Joanna Tomkowska, Anna Dramowicz

PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU

ZESPÓŁ RYTMICZNY

Szkoła muzyczna I stopnia

Warszawa 2014

1

Redakcja merytoryczna Alicja Twardowska

Joanna Tomkowska - absolwentka Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie w specjalności rytmika, a następnie Studium Wychowania Muzycznego Carla Orffa. Jest dyplomowanym nauczycielem w Państwowej Szkole Muzycznej I i II stopnia im. F. Chopina w Olsztynie i ekspertem MEN do spraw awansu zawodowego. Od 1999 r. prowadzi autorskie warsztaty metodyczne dla nauczycieli, organizowane m.in. przez Polskie Towarzystwo Carla Orffa, Centrum Edukacji Nauczycieli Szkół Artystycznych oraz Centrum Edukacji Artystycznej. W 2008 r. wydała płytę DVD „Tańczące dźwięki” z układami choreograficznym dla dzieci w wieku 3-10 lat. W latach 2007-2013 wraz z uczniami wydziału rytmiki PSM II stopnia w Olsztynie realizowała projekty choreograficzne dla Filharmonii Warmińsko-Mazurskiej. Jest współtwórczynią "Materiałów pomocniczych dla nauczycieli rytmiki z kształceniem słuchu", wydanych przez CEA w 2014 r. Pasją Autorki jest umuzykalnianie uczniów, zarówno małych jak i dużych.

Anna Dramowicz - absolwentka wydziału organów Akademii Muzycznej w Krakowie w klasie prof. Jana Jargonia. Przez prawie 30 lat prowadziła działalność koncertową jako solistka i kameralistka (partia solowa w nagraniu, które zdobyło nagrodę fonograficzną Fryderyk 2010). Posiada międzynarodowy Certyfikat nauczyciela fortepianu Metodą Suzuki i wieloletnie doświadczenie w nauczaniu dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (lekcje indywidualne i grupowe). Prowadzi placówkę artystyczną, której programy są adresowane m.in. do dzieci w wieku przedszkolnym, wczesnoszkolnym i ich rodziców.

Od 1983 r. pracuje w Państwowej Szkole Muzycznej im. F. Chopina w Olsztynie, a od 2002 r. jest nauczycielką dyplomowaną. Ma w swoim dorobku projekty artystyczne z udziałem dzieci, młodzieży i dorosłych artystów (musical „Noc w środku dnia”, „Papierek od chaosu”). Jest współwydawcą materiału dydaktycznego „Tańczące dźwięki”.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca

2014r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa

artystycznego w publicznych szkołach artystycznych (Dz. U. z 2014r. poz. 1039).

Warszawa 2014

2

SPIS TREŚCI:

I. CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA OGÓLNE • 4

II. CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE • 4

III. MATERIAŁ NAUCZANIA: • 5

1. Treści nauczania z komentarzem • 5

2. Formy sprawdzania osiągnięć ucznia • 13

3. Opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego • 13

IV. KOMENTARZ • 14

1. Ogólna koncepcja programu nauczania • 14

2. Wskazówki metodyczne • 15

3. Opis warunków niezbędnych do realizacji programu • 17

V. OBUDOWA PROGRAMOWA • 17

1. Ćwiczenia oddechowe i rozwijające dykcję • 17

2. Przykładowa literatura muzyczna • 18

3. Publikacje wydawnicze • 19

3

I. CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA OGÓLNE

1. Kształcenie umiejętności muzykowania w zespole

Uczeń współpracuje z innymi członkami zespołu w celu osiągnięcia celu artystycznego.

2. Rozwijanie ekspresji muzycznej i muzyczno-ruchowej

Uczeń wyraża muzykę przez stosowanie różnych środków ekspresji.

3. Utrwalanie i rozszerzanie wiedzy ogólnomuzycznej

Uczeń wykorzystuje i utrwala poznane wiadomości w działaniach praktycznych.

II. CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE

1. Kształcenie umiejętności muzykowania w zespole

Uczeń:- realizuje różne formy aktywności muzycznej (do wyboru: śpiew, taniec, gra na instrumentach, działania teatralne);- angażuje się w przygotowanie wydarzeń artystycznych;- współpracuje w zespole w ramach przydzielonych zadań;- docenia znaczenie współpracy z koleżankami i kolegami.

2. Rozwijanie ekspresji muzycznej i muzyczno-ruchowej

Uczeń:- porusza się zgodnie z charakterem i nastrojem słuchanej muzyki;- wykonuje interpretację ruchową piosenek i utworów muzycznych;- wykonuje podstawowe kroki wybranych tańców ludowych: regionalnych, polskich tańców narodowych oraz innych;- swobodnie improwizuje: ruchem, głosem, na instrumentach orffowskich do wybranych przykładów muzyki klasycznej i rozrywkowej;- śpiewa piosenki i inne utwory muzyczne;- wykonuje akompaniament do piosenek i utworów instrumentalnych;- wykonuje i improwizuje ilustracje muzyczne do przykładów z innych dziedzin sztuki (w tym tekstów z literatury dziecięcej, sztuk plastycznych);- wykazuje się dokładnością w realizacji zadań.

3. Utrwalanie i rozszerzanie wiedzy ogólnomuzycznej

Uczeń:- określa budowę formalną utworu muzycznego (AB, rondo);- rozróżnia słuchowo, wymienia nazwy tańców oraz ich charakterystyczne cechy;

4

- utrwala wiadomości teoretyczne poznane na zajęciach rytmiki z kształceniem słuchu poprzez różne formy aktywności;- poznaje utwory z literatury muzycznej, realizując między innymi ich interpretacje ruchowe.

III. MATERIAŁ NAUCZANIA

1. TREŚCI Z KOMENTARZEM

Kształcenie umiejętności muzykowania w zespole

Uczeń:- realizuje różne formy aktywności muzycznej (do wyboru: śpiew, taniec, gra na instrumentach, działania teatralne);

a) śpiew ,W klasach I - III najbardziej naturalną i komunikatywną formą muzykowania dziecka

jest śpiew, ze względu na treść słowną. Przez tę formę dziecko w najpełniejszy sposób angażuje się w muzykę. Najczęściej uczniowie śpiewają piosenki dziecięce, ludowe – polskie lub innych narodów:

a capella, z towarzyszeniem akompaniamentu fortepianowego nauczyciela, z towarzyszeniem orkiestry instrumentów orffowskich w wykonaniu dzieci, z gestodźwiękami, z wykorzystaniem akompaniamentu z płyty - CD1 , z towarzyszeniem uczniów na instrumentach, na których uczą się grać.

Można również śpiewać melodię bez słów np. melodie zaczerpnięte z dziecięcej literatury instrumentalnej czy ogólnie z literatury muzycznej. Śpiewowi dzieci w grupie może towarzyszyć drugi głos grany przez dziecko/dzieci na swoim instrumencie2.

b) taniec,Dzieci w klasach I-III mają ogromną potrzebę ruchu. Najdoskonalszą jego formą w wykonaniu grupy jest taniec. Na lekcjach zespołu rytmicznego taniec występuje jako:

ilustracja ruchowa piosenki, ilustracja ruchowa prostego utworu instrumentalnego z repertuaru uczniów (może

być również w ich wykonaniu), interpretacja ruchowa muzyki klasycznej (filmowej, rozrywkowej, teatralnej), zabawy taneczne, polskie tańce ludowe/regionalne, polskie tańce narodowe, proste tańce innych narodów,

1 Powinien mieć wysoką jakość artystyczną.2 Przygotowanie drugiego głosu na instrumencie wymaga współpracy nauczyciela gry z uczniem. Taka gra jest dodatkową motywacją dla dziecka.

5

ilustracja ruchowa do wiersza czy opowieści.Wykonanie na własnym instrumencie utworu dla grupy motywuje grającego ucznia

do jak najlepszego przygotowania danego utworu. Rozwija poczucie odpowiedzialności i celowości codziennego ćwiczenia na instrumencie.

c) gra na instrumentach, Gra pobudza aktywność uczniów, pomaga w utrwalaniu pojęć i umiejętności muzycznych, dostarcza dużo radości i pozwala na pokonywanie nieśmiałości.

Na lekcjach zespołu rytmicznego stosowane są instrumenty z tzw. instrumentarium Orffa. Są to proste instrumenty, które Carl Orff zaadaptował z różnych części świata (niektóre udoskonalił i dostosował do możliwości dzieci) i wykorzystał w swojej idei powszechnego wychowania muzycznego. Skład instrumentarium nie jest ściśle ustalony ani ograniczony.Podstawowe instrumenty dzielą się na 2 grupy: o określonej i nieokreślonej wysokości dźwięku.1) Instrumenty o nieokreślonej wysokości dźwięku, np.: bębenki, tamburyna, kołatki, klawesy (drewienka), marakasy (grzechotki), trójkąty, talerze i talerzyki, brzękadełka.2) Spośród wielu instrumentów o określonej wysokości na lekcjach zespołu, podobnie jak na rytmice z kształceniem słuchu wykorzystuje się przede wszystkim instrumenty sztabkowe:dzwonki, ksylofony, metalofony oraz kolorowe sztabki dźwiękowe i bum-bum rurki, które pojawiły się ostatnio na rynku.

Instrumenty "niekonwencjonalne"

Oprócz gotowych instrumentów można również wykorzystywać przedmioty codziennego użytku, które wydają dźwięk, np. kartki papieru, kubeczki po jogurtach, zakrętki, bambusowe pałeczki do ryżu, muszle, itd. Poprzez ich zastosowanie dziecko doświadcza, że każda przedmiot wydaje jakiś efekt dźwiękowy, który można zmieniać poprzez różne sposoby jego wydobycia. Takie "szukanie" dźwięków rozwija wyobraźnię i uwrażliwia słuch.

Gestodźwięki

Ogromną rolę w rozwoju muzykalności dziecka odgrywa wykorzystanie ciała ludzkiego jako instrumentu muzycznego (body percussion). Oprócz klaskania stosuje się szeroki wachlarz odgłosów, np. pocieranie dłonią o dłoń, pstrykanie palcami rąk, tupanie, klepanie dłońmi o uda, klatkę piersiową czy podłogę, kląskanie, itp.

Na instrumentach orffowskich uczeń wykonuje: akompaniamenty do piosenek lub utworów z literatury muzycznej, wierszy,

opowiadań lub scen teatralnych, improwizacje na podane tematy. Mogą być nimi np. dynamika (utwór "Piano",

"Forte"), forma muzyczna (AB), utwory skomponowane na instrumentarium Orffa.3

Od czasu do czasu można zorganizować mały koncert, na którym dzieci wykonają utwory poznane na lekcjach instrumentu głównego. Do wybranego utworu można opracować instrumentację (instrumenty orffowskie , "body percussion" itp.).

3 Przykłady gotowe lub skomponowane dla potrzeby grupy. 6

Gra na instrumentach może towarzyszyć interpretacjom ruchowym lub być działaniem samodzielnym.

d) angażuje się w przygotowanie wydarzeń artystycznych,Jednym z zadań ucznia w ramach zespołu rytmicznego jest udział przygotowaniu prezentacji z okazji wydarzenia artystycznego. Uczeń angażuje się w pracę nad przygotowaniem piosenki, akompaniamentu, tańca lub choreografii. Wykonuje polecenia nauczyciela z uwagą i zaangażowaniem. W miarę potrzeby i własnych możliwości wykazuje się aktywnością twórczą. Występy są okazją do kształcenia właściwego zachowania się ucznia na estradzie. Po przygotowaniu repertuaru, z którym będzie on występował na koncercie, należy przeprowadzić próbę na scenie oraz ustalić:

kolejność wejścia i zejścia ze sceny, sposób i moment wykonania ukłonu, sposób zachowania w czasie występu i za kulisami, sposób wniesienia i wyniesienia instrumentów, miejsce ich ułożenia na scenie, sposób i moment ewentualnego dołączenia do publiczności po skończonym występie.

Oprócz prób do wydarzeń artystycznych, które odbywają się na estradzie, można zaangażować dzieci, a nawet dzieci i rodziców4) do przygotowania potrzebnych strojów, rekwizytów (np. przedmioty domowego użytku) i elementów scenografii.

Grupowe występy dzieci podczas szkolnych koncertów są zwykle oczekiwanym przez publiczność punktem programu. Uczniowie chętnie biorą w nich udział.

e) współpracuje w zespole w ramach przydzielonych zadań,Na lekcjach zespołu rytmicznego podstawową formą zajęć są działania grupowe, w których uczeń:

bierze udział w inicjatywach artystycznych, w których publicznie prezentuje swoje dokonania;

przyjmuje określoną postawę: jest kierownikiem lub członkiem grupy. Uczy się wchodzenia w różne role społeczne;

słabszy uczeń uczy się od lepszego, a lepszy opiekuje się słabszym.

Należy dbać o to, aby każdy uczeń miał okazję być zarówno kierownikiem jak i członkiem grupy. W ten sposób trenuje on różne role społeczne. Uczy się przewodzić grupie, podejmować decyzje i jednocześnie słuchać innych oraz wykonywać polecenia kierownika. Należy przyjąć określone zasady dotyczące współpracy w grupie i przestrzegać ich, np. nikt nie śmieje się z nikogo, uczniowie pomagają sobie nawzajem, nie przechwalają się.

Dzieci mogą pracować zgodnie z ich uzdolnieniami, lecz mogą również ćwiczyć nowe kompetencje, np. dziecko nieśmiałe może podjąć próbę zagrania (zaśpiewania) solo małej frazy. Odpowiednio dobrane zadanie otwiera dziecko na kolejne wyzwanie i przynosi radość. Pozostałym dzieciom daje okazję do zauważenia wartości, jaką jest odwaga i obdarzenia

4) Zaangażowanie rodziców jest dla dziecka sygnałem, że jego działania i ono samo jest dla rodziców ważne. W dobie ogólnego "braku czasu" takie działanie nauczyciela jest bardzo ważnym elementem wychowawczym.

7

szacunkiem osoby podejmującej się trudnych zadań. Takie działanie stwarza okazję do indywidualizacji procesu nauczania.

f) docenia znaczenie współpracy z koleżankami i kolegami,Na początku roku szkolnego uczeń bierze udział w tańcach i zabawach integracyjnych,

śpiewa piosenki o przyjaźni. Wciągu całego cyklu nauczania czuje się bezpiecznie i cieszy się ze wspólnego tworzenia, muzykowania i zabawy. Uczeń jest uważny na innych (nie potrąca nikogo, używa grzecznościowych zwrotów).

W czasie wspólnej pracy artystycznej (np. przygotowanie wydarzenia bądź jego części) w grupie zachodzi efekt synergii.5

Artystyczna praca zespołowa sprzyja zawiązywaniu się znajomości i przyjaźni.

Rozwijanie ekspresji muzycznej i muzyczno- ruchowej

W nauczaniu artystycznym rozwijanie ekspresji odgrywa ogromną rolę. W każdym dziecku tkwi naturalna potrzeba wyrażania swoich pomysłów w indywidualny sposób. Dostarczenie dzieciom możliwości radosnego muzykowania, opartego na wspólnej zabawie i improwizacji pozwala najpełniej rozwinąć ich wyobraźnię i ekspresję.

Uczeń:

a) porusza się zgodnie z charakterem i nastrojem słuchanej muzyki,Reaguje gestem, ruchem na zmiany w muzyce granej nauczyciela, utworze odtwarzanym lub piosence:

pokazuje zmiany dynamiczne, artykulacyjne i agogiczne oraz nastrój muzyki, przedstawia w ruchu frazę muzyczną, wykonuje ilustrację ruchową do piosenki i innych utworów muzycznych.

Wyżej opisane reagowanie na muzykę występuje w formie bezpośredniej improwizacji lub w formie przygotowanej. Szczególną uwagę należy zwrócić na estetykę ruchu, która pomaga w rozwijaniu ekspresji.

Te działania wymagają szczególnie troskliwego dobrania repertuaru. Nauczyciel ma do dyspozycji literaturę muzyczną ze wszystkich epok i różnorodność wykonań. Warto wykorzystać tzw. muzykę współczesną6, która szczególnie pobudza wyobraźnię. Równie interesujące w pracy na lekcji mogą być utwory dziecięcej literatury, tzw. pedagogicznej. Wykorzystywane w pracy utwory nauczyciel powinien dobierać odpowiednio do grupy i poddawać ewaluacji.b) wykonuje interpretacje ruchowe piosenek i utworów muzycznych,

Interpretacje ruchowe utworów muzycznych to tzw. "plastique animee", czyli plastyka, która stanowi uzupełnienie muzyczne rytmiki E. J. Dalcroze'a. Najważniejszymi jej elementami są: ekspresja i technika ruchu. Dlatego w czasie pracy nad interpretacją należy zwracać uwagę na jakość, precyzję, estetykę ruchu oraz ekspresję. Jednocześnie należy 5 Efekt synergii oznacza uzyskiwanie zwielokrotnionych korzyści dzięki pracy w grupie.

6 Przykłady znajdują się w obudowie programowej.8

pamiętać, że lekcje zespołu rytmicznego mają być dla uczniów źródłem radości i przyjemności.

Interpretacje ruchowe piosenek i utworów muzycznych często przygotowuje się do prezentacji na scenie, ale nie tylko. Nauczyciel powinien zadać sobie pytanie o cel każdej interpretacji ruchowej danego utworu muzycznego. Czy poprzez tę interpretację chce dzieciom przybliżyć charakter muzyki, budowę formalną, interwały, wybrane elementy dzieła muzycznego, czy wykonanie ma być chwilą relaksu pomiędzy częściami lekcji, wymagającymi szczególnego skupienia uwagi.

c) wykonuje podstawowe kroki wybranych tańców ludowych: regionalnych, polskich tańców narodowych oraz innych,

Polskie tańce ludowe i narodowe należą do dziedzictwa kulturowego naszego narodu7

i odznaczają się wysoką wartością artystyczną. Dlatego należy przybliżać je dzieciom od początku nauki. Z tańców narodowych najłatwiejszymi są krakowiak (wybrane elementy) i polonez. Oberek, a zwłaszcza mazur są tańcami trudnymi. Uważamy jednak , że dla celów edukacyjnych można stosować uproszczone układy tych tańców .

Uczniowie powinni poznać różne tańce ludowe, a szczególnie tańce własnego regionu. Niemniej bardzo atrakcyjne są dla dzieci tańce i zabawy z różnych stron świata. Uczniowie cieszą się, że poznają kulturę dzieci z dalekich stron.

Elementy występujące w tańcach można wykorzystać na lekcjach rytmiki z kształceniem słuchu (melodię, rytm).

d) swobodnie improwizuje: ruchem, głosem, na instrumentach orffowskich do wybranych przykładów muzyki klasycznej i rozrywkowej,

Dziecięca improwizacja ruchowa jest spontaniczną reakcją na muzykę na ogół wykonywaną z ochotą. Może być zupełnie dowolna lub ograniczona pewnymi założeniami, realizowana z użyciem rekwizytu lub bez. Może też być wykorzystana jako przerywnik pomiędzy kolejnymi zadaniami.

Dzieci, które nie czują się pewnie w improwizacji mogą obserwować pomysły innych dzieci. Uczeń:

improwizuje ruchem do muzyki, tworzy formę muzyczną, np. ABA, improwizuje rytm zgodnie z jego charakterem - porusza się w określony sposób, (np.

ciężko, lekko, groźnie, jak kot itp.), zupełnie dowolnie (ograniczeniem jest jedynie rytm), lub wykonuje rytm określoną częścią ciała.

improwizuje głosem: tworzy melodię do podanego rytmu, tworzy melodię do tekstu, improwizuje w określonej skali, np. pentatonicznej.

improwizuje na instrumentach: tworzy ostinato rytmiczne,

7 Przykładowe tańce są zamieszczone w obudowie programowej.9

tworzy akompaniament do piosenki , tworzy formę muzyczną (AB), przedstawia zmiany dynamiczne, improwizuje melodie na dzwonkach, ksylofonach lub tubach dźwiękowych według

podanych dźwięków, w określonym (lub nie) rytmie.

Improwizacja w grupie jest dla dzieci uczestniczeniem w procesie twórczym. Nie podlega ona ocenie w kategoriach "dobrze - źle". Każda improwizacja jest dobra, ponieważ jest osobista i nie ma możliwości zrobienia błędu. Nauczyciel może jedynie inspirować do odważnych poszukiwań za pomocą zachęty i pochwały8. Ten sposób pracy z dziećmi wpływa na wzrost ich poczucia własnej wartości.

e) śpiewa piosenki i inne utwory muzyczne,Piosenka posiada następujące elementy muzyczne: melodię, rytm, metrum, budowę

formalną, tryb (dur, moll, skale), agogikę. Może mieć swoją dynamikę i artykulację. Poznana na zajęciach w zespole rytmicznym jest znakomitym materiałem do jednoczesnego wykorzystania na lekcji rytmiki z kształceniem słuchu.

Uczniowie mogą śpiewać piosenki jedno- , czasem dwugłosowe. Szczególnym rodzajem piosenki jest kanon, który dzieci są w stanie śpiewać nawet w czterogłosie. Dobór piosenki (i innych utworów muzycznych z tekstem) powinien uwzględniać:

problemy muzyczne w niej zawarte, tematykę, stopień trudności, wartość artystyczną, atrakcyjność, skalę głosu dziecka.

Do tematów z literatury muzycznej warto podłożyć tekst słowny w celu łatwiejszego zapamiętania melodii czy rytmu. Może być wymyślony przez nauczyciela lub uczniów.

Śpiew powinien być zawsze poprzedzony ćwiczeniami oddechowymi oraz ćwiczeniami rozwijającymi dykcję. Nie zajmują one wiele czasu (wystarczy poświęcić pół minuty), a rozwijają aparat mowy i poprawiają intonację9. Są bardzo lubianym elementem lekcji, zwłaszcza przez młodsze dzieci. W czasie śpiewu należy również zwracać uwagę na prawidłową postawę. f) wykonuje akompaniament do piosenek i utworów instrumentalnych,Akompaniament może być wykonany do całego utworu lub do jego wybranych części. Może wykorzystywać głos, instrumenty o nieokreślonej lub określonej wysokości dźwięku, albo jedne i drugie. Rodzaj akompaniamentu może się zmieniać w trakcie utworu.

Rodzaje akompaniamentuAkompaniament wykorzystujący instrumenty o nieokreślonej wysokości dźwięku:

8 Pochwała powinna dotyczyć konkretnego działania i wrażenia, jakie zrobiło na nauczycielu (jestem pod wrażeniem twojego np. kociego ruchu).

9 Przykładowe ćwiczenia oddechowe i dykcyjne znajdują się w obudowie programowej.10

podkreślenie nastroju piosenki lub utworu muzycznego bez określonego rytmu, podkreślenie początku taktów lub charakterystycznego rytmu w wybranych

fragmentach piosenki albo utworu, ostinato rytmiczne, uzupełnienie rytmiczne.

Akompaniament wykorzystujący instrumenty o określonej wysokości dźwięku: burdon - stojąca kwinta lub oktawa, ostinato melodyczne, akordy, proste linie melodyczne dołączone do utworu.

Akompaniament może być przygotowany przez nauczyciela lub zapoczątkowany przez dziecięcą improwizację. Można go wykonać głosem, na instrumentach orffowskich, za pomocą gestodźwięków lub różnych przedmiotów wydających dźwięki.

- wykonuje i improwizuje ilustracje muzyczne do przykładów z innych dziedzin sztuki (w tym tekstów z literatury dziecięcej, sztuk plastycznych),

Na lekcjach zespołu rytmicznego można wykonywać ilustrację do wierszy, bajek, opowiadań, do obrazu, rzeźby, itd. (ograniczeniem jest tu jedynie wyobraźnia). Ilustracja może być wykonywana:

indywidualnie, w małych grupach, zbiorowo, z podziałem na role lub bez, z użyciem instrumentów, rekwizytów, głosu lub ruchu, w połączeniu powyższych form.

Szczególnie pożyteczną dla dzieci formą jest praca z wierszem, z literatury dziecięcej. Zabawa i improwizacja z użyciem słowa jest łatwiejsza niż improwizacja do samej muzyki. Tekst pobudza wyobraźnię dziecka i pomaga w przezwyciężaniu nieśmiałości. Ruch połączony z tekstem rozwija koordynację ruchowo - głosową. W wierszu ponadto występują elementy muzyczne, np. motyw, fraza, budowa formalna, rytm. Wiersz ma swój charakter, dynamikę i artykulację.

Pracę z dziełem pozamuzycznym można przeprowadzić w następujący sposób:10 o zapoznanie z dziełem (oglądanie, słuchanie, czytanie),o wyszukanie przez dzieci najbardziej odpowiednich środków do ilustracji muzycznej

(śpiew, instrumenty orffowskie, gestodźwięki, przedmioty wydające dźwięk),o prezentacja pomysłów,o wybranie pomysłów i wykonanie całości.

Najlepsze ilustracje warto przedstawić publicznie.

- wykazuje się dokładnością w realizacji zadań,Uczeń dba o:

10 Zachęcamy do własnych poszukiwań. 11

estetykę ruchu, prawidłową emisję w czasie śpiewu, precyzję w grze na instrumentach, utrzymanie prawidłowej postawy ciała, prawidłowe ustawienie w przestrzeni, np. odstępy w kole.

Dokładność przychodzi wraz z treningiem. Od starszych uczniów nauczyciel może wymagać więcej niż od młodszych. Wszystkich warto zachęcać pochwałami, nie przytłaczać nadmiarem uwag, lecz starannie precyzować swoje oczekiwania wobec uczniów.

Utrwalanie i rozszerzanie wiedzy ogólnomuzycznej

Uczeń:- określa budowę formalną utworu muzycznego (AB, ABA, rondo),

aktywnie (z towarzyszeniem gestu, ruchu, instrumentów) słucha utworu muzycznego, następnie analizuje jego budowę,

śpiewa piosenkę o budowie AB, wykonuje interpretację ruchową do piosenki lub utworu instrumentalnego

o określonej budowie formalnej, wykonuje taniec o budowie AB, ronda, ABA, tworzy instrumentację do piosenki, utworu instrumentalnego, wiersza, podkreślającą

formę utworu, tworzy formę muzyczną samodzielnie lub w grupie za pomocą różnych środków

wykonawczych (np. ruchem, głosem, na instrumentach).

Do analizy formalnej najlepiej nadają się utwory o przejrzystej budowie. Dzieci najłatwiej zauważają części kontrastujące lub takie, które powtarzają się kilkakrotnie bez zmian.

W czasie układania interpretacji ruchowej należy pamiętać o zasadzie, że każda część utworu powinna być oddana ruchem zgodnym z jej charakterem. Do tworzenia utworu instrumentalnego szczególnie nadaje się forma ronda, w której refren może być ustalony, a kuplety improwizowane przez kolejnych uczniów (improwizacja może dotyczyć rytmu, melodii, sposobu wydobycia dźwięku), np.:Rondo na pentatonice:Refren - krótka melodia śpiewana i grana przez wszystkie dzieci na dzwonkach lub ksylofonach z wyjmowanymi sztabkami, w których pozostawione są tylko dźwięki c',d',e',g',a', pozostałe wyjęte.Kuplety – improwizacja wybranego ucznia na dowolnych dźwiękach pentatoniki. Pozostali grają tylko na "raz", podkreślając akcent metryczny.

- słuchowo rozróżnia, wymienia nazwy tańców oraz ich charakterystyczne cechy,Na zajęciach w zespole rytmicznym uczeń wykonuje taniec, dowiaduje się z jakich

stron ów taniec pochodzi. Na lekcjach rytmiki z kształceniem słuchu poznaje jego charakterystyczne metrum, rytm, tempo, śpiewa melodię solmizacją bądź literami. Na kolejnej lekcji zespołu rytmicznego utrwala taniec, wykonuje go z większą świadomością.

12

Dowiaduje się też m.in., jakie są stroje regionalne, ogląda prezentację tańców w wykonaniu zespołu folklorystycznego korzystając z zasobów internetu bądź płyt DVD.

Poprzez aktywne wykonanie, analizę, powiązanie z kulturą kraju i powtarzanie w różnych kontekstach, uczeń łatwo zapamiętuje i utrwala wiadomości dotyczące danego tańca, a dobyta wiedza nie jest suchą teorią.

Podczas nauki tańców z różnych stron świata warto zapoznać uczniów z elementami kultury danego kraju, np. zabawami dziecięcymi, ciekawostkami dotyczącymi kuchni czy zwyczajów.

- utrwala wiadomości teoretyczne poznane na zajęciach rytmiki z kształceniem słuchu poprzez różne formy aktywności,

Treści nauczania przeznaczone na zajęcia rytmiki z kształceniem słuchu realizowane są w oparciu o te same piosenki, tańce i utwory muzyczne, które wykonuje się na zespole rytmiki. I odwrotnie, na lekcjach zespołu uczeń śpiewa, tańczy, gra, improwizuje, tworzy, czyli muzykuje na bazie umiejętności i wiadomości z rytmiki i kształcenia słuchu. A zatem uczeń angażuje się w celowe działanie, które sprawia mu radość. Jest to najbardziej naturalny i skuteczny sposób zdobycia wiedzy i jej utrwalenia11.

2. FORMY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

a) obserwacja pracy uczniów podczas zajęć,b) występy uczniów w klasie, szkole i poza szkołą.

3. OPIS OSIĄGNIĘĆ UCZNIA NA ZAKOŃCZENIE ETAPU EDUKACYJNEGO

Radość uczniów płynąca ze sceny podczas publicznej prezentacji udziela się słuchaczom.

Uczeń:- realizuje różne formy aktywności muzycznej (do wyboru: śpiew, taniec, gra na instrumentach, działania teatralne),- angażuje się w przygotowanie wydarzeń artystycznych,- współpracuje w zespole w ramach przydzielonych zadań,- porusza się zgodnie z charakterem i nastrojem słuchanej muzyki,- wykonuje interpretacje ruchowe piosenek i utworów muzycznych,- wykonuje podstawowe kroki wybranych tańców ludowych, regionalnych, polskich tańców narodowych oraz innych,- improwizuje: ruchem, głosem, na instrumentach orffowskich do wybranych przykładów muzyki klasycznej, filmowej i rozrywkowej,- śpiewa piosenki i inne utwory muzyczne,- wykonuje akompaniament do piosenek i utworów instrumentalnych,- wykonuje i improwizuje ilustracje muzyczne do przykładów z innych dziedzin sztuki (w tym tekstów z literatury dziecięcej, sztuk plastycznych),- starannie realizuje zadania, 11 Jest to tzw. „efekt przepływu”.

13

- określa budowę formalną utworu muzycznego (AB, ABA, rondo),- utrwala wiadomości teoretyczne poznane na zajęciach rytmiki z kształceniem słuchu poprzez różne formy aktywności,- zapoznaje się z literaturą muzyczną, realizując między innymi interpretacje ruchowe utworów muzycznych,- szanuje dziedzictwo kulturowe swojego i innych narodów,- przestrzega zasad kultury i etyki,- publicznie prezentuje swoje dokonania.

IV. KOMENTARZ

1. OGÓLNA KONCEPCJA PROGRAMU NAUCZANIA

Program nauczania przedmiotu "Zespół rytmiczny" jest przeznaczony dla klas I-III cyklu sześcioletniego szkoły muzycznej I stopnia w wymiarze jedna godzina w tygodniu. Jest ściśle zintegrowany z programem „Rytmika z kształceniem słuchu” (przedmiotem realizowanym 2 godziny w tygodniu) i stanowi poszerzenie zawartego w nim materiału o wspólne muzykowanie (śpiew, gra na instrumentach orffowskich, taniec). Program może być wykorzystywany na lekcjach zespołu w cyklu 4-letnim lub zespołu rytmicznego międzyklasowego12) po nieznacznej modyfikacji.

W programie przedstawiono sposoby realizacji celów kształcenia i zadań edukacyjnych, ustalonych w Podstawie programowej kształcenia w zawodzie szkolnictwa artystycznego, określonej w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2014 r. (Dz.U. 2014 r. poz. 1039) w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego w publicznych szkołach artystycznych.

Program "Zespół rytmiczny" powstał w wyniku wieloletniej praktyki autorek w PSM I i II stopnia im. F. Chopina w Olsztynie, obserwacji uczniów, poszerzania wiedzy dotyczącej rozwoju dziecka na licznych kursach metodycznych oraz wymiany doświadczeń z innymi nauczycielami. Jest dedykowany nauczycielom jako źródło inspiracji do własnych poszukiwań, może być modyfikowany według własnej inwencji, potrzeb uczniów, zdobytych doświadczeń i możliwości szkoły.

Przedstawione w programie treści opierają się na dwóch systemach wychowania muzycznego:

1) metodzie Emila Jaques Dalcroze'a, 2) idei powszechnego wychowania muzycznego Carla Orffa.

Program zakłada stosowanie różnych form aktywności, takich jak: śpiew, taniec, ruch przy muzyce, interpretacje ruchowe utworów muzycznych, grę na instrumentach, improwizację wokalną, ruchową, instrumentalną, itd. Formy te mogą być występować jako:- samodzielne przykłady wykorzystywane na lekcji rytmiki z kształceniem słuchu,- materiał do prezentacji na koncercie,

12) Istnieje możliwość tworzenia zespołu rytmicznego z połączonych klas I-III.14

- projekt samodzielny lub części składowe większego projektu artystycznego na rzecz środowiska13.

Program jest dostosowany do potrzeb dzieci w wieku 6-10 lat i możliwy do zrealizowania przez każdego ucznia, który po wstępnym badaniu przydatności do kształcenia muzycznego zakwalifikował się do szkoły muzycznej. Zawiera dodatkowe zadania dla uczniów najbardziej zaangażowanych14.

Brak rozkładu materiału nauczania na poszczególne lata nauki jest decyzją świadomą. Autorki uważają, że realizacja materiału zawartego w tym programie będzie wynikała z przebiegu nauczania rytmiki z kształceniem słuchu.

Do programu została dołączona obudowa programowa: przykłady piosenek, utworów instrumentalnych, tańców oraz literatury przydatnej w jego realizacji.

2. WSKAZÓWKI METODYCZNE

Złota zasada Emila Jaques Dalcroze mówi, że "praktyka powinna poprzedzać teorię". Rolę takiej praktyki poprzedzającej teoretyczne treści przerabiane na rytmice z kształceniem słuchu pełnią zajęcia zespołu rytmicznego. Optymalnym rozwiązaniem jest ułożenie planu lekcji w taki sposób, by zajęcia rytmiki z kształceniem słuchu i zespołu rytmicznego nie odbywały się tego samego dnia. Byłoby to zbyt dużym obciążeniem dla dzieci sześcioletnich, u których nie wykształcone jest jeszcze myślenie abstrakcyjne, samodzielność i pamięć dowolna. Ponadto dzieci te wymagają częstego utrwalania przerabianego materiału, kontaktu z nauczycielem oraz posiadają krótkotrwałą koncentrację.

Zespół rytmiczny to przede wszystkim działania praktyczne i wspólne muzykowanie, w których istotną rolę odgrywa przeżycie artystyczne. Powinno ono wywoływać u dzieci radość, rozbudzać aktywność twórczą, potrzebę piękna, rozwijać miłość do muzyki. Śpiew, gra na instrumentach, ruch do muzyki, improwizacja - dają radość działania i tworzenia na poziomie "elementarnym", zgodnym z umiejętnościami uczniów. Natomiast aktywne słuchanie oraz interpretacje ruchowe utworów muzyki instrumentalnej, wykonywane przez profesjonalistów są spotkaniami z kulturą wysoką. Obecnie znacznym uatrakcyjnieniem zajęć jest korzystanie ze zdobyczy techniki (Internet, tablica multimedialna) i kolorowych, nowoczesnych instrumentów. Dzięki przenośnym głośnikom można przeprowadzić lekcję np. w plenerze. Dużo radości ( i jest skuteczne w nauczaniu) daje wykorzystywanie „body percussion” oraz przedmiotów codziennego użytku jako niekonwencjonalnych instrumentów.

Nauczyciel powinien mieć otwartą, twórczą postawę. Należy stale obserwować dzieci, wyobrażać sobie, jakie działania przemówią do nich w najlepszy sposób, podchwytywać ich pomysły. Poza tym trzeba próbować odnaleźć drogę do serc uczniów i pamiętać, że mimo zalewu informacji i licznych bodźców, które atakują naszych uczniów, nauczyciel ma istotny wpływ na kształtowanie ich osobowości.

INDYWIDUALIZACJA

13 Np. „Witaj, szkoło", „Boże Narodzenie", „Karnawał”, „Koncert dla mamy” itp.14 Opis metod indywidualizacji znajduje się we wskazówkach metodycznych.

15

Lekcje zespołu rytmicznego nie powinny sprawiać uczniom trudności, ponieważ związane są z naturalną aktywnością dziecka, jak śpiew, taniec i gra na instrumentach. Zadania z wykorzystaniem improwizacji dają każdemu możliwość osobistego wypowiedzenia się. Niektóre dzieci są jednak bardziej nieśmiałe od innych i wstydzą się przedstawiania swoich pomysłów na szerszym forum. Nie należy ich do tego zmuszać, lepiej poczekać, aż ośmielą się i będą chętne do publicznych występów. Pomocne w tym jest podpatrywanie pomysłów innych dzieci oraz zadania w parach, w których jedno dziecko wymyśla ruch, a drugie je naśladuje („lustro”), lub razem tworzą swoje zadanie.

Podczas pracy w grupach należy dbać o to, aby każdy uczeń miał okazję być zarówno kierownikiem jak i członkiem grupy. W ten sposób trenuje różne role społeczne. Uczy się przewodzić grupie, podejmować decyzje i jednocześnie słuchać innych oraz wykonywać polecenia kierownika.

Niektórzy uczniowie wyróżniają się większym zaangażowaniem od innych, warto więc dla nich przygotować zadania dodatkowe, np.:- samodzielne (solo lub w grupie) przygotowanie interpretacji choreograficznej do utworu muzycznego15,- partia solowa w tańcu, piosence, akompaniamencie, itd.,- kompozycja piosenki, utworu instrumentalnego, np. o określonym rytmie lub budowie formalnej,- akompaniament na instrumencie (głównym) do działań artystycznych grupy.3. OPIS WARUNKÓW NIEZBĘDNYCH DO REALIZACJI PROGRAMU

Sala z odpowiednią wentylacją, wyposażona w pomoce dydaktyczne :

fortepian/pianino, zestaw instrumentów orffowskich, rekwizyty np: kolorowe zwiewne apaszki, obręcze, skakanki, wstążki, woreczki, piłki,

chusta animacyjna, itd., odtwarzacz CD, DVD, tablicę multimedialną z połączeniem z internetem16, kamerę DVD17.

V. OBUDOWA PROGRAMOWA

1. ĆWICZENIA ODDECHOWE I ROZWIJAJĄCE DYKCJĘ

Przykłady ćwiczeń oddechowych:

- nadmuchiwanie wyimaginowanego balonu, wypuszczanie powietrza z balonu: długie „sss”, dmuchanie piórka, watki,

15 Dziecięca twórczość jest bardzo delikatna i najdrobniejsze jej przejawy wymagają nieoceniającej pochwały i poświęcenia im chwili uwagi. 16 Dzięki tablicy multimedialnej nauczyciel ma dostęp do zasobów internetu. Może zainteresować dzieci programami muzycznymi wspomagającymi prace domowe, edytorskimi, grami muzycznymi, wykonaniami itp.17 Kamera może być na ogólnym wyposażeniu szkoły.

16

- gaszenie świeczki,- naśladowanie różnych rodzajów śmiechu ludzkiego, - studzenie gorącej kaszy, zupy,- wąchanie kwiatów,- naśladowanie syczenia węża, sapania lokomotywy,- powtarzanie zdań na jednym wydechu,- szeptanie zdań,- naśladowanie ziewania; - ćwiczenia prawidłowej dykcji - "gimnastyka buzi i języka": - ssanie cukierka, - naśladowanie żucia gumy,- poruszanie szczęką,- chwytanie górnej wargi dolnymi zębami,- śmieszne miny, np. nadymanie policzków i wciąganie ich do jamy ustnej,- cmokanie - posyłanie buziaczków, - naśladowanie samochodu policyjnego - e-o, karetki pogotowia- i-o, straży pożarnej- e-u, - duże ruchy językiem przy mocno otwartej buzi (do przodu i do tyłu, na boki), - dotykanie językiem dolnych i górnych zębów- "liczenie zębów", - zabawa "zmęczony pies"- wysuwanie języka daleko na brodę, sapanie, - oblizywanie zębów i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami.

2. PRZYKŁADOWA LITERATURA MUZYCZNA

a) piosenki i tańce ze śpiewem różnych regionów Polski, np :Warmia i Mazury: Pofajdok, Nasa matka Katarzyna, Szewc;

Podhale: Tańcowali zbójnicy, Nie lij dyscu, Hej bystra woda, Obyrtka; Śląsk: Trojak, Tańcowała ryba z rakiem, Zajączek-Drybek, Koziorajka, Kaczok, Gąsior, Czyżyk; Krakowskie: Płynie Wisła płynie, Głęboka studzienka, Hej na krakowskim rynku; Rzeszowskie: Lasowiak, Cebulka, Walczyk- Sumiala lescyna - Uciekła mi przepióreczka, Gaiczek zielony;Kurpie: Zielony mosteczek, Konik kurpiowski, Stara baba;Kujawy: Czerwone jabłuszko; Wielkopolska: Moja Maryneczka, Marynia;Kaszuby: Nenka.

17

b) pieśni patriotyczne;Piechota, Pierwsza Kadrowa, Przybyli ułani, Idzie żołnierz borem lasem.

c) tańce narodowe; polonez, krakowiak, oberek;

d) godni polecenia kompozytorzy piosenek dla dzieci;Witold Lutosławski, Adam Markiewicz, Krystyna Kwiatkowska, Barbara Kolago, Franciszka Leszczyńska, Marian Sawa, Andrzej Nowak, Agnieszka Widlarz, Ewa Jakubowska, Adam Skorupka, Michał Witecki, Wojciech Kaleta, Zbigniew Ciechan, Stanisław Marciniak.

e) tańce innych narodów;Senua de dende- Ghana, Banuwa- Liberia, Obwisana- Ghana, Funge alafia- Nigeria, Uele Moliba Makasi- Nigeria, Hejo ijo ijo, piosenka rybaków- Tajwan, Bieriozka- Rosja, Alouette, gentille alouette -Francja, Joikusongs- Finlandia, Jede jede postovsky panacek- Czechy, Nigun atik- Izrael, Pera stus pera kampus-Grecja, Bravade- Holandia, The Marry Marry Milke Maids- Anglia, Five spirits- pieśń Apaczów itd...

f) muzyka klasyczna, np.: 1. P. Czajkowski - Dziadek do orzechów, Śpiąca królewna, Jezioro łabędzie 2. L. Delibes - Coppelia 3. A. Vivaldi - 4 pory roku 4. C. Saint-Seans- Karnawał zwierząt 5. S. Prokofiew- Romeo i Julia 6. J. S. Bach - Suity orkiestrowe, (do wyboru, wg inwencji nauczyciela),barokowe concerti grossi 7. F. Chopin - Mazurki, Walce (do wyboru, wg inwencji nauczyciela) 8. A. Liadov- Melodie taneczne 9. R. Schumann- Sceny dziecięce10. J.P. Rameau- Tambourin z suity Castor et Pollux11. A. Mozart- Marsz turecki, "Bułeczka z masłem"12. J. Strauss ( syn) - „Procession of masks- Polka francuska- op. 240, Polka pizzicato

op. 44913. L. Boccherini - Menuet z kwintetu smyczkowego op. 11 nr 514. J. Dussek- Rondo z sonaty c- moll na harfę15. J. Fučik- Marsz Florentyński 16. I. J. Paderewski- Menuet G- dur op.14 nr 1

g) muzyka filmowa i rozrywkowa;

18

h) dziecięca literatura muzyczna tzw. literatura pedagogiczna na różne instrumenty;

3. PUBLIKACJE WYDAWNICZE

1. Grażyna Dąbrowska - "Tańcujże dobrze", WSiP 19912. Michał Woźny - "Nasze tańce i piosenki", PWM 19833. Maria Wacholc (wybór) - "Śpiewnik polski", WSiP 19914. Andrzej Stadnicki - "Tańce dla dzieci", WSiP 19945. Włodzimierz Sołtysik ( wybór) - "Kanony- antologia", WSiP 1998 6. J. Tomkowska, J. Wiśniewska - "Kanony są dobre na wszystko" (w przygotowaniu)7. Anna Szweykowska (wybór) - "Polskie kolędy i pastorałki - antologia", PWM 1989 8. Barbara Kolago (teksty różnych autorów) - "Piosenki do walizek i plecaków",Wydawnictwo Pani Twardowska 20089. Dorota Gellner, Adam Skorupka - "Muzyczne rękawiczki", Wydawnictwo Pani Twardowska 201210. Dorota Gellner - "Skaczące nutki"(różni kompozytorzy), Wydawnictwo Pani Twardowska 200911. J. Tomkowska - "Tańczące dźwięki" - układy choreograficzne, Centrum Kultury Muzycznej 2009 12 L. Florek, I. Tromela-Chmiel, T. Stacha - "Nasza muzyka", Euterpe 2007-201013. T. Stachak, L. Florek-Stokłosa, I. Tomera-Chmiel - "Nasz muzyczny elementarz", Euterpe 201414. L. Bajkowska - "Bajka o piosence i nutkach"- PWN 1992 (wydanie II 1995, wydanie III 1996)

15. M. Piciw – piosenka: "Wesoły trójdźwięk", "Smutny trójdźwięk", Wydawnictwo Muzyczne Contra 2009 Bożena Janiszewska - "Jak pracować z sześciolatkiem w szkole muzycznej"- ( Materiały szkoleniowe "Sześciolatek w szkole muzycznej" ) CENSA 3-4.02.2012

strony wwwwww.ksztalceniesluchu.edu.plhttp://www.mamalisa.com (dziecięce piosenki z całego świata)http://www.kididdles.com (dziecięce piosenki z całego świata)

scenariusze zajęć przeprowadzonych na warsztatach metodycznych CEA :http://cea.art.pl/rytmika-z-ksztalceniem-sluchu/https://ceabiblioteka.pl/mol/

19