SİVİL TOPLUM NEDİR?STK Eğitim ve Araştırma Birimi Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları no 1. Keyman, F. (2004) Türkiye’de ve Avrupa’da Sivil Toplum, İstanbul

SİVİL TOPLUM NEDİR?

Panel ve Tartışma

Derleyen Prof.Dr. Nurhan Yentürk

PANEL 9:00-9:45

Sivil Toplum Nedir Dersi ışığında, aşağıdaki listede bulunan kuruluşlarınhangilerini STK sayarsınız/ saymazsınız?

10. Meslek ve işörgütleri (ör: ticaret odası, meslek birlikleri)

11. Topluluk düzeyinde gruplar/birlikler (ör: başkasına muhtaçolmadan kendi ihtiyaçlarını karşılamaya çalışan gruplar, ebeveyn birlikleri)

12. Ekonomik çıkara dayalıSTKlar (ör: kooperatifler, kredi birlikleri, karşılıklıtasarruf birlikleri)

13. Etnik/geleneksel/yerel birlikler/kuruluşlar 14. Çevre ile ilgilenen STKlar15. Kültür ve sanat ile ilgilenen STKlar16. Sosyal konular ve eğlence ile ilgilenen

STKlar & spor kulüpleri17. Hibe dağıtan vakıflar & fon geliştirme

organları18. STK ağları/federasyonları/destek

merkezleri 19. Toplumsal hareketler (ör: topraksız

insanlar, barışhareketi)

1. İnanç temelli kuruluşlar 2. Sendikalar3. Savunuculuk yapan STKlar (ör: halk

hareketi, sosyal adalet, barış, insan hakları, tüketici grupları)

4. Hizmet veren STKlar (ör: okur-yazarlık, sağlık, sosyal hizmetler ve toplumun gelişmesine destek veren STKlar)

5. Eğitim, geliştirme, araştırma gibi alanlarda aktif olan STKlar (ör: think tank’ler/düşünce üretme merkezleri, araştırma merkezleri, kar amacı gütmeyen okullar, kamu eğitimi veren kuruluşlar)

6. Kar amacı gütmeyen medya7. Kadın kuruluşları8. Öğrenci ve gençlik dernek/birlikleri9. Sosyo-ekonomik olarak toplum dışına

itilmiş (marjinal) grupların oluşturduğu dernek/birlikler (ör: yoksullar, evsizler, toprağı olmayanlar, göçmenler, mülteciler)

10. Meslek ve işörgütleri (ör: ticaret odası, meslek birlikleri)

11. Topluluk düzeyinde gruplar/birlikler (ör: başkasına muhtaçolmadan kendi ihtiyaçlarını karşılamaya çalışan gruplar, ebeveyn birlikleri)

12. Ekonomik çıkara dayalıSTKlar (ör: kooperatifler, kredi birlikleri, karşılıklıtasarruf birlikleri)

13. Etnik/geleneksel/yerel birlikler/kuruluşlar 14. Çevre ile ilgilenen STKlar15. Kültür ve sanat ile ilgilenen STKlar16. Sosyal konular ve eğlence ile ilgilenen

STKlar & spor kulüpleri17. Hibe dağıtan vakıflar & fon geliştirme

organları18. STK ağları/federasyonları/destek

merkezleri 19. Toplumsal hareketler (ör: topraksız

insanlar, barışhareketi)

1. İnanç temelli kuruluşlar 2. Sendikalar3. Savunuculuk yapan STKlar (ör: halk

hareketi, sosyal adalet, barış, insan hakları, tüketici grupları)

4. Hizmet veren STKlar (ör: okur-yazarlık, sağlık, sosyal hizmetler ve toplumun gelişmesine destek veren STKlar)

5. Eğitim, geliştirme, araştırma gibi alanlarda aktif olan STKlar (ör: think tank’ler/düşünce üretme merkezleri, araştırma merkezleri, kar amacı gütmeyen okullar, kamu eğitimi veren kuruluşlar)

6. Kar amacı gütmeyen medya7. Kadın kuruluşları8. Öğrenci ve gençlik dernek/birlikleri9. Sosyo-ekonomik olarak toplum dışına

itilmiş (marjinal) grupların oluşturduğu dernek/birlikler (ör: yoksullar, evsizler, toprağı olmayanlar, göçmenler, mülteciler)

Kaynak: TÜSEV, Sivil Toplum Endeks Projesi

SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI

Avrupa’da hükümet dışında bir alan “non-governmental organizations”, ABD’de özel sektör dışında bir alan “non-profitsector”Türkçede siyasal alanın dışında, sivil toplumareferans vererek “Sivil Toplum Kuruluşları”

olarak tanımlanıyor.

STK’LARIN ÖZELLİKLERİ

Özetle, STK’ların en belirgin özellikleri, hükümetlerden, kamu makamlarından vesiyasi partilerden bağımsız olmaları, ikincisiticari çıkar gözetmemeleri ve kar amacıgütmemeleridir.


Bu durumdasivil toplumu, devlet vepiyasanındışında kalan(aile dışı) alanolaraktanımlamakmümkün.

Özel sektör

Devlet

Aile

SİVİL TOPLUM

Sivil toplum


STK’lar alanı siyasi otoriteninyönlendirmesinden uzak, devlet karşısındaözerk olarak, yaptıkları faaliyetlerle piyasanın alanına girmeyen, kamusal alandaetkisi olabilen bir kollektif girişimler alanıolarak tanımlanmaktadır .


STK’ların nihai amaçları topluma birhizmet sunmaktır. Sivil toplum kuruluşlarının kendi aralarındaya da başkaları üzerinde bir iktidaroluşturma arayışında bulunmamaları önemlibir özelliktir. İşbirliği yapma gereksinimleri ise eşitlerarası ortaklık ilişkileridir.

STK’LARIN ÖZELLİKLERİSivil toplum kuruluşları yurttaşların özgür

girişimleridir. Bireysel özgürlüğün ortadan kalkmadığı

grupları sivil toplum örgütleri olarak algılayabiliriz. Örneğin inanç temelli gruplarda bireysel özgürlükten söz etmek güç olabilir.


Sivil toplum kuruluşlarının açık ve belli birkonuda uzmanlaşmıştırlar.Örneğin çevre, kadın, eğitim, gençlikSTKları gibi.Bu özellik, sivil toplum kuruluşlarınıniktidar oluşturmaya dönük olmadıklarıanlamına gelmektedir.

STK’lar doğrudan kendisinin yararlanmayacağıbir alanda, kapsamı belli ve sınırları belli olankonularda hizmet üretmektedirler.STK’lar aynı zamanda, toplumda yerleşmiş bazıdeğer yargılarını, ya da hükümetler tarafındanizlenen bazı politikaları, iktidar talebi olmadan, değiştirmeyi amaçlayan kampanyaları da yürütenkuruluşlardır.


Ayrıca, STK’lar toplumda ezilen gruplarısavunmayı üstlenebilir. Kadın kuruluşları, sokakta yaşayançocuklar, göç dernekleri vb. STK’larıntemel işlevi mutlaka üyelerinin kendiyararları için çalışmak değildir.

?STK’LARIN ÖZELLİKLERİ?

Üye olunması sınırlı olan, üye olmak için belirlibir eğitim ya da meslek alanından olmayıgerektiren kuruluşlar da dernek ya da vakıf olarak örgütlenmektedir. Örneğin çeşitli okulların mezunlar dernekleri, belirli bir ekonomik alanda faaliyetini sürdürenişadamları dernekleri sivil toplumun alanıiçindedirler. Dernek olarak örgütlenirler. Bunlar STK olarak adlandırılabilirler mi?


STK’lar mutlaka üyelerinin kendi yararlarıiçin örgütlenmiş değillerdir. Ekonomik alanda etkinlik gösterdikleri oranda sivil toplum alanının da dışına düşebilirler. Örneğin çeşitli işadamları dernekleri


STK’lar daha çok, doğrudan kendisininyararlanmayacağı bir alanda, kapsamı belli vesınırları belli olan konularda hizmetüretmektedirler. STK’ları, kendi çıkarlarını savunmak isteyen çıkargrupları ya da kendi temsil ettikleri gruplarınınsavunuculuğunu yaparak kendilerine sağlananyararları artırmak için çalışan demokratik kitleörgütleri, meslek örgütleri, sendikalar gibiörgütlerden ayırmakta yarar vardır.


Kendi temsil ettikleri gruplarınınsavunuculuğunu yaparak kendilerinesağlanan yararları artırmak için çalışandemokratik kitle örgütleri, meslek örgütleri, sendikalar gibi örgütler sivil toplumun en önemli ögeleri olmakla beraber sivil toplumkuruluşu olarak anılmaktan çok meslekörgütleri olarak anılmaktadırlar.


Ancak bir çok ülkede, Türkiye’de de demokratik kitle örgütleri, meslek örgütleri,Sendikalar, örneğin TMMOB, TabiblerBirliği, Barolar toplumsal yarara yönelik çalışmalar da yapmaktadırlar. Ancak özellikle üyelerine yönelik ücret pazarlığı tarafı oldukları anda piyasanın bir unsuru haline de gelmektedirler.

Tarihsel olarak sivil toplum

Avrupa tarihinde, ortaçağdan modern çağageçerken, modern toplumun tanımlayıcısivil toplumla ilişkili üç temel ögeden sözedebiliriz.


Birinci öge, sanayi toplumunun ortayaçıkışıyla, ve üretimin merkezi otoritenindışında örgütlenebildiği pazar ekonomisiningelişmesi ve güçlenmesidir. Bu süreçte sivil toplum şehirdeyaşayanların, şehirlilerin oluşturduğuserbest pazar ile özdeşleşir.


İkinci öge ise birey kavramıdır.Bu kavram modern toplumla ortaya çıkıyor. Modern zamanlardan önce bütün kimlikler kanilişkilerine, geleneğe, yahut dine göre ayarlanmışolduğu için, siz doğuştan ya köylüsünüz, ya da aristokratsınızdır ve sosyal mobilizasyonunuzyoktur. Yani bireyin aristokrasiye karşı kendiözgür üretimini/ticaretini yapma mücadelesiniveren, pazarda bir yeri olan burjuvalar olduğunugörüyoruz.


Birey denildiği zaman, tarihsel olarak burjuvaanlaşılıyor. Yani modern çağa geçişte, Avrupatoplumunda, köylü olmayan, asil olmayan, sosyalmobilitesi olan, pazarda yer alan erkekler-burjuvalar. Birey kavramıyla burjuva kavramıberaber gidiyor. O yüzden de, sivil toplumun ilkortaya çıkışında, burjuvaların varolan aristokrasiyekarşı mücadelesinde, aristokrasiden belli haklarkazanmasından konuşuyoruz.


Merkezi otorite

Piyasa

Bu nedenle sivil toplum devletin merkezi otoritenin yönetimidışında olan toplumdur ve tarihsel olarak pazarla, piyasa ilebağlantılı olarak ortaya çıkan bir kavramdır.

Tarihsel olarak sivil toplumÜçüncü özellik de "sivil haklar". Yani bu bireyler, burjuvalar, serbest pazarda yeralan insanlarekonomik olarak da çökmüş olan merkeziotoriteye sadık kalma ve onu tanıma karşılığı,özerk bir ekonomik hayat, mülkiyet hakları, serbest pazarda dolaşım hakları, talep ediyorlar;yani siyasal olmayan, doğrudan ekonomiyleilişkili olan haklar talep ediyorlar. Modern toplum bu anlamda, ekonomik haklarıngeçerli olduğu piyasa örgütlenmesinin bulunduğu, bu örgütlenmeninin güvence altına alındığı vebireyin de devletin müdahalesi dışında, iktidarakarşı haklara sahip olduğu bir toplum.


19. Yüzyıl piyasabirey (burjuva) sivil haklar (Mülkiyet vs.)

Tarihsel olarak sivil toplum:Türkiye

Avrupa’da modern topluma geçiş, güçsüzleşenmerkezi otorite, şehir devletlerinin yaygınlaşmasıve burjuvazinin yükselmesi dönemi içinde;yaşadığımız coğrafyada Doğu Roma, Bizans vedaha sonra Osmanlı gibi güçlü merkezi otoritelervar, ve buralarda piyasa, burjuva ve mülkiyethakkı gibi gelişmeler yaşanamıyor.

Tarihsel olarak sivil toplum: Türkiye

Doğu’nun merkezi otorite anlamında ortaçağ boyunca güçlülüğü, buna karşınBatı’nın merkezi otoritesinin zayıflaması, bugün Batı’nın gücü (örgütlü ve güçlü birsivil topluma sahip olabilmesi anlamında) Doğu’nun ise güçsüzlüğü (zayıf ve örgütsüzbir sivil toplum) olmuştur.

Tarihsel olarak sivil toplum: 1970’ler

1970’lerden başlayarak sivil toplum-demokrasiilişkisinin kurulmaya başlandığı görülüyor. Özellikle Doğu Avrupa'da ve Latin Amerika'daoluşan totaliter rejimlerden demokratik rejimleregeçmekte sivil toplumun rolü ön plana çıkıyor. Sivil toplum, askeri rejimden kurtulmanın vedemokrasiye geçmenin en önemli aracı olarakdüşünülüyor. Sivil toplumun görevi toplumdademokrasiyi yaygınlaştırmak, demokrasiye geçişisağlamak.


Sivil toplum, örneğin Doğu Avrupa ülkelerinde, Sovyet rejimi altında, onunla beraber işleyenotoriter rejimlere karşı ikinci bir yaşam alanıolarak tanımlanıyor. Sivil toplum devlete karşıalternatif bir yaşam alanı. Bu yaşam alanında bireysel özgürlükler oluşur. Sivil toplum(un), devleti demokratikleştirmek, devleti şeffaflaştırmak, devleti topluma karşısorumlu bir yönetim aygıtına dönüştürmek işlevini yükleniyor.


Merkezi otorite

Piyasa

Sivil Toplum


1970’ler demokratikleşmedevletin şeffaflığı-sorumluluğubireysel hak ve özgürlükler


Bu dönem Türkiye’de parlementer rejimde, demokratik seçimlerin işletilmesinde, bazı aradönemlerin yaşanmasına rağmen, önemlieksiklikler yok. Bu dönem Türkiye için sivil toplum örgütlerindeçok demokratik kitle örgütlerinin ön plandaolduğu, demokratikleşme için kitleselbirlikteliklerin, sendikalar gibi, TMMOB gibikurumların etkin olduğu bir dönem.


Fakat Türkiye'nin çok ciddi bir demokrasieksikliği var. Bu eksiklik parlamenterrejimde, temsili demokrasinin işleyişindeyatmıyor (bazı ara dönemler yaşanmış olsadahi) Eksiklik örgütlenme hakkında, kültürelhaklarda, bireysel hak ve özgürlüklerdeyatıyor.


Türkiye için bir diğer eksiklik ise, 1980 öncesinebakıldığında, piyasanın özgür çalışmasına ilişkinbazı sorunların sürdüğü görülebilir. Örneğinmülkiyet hakkı gibi bireysel hakların kullanımındasorun yok ama merkezi devletin piyasa üzerindekontrol yetkisi çok fazla. Özellikle dış dünya ile ekonomik ilişkilerde hem mal hareketlerinde, hem para hareketlerinde çeşitlidevlet birimleri kısıtlayıcı davranıyor. Para girişçıkışları merkez bankası kontrolü altında, ithalatiçin yasak listeleri mevcut.

Tarihsel olarak sivil toplum: 1990’lar

1990’lı yıllar demokrasiyi topluma yerleştirmemücadelesi; yahut demokrasiyi derinleştirmemücadelesi olarak anlaşılabilir. Demokrasiyitoplum içinde sadece bir siyasal rejim olarak değil, aynı zamanda devlet-sivil toplum ilişkilerinin birörgütlenme tarzı olarak düşünmek olarakanlaşılmalıdır. Örnek vermek gerekirse, demokrasi fikri, partilerin olması, bu partilerin özgür olarakseçimlere girebilmeleri, bu seçimlerin özgürlüğüve sürekliliğinin anayasal güvence altında olması, muhalefet partisinin parlamentoda temsiledilebilmesi vb. gibi özelliklerden ibaret değildir.


Demokrasiyi bir temsili demokrasinin olduğusiyasi rejim olarak anlaşıldığında tüm bu kurumsalişleyiş mutlaka gerekli.

Ancak Kopenhag Kriterleri’nde varolan insanhakları, insan hakları ihlallerine karşı neleryapılacak, kültürel haklar ve özgürlükler, alttanüste doğru toplumun siyasi yaşamı denetlemesi vesiyasi yaşama katılması, altta toplumunörgütlenme hakkı gibi, bugün anladığımızkatılımcı demokrasi için gerekli oluyor.


Dolayısıyla 1990’ların dünyasındakidemokrasinin sadece formal, siyasi partilertemelinde değil, bir toplumda artık devlet-toplum-birey ilişkilerinin düzenlenmesi olarakdüşünülmesi, yani demokrasinin toplumayaygınlaşması var.

O yüzden artık siyasi partilerin varlığınıngüvence altına alınmasından çok, insan hak ve özgürlüklerinin korunması ve güvencealtına alınması önemli.


Kopenhag Kriterleri'nin uygulamaya sokulmasıdemek, Türkiye'deki devlet-toplum ilişkilerininhaklar temelinde düzenlenmesi demek. Bireylerin dört yılda bir oy verip partilerin onları

temsil ettiklerini düşündükleri temsilidemokrasiden, tabandan katılımın olduğu,katılımcı demokrasiye geçiş söz konusudur. Katılımcı demokrasinin, toplumda demokrasiningelişiminin, ana aktörleri sadece siyasi partilerdeğil, aynı zamanda sivil toplum örgütleridir.


Türkiye’de STK'ların faaliyetleri nicel olarakartarken, bu artışın nitel olmasını sağlayacakSTK’ların sivil toplum-demokratikleşmeilişkisinin tam anlamda kurulmasında yeterincekatkıda bulunamama sorunu bulunmaktadır. Eğer AB ile tam üyelik sürecinde STK’lar önemlibir rol oynayacaklarsa, STK'larındemokratikleşme ve demokratik toplum yaratmasürecine katkı verme işlevleri üzerinde de odaklaşmaları gerekmektedir.


Günümüzde bireysel haklardan demokratikhaklara geçişte STK’lara önemli görevler düşüyor. Ayrıca demokrasinin gelişmesinde ve devletinsivil topluma açık, müzakere eden, karar alma süreçlerine insanları aktif olarak katan şeffaf biryapıya sahip olmasında da STK’ların katkıdabulunduklarını görüyoruz.

Küreselleşme ve STK’larKüreselleşmenin etkisi altında STK’ların yenirolleri incelendiğinde, 1990’lı yıllar elealındığında siyasi, ekonomik ve kültürel alandayaşanan en keskin olgu olan küreselleşmenin ulusdevletin güçsüzleşmesi ve sosyal refahpolitikalarının uygulanmasını güçleştirmesi gibisonuçları olmuştur. Ortaya çıkan değişiklikler arasında toplumsaldayanışma ve bölüşümü dengelemeye yönelikkurumları zayıflatmakta ya da ortadankaldırmakta, çevre sorunlarından fakirliğe, eşitsizlikten işsizliğe kadar bir çok alanda yıkıcıetkileri olmaktadır.

Küreselleşme ve STK’larMikroelektronik teknolojisindeki gelişmeler, bilginin üretim ve kullanımının 2000’li yıllardataşımaya başladığı özellikler, toplumda, üretimfaaliyetlerine katılması olanaksız hale gelen eğitimdüzeyi ve nitelikleri yetersiz, dışlanmışsayılabilecek kesimlerin oluşmasında ve artmasında etkili olmaktadır.

Bu ekonomik ve sosyal yapı, toplumun ve insanların kendi çevresinde gördüğü ve ulus devlettarafından çözümsüz bırakılan sorunları kendisininörgütlenerek çözmesi için göz ardı edilemeyecekbir ortam yaratmıştır.

Küreselleşme ve STK’larSivil Toplum kuruluşları toplumsal sorunlarınçözümünde etkili bir aktör olarak rol oynamayabaşlamıştır; ya da devletin toplumsal sorunlarınçözümünde etkili olması için yönlendirme, etkileme ve savunuculuk faaliyetleri ilepolitikaların değiştirilmesi için çalışan aktörlerolarak rol oynamaya başlamışlardır. Diğer yandan küreselleşme sivil toplumörgütlerini de küreselleştiriyor. Çünkü çevredeninsan haklarına sorunlar küresel, çözümleri ve deneyimler küresel, fon kaynakları küresel, haberleşme kanalları küresel.

Kaynaklarİlhan Tekeli, (2003) Katılımcı Demokrasi, Sivil Ağlar ve SivilToplum Kuruluşları, 15. STK Sempozyumu.Belge, M. (2003) Sivil Toplum Nedir? İstanbul Bilgi Üniversitesi, STK Eğitim ve Araştırma Birimi Sivil Toplum ve DemokrasiKonferans Yazıları no 1.Keyman, F. (2004) Türkiye’de ve Avrupa’da Sivil Toplum, İstanbul Bilgi Üniversitesi, STK Eğitim ve Araştırma Birimi SivilToplum ve Demokrasi Konferans Yazıları no 3.Yentürk, N. (2006) Demokratik Kitle Örgütlerinden STK’lara: Konjonktürel bir İnceleme, İstanbul Bilgi Üniversitesi, STK Eğitim ve Araştırma Birimi Sivil Toplum ve Demokrasi KonferansYazıları no 11, 2006. Emel K. ve Hale A. (2005) STK Eğitim ve Sertifika ProgramıDers notları, İstanbul Bilgi Üniversitesi. Michael Edwards, Civil Society, Londra, Polity, 2004.

Documents

SİVİL TOPLUM NEDİR?STK Eğitim ve Araştırma Birimi Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları no 1. Keyman, F. (2004) Türkiye’de ve Avrupa’da Sivil Toplum, İstanbul