Milan PodunavacFakultet politidkih naukaBeosrad

SVETOZAR STOJANOVIE, PROPASTKOMUN IZMA I RAZB IJ ANJ E J U GO S LAVIJ E"

1. Prof. Svetozar Stojanovid pripada redu najuglednijih inajplodnijih pisaca u oblasti socrlalne i politidke filozofije. Rukopisknjige koju predaje javnosti otkriva'gotovo sva vaLnija svojstvaovoga autora; palljivi ditalac, pak, otkri6e i ne5to vi5e od toga.Pred nama je jedno slojevito Stivo koje otkriva ne samo osnovneteorijske motive i Zari5na istraZivadka jezgra ovog autora, vei sas-vim jasno nagoveStava i osnovna svojstva jednoga normativnogaideala. Sta je, dakle, osnovno jezgro ovoga Stiva i kako ga valjaditati. Uz sve rizike da se ovo ,,ditanje" pojednostavi drZimo da jeprof. Stojanovii zaokupljen najdubljim i najbolnijim pitanjima je-dne politidke zajednice; pitanjem Staje to Sto dini osnovno vezivnotkivo politidke zajednice (Monteskje je to oznadio najteZim pita-njem politidke teorije, a prof. Stojanovii ga sa pravom sme5ta upolje meta-politike poruduju6i da,,politika u uobidajenom smislute redi odigledno postaje sve manje relevantna (...) po svemu sudedidoskora5nje centralno mesto politike zauzele metapolitika: prak-tiEnabriga za opstanak naroda, druitva i driave kao pitanje svihpitanja"),Sta je to Sto dovodi do rastakanja ovoga tkiva i uruSavanjajedne zajednice. To je pitanje koje svojom op5to56u i znabenjemnadilazi i probleme vezane za,,prirodu" politidkog sistema (ustroj-stvo ustanova) i karakter politidkog reZima (kapacitet politidkihelita). Ova su pitanja snaZno tematizovana i dovedena u odnos saosnovnim problemom koji povezuje ditavo Stivo. U (su)odnosuova dva ,,bloka" (Jugoslavija, komunizam) valjalo bi tragati i zaosnovnim nalazom ove knjige. Osnovnu poruku (nalaz) ove knjigevaljalo bi, po na5em sudu, ditati na slededi nadin: rdava prirodasocijalnog i politidkog poretka (,,komunistidki etatizam"), praienaneprosve6en im i za,,op5te dobro" zajednice nesenzibilnim elitama

=

F,o;)

t!

N

J

242 str.,,Filip Vi5nji6"/Institut za filozofiju i druStvenu teoriju, Beograd 1995,

201

(,,dominacija vlastodrZaca, a ne drZavnika) ima tako snaZan uticaj

" da uz druge nepovoljne faktore (medunarodne, geopolitidke - ,,ku6ana sred druma'i) rastade i temelje same (politidke) zajednice.

Autor, kako smo nagovestili, otkriva i elemente jednoganormativnoga ideala, Sto mu omoguiava da sa pouzdano56u ,,meri"i ocenjuje prirodu postoje6ih politidkih i socijalnih ustanova iporedaka. Ta kritika ne pogada samo ,,komunistidki etatizam" ve(se podjednako odnosi i na struktume defekte zapadne liberalno-demokratske konstitucije. U njezinom sredi5tu je osobito kritika inaglasak na asimetriji izmedu principa kapitalizma i principa de-mokratij e ; analiza unutra5nj ih o granideno sti liberalnog univerza-lizma i dominiraju ;ee koncepta proceduralne demokratije uklju-dujuii i kljudne ustanove na kojima ovaj model podiva. Dva suosnovna argumenta autora: prvi je u prenaglalavanju prezentizmai ekstrapoliranju istorije iz razmatanla sloZenih politidkih feno-mena." Na zapadu sve vi5e preovlacluje prezentizamkao su5tinskanastrojenost prosperitetnog kapitalizma i njegove masovne kulture.Mislim na fiksaciju na sada5njost i potpuno prenebregavanjeprollosti, osobito drugih naroda. Otuda neodoljivo isku5enje da sebudu6nost jednostavno ekstrapolira iz raz-istorisane (D. Cosi6)sada5njosti." Drugi deo argumenata prof. Stojanoviia cilja na ogra-nidenost individualistidko-liberalne strategije u upravljanju slo-Zenih multi-etnidkih i multi-nacionalnih druStava. Qqnovno pro-tivredje otkriva se u napetosti izmecfu jednoga ve6inslcoga principa(princip individualnih prava). Implicitna je i ideja autora da suuniverzalistidki koncepti ustavnog i gradanskog patriotizma, da seposluZimo Habermasovom retorikom, suvi5e visoko da bi moglimobilisati ljude sa snaZno oblikovanim etnidkim i nacionalnimidentitetom.,,Kategorijalni fundamenti zapadnog liberalizma kao5to su ,,gradanin" ,,birad", ,,civilno druitvo" ,,prodavac - kupac"(homo ekonomikus) po mom sudu, ostali su bez efikasnog prikljudkana ftadicijske, etniEke, verske i civilizacijske posebnosti u vi5ena-cionalnim drLav ama" . Radikalno-univerzalistidkom stanovi5tu, je-dan iovek - jedan glas", autor nudi komunitarnu alternativu (do-punu) ,jedna nacionalna grupacija - jedan glas". Eto prilike zaowaranje debate o osmozi liberalizma i komunitarizma. Prof. Sto-janovi6 drZi da je te principe ne samo poZeljno, nego i nuZnoharmonizovati. Otuda i njegov normativni ideal izra1en u formuli,,socijalnog, ekonomskog, demokratskog, federalistidkog mundi-jalizma" u biti podiva na ideji ,,dobro uredenog poretka" (Rols) u

kome se harmonizuju principi gradanskog dru5tva idfiave;privatnei dru5tvene svojine; trZi5ne i druStvene regulacije; predstavnidke iparticipativne demokratije; institucionalizovane demokratije i dru-Stvenih pokreta; konkurencije i solidarnosti; slobode ijednakosti.Meni je ovaj normativni ideal blizak, no, valja se pitati kako oveprotivredne imperative harmonizovati i kako njima upravljati takoda poredak bude i efikasan i dobro ureden.

Rukopis prof. Stojanovi6a otkriva tri relativno celovita bloka.Prvi se odnosi na analizu osnovnih strukturnih obiljeZja,,komu-nistidkog etatizmt' i identifikaciju njegovih osnovnih unutra5njihslabosti. Argumentacija prof. Stojanovi6a je prepoznatljiva: radise o tipovima poredaka koji po6ivaju na regulativnom principusubjektiviziranja politike; ontidko jezgro ovih reZima sadrZano je

u principu terora. Teror je, kako bi rekao Monteskje,,,prvi principovih poredaka", ali i osnovni dinilac njihove samo-destrukcije. Usredi5tu implozije ovih reZima je ,,legitimacijska kriz^" i samo-raznaju1aideal-logija, kovanica koja upuiuje na politidku formulusamo-legitimacije i auto-reprodukcije'

NajsnaZniji delovi ove knjige posve6eni su analizi titoizmai imploziji jugoslovenske politidke zajednice. Ako se iztzmudeloviknjige koji su ve6 nagove5teni u ranijim radovima autora (raznoli-kost staljinizma, elementi Titove ideal-logije, harizmarhija) kaoposebno vredne izdvajamo delove posveiene: a) analizi odnosaanti-fa5istidkog patriotizma i jugostaljinizma; b) analizu forma-tivnih elemenata (Brozove) harizmarhije i c) analizu nedovr5enogi ogranidenog procesa,,rutinizacije harizmatskog autoriteta"' Ra-zlaganje politidke tehnologije kojom se antifa5istidki patriotizampreoblikuje i instrumentalizuje u puki legitimacijski oslon autokra-tski organizovanog poretka i njegovog vladara, po na5em sudu,jedan je od najsnaZnijih delova analize. Osnovni nalaz autora je

slededi: antifaiistiEki patriotizam osnovna je legitimacijska osnovajugoslovenskog komunizma; u njoj je tajna stabiliteta ovoga poret-ka, rutinizacija antifalistidkog i patriotskog supstrata podrSke uformu ,,organizovanog konsensusa" i personalizovani tip ,,hariz-matske vlasti" (harizmarhijir je tip poretka u dijem je sredi5tu ,,ha-rizmarh" i,,harizmarhov a zaiednica") vodilo je formi,,represivnogjugointemacionalizma" koji 6e u osnovi diniti unutra5nji dinilacsamo-destrukcije i zajednice (Jugoslavija) i poretka. Tajna razara-nja zajednice je u rclavoj prirodi poretka. U odsustvu autonomnogbivihbg drudtva, i nezavisnih grupa i politiEkog pluralizma kao

O

z

zI

7Fv)D

N

J

202 203

(,,dominacija vlastodrZaca, a ne drZavnika) ima tako snaZan uticaj

" da uz druge nepovoljne faktore (medunarodne, geopolitidke - ,,ku6ana sred druma'i) rastade i temelje same (politidke) zajednice.

Autor, kako smo nagovestili, otkriva i elemente jednoganormativnoga ideala, Sto mu omoguiava da sa pouzdano56u ,,meri"i ocenjuje prirodu postoje6ih politidkih i socijalnih ustanova iporedaka. Ta kritika ne pogada samo ,,komunistidki etatizam" ve(se podjednako odnosi i na struktume defekte zapadne liberalno-demokratske konstitucije. U njezinom sredi5tu je osobito kritika inaglasak na asimetriji izmedu principa kapitalizma i principa de-mokratij e ; analiza unutra5nj ih o granideno sti liberalnog univerza-lizma i dominiraju ;ee koncepta proceduralne demokratije uklju-dujuii i kljudne ustanove na kojima ovaj model podiva. Dva suosnovna argumenta autora: prvi je u prenaglalavanju prezentizmai ekstrapoliranju istorije iz razmatanla sloZenih politidkih feno-mena." Na zapadu sve vi5e preovlacluje prezentizamkao su5tinskanastrojenost prosperitetnog kapitalizma i njegove masovne kulture.Mislim na fiksaciju na sada5njost i potpuno prenebregavanjeprollosti, osobito drugih naroda. Otuda neodoljivo isku5enje da sebudu6nost jednostavno ekstrapolira iz raz-istorisane (D. Cosi6)sada5njosti." Drugi deo argumenata prof. Stojanoviia cilja na ogra-nidenost individualistidko-liberalne strategije u upravljanju slo-Zenih multi-etnidkih i multi-nacionalnih druStava. Qqnovno pro-tivredje otkriva se u napetosti izmecfu jednoga ve6inslcoga principa(princip individualnih prava). Implicitna je i ideja autora da suuniverzalistidki koncepti ustavnog i gradanskog patriotizma, da seposluZimo Habermasovom retorikom, suvi5e visoko da bi moglimobilisati ljude sa snaZno oblikovanim etnidkim i nacionalnimidentitetom.,,Kategorijalni fundamenti zapadnog liberalizma kao5to su ,,gradanin" ,,birad", ,,civilno druitvo" ,,prodavac - kupac"(homo ekonomikus) po mom sudu, ostali su bez efikasnog prikljudkana ftadicijske, etniEke, verske i civilizacijske posebnosti u vi5ena-cionalnim drLav ama" . Radikalno-univerzalistidkom stanovi5tu, je-dan iovek - jedan glas", autor nudi komunitarnu alternativu (do-punu) ,jedna nacionalna grupacija - jedan glas". Eto prilike zaowaranje debate o osmozi liberalizma i komunitarizma. Prof. Sto-janovi6 drZi da je te principe ne samo poZeljno, nego i nuZnoharmonizovati. Otuda i njegov normativni ideal izra1en u formuli,,socijalnog, ekonomskog, demokratskog, federalistidkog mundi-jalizma" u biti podiva na ideji ,,dobro uredenog poretka" (Rols) u

kome se harmonizuju principi gradanskog dru5tva idfiave;privatnei dru5tvene svojine; trZi5ne i druStvene regulacije; predstavnidke iparticipativne demokratije; institucionalizovane demokratije i dru-Stvenih pokreta; konkurencije i solidarnosti; slobode ijednakosti.Meni je ovaj normativni ideal blizak, no, valja se pitati kako oveprotivredne imperative harmonizovati i kako njima upravljati takoda poredak bude i efikasan i dobro ureden.

Rukopis prof. Stojanovi6a otkriva tri relativno celovita bloka.Prvi se odnosi na analizu osnovnih strukturnih obiljeZja,,komu-nistidkog etatizmt' i identifikaciju njegovih osnovnih unutra5njihslabosti. Argumentacija prof. Stojanovi6a je prepoznatljiva: radise o tipovima poredaka koji po6ivaju na regulativnom principusubjektiviziranja politike; ontidko jezgro ovih reZima sadrZano je

u principu terora. Teror je, kako bi rekao Monteskje,,,prvi principovih poredaka", ali i osnovni dinilac njihove samo-destrukcije. Usredi5tu implozije ovih reZima je ,,legitimacijska kriz^" i samo-raznaju1aideal-logija, kovanica koja upuiuje na politidku formulusamo-legitimacije i auto-reprodukcije'

NajsnaZniji delovi ove knjige posve6eni su analizi titoizmai imploziji jugoslovenske politidke zajednice. Ako se iztzmudeloviknjige koji su ve6 nagove5teni u ranijim radovima autora (raznoli-kost staljinizma, elementi Titove ideal-logije, harizmarhija) kaoposebno vredne izdvajamo delove posveiene: a) analizi odnosaanti-fa5istidkog patriotizma i jugostaljinizma; b) analizu forma-tivnih elemenata (Brozove) harizmarhije i c) analizu nedovr5enogi ogranidenog procesa,,rutinizacije harizmatskog autoriteta"' Ra-zlaganje politidke tehnologije kojom se antifa5istidki patriotizampreoblikuje i instrumentalizuje u puki legitimacijski oslon autokra-tski organizovanog poretka i njegovog vladara, po na5em sudu,jedan je od najsnaZnijih delova analize. Osnovni nalaz autora je

slededi: antifaiistiEki patriotizam osnovna je legitimacijska osnovajugoslovenskog komunizma; u njoj je tajna stabiliteta ovoga poret-ka, rutinizacija antifalistidkog i patriotskog supstrata podrSke uformu ,,organizovanog konsensusa" i personalizovani tip ,,hariz-matske vlasti" (harizmarhijir je tip poretka u dijem je sredi5tu ,,ha-rizmarh" i,,harizmarhov a zaiednica") vodilo je formi,,represivnogjugointemacionalizma" koji 6e u osnovi diniti unutra5nji dinilacsamo-destrukcije i zajednice (Jugoslavija) i poretka. Tajna razara-nja zajednice je u rclavoj prirodi poretka. U odsustvu autonomnogbivihbg drudtva, i nezavisnih grupa i politiEkog pluralizma kao

O

z

zI

7Fv)D

N

J

202 203

t

Fo

N

Jtr

O

z

zJ

temelja,,aktivne hegemonije", jedan univerzalistidki koncept(,jugoslovenstvo",,,bratstvo-jedinstvo") razoren je snagom pre-politidkih nacionalnih lojalnosti.,,Plemenita idealJogija",,bratstvai jedinstva", medutim skrivala je protivreEnost izmetlu jugosloven-

ske i partikularnih lojalnosti. Nacionalno pitanje kao,,dinilac dugogtrajanja" u istoriji postepeno ie podrivati inajzadrazoriti ne samoideal-logiju nego i Jugoslaviju kao drZavu" (...) taj jugointernacio-

nalizam je bio priliEno represivan." Prof. Stojanovi6 naglasak stav-lja na ,,faktore dugog trajanja" (nacionalni interesi, identifikacije,nacionalizam), ja bih, koriste6i istu matricu naglasak stavio na

,,prirodu reLima" . Kljudni je problem, ipak, za5to na ovome na5emprostoru nije dodlo do procesa pacifikacije nacionalizma, na nadinkoji poznaje modema evropska dr1ava. U jednoj takvoj interpreta-ciji i ideja o Jugoslaviji kao nesinhronizovanoj, protivrednoj i iz-nudenoj dri.avi (,,Od stvaranja 1918. godine Jugoslavija je bilanesinhronizovana i protivreinn dr/avnn tvorevina) moZe se ditatisa oba kraja ove argumentacije. Sastavni deo ovog argumentacij-skog bloka je i deo rukopisa koji autor naslovljava: Da li je Jugo-slavija mogu6a posle Jasenovca". Tri su osnovna argumenta autora:a) jugointernacionalizam, koji je dinio ujedinjavaju6e i vezivnotkivo biv5e Jugoslavije bio je u osnovi represivan; radikalno re5ava-nje nacionalnog pitanja dinilo je osnovnu formu prikrivanja, a nesa2navanja njegovih korena; b) odsustvo prosvetiteljske denaci-fikacije jedan j e od osnovnih razloga razbuktavanj a abcionalisti-dkih i rasistiEkih resantimana u pojedinim delovima Jugoslavije;c) u temelju najnovijeg rata na prostoru biv5e Jugoslavije je ,,srpskopitanje". ,,Komunistidki pobednik u Jugoslaviji nikad nije ozbiljnotematizovao i problematizoYao usta5ki genocid, Umesto sprovo-denja prosvetiteljske denacifikacije on se ogranidio na likvidacijuuhvaienih usta5a (...) A po5to usta5fvo nije kvalifikovano kao jedna

vrsta nacizma, Sto je bez sumnje bilo, onda nije ni zvaniEno prove-dena denacifikacija poput one u Nemadkoj." Ovo je, po na5emsudu, jedna od najsnaZnijih etidkih i moralnih poruka ove knjige'Njoj u biti treba dati jedno univerzalno znadenje; bez jedne pros-vetiteljske denacifikacije, prostor biv5e Jugoslavije uvek je u opa-snosti da mu zlobin postane izvori5te ,,osnivadkog mita" novedrtave,pogotovo Sto se pokazalo da je ovaj politidki prostor snaZnoizvori5te antiliberalnih i nacionalistidkih pokreta.

Posebni deo knjige posveien je analizi politidkog poretka uSrbiji i razlaganja njegovih legitimacijskih temelja i tehnologije

politidke vladavine (,,Srbija pod blokadom"). Osnovna argumenta-cija autora saZirna se u sledeiim polazi5tima: politidki reZim uSrbiji sadrZi ,,autokratsko jezgro" (...) u protodemokratskomformalno-institucionalnom okviru" ; tehnologiju njegove politidkbvladavine dini,,ulid arski populizam" ; stalna deinstitucion alizacijaustanova i razannje procedura (,,sru5io Cosi6a ne vodeii raduna oproceduri dostojnoj ustava") iini ga krhkim i prolaznim (,,Mi-lo5evi6eva harizma neie preZiveti vi5e od pet, Sest godina"). Mibismo autoru udinili sugestiju da u ve6oj meri naglasi znadaj sis-temskog konteksta rata, kao jednog od snaZnih oslona njegovelegitimnosti.

Posebno vrednim u ovom rukopisu smatramo delove analizekoji su posveieni anatomiji ,,predsednidke vladavine" D. eosi6a, ianalizi njegovog politidko-kulturnog obrasca (raz- istorij a, srpskihibris, neuskladenost dasovnika itd.). U metodidkom smislu autorse vrada nekim gotovo zaboravljenim pristupima u politidkoj teorijii filozofiji ("politidki portreti"). Rukopis pri tome otkriva i jednulidnu notu. Prof. Stojanovi6 jedan je od pripadnika jugoslovenskegrupe praksista. Autor ovu struju oznalava kao ,,struju humani-stidkog humanizma", pa se ovaj rukopis nudi i kao ,,kritidka analizajednog praxisovca" i to u onoj tadki koju 6e autor oznaditi kaonajslabiju (nacionalno pitanje).,,Nacionalno pitanje (...) najdale-koseZnija je saznajna slabost celoga ,,Praxisa" (...) svi praksistipolazili su od stanovi5ta plemenitog, ali istovremeno i priliEnoutopijskog jugointernacion alizma. Zbog toga nas je eksplozija na-cionalizma i separatizma koja je Jugoslaviji doila glave zateklanespremne intelektualno, emotivno i politidki."

Preporuduju6i ovo Stivo teorijskoj i politiEkoj javnosti zak-ljudili bismo da se radi o Stivu koje vri bogatstvom teorijskih moti-va; sigumi smo da ie malo koga unutar reflektirane politibke pub-like ostaviti ravnodu5nim.

204 205

t

Fo

N

Jtr

O

z

zJ

temelja,,aktivne hegemonije", jedan univerzalistidki koncept(,jugoslovenstvo",,,bratstvo-jedinstvo") razoren je snagom pre-politidkih nacionalnih lojalnosti.,,Plemenita idealJogija",,bratstvai jedinstva", medutim skrivala je protivreEnost izmetlu jugosloven-

ske i partikularnih lojalnosti. Nacionalno pitanje kao,,dinilac dugogtrajanja" u istoriji postepeno ie podrivati inajzadrazoriti ne samoideal-logiju nego i Jugoslaviju kao drZavu" (...) taj jugointernacio-

nalizam je bio priliEno represivan." Prof. Stojanovi6 naglasak stav-lja na ,,faktore dugog trajanja" (nacionalni interesi, identifikacije,nacionalizam), ja bih, koriste6i istu matricu naglasak stavio na

,,prirodu reLima" . Kljudni je problem, ipak, za5to na ovome na5emprostoru nije dodlo do procesa pacifikacije nacionalizma, na nadinkoji poznaje modema evropska dr1ava. U jednoj takvoj interpreta-ciji i ideja o Jugoslaviji kao nesinhronizovanoj, protivrednoj i iz-nudenoj dri.avi (,,Od stvaranja 1918. godine Jugoslavija je bilanesinhronizovana i protivreinn dr/avnn tvorevina) moZe se ditatisa oba kraja ove argumentacije. Sastavni deo ovog argumentacij-skog bloka je i deo rukopisa koji autor naslovljava: Da li je Jugo-slavija mogu6a posle Jasenovca". Tri su osnovna argumenta autora:a) jugointernacionalizam, koji je dinio ujedinjavaju6e i vezivnotkivo biv5e Jugoslavije bio je u osnovi represivan; radikalno re5ava-nje nacionalnog pitanja dinilo je osnovnu formu prikrivanja, a nesa2navanja njegovih korena; b) odsustvo prosvetiteljske denaci-fikacije jedan j e od osnovnih razloga razbuktavanj a abcionalisti-dkih i rasistiEkih resantimana u pojedinim delovima Jugoslavije;c) u temelju najnovijeg rata na prostoru biv5e Jugoslavije je ,,srpskopitanje". ,,Komunistidki pobednik u Jugoslaviji nikad nije ozbiljnotematizovao i problematizoYao usta5ki genocid, Umesto sprovo-denja prosvetiteljske denacifikacije on se ogranidio na likvidacijuuhvaienih usta5a (...) A po5to usta5fvo nije kvalifikovano kao jedna

vrsta nacizma, Sto je bez sumnje bilo, onda nije ni zvaniEno prove-dena denacifikacija poput one u Nemadkoj." Ovo je, po na5emsudu, jedna od najsnaZnijih etidkih i moralnih poruka ove knjige'Njoj u biti treba dati jedno univerzalno znadenje; bez jedne pros-vetiteljske denacifikacije, prostor biv5e Jugoslavije uvek je u opa-snosti da mu zlobin postane izvori5te ,,osnivadkog mita" novedrtave,pogotovo Sto se pokazalo da je ovaj politidki prostor snaZnoizvori5te antiliberalnih i nacionalistidkih pokreta.

Posebni deo knjige posveien je analizi politidkog poretka uSrbiji i razlaganja njegovih legitimacijskih temelja i tehnologije

politidke vladavine (,,Srbija pod blokadom"). Osnovna argumenta-cija autora saZirna se u sledeiim polazi5tima: politidki reZim uSrbiji sadrZi ,,autokratsko jezgro" (...) u protodemokratskomformalno-institucionalnom okviru" ; tehnologiju njegove politidkbvladavine dini,,ulid arski populizam" ; stalna deinstitucion alizacijaustanova i razannje procedura (,,sru5io Cosi6a ne vodeii raduna oproceduri dostojnoj ustava") iini ga krhkim i prolaznim (,,Mi-lo5evi6eva harizma neie preZiveti vi5e od pet, Sest godina"). Mibismo autoru udinili sugestiju da u ve6oj meri naglasi znadaj sis-temskog konteksta rata, kao jednog od snaZnih oslona njegovelegitimnosti.

Posebno vrednim u ovom rukopisu smatramo delove analizekoji su posveieni anatomiji ,,predsednidke vladavine" D. eosi6a, ianalizi njegovog politidko-kulturnog obrasca (raz- istorij a, srpskihibris, neuskladenost dasovnika itd.). U metodidkom smislu autorse vrada nekim gotovo zaboravljenim pristupima u politidkoj teorijii filozofiji ("politidki portreti"). Rukopis pri tome otkriva i jednulidnu notu. Prof. Stojanovi6 jedan je od pripadnika jugoslovenskegrupe praksista. Autor ovu struju oznalava kao ,,struju humani-stidkog humanizma", pa se ovaj rukopis nudi i kao ,,kritidka analizajednog praxisovca" i to u onoj tadki koju 6e autor oznaditi kaonajslabiju (nacionalno pitanje).,,Nacionalno pitanje (...) najdale-koseZnija je saznajna slabost celoga ,,Praxisa" (...) svi praksistipolazili su od stanovi5ta plemenitog, ali istovremeno i priliEnoutopijskog jugointernacion alizma. Zbog toga nas je eksplozija na-cionalizma i separatizma koja je Jugoslaviji doila glave zateklanespremne intelektualno, emotivno i politidki."

Preporuduju6i ovo Stivo teorijskoj i politiEkoj javnosti zak-ljudili bismo da se radi o Stivu koje vri bogatstvom teorijskih moti-va; sigumi smo da ie malo koga unutar reflektirane politibke pub-like ostaviti ravnodu5nim.

204 205