi; Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Kutiqiru Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 306 m unaqpi.

imanu


Kasiriyu La Lagunaqa mickka mitru urakaqpitaq kasiriyu Kutiqirumantaqa. Imanutaq yaĉanki

Michka watanataq kan kanankamanqa Salas yupay kriyakashanqa

Michka kalaminawantaq taytaykiqa wasikitaqa qatasha

Michka mitru unakaqpitaq kasiriyu Lagunaqa pueblo salasmantaqa


Inkawasipi, Kañarispi, Pinachilawpi wasita rurananpaqqa karkamuta rurarqa sakata qarakunchikllapa sakata qarakushaqash wasiqa unayla rurakan, chaynu qarakushaqa wasiqa mana das ratananchu, chaypi taqkunapis kusa shumaq tanllapa chayrayku tukuy wasita ruraqkunaqa sakata qarakunchikllapa.

66

1.

2.

3.

4.

Yaĉakuna wasi 11235 Kutiqirupi hukninpi hukninpi yaĉakuna riqpiqa ĉunka pusaq yaĉakuqkuna, huk yaĉakuna riqmanta suqta yaĉakuna riqkaman, chayqa michka yaĉakuqtaq kan Kutiqirupa yaĉakuna wasinpiqa.

Luguna yaĉakuna wasipi, ĉusku yaĉakuna riqpi ishkay ĉunka pichqa yaĉakuqkuna, yaĉachikuq nin: kay wataqa uknikillapa uknikillapa ishkay ĉunka pichqa yura alisuta tarpunkillapa yaĉakuna wasipa ĉakranpi, chayqa michka yura alisutaq limpullaqa tarpukayanqa.

Tayta Mushu huk uyshata rantikun S/.115 ĉaninpaq, warman, tayta Rosendo rantikun huk turuta isqun kuti uyshapa ĉaninnu, chayqa maynu qillaytataq aypayay tayta Rosendoqa.

Jashipa ĉunka isqun silunkan kan, Juanchupa shuypaqa suqta kuti Jashipanu silunkankunaqa, chayqa michka silunkayhuntaq Juanchuqa

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

67

P Ĉ U

5.

6.

Ĉunka kamakaq pukllanawan yanapakar mirachiy manaqa rakichiy

Salaspi 24 ayllukuna huknin, 15 uyshata apasha rantikuq michka uyshanatataq ayllukunaqa rantikusha.

Yaĉakuna wasi 11235 qatakatin warmakunapa taytankuna tantakasha shutichinanpaq, yaĉakuna wasita huknin huknin yaĉakuna riqpaqa ishkay ĉunka suqta taytakunaqa.

Michka taytakunataq tantakasha. yaĉakuna wasi 11235 shutikunanpaq ĉunka kamakaq pukllanawan rurar illway

26 + 26 + 26 + 26 + 26 + 26

Kananqa kaynu rurashun

6 x 26

6 x 20

6 x 26 = 6 x (20 + 6)6 x(

20 +

6)

= (6 x 20)+(6 x 6)

= +

= 6 x 6+

Catalinaqa kaynu mirachinataqa tarisha:

Kaynu rurasha6 x 6 = 36 Hukkunapi 6 chpachaha, 3 yupaytaqa ĉunkakunapi 6 x 2 mirachishaman yapasha kaynuta 12 + 3 = 15.

15 ĉunkakunata rurasha, chayqa 1 paĉak, 5 ĉunkakuna. Tukuyninpiqa 156

2 6

6

1 5 6

x

Niy:

2 4 x 1 5 = 2 4 x (1 0 + 5)

2 4 x 5 1 2 02 4 x 1 0 2 4 0

5 x 241 x 24

2 4 x1 5 1 2 0 2 4

68

Muqinapa anan panqupi tuyuta tarpunchikYAĈANA

18

hukninchik pinachikunaqa sikyantaqa mayordomuwan kiĉanllapa kahawan

dulsaynawan allinla tantanakur

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Wasikaq Shutin kay kasiriyuqa

marmantaqa 2 995 m unaqpi;

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Walkuchala Shutiyhun kay kasiriyuqa

marmantaqa 2 760 m unaqpi;

Wasipa amunqa pichqa ĉunka karga pajata ashtamusha, qatakur tukuchirqa pichqa ĉunka manuju uqshata pachapi yupan michka manujuwantaq qatakasha wasiqa

Kimsa karga shukchamanta ĉunka pichqa masantin mana ministikashachu michka shukchawantaq wasiqa qatakasha

Michka mitru urakaqpitaq Walkuchalaqa Wasikaqmantaqa



Imakunatataq wasinchikpa panqunpiqa tarpunchik

Imakunamantataq washamanchik tuyuqa

Inkawasipi, Kañarispi, Pinachilawpi wasikurqa, wasinchikpa mujinanpa anan panqunpi tuyuta tarpunchikllapa, sabilata, wakinkuna shuypaqa turupa waqranta wakinkuna shuypaqa yuraq wutillata saqrakunamanta washamanapaq.

Huk carga uqsha chaylla 20 qaptay.

Huk carga shukchaqa 50 masakuna.

69

1.

2.

3.

4.

Tayta Shalta 4 000 adobita ruraran wasikunanpaq, wasinta rurar tukuchitinqa 385 adobi mana munakashkashachu, michka adobiwantaq tayta shaltaqa wasikusha.

Yaĉakuna wasita qatanapaq runa kunaqa ĉachimusha ĉusku ĉunka karga shukchata (huk carga 100 shukcha), sirakur tukichirqa taytakunaqa yupan michka shukcha mana munakashachu nir yaĉananpaq, yupar tukuchitinqa kan ishkay paĉak shukcha, michka shukchawantaq yaĉakuna wasiqa qatakasha.

Tayta Narshu Pukaramanta karrunpi riyan Kañarisman Wakapampalawta allipla saqra ñan katin huk pachapi purin 15 km, kimsa pachatana purisha, michka km purisha.

Mirachiyta utqayla pukllashun

4 000

? 385

4 000

200 ?

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

Huk yana bolsaman tarjetakunata itashun.Huk hukninchik impacha 15 maki taqllay nir willamasnun.Huk huk riypi yana bolsamanta hukninchik ishkay tarjetata urqunqaMichka maki taqllaypitaq urqusha nir tapukun.Tarjetakunata bolsaman qashan itan.

200 -

Qashan qashan ruraypi aykakaq maki taqllaypi rurayashun

70

5.

6.

7.

8.

Huk punchupa ĉaninqa S/.125 aswan pullupa ĉaninmantaqa, pullupa ĉaninqa S/.150 katinqa maynutaq kanqa ishkantin raĉapakunaqa ĉaninqa.

uqaqa rikariray ukniyqa pusaq watan katin, kananqa ukniypa 18 pusaq watan, chayqa michka watataq kani, idarniyllapata yapanachitiy michka watataq kanqa.

Tuktuqa isqun wata uchkulakaq Rushamantaqa, Rushaqa ishkay ĉunka pichqa watayhun, chayqa michka watayhuntaq kanqa Tuktuqa kaymanta ĉunka pichqa watakamanqa.

Tuktuqa yaĉanayan michka wasi kurunkuna kan mamanqa nir, wasinpiqa kan pishquwan sakakuna, tantar wasi kurukunapa umakunata yupatinqa 35 umakuna, tantar wasikurukunapa ĉakinkunata yupatinqa, ĉakikunaqa 116, chayqa michka saka, michka pishqukunataq Tuktupa mamanpaqa.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

71

9.

10.

11.

Yaĉachikuna wasi 10083 Pinachipiqa ishkay kuti yupanqa warmi yaĉachikuqkunaqa ullqu yaĉachikuqkunamantaqa, yaĉakuqkuna shuypaqa kimsa kuti tukuynin yaĉachikuqkunamanta, chayqa michka ullqu yaĉachikuqtaq, michka warmi yaĉachikuqtaq, michka yaĉakuqkunataq yaĉakuna wasi Pinachipiqa kanqa, yaĉayanchik tukuynita yupashaqa kan (96) isqun ĉunka suqta runakuna.

Huntachiy chunchankaqpi kay kuwadrukunata yupakunawan ni mayqanninpi aswan achakachu kanqa isqunmanta, ni mayqanninpis mana imapischu kanqa (0) yupakunataqa kutichiyllamapis yarqushunanpaq pirurupi chay yupa.

Kananqa kay illwanata kuchur huk kahata rurayta kamashun, chay qallunnula yarquyan chayta tinkinachiy .

Niy:

9

9

3

9

7

7

9

8

8

8

72

Kay cuadrupi nishanta “x” ĉuray maypi allin kanqa yarpushaykipi.

Wasi qataypaq mama Aguchaqa rurasha 155 turtillata, 25 masta rurashkarqa chayllata rurashkananta sampayta yupay, michka sampaytataq rurasha mama Aguchaqa.

Jushipa wasinmanta yaĉakuna wasinkaman kan 150 m, michka mitrutataq puriyanqa huk waran waran rir tikrakamurqa, michka mitrutataq puriyanqa pichqa diapiqa.

Huk miqllaypiqa 55 purushkukuna kan, michka purushkutaq kanqa pusaq miqllaypiqa tukuynin chaylla katinqa.

1.

2.

3.

4.

Niy:

Niy:

Niy:

Ruraykuna Ari Yaqa Mana

Huk daduta pukllar itakusha yarqun mana imapis (0) X

Ishkay daduta pukllar itakusha yarqun ishkantin pichqa

Chiqyaq silunkata urquy huk taliga chupika silunkayhunmanta

Huk shilyaq qillayta unaqman itakusha ĉaninlawpa ratamun

Kanan adobita rurar allaqmanta chay adobiwan wasita rurani

Rimananchikpi yaĉakurqa tukuy imata shumaq intirakanchik

6 LANTA RUTUY


Michka watanataq krus Yanawankata takshachannllapaqa ______________

Michka mitru urakaqpitaq Lutopampaqa Warwarmantaqa _____________

Michka mitru unaqpitaq marmantaqa qampa tanaykiqa ______________

Yanawanka Krusqa chayraq taritinllapaqa ishkantin rikrankunaqa pichqa didupi tukukayaq ura ĉakimanpis huk ĉakipi tukukayaq wata 1906pi takshacharanllapa mana Iglisyapa punkunta yaykutin hatun kar.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Lutopampa Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 1 523 m unaqpi;Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Warwar (Huarhuar) Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 983 m unaqpi.

TAQA

74

YAĈANA

19 Trumpisarqa yarpushanchikta qullupanchik

Yanawanka Krusqa chayraq taritinllapaqa ishkantin rikrankunaqa pichqa didupi tukukayaq ura ĉakimanpis huk ĉakipi tukukayaq wata 1906

takshacharanllapa mana Iglisyapa punkunta yaykutin hatun kar.

Pinachi tanaqa kriyakan Centro Poblado yupayqa wata 2000 tayta Ricardo Velesmoro provincia

Lambayequepa alcalden katin.


Michka mitrutaq puriyanqa taripakuqkuna ministikuyan wasikaman rir tikrakamutinqaPunku Rumiqa michka mitru unakaqpitaq kasiriyu ÑulimantaqaUyshawasiqa michka mitru unakaqpitaq ÑulimantaqaPunku Rumiqa michka mitru urakaqpitaq Uyshawasimantaqa

Kay tananchikpi hukninchikunaqa imapi yarpur, illaqmanta trumpisakurqa manana yarpushanqa rurakanchu, manana munashantaqa tarinchu, chaynu riqchaq imakuna qullupan yarpuyninchiktaqa.

Michka kutitaq trumpisakur qulluchashayki yarpushaykita

Imakuna maswantaq yarpuynikitaqa qullupachink


Huk lata chichaqa kimsa ĉunka wutilla, chichataqa wutihamantaqa limitawan urqunchik, limitaqa huk wutillapa lamitarnin

1 200 m

1 300 m

75

1.

2.

3.

Kay runakuna illwakashata huklawman huklawman rikakuqnu kananqa kamqa qichqanpi mushuqmanta illway kananqa paykuna pura chapanakuqta.

Kananqa kay ishkay ashqukuna mutikinakuyan chayta qamqa siki pura shachiy.

Kay chirusqaqa cubo shutin chayta qichqanpi illway imantaq qallarikasha chaynu huknintaqa chayllata chaymantaqa takshachar.

76

4.

5.

Kay ichuqlaw kuwadrupi kaballuta illwakasha, ĉakilawman kuychikashan mayqantaq karannula kuyusha chayta litranta markay (X), allilaw kuwadrupi shuypaqa kaballuqa ikilaman rikakuyan mayqannintaq kuychikarqa anqallapi chayta litranta markay (X).

Kananqa kay karruta ukman huklawman huklawman lluqshichir illway, mayqanninpis chaylla kanqa ĉawpinpi chaywanqa.

a) a)

h) h)

ch) ch)

i) i)

77

YAĈANA

20Lantapi ullqukunaqa allilawta rutunllapa

Comunidad Kañarispa titulonkunapiqa niyan, wata 1672 mama Juana Maria Callaypoma hukninchik

pinachikunaqa casican kasha kay warmitaqa taytan kay pachakunataqa makiyaran, taytanqa tayta Sebastian Callaypoma cacique pinachipa,

salaspa, kañarispa.

Ñawpaqtaqa madrina rutukuq qallarin, rutukurqa hatun animalta warmataqa aysachin wakin tanakunapiqa tayta padrinu maynupaqmi ullqukunaqa rutukuyan nirmapis willamanchik.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Mamaqpampa Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 255 m

unaqpi;Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Sinchiwal Shutiyhun

kay kasiriyuqa marmantaqa 2 901 m unaqpi.


Tayta padrinu nin kay warmaytaqa S/.50 ĉaninpaq ullqukunaqa rutukushunllapa chayqa ishkay ĉunka ullqukuna rutukutinqa michka qillaytaq yarqusha ullqukunamantaqa.Michka watanataq mama Juana callaypoma pinachipa casican kashanqa.Michka mitru unakaqpitaq Mamaqpampa kañarisqa Sinchiwalmantaqa.

chaynulla lantapiqa ullqukunaqa ichuqlawta rutunllapa, mana warmikunata rutukuchinchu ichuqlawta, warmi ichuqlawta rutukutinqash warmaqa mana allinchu kawsan.

Michka animalkunataq tantasha lantamantaqa.

Imanupitaq warmikuna allilawta, ullqukuna ichuqlawta rutukunllapa.


78

1. Kañaris yaĉakuna wasipi ayka tapuykunata yaĉachikuq rurasha yaĉananpaq warmakuna llakinchu tananchikpaq nir, kay yaĉakuna wasipaqa kimsa paĉak yaĉakuqkuna tukuyninqa, tapuykunaqa ninyan:

Huk watata tanayki shumaq kawsananta munarqa akshuta tarpuy, ishkay unka watamata tanayki shumaq kawsananta munarqa hatun qirukunata tarpuy ama may diapis tanayki tukukananta munarqa warmanchikunata ya achishun tananchikpaq llakinanpaq

Yaĉankichu qushata akrar tantaytaqa arí manaAllinchu kanqa shumaq qushanchikta tantayqa arí manaAllin tananchik pachapaq llakinkichu arí manaYaĉakuna wasiykipi shumaq akrarchuqushaykitaqa tantankillapa arí mana

Yaĉayaraykichu qirunchikuna yakuta rikarichimun nir arí mana

Yaĉachikuq tapuykunata rikarqa kaynu yarqusha nin chayta rikar diagrama de barraspi tullpuy arí niqkunata chiqyaqwan mana niqta chupikawan.

Tapuykuna NishankunaArí Mana

1 Yaĉankichu qushata akrar tantaytaqa 75 225

2 Allinchu kanqa shumaq qushanchikta tantayqa 100 200

3 Allin tananchik pachapaq llakinkichu 250 50

4 Yaĉakuna wasiykipi shumaq akrarchu qushaykitaqa tantankillapa

50 250

5 Yaĉayaraykichu qirunchikuna yakuta rikarichimun nir 125 175

Warmakunapa yaĉayninkuna

Wa

rma

kun

ap

a Y

up

an

inku

na

300

275

250

225

200

175

150

125

100

75

50

25

Arí Mana

Tapuy 1Arí Mana

Tapuy 2Arí Mana

Tapuy 3Arí Mana

Tapuy 4Arí Mana

Tapuy 5

0

79

Tapuykunapa rimashan

Michka yaĉakuqtaq qushataqa akrar tantayta yaĉanMichka yaĉaq mastaq mana qushanta akrar tantaytaqa yaĉanchu

Michka yaĉakuqkunataq mana allinchu shumaq qusha tantayqa nin

Ayka yaĉakuqtaq shumaq akrar qushantaqa tantan yaĉakuna wasinpi

Ayka aswan yaĉakuqtaq yaĉan qirukuna yakuta rikarichin nirqa

2.

3.

Huk yaĉay wasipi huknin huknin ullqu warmakuna kimsa qiruta tarpusha, huknin huknin warmi warmakunaqa ishkay qiruta tarpusha, kay yaĉakuna wasipiqa 120 ullqu warmakuna; 180 warmi warmakuna, chaynu katinqa tapuykunata niy.

Kananqa qamkuna ayka tapuykunata tapuy yaĉakuq masiykikunata tanaykipi imanutaq allin tananchikpaq llakinllapa nir yaĉanaykipaq.

Michka qirutataq ullqu warmakunaqa tarpusha ______________

Michka qirutataq warmi warmakunaqa tarpusha _____________

Michka qirutaq tarpukasha limpullaqa _____________

Tapuykuna Ari ManaAllinchu qushata maylawpipis itakuyqaYakuykipaq qamqa llakinkichuWasiykipi ismuqwan mana ismuq qushakunata akrarchu tantanki

Tapuykuna YupakunaAri Mana

Allinchu qushata maylawpipis itakuyqaYakuykipaq qamqa llakinkichuWasiykipi ismuqwan mana ismuq qushakunata akrarchu tantanki

80

YAĈANA

21 Takipi achichikunchik wirsukunchikUnayqahs hukninchik pinachikunaqa ayllun

wanutinqa suyturachir millwa raĉapakunawan pillur rupay iqamunanman chapakuqnu panpaq, mana

chaynu panpakushaqa qashan huk ayllunchik wanuq.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Tawrimarka Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 450 m unaqpi;Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Shukchapitiq

Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 484 m unaqpi.


Ayka mitru pachakaqpitaq Tawrimarkaqa Shukchapitiqmantaqa

Michkataq Shukchapitiq marmanta unaqpi kashanta ishkay kutichishaqaMichkataq Tawrimarka marmanta unaqpi kashanta kimsa kutichishaqa

Kay tananchikunapiqa tukuy ima ruraypi ukmanta ukmanta birsukunchik mana chayllatachu, lantapi ukman, wasi qataypi ukman, kidamiyintupi

chayqa shutin mistru allipla shumaq waqachikun gitarranta achichikuy.

Michka animalkunatataq warmaykita makyashallapa lantakutiqa

Qampa lantaykimanta kanchu kanankamanqa anilalnikiqa, michka


81

1.

2.

3.

4.

Lantapi ĉunka pichqa ullqukuna, ĉunka suqta warmikuna rutukusha, ullqukunaqa huknin huknin ishkay ĉunka qillayta makiyakusha, warmikuna shuypaqa huknin huknin ishkay ĉunka qillayta makiyakusha, michka qillaytatq limpullaqa lantapiqa tantakasha.

Sauce pampapi ishkay ĉunka pichqa warmikuna parlaranllapa aqchata rutur S/.185 qillayta huknin huknin ĉurananpaq chayqa michka qillaytataq tantaranllapa.

Mamay Marcela 69 kintal akshuta S/.35 qillaypaq, huk huk kintalta rantikusha, michka qillaytatay aypayanqa tukuy kintalpaq.

Aqcha rutuyman 96 tukuy ĉamusha, lamitarqa ullqu ĉamusha chayqa michka warmitaq ĉamusha.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

1 8 5 2 5x

6 9 3 5x

+ 5

9 6 - 8

2 48

00

Ĉ U

82

5.

6.

7.

Taytay Santos S/.420 qillayta makiyasha 12 warmakunata, lantata rutukuq rinanpaq chayqa michka qillaytataq huknin huknin aypayanqa.

Rakikaq Rakiq

Rakikasha

Puchun

Florencioqa S/.490 qillayta warminta makyasha S/.35 qillayta runakuna waran waran pagrananpaq michka waranpitaq qillayqa tukukayanqa.

Rakichiyta utqayla pukllashun.

Niy:

3 4 2 0

0 6 0

- 3 6

1 2

4 9 0

3 5

Huk yana bolsaman ĉunkamanta paĉakkama tarjetakunata itani.

Huk yana bolsapi ukmanta ĉunkakama tarjetata itani.

Huk hukninchik impacha 20 maki taqllay nir willamasnun.

Huk huk riypi.

Yana bolsamanta huk huk hukninchik huk tarjetata urqunqa

Michkataq rakikaq, michitaq rakiq michkataq yarqusha

Michka maki taqllaypitaq rurasha nir tapukun.

Tarjetata bolsaman tikran.

101 10

100

Niy:

83

YAĈANA

22 Lantapi ĉanikunchik Hukninchik pinachikunaqa mana waqtamanta runa

ĉamushataqa pachanman yaykunantaqa munaqchu chayrayku waqtamanta ĉamusha runakunaqa

wata 1570 yaykuranllapa kay pachakunamanqa hukninchikunata wanuchiq tayta Diego de Morales

achka runata ñannichiq.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Pandachi Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 207 munaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Shita Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 300 m unaqpi.


Mihka metro urakaqpitaq Pandachiqa Shitamantaqa

Michkataq ishkantin tanakunapa marmanta unakaqninta yapanachishaqa

Michka watanataq risha h hukninchik pinachikunata wanchishanllapaqa

Kay tananchikunapiqa ima ruraykunapipis shumaqlata qaranakunchik

Ima mikuykunatataq ĉanikushayki

Michka riqchaq mikuykunatataq lantapiqa qarakunchik


84

1.

2.

Lanta qarakuypi warmapa taytankunaqa ayka kisukunata ĉuramun pullu ĉukiraqmanqa, huk kisu padrinukunapaq, huk kisu warmapa taytankunapa taytanpaq, ishkay kisuta wakin ayllukunapaq huk kisuta, warmakunapaq.

Kananqa yaĉakushun pakikunata riqsiyta michkapaq pitikasha chaymanta pacha.

Ishkay kisuqa tukuynin ayllukunapaq aypasha michka ayllukunataq lantapiqaHuk kisuqa tukuynin warmakunapaq aypasha, michka warmakunataq lantapiqa

Padrinukunapaq Warmapa taytankunapa taytanpaq

Ayllukunapaq Warmakunapaq

Kay kisuqa padrinukunapaq

pitikasha kananmantaqa shutin ishkaypaq

pitikashamanta uk.

Kay kisuqa warmapa taytankunapa taytanpaq pitikasha kananmantaqa

shutin ĉuskupaq pitikashamanta uk.

Kay kisuqa wakin ayllukunapaq pitikasha

kananmantaqa shutin pusaqpaq

pitikashamanta uk.

Kay kisuqa warmakunapaq

pitikasha kananmantaqa shutin ĉunkapaq

pitikashamanta uk.

Kisu pakikasha

Rimananata ruray Yupa Kisu pakikasha

Rimananata ruray Yupa

Iskaypaq pitikashamanta uk

12

12

14

18

110

85

3.

4.

Kananqa yaĉakushun yupakuna pakita illwapi tullpuqnu.

Kananqa tarinachiy paki chaylla kaqkunata hukmanpa hukmanpa pitikashakunata.

Yupakuna Illwanapi tullpukashan

Illwanapi tullpukashan

Yupakuna Yupakuna Illwanapi tullpukashan

Yupakuna Illwanapi tullpukashan

14

610

38

25

34

78

45

14

12

24

14

25

34

45

810

68

13

26

410

39

28

56

68

310

86

Chirusqata huklawman kuychiy ama takshachaqnuchu ni hatunchaqnuchu.

Kay cuadrupi tapuykuna yarqushanta qushuyani chayta diagrama de barraspi rurar, tullpur tapuykunata niy.

Mama Agucha 12 uyshata rantikun, hukninpa hukninpa uyshanpa ĉaninqa S/.180 chayqa maynutataq uyshamantaqa aypasha mama Aguchaqa.

Kay chirusqakunapa piti yupanta ĉuray tullpukasha chayta allí rikar.

1.

3.

4.

5.

Michka yaĉakuqtaq maylawpipis itakun kushataqaMichka aswan yaĉakuqtaq llakin yakunpaqqa mana llakiqmantaqaMichka yaĉakuqtaq qushataqa mana tananpichu ĉuran

Ñawpaqtaqa ĉ kuychiy 3 ĉchaymantaqa 12 chaypi chirusqata illwar chupikawan tullpuy.

Kananqa ĉ kuychiy 12 chaymantaqa 8 chaypi chirusqata illwar chiqyaqwan tullpuy.

Y Tapuykuna Ari Mana1 Qushataqa maylawmanpis itakun 25 452 Yakupaq llakinkichu 50 203 Wasikipiqa akrarchu tantanki qushantaqa 35 354 Yaĉakuna wasikipi qushata tananpi ĉuranki 45 25

7PACHANCHIKTA KAMAKACHISHUN


Chay pachaqa ishkaypaq pitishaqa imanutaq kanqa ________________Michka m pachataq tukuyninqa tarpukasha kanqa ________________Michka mitru unaqpitaq Andamarkaqa Pamakamantaqa ________________Michka watatataq kura Guatemala purisha yanawankamanta chalpunmanqa ________________

Wata 1870 - 1900 yanawakamanta chalpunkaman parirshi puriq yanawankamanta chalpunkamanqa 150 km kanqa, chay kuraqash shutiq Guatemala, Cruz rurasha, qiru guayacan ta chayshi yanawankaqa wayra, chalpunqa nina, andamarka shuypaqa yaku, kimsan chapanakuyan rikashaqa.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Pamaka Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 559 m unaqpi;Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Andamarka Shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 847 m unaqpi.

60 m20 m

TAQA

88

YAĈANA

23 Yakuta surkupi tupunchikWata 1788 pinachi tanaqa corregimiento Piura

kaq, chayniyan Diccionario Geográfico Histórico de las Indias amunchiklawmanta shuypaqa Obispado Trujillo aswan unay shuypaqa Ecuadorpa pachan

kaq chaynu riyarna kanannullaqa tikrakaran.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Muñuñu shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 100 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Amisuy shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 743 m unaqpi


Michka surku akshutaq parqukashana ______ michkataq manaraq parqukashachu._________Michka yura puquytataq illwanapi rikanki. Michka mitru urakaqpitaq Muñuñuqa Amusuymantaqa.____________

Michka surku yakuwantaq ĉakraykitaqa parqunki _________________

Imakuna maswantaq yakuykitaqa tupunki tanaykipiqa __________; __________; _________


89

1.

2.

Mama Rusha huk miqllay akshunta rikan illukunanpaq, yupatinqa ĉunka ishkaylana akshunqa, mana illunchu kimsa akshuta ĉunka kamakaq pukllanawan yanapakar ruray.

Tayta Katu huk ĉakranta parqusha tarpunanpaq akshuta, uqata, llakuwashta, rikashun imanutaq tarpukuyan.

ĉunka ishkay akshu

k 12

Imatal pachantataq akshuta tayta Katuqa tarpusha:

Imatal pachantataq uqata tayta Katuqa tarpusha:

Imatal pachantataq llakuwashta tayta Katuqa tarpusha:

Imatal pachatataq akshuwan uqata tayta Katuqa tarpusha:

Akshu Uqa Llakuwash

14

12

1

12

14

14

14

90

3.

4.

Tayta Shilikupa 24 hatun animalnin kan, Juanchuta 14 makiyan, Santata

14 makiyan, Mariata 1

2 makiyan. Chayqa tapuykunata niy.

Mama Susana huk billun milluwata paqasha, allaqmanta puchkakuq qallariyan ĉunka waranpaq tukuchinayan, tullpuqnu tapuykunata niy:

Michka hatun animaltataq Juanchuta taytanqa makiyasha _________

Michka hatun animaltataq Tuktuta taytanqa makiyasha _____________

Michka hatun animaltataq Mayrataqa taytanqa makiyasha _________

Michka hatun animalnintaq kananqa tayta Shilikuqa _____________

Imatal milluwatataq puchkasha ishkay waran tukukatinqa 2 chaylla 1

Imatal milluwatataq puchkasha ĉusku waran tukukatinqa chaylla

Imatal milluwatataq puchkasha suqta waran tukukatinqa chaylla

Imatal milluwatataq puchkasha pusaq waran tukukatinqa chaylla

Imatal milluwatataq puchkasha ĉusku waran tukukatinqa chaylla

10 5

91

YAĈANA

24 Tamya kunyawan shamunTayta Pedro Alva Mariñas antropólogo nimayanchik pay yaĉaykunata tarishanmantaqa Pinachi tanaqa

allipla unay manaraq blankukuna manaraq ĉamuyatin pinachi tanaqa kaqna, chayrayku mana

yaĉanchikchu imamantami shamun shutinqa nir.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, La Laguna shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 062 m unaqpi;Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Ayamaĉay

shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 915 m unaqpi.


Ishkaypaq rakichishamanta huk uyshaqa michkataq kanqa

Ĉuskupaq rakichishamanta huk uyshaqa michkataq kanqa

Michka mitru unakaqpitaq Ayamaĉayqa Lagunamantaqa

kunkanpi warkuchinchik, manaqa warma yaru rikarin, animalkunapis saqrata wawakun.

Tamya kunyawan shamutinqa imapi yarpunchik

Imakunatataq washanchik kunyata uyarqa

Imapaqtaq kunyaqa waqan:


12

92

1.

2.

Tuktupa 40 uyshan kan 12 quyu; 16 uyshaqa yuraq, 8 uyshaqa chuku, 4 uyshaqa yana, ĉunka kamakaq pukllanawan yanapakar tullpuqnu tapuykunata niy:

Kananqa mikunanchikunawan yaĉakushun rakichikuyta chaymanta chayllachayta rakichishanchikta huk yupakunawan.

Uysha quyu chaylla ninchik ĉunkapaq rakichishamanta kimsa.Uysha yuraq chaylla ____________ ninchik ______________________Uysha chukuqa chaylla _________ ninchik _______________________Uysha yana chaylla ___________ ninchik ________________________

Ishkaypaq rakichishamanta hukqa chaylla suqtapaq rakichikashamanta kimsawan.

Kaynulla wakinkunatapis ruray

12

36

=12

3

4 15

1 36

5 12

1240

93

3.

4.

Tayta Shalta pachanpi kaynu tarpukusha, yaĉakushun ima tarpuykunata pachanta rakichir tarpusha.

Kananqa kay ĉusku kuchukunaqa chaylla huk chaynu katinqa tullpuy yupan ananpi mañashuyan chayta tullpurqa rikanachir chikuqninta (<, >, =) ĉuray.

Shaltaqa ullukutaqa tarpusha pachanmanta 1/12 ĉunka ishkaypaq rakikasha uk.

Shaltaqa uqata pachanmanta tarpusha ____________________________

Shaltaqa akshuta pachanmanta tarpusha ___________________________

Shaltaqa sarata pachanmanta tarpusha ____________________________

Shaltaqa rihuta pachanmanta tarpusha ____________________________

MikuykunaUllukuUqaAkshuSaraRihu

Shaltapa pachan

a)

i)

ĉ)

12

118

15

13

19

110

14

16

115

16

13

130

>

94

YAĈANA

25 Sara tarpuypi waqtaman ratatin animal tukuchinqa ninllapa

H hukninchik pinachikunapa Inlisyanqa shutin San Mateo, kay inlisyaqa allipla unay shachiranllapa yanapanakur h hukninchik pinachikuna, kañarikuna, inkawasikuna, kay inlisyaqa tukuy kay tanakunapiqa aswan unay, chaynir

rukunchikuna parlamashanchikllapa.

Kay ĉakraqa 36 surkun kan, sarawan puspu kaypiqa tarpukayan

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Shinshin shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 009 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Quĉapampa shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 300 m unaqpi


Tukuynin surkukunamanta ĉuskupaq rakichishaqa michkataq h huknin h huknin rurayanqa

Warmikuna ishkaypaq rakichikasha huk surkuta tarpusha michkataq

Michka mitru unakaqpitaq Quĉapampaqa shinshinmantaqa

Inkawasipi, Kañarispi pinachilawpi, tananchikunapiqa sara tarpuypi mana

kusa shumaqla sarataqa tarpunchikllapa.

Chiqaptachu tarpukuypi similla wataman ratatin animal tukuchin

Michka kutitaq sara tarpuypi waqtaman simillayki ratasha

Ima yaĉaykunataq kan tarpuypaqqa:


95

1.

2.

3.

Tayta Shiliku ishkay warmanwan pulla akshuta tarpusha, allakur tukuchitinqa tayta Shilikuqa nin, chayllata kimsanchikllapa aypayanchik ñuqa rakichiskanina, 12 lata michka lata akshutataq allashallapa.

Mama Juana warmanta makyan S/. 15 yaĉakuna wasipi imallataqa rantir mikunanpaq huk simanapi, mama Juanaqa nin: waran waran gastanki chayqa michka waranpaqta qillaytaqa makiyasha, maynutataq huk waranpiqa gastayan.

Mama Lidiaqa ĉusku warmayhun, kulakanqa shutin Jushi, payqa 12 watayhun, ananqa Julia shutin, payqa Jushipa watankunamantaqa, ananqa Agucha shutin payqa Jushipa watankunamantaqa, shulkan shuypaqa shutin Victor payqa kulakanpa watankunamantaqa, michka watataq hukninpa hukninpa mama Lidiyapa warmankunaqa.

VíctorAguchaJuliaJushi

12 latas 12 latas 12 latas

13

13

13

13

1 1 13

13

13

33

1= = =

12 + 12 + 12 = 36 latas

13

13

14

12

34

96

4.

5.

6.

7.

Huk wallqata ruranapaq 100 wallqata ministinchik wallqala kan

chayqa michka wallqatataq rantiyashun huk wallqata rurakananpaq.

Mama Mayra karan m pirkalanqa, huknin m pirkalata makiyan, michka mitrutaq kananqa mama Mayrapa pirkalanqa.

Mama Mayraqa yupan animalninkunata, yupar tukuchitinqa ishkay ĉunka ĉusku animalkuna, sakankunaqa ; uyshankunaqa ; pishqunkuna shuypaqa , chayqa michkataq huknin huknin animalninkunaqa.

Mama Tuktuqa wallqanta Mayrata makiyan; Mayraqa makiyan Aguchata wallqa Tuktu makiyashanmanta; Aguchaqa makiyan Juliata wallqa Mayra makiyashanmanta; Juliaqa makiyan Rushata wallqa Agucha makiyashanmanta, Rushaqa pusaq wallqata aypashkatinqa. Michka wallqataq kasha Tuktupaqa.

?

12

14

12

12

12

12

12

12

14

25

38

18

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

97

YAĈANA

26Chaki mikuykunawan uĉpata Shipur itar yanunllapa

Kura Aguilar crusta takshachar yunkaman tikrakamuyar kerguer urantaqa allipla qishaq lluqshiran chay uranpiqa kaq huk tana Escalera shutiq chay urantaqa wintupina

apayaqllapa, illaqmanta ishkir chaylapi wanuran chaymanta pacha yanawankataqa alliplata manchanllapa.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Totoras Pampa Verde shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 871 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Maĉaykaq shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 250 m unaqpi


sarataqa yunkata kaĉananpaq liqyayan imatal saratataq yunkata kaĉayan

sarataqa mutikur mikunanpaq imatal saratataq mutikuyanqa

Wakin sarataqa tamalnikunanpaq, imatal saratataq tamalnikuyanqa

Michka mitru unakaqpitaq Maĉaykaqqa Totoras Pamap Verdemantaqa

Ima ima mikuykunatataq liqyakunchik

Ima qirukunapa uĉpantaq liqyakunapaq allinqa


Kay mankapiqa huk lata sarata liqyayan chaylla ĉunka ishkay mati huk mati chaylla huk kilo.

13

26

98

1.

2.

Mama Agucha ĉunka mati sarata liqyayan nina shumaqta miratinqa pachapaq liqyaqa ĉan, mana nina shumaq miratinqa ishkay kutimanmata ĉan, chaykunata yaĉarqa tapuykunata niy:

Huk waranpi mama Rushaqa sarata; rihuta; pusputa liqyan sarata allaq allaq, rihuta ĉawpi diapi, pusputa llantu shikuwakaq qallaritin, limpulla mikuyqa 16 mati, chayqa nin mama Rushaqa sarata; rihuta; pusputa liqyasha. Michka matitataq hukninta hukninta chaki mikuykunataqa liqyasha.

¼ pachapaq liqyaqa ĉayanqaĉi: _________________________________

½ pachapaq liqyaqa ĉayanqaĉi: _________________________________

¾ pachapaq nina shumaq miratin ĉayanqaĉi: _____________________

38

38

14

34

Niy:

3. Inkawasi raymi takiman, pukllanakuna ĉamusha, huk pukllanapiqa 3 piruru pukllanata rikay:

piruru1 piruru 2 piruru 3

Yupay Atipakun 1 radio

2 celular3 reloj4 parlante

Yupay Atipakun 1 kg arroz

2 kg azucar3 kg fideo4 kg

Yupay Atipakun 1 chupetín

2 chocolate3 galleta4 ñukñu

99

6.

5.

Kay chirusqakunapi tullpuy piti yupa mañamashushanta.

Kay kimsa kuchu chirusqakuna huk katinqa niy tullpukasha chaypa ĉakinpi ima rakitaq.

Yaĉachikuq nin kananqa daduwan pukllaqnu yaĉakushun rakiychikuyta, huk daduta itakushaqa.

Huk itakuypiqa mayqannin yupataq yarqumayashun hukmanta

suqtakaman.

Huk itakuypi michka rakitaq masa yupa yarqun

Huk itakuypi michka rakitaq chulla yupa yarqun

Huk itakuypi yarquyanqaĉi qanĉis yupa

Ishkay itakuypi yupan yarqushanta yapanachisha yarquyanqaĉi ĉunka

kimsa yupa

16

16

16

16

16

16

1 2 3 4 5 6

112

16

14

13

4.

Alli yarpur atin yaqa mana nishanpi, aspata (X) ananpi ruray: 1. Piruru nishanpi, artefactuta ganakun 2. Piruru nishanpi, huk wasita ganakun 3. Piruru nishanpi, nukñuta ganakun

yaqayaqa

yaqa

atinatinatin mana

manamana

100

Kay chirusqakunata tullpuy paki yupa ĉakinpi mañashushanta.

Kay chirusqakunata tullpuy paki yupa ĉakinpi mañashushanta, chaymantaqa paykuna purata rikanachir chikuqninta ĉuray.

Kay chirusqakunapa paki yupanta ĉuray tullpukasha chayta alli rikar.

Machinawn pukllar, tapushushanpi niypa ananpi aspata ruray.a) Machinapa huk kichqanqachu 6 kanqa. i) Huk rataypi doduqachu 6 aswan achka yanquyanqa. u) Huk rataypi doduga 6 aykakaqla ratayanqa.

1.

2.

3.

4.

514

1419

320

48

412

712

38

56

yaqaatin mana

yaqaatin mana

yaqaatin mana

yaqaatin mana

8SARANCHIKTA TARPUNCHIK


Huk surkupi ½ kg sarata tarpushaqa michka kg 25 surkupiqa _____________

Hukninchik kañarikunaqa mana surkupichu tarpukun, huk riypi ¾ kg tarpurqa michka kg tarpuyanqa 15 surkupiqa ___________________

Ĉunka tarpukuqkuna 3 ½ surkuta huknin huknin tarpukushkarqa michka surkutanataq tarpukushallapa ______________

Michka m urakaqpitaq Alkanfurqa Mushikalinmantaqa ______________

Chayraq hukninchik pinachikuna rikarishanmanta pacha liyinakunapi niyan unaymanta pacha warmikunaqa mana yanqalaqa taqchu, tukuy unaq imanta rurakuqnu puriqnu, parlaqnu kushikuqnumapis mana puchkakuyarqa kawpukuyan, manaqa kururakuyan unayninchikqa punurla samaq.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Alkanfur shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 127 m unaqpi;Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Mushkalin shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 948 m unaqpi.

TAQA

102

Sarata tarpur tukuchirqa kasuta ikiman itakunchikYAĈANA

27

Tayta kura Rubiños de Andrade 1936 niyan kaqshi huk runa Gregorio Gonzales de Cuenca wata 1567 murrupanukunataqa kitan hukninchik pinachikunata

qushantaqa chay tiyimpuqash quq uchuta, kaĉita, utkuta yakuta unaqmanta pacha qaĉamunanpaq yunkapi

chaykuna tarpukur mikunanpaq

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Shuychuku shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 320 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Llamika shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 243 m unaqpi.


Michka surkutataq kasuwanqa tarpukushallapa _____________________

¼ kg tarpuy saraqa puqun 15 ½ kg, chayqa ¾ kg tarpuyqa michkata puquyanqa ________________

Michka mitru unakaqpitaq Llamikaqa Shuychukumantaqa ____________

Michka watanataq liyinaqa nimashanchik hukninchik pinachikunataqa yakupaq makiyaqllapa uchuta, kaĉita, utkuta ____________________

Kañarispi, Inkawasipiqa sarata tarpur tukuchirqa tarpukuqkunaqa waqtanta

Kañaripiqa siqis qiruwan manaqa chamana qiruwan tarpukunllapa, inkawasiwan pinachilawpiqa wakin wakinlana kasuwanqa tarpukun; palanawa tarpukunllapa

Michka riqchaq sarakunatataq kay tananchikpiqa tarpunchik _________

Ima mikuykunatataq tarpunchik sara karanpiqa: __________, _________


103

1.

2.

3.

4.

Kananqa yaĉakushun allinwan paki yupakunata pullachar rurakuyta chaypaq kisunchikwan yaĉakushun.

Mama Agucha rantisha 3 ½ kg yuraq akshuta, 2 ¼ kg chupika akshuta, michka kg akshutataq rantisha mama Aguchaqa.

Mayra yaĉakuna wasimanta ĉamur ¾ h mikun, 1 ¼ h saman, 2 ¾ h yaĉakunankunata ruran, 1 ¼ h mamanta yanukuyta yanapan tutaman mikunanpaq michka pachataq kanqa yanukur tukuchinankamanqa.

Yaĉachikuq makiyakunayan 12 tantata pichqa yaĉakuqkunapaq, imanutaq rurayanqa chayllata warmakuna aypananpaq.

Kaypiqa rikayanchik huk kisu allinlla aswan ½ kisuta ĉusku kutipaq pitikasha,

kaynu yupakunataqa kananmanta pachaqa shutichishun allinwan paki

yupakuna, kay yupataqa kaynu ruranchik 1 .48

Niy:

Niy:

Niy:

104

5.

6.

7.

Kananqa yupakuna allinta pakikunawan pullachar rurakuyta yaĉakushun, tullpukasha chaypa yupanta rurashun shumaqla rikar:

Kananqa kay chirusqakunata rikar yupankunata allinwan paki yupanta rikanachir chikuqninta ĉuray alli yarpur.

Pukllaqnu yaĉakushun kay pirqaraq chukchuta untachiqnu yupa munakaqkunawan.

Ishkay yupa allinlla

Kimsa yupa allinlla

Piti yupaPiti yupa 34

46

46

46

46

1 + 1 + = 2 + = 2

3 3 y 3/8

1 y 7/81 y 1/4

1 13/4 5/8

1/41/2 6/8 1/8

105

YAĈANA

28 Sarataqa pulla tarpukunchikPinachiman ĉanapaqqa ayka ñankuna kan ukqa

Chiclayomanta yarqur Motupita lluqshir Ramadata, Qergerta Pinachimanqa ĉanchik, manaqa Salasta yarkur

chayta wichan iqanchik, wata 2011 manta pacha Inkawasilawmantapis ĉanchik karrupi Pinachimanqa.

Huk surkupi ¼ kg sara 1/8 puspu tarpukan.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Tute shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 176 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Shankapampa shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 351 m unaqpi.


Pichqa ĉunka surkupi imatal sarataq tarpukayanqa __________________

Suqta ĉunka surkupi imatal pusputaq tarpukayanqa _________________

¼ kg puspupa ĉaninqa S/. 1½ chayqa maynutaq 10 kg puspuqa ____

Michka mitru unakaqpitaq Shankapampaqa Tutemantaqa ___________

Hukninchikunaqa kusa shumaq kawsanllapa mana pacha katinqa, huk allyunkunawan pulla (amidyas) tapukunllapa; huknin pachata huknin semillata

chayrayku mana mikuypaqqa qishchakanllapachu hukninchikunaqa.

Ima killa riqpitaq sarataqa kay tananchikpiqa tarpunchik _____________

Ima mikuykunatatq ruranchik sarawanqa _________; __________; ______

Ima rikĉaq sarakunatataq riqsinki _________; _________; _________;


106

1.

2.

3.

4.

Tayta Shilikuqa pulla tarpusha sarata tayta Marshiwan, limpullaqa 150 matita tarpukushallapa 1/3 yuraq sarata tarpukushallapa, ½ mullu sarata, 1/6 misha sarata, michka matita hukninta hukninta sarakunataqa tarpukusha.

Kimsa warmikuna Sara tarpuypi huk sakata mikuranllapa, Aguchaqa 2/7; Mayraqa 3/7; Tuktuqa 1/7; pitaq achkata mikusha, pitaq pitilata mikusha, imataltaq sakapa puchunta mana mikushallapachu.

Tayta Rushaqa ĉusku warmayhun, warmankunata pacha intirisnita makiyananpaq, limpulla pachaqa mana chayllatachu puqun chayrayku kaynu makiyakun Juanchuta 3/10; Jashita 2/6; Juanata ¼; wakintaqa Rosata, michka yupa pakitaq Rusapa pachanqa.

Yaĉakuna wasi 11045 Rumichakapi kan 150 yaĉakuqkuna limpullaqa, ĉusku yaĉakuna riqpi ishkay ĉunka pichqa yaĉakuqkuna, chayqa kay yaĉakuqkunata yupa pakiwan ruray, michkataq kanqa.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

107

5.

6.

7.

8.

9.

Tayta Shantu 160 mati sarata tarpusha; 3/8 yuraq sarata; 5/8 mullu sarata, michka mastataq mullu sarataqa tarpusha.

Maynutaq ĉaninqa kanqa 4 m percalapa, yaĉayanchik huk m ĉaninqa S/. 9 .

Mayrawan Pashku shipulta pallakushallapa, ishkantiqa 5 kg pallashallapa, Mayraqa pallasha 14/4 kg Imataltataq pallasha Pashkuqa.

Mama Aguchapa ishkay perkalampa puchun kan chupikaqa 1/5 m chiqyaq shuypaqa 3/8 m yupankunata rikanachir niy mayqan rikĉaq perkalataq ashla hatunqa.

Pukllaqnu yaĉakushun kay pirqaraq chukchuta untachiqnu yupa munakaqkunawan hukninta hukninta yapanachir paki yupakunata.

3 y 5/12

1 1150 y 3/4 150 y 1/2 11/12 7/12

1/21/4 2/3

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

12/12/

34/

108

YAĈANA

29 Mikurqa yapakanchikH hukninchik pinachikunapa Comunidanqa San Mateo shutin kay comunidaqa 25 mayo wata 1937, chaynu

katinmapis mana rikarinchu “lista comunidad indígena y pueblo originariopiqa” chaynulla kañariwan inkawasipa

comunidankunapis mana allinchu gobierno rurashanqa.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Lwata Loma shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 132 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Aqupampa shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 1 950 m unaqpi.

Huk runaqa ¼ kg akshuta, 1/8 kisuta ishkay mati kaltuta kaĉikun.


Huk minkapi ishkay ĉunka runakunapaq michka akshutataq yanukayanqa

Imatal kisutaq munakayanqa ishkay ĉunka runakunata qarananpaq ______________

Michka watataq kananqa comunidad San Mateoqa ______________

Michka m unakaqpitaq Lwata Lomaqa Aqupampamantaqa________

Kay tananchikunapiqa ayllunchikta manaqa mayqantapis qararqa yapar qarakunchik, mana yapata mikuqqa kwashachamanchik, manama mishkichu mikunanchik nir yarpunchik wakinqa chakwa manchachimanchik ninllapa.

Imapaqtaq yapakur qarakunchik kay tananchikpiqa _________________

Mana yapata mikushaqa imanintaq qaramaqninchikqa _____________

Ima yaĉaykunataq kan yapakar mikuypaqqa: ______________________


109

1.

2.

3.

4.

Mama Santa sara tarpuy minkaman ĉan qarakuq 1½ kisuwan, tukuynin rurakuqkunaqa 1/6 kisuta mikun, michka runakunataq sara tarpuypiqa.

Pashkupa huk kaptay silunkakan, 1/6 silunkankunaqa chupika, 2/6 silunkakunaqa chiqyaq, 3/6 silunkakunaqa qarwa ima rikĉaq silunkataq achkaqa, mayqannintaq aykalaqa.

Mayraqa hukninwan sarata tarpusha huk hatun pachapi, mayraqa ¼ pachata tarpusha, huknin shuypaqa 2/7 chay pachata tarpusha mayqannintaq achkakaqtaqa tarpukusha.

Yaĉakuna wasipa ĉakranpi kimsa riq yaĉakuqkuna tarpusha 3/8 ĉakrata alisuwan, ĉusku riq yaĉakuqkunaqa 2/5 chay ĉakrallata alisuwan michka aswan yupa pakita tarpukusha ĉusku riq yaĉakuqkunaqa kimsa riq yaĉakuqkunamantaqa.

Niy:

Niy:

Niy:

Niy:

110

5.

6.

Yapanachishun paki yupakunata.

a) Yapanachishun piti yupakunata.

ch) Hurquchishun paki yupakunata.

Anapa kisun kan, chaymanta Rosaman makiyan ima pititaq huk

kisumanta Amapa kisun kanqa.

= =

= =

= == =

- -

34

34

12

12

24

24

3 24

54

14

14

34

23

24

13

1

Niy:

12

111

YAĈANA

30 Uĉpapa tuktun riqchaq nanaypaqComunidad San Mateo hukninchik pinachikunapa, kay

ayllukunaqa yaqa 8 000 runakuna, kay comunidaqa Salaspa rurinpi, kay pachakunataqa riqsinllapa

sabiokunapa pachan nir chayrayku huklawkunapiqa kay pachataqa brujukunapa pachan ninllapa.

Comunidad San Juan Kañarisqa 59 watayhun kay wataqa, comunidad San Pablo inkawasimanta 52 watayhun kay wataqa.

Kañaris tanapi kan huk kasiriyu, Kirichima shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 2 434 m unaqpi;

Inkawasi tanapi kan huk kasiriyu, Tranka shutiyhun kay kasiriyuqa marmantaqa 3 162 m unaqpi.


Comunidad San Juan kañarisqa ima watapitaq rikarisha papilniyhunqa ___

Comunidad San Pablo Inkawasiqa ima watapitaq rikarisha papilniyhunqa _

Michka mitru urakaqpitaq Kirichimaqa Trankamantaqa _________________

Inkawasi, Kañaris tanakunapiqa; juego manaqa shama, kunkanchik rupaymanta

Ima ima nanaykunapaqtaq allin uĉpapa tuktunqa _________ ________

Imakuna maspaqtaq munakan uĉpaqa _________ _________ ________


112

1. Yaĉakuna wasi 10791 kasiriyu tranka tanapi tapuykunata rurasha ĉusku riq yaĉakuqkuna 240 ayllukunata ima mikuykunatataq achkataqa kay wataqa pallashallapa nir, tapukur tukuchitinllapa kaynu yarqusha 1/8 kinuwata achkata pallasha; 1/12 ullukuta; 1/6 uqata; 1/3 sarata; ¼ akshuta; wakin shuypaqa pusputa achkataqa pallashallapa, shumaq kuwadrupi kamakachir diagrama de barraspi tullpur tapuykunata niy

Micha ayllutaq ahkata kinuwata pallasha

Micha ayllutaq ahkata ullukuta pallasha

Micha ayllutaq ahkata uqata pallasha

Micha ayllutaq ahkata akshuta pallasha

Micha ayllutaq ahkata pusputa pallasha

Ima mikuytaq ½ sara pallakashanmantaqa

Ima mikuytaq ¼ sara pallakashanmantaqa

Ima mikuytaq 1/3 akshu pallakashanmantaqa

Trankapi mikuykunata pallakashanyupankuna

Paki yupakuna

Yupa

Kinuwa

Ulluku

Uqa

Sara

Akshu

Puspu

Limpulla 240

181

12161314

Yupa

kuna

Mikuykunapa shutin

10

0 Kinuwa Ulluku Uqa Sara Akshu Puspu

20

30

40

50

60

70

80

90Yupa

Qirukuna

113

2.

3.

Kañaris yaĉakuna wasipi tapuykunata rurasha ĉusku riq yaĉakuqkuna 180 ayllukunata ima qirukunata tarpuyanllapa ama liriyananpaq pachachik, chaypi kaynu tapuykunaqa yarqusha 1/3 ayllukunaqa alisuta tarpusha; ¼ kinuwata tarpusha; 1/6 pinuta tarpusha; wakin shuypaqa alkanfurta tarpusha, kuwadrupi kamakachir diagrama de barraspi tullpur tapuykunata niy.

Kay kuwadradu magikuta pukllaqnu untachishun yapanachir a; ĉ;ch; i kashanpi paki yupakunata ĉuray maylawta yapanachitikpis yarqushunanpaq.

Trankapi qirukuna tarpukaqpa yupankuna

Paki yupakuna

Yupa

Alisu

Kinuwa

Pinu

Alkanfur 45

Limpulla 180

131416

Yupa

kuna

Qirukunapa shutinkuna

5

Kinuwa Alisu Pinu Alkanfur Limpulla

101520

253035404550556065

Yupa

Qirukuna

13/10 ĉ 21/20

a 4/5 ch

11/20 i 3/10

125

0

114

Tayta Shantu kay wataqa kaynu mikuykunata tarpukusha imanutaq imanutaq chirusqakunapi tullpukasha chaynu, limpullaqa 240 matita.

Pashkupa 48 silunka kan, silunkankunata makiyan Jushita, silunkankunata

makiyan Juanchuta silunkakunata makiyan hukninta Michka silunkakunataq

kananqa Pashkupaqa.

David 120 lata sarata warmankunata makyan kaynu Veronikata tukuynin

lata saramanta, Pablo tukynin lata saramanta, Tomasta tukynin lata

saramanta. Michka lata saratataq huknin huknin warmanta makiyasha.

Narcisopa 1 lata uĉpa karan, warminta makyan lata uĉpata sarata

pilananpaq. Michkataq uĉpaqa Narcisopaqa kananqa.

1.

2.

3.

4.

Michka matitataq hukninta hukninta mikuykunataqa tarpusha.

puspu mullu sara yuraq sara rihu

14

16

14

18

14

12

12

Niy:

Niy:

Niy:

115

Adición YapaAdicionar YapayAltura UnaqBase TananCambiar Tikray Cantidad Ayka, achka, michka Cifra Kipu Círculo PiruruCircunferencia Piruruqa manyanComparación ChapanachinaComparar Chapanachiy Cociente yarqushaCono Chuklla (kunu)Contar YupayCuarto Ĉusku riqCubo MachinaCurva QinquDisminuir Pitilachiy División rakichiyDoble Ishkay kutiEcuación MaskachanaEsfera SilunkaFigura ChirushqaFlecha RikachikuqFracción Paki:-Piti Pusaq pitikashanmanta iskay: Ĉusku pitikashanmanta kimsa:Hora PachaIgual ChayllaLínea RiqLínea recta Chinkana riqMás que Achkakaq Material base 10 Ĉunka kamakaq pukllanaMedida TupuMenor Aykala

28

34

Menos (signo) Urquchikuq (-)Mil WaranqaMitad ĈawpiMucho Achka Multiplicación MirachiyNinguno Mana pipis (personas), mana imapis cosas()Nulo (vacío) ChunllaNúmero YupaNúmero impar Chulla yupaNúmeros ordinales Riq yupakunaPar MasayhunPensar YarpurPesar LlashchiyPeso LlashaqPolígono UmiñaPrimero ñawpaq riqProblema Yarpur ruranaRecta ChinkanaRectas secantes Tarinakuq Rectángulo Shuytu Residuo Puchu Resta UrqunaRestar UrquySegmento ChiqaySigno ChikuSigno “más” YapachikuqSigno “menos” UrquchikuqSolución AllichanaSustracción UrqunaTransportador KuchuchinaT. V. P. KipuĉuranaÚltimo IkiVacío ShinallaVerdadero ChiqapVolumen Untachina

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

Documents

Sutiy: Ima riq: ý $.' 0 ,Y - perueduca.pe · 2 Ministerio de Educación LLamkana maytu: Yupana 4 Pulla yachakushun D u ð £ r Y µ Z µ À ] v / v l Á ] < y ]