1

GDZIE PO PRZYGODĘ?...

Kierunek – Mazury!

Kraina Wielkich Jezior Mazurskichfot. D. Zaród

Warmia i Mazury to niezwykły region Polski, przyciągają-cy zarówno wspa-

niałą, różnorodną przyrodą, jak i śladami minionych wie-ków oraz bogactwem kulturo-wym.

Rozległe puszcze są ostoją zwierząt, także tych najrzad-szych, chronionych. Krystalicznie czyste, polodowcowe jeziora, malow-nicze, morenowe wzgórza, to wszystko składa się na zapierające dech w piersiach krajobrazy, które urzekają turystów.

Wielu odwiedzającym region ten jawi się jako raj dla żeglarzy. Nic dziwnego, bowiem Mazury nazywane są Krainą Wielkich Jezior. Letnią porą na tutejszych akwenach, m.in. na największych w Polsce jeziorach Śniardwy (114 km²) i Mamry (104 km²), tysiące miłośników sportów wodnych oddaje się swoim pasjom.

Tereny województwa warmińsko-mazurskiego są także niezwy-kle cenione przez ornitologów, którzy przybywają tu z całego świa-ta obserwować unikalne gatunki ptaków (kormorany, perkozy czy łabędzie nieme) w ich naturalnych siedliskach.

Obfi tość tutejszej fl ory i fau-ny sprawiła, że rozległe obszary zostały objęte ochroną w ramach sieci NATURA 2000 i pozostają istotnym ekosystemem w skali Europy.

Ten piękny rejon odwiedzają także turyści zafascynowani ślada-mi przeszłości. Odnaleźć tu moż-na pozostałości dawnych grodów i tajemniczych kurhanów wymarłe-go ludu bałtyckiego – Jaćwingów.

Pruskie plemię Bartów pozosta-wiło znaki swej bytności w okoli-cach dzisiejszego Kętrzyna.

Ślady plemienia Galindów, któ-rzy budowali swe osady na tere-nach podmokłych, napotkać można nieopodal dzisiejszego Olsztyna i Szczytna.

W regionie Warmii i Mazur zachwycają także wyraźnie za-chowane zabytkowe układy urbanistyczne, m. in. w Olecku. Wie-le godnych uwagi atrakcji to obiekty hydrotechniczne i elementy

2

Kanał Elbląskifot. D. Zaród

Stańczyki,wiaduktyfot. R. Kempa

infrastruktury komunikacyjnej, których przykładem mogą być 100-letnia Ełcka Kolej Wąskotorowa, wiadukty w Stańczy-kach (najwyższe mosty w Polsce) czy Ka-nał Elbląski (najdłuższy kanał żeglowny w Polsce).

Wszyscy przybywający na Warmię i Mazury, czy to amatorzy mocnych wra-żeń, czy miłośnicy spokojnego wypo-czynku, zgodzą się na pewno, że nie-kwestionowaną atrakcją regionu są zabytki pomilitarne, obiekty forteczne i ślady działań wojennych prowadzonych na tym terenie. Twierdza Boyen w Giżyc-ku, Wilczy Szaniec (niem. Wolfsschanze) w Gierłoży czy bunkry w Mamer-kach to niemi świadkowie historii, którzy wciąż skrywają wiele zagadek.

Jednym ze szlaków znajdujących się na terenie województwa jest Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Świa-towej. Na jego trasie odnaleźć moż-

na zatarte karty historii i miejsca upamiętniające ofi ary jednej z najkrwawszych wojen w dziejach ludzkości.

Przygoda, nauka, refl eksja – to wszystko czeka na tych, którzy ruszą tym niepowtarzalnym szlakiem.

3

ROZDZIAŁ I.Burzliwa historia

Warmii i Mazur

Kruklanki,most kolejowywysadzony w zawieruszewojennej w 1915 r.fot. R. Kempa

Początkowo Pru-sami nazywano państwo zakonu krzyżackiego.

Od roku 1226 Krzyża-cy kontynuowali pod-bój otaczających tere-nów budując i umac-niając swe państwo. Niebezpieczna eks-pansja zakonu doprowadzała do coraz liczniejszych konfl iktów granicz-nych, a w latach 1409-1411 do wielkiej wojny, której najsłynniejszym starciem była bitwa pod Grunwaldem. W 1466 roku miał miejsce II po-kój toruński, zobowiązujący zakon do oddania Polsce Pomorza, Ziemi Chełmińskiej i Warmii. Ponadto, na mocy postanowień pokoju, zakon został lennikiem Polski i przeniósł stolicę Prus Zakonnych z Malborka do Królewca. XVI wiek to okres upadku państwa krzyżackiego. W 1525 roku ostatni wielki mistrz Albrecht Hohenzollern złożył hołd polskiemu królowi Zygmuntowi Staremu. Tak powstały Prusy Książęce.

Supremacja Polski nie trwała jednak dłu-go. W 1618 roku Księ-stwo Pruskie weszło w unię z Brandenbur-gią, a 1657 roku, kiedy Rzeczpospolita wal-czyła z siłami potopu szwedzkiego, na mocy traktatu welawsko-bydgoskiego uzyskało suwerenność. W wy-niku I i II rozbioru Pol-ski do Prus włączono między innymi Pomo-rze Gdańskie, Ziemię Chełmińską, rejony Malborka i Elbląga oraz Warmię. W 1871 roku Królestwo Prus stało się częścią Cesarstwa Niemieckiego.

Od wschodu, połu-dnia i północy Prusy Wschodnie graniczyły z potężnym Imperium Ro-syjskim. Od początku XIX wieku prowadzono na ich terenie liczne prace fortyfi kacyjne – m. in. wybudowano sławną giżycką Twierdzę Boyen, nazwaną w 1846 roku od nazwiska pruskiego ministra wojny. Pru-sy Wschodnie były słabo rozwiniętą i mało zurbanizowaną częścią cesarstwa. W związku z tym, w planach obronnych, równie ważną rolę co fortyfi kacje, pełniły naturalne bariery terenowe. Nie tylko

4

Ruiny zamku krzyżackiegow Szczytniefot. P. Dobrzyński

Grzybowo, schrony GiżyckiejPozycji Polowej fot. R. Kempa

strefa Wielkich Jezior, uniemożli-wiająca nacierającej armii szero-kie manewry, ale także specjalnie chronione przed wycinką puszcze Piska, Romincka i Borecka, nie po-zwalały na przemarsz dużych jed-nostek armii wraz z zaopatrzeniem i sprzętem, jak również na podej-ście do dużych miast z niebronio-nej fl anki. Najlepszym połączeniem fortyfi kacji z uwarunkowaniami te-renu jest Pozycja Jezior Mazurskich – na linii Bogaczewo (nad jeziorem Niegocin) – Mikołajki – Ruciane--Nida. Linie obronne rozbudo-wywano także w czasie trwania I wojny światowej. Giżycką Po-zycję Polową ukończono w 1917 roku. Składała się ona z 255 umocnień zamykających przej-ścia między jeziorami, z Giżyc-kiem w centrum. Pozwalała na

obronę terenu nawet w okrążeniu. Przed 1914 rokiem powstała tak-że Szczycieńska Pozycja Leśna. Starsze założenia obronne włączano w nowe plany, a niektóre fortyfi kacje modyfi kowano i użytkowano, aż do 1944 roku.

5

ROZDZIAŁ II.W przededniu

światowego konfl iktu

Na początku XX wie-ku sytuacja poli-tyczna w Europie była bardzo napię-

ta. Powodowane było to współzawodnictwem wiel-kich mocarstw i budzących się dążeń niepodległo-ściowych wśród zdomino-wanych przez nie krajów. Mocarstwa konkurowały ze sobą o kolonie. Niemcy z Francją i Wielką Brytanią spierały się o wpływy w Afryce Północnej i o poszerzenie swych terytoriów. Imperium Rosyjskie i Austro-Węgry szykowały się do podzia-łu rozpadającego się Imperium Osmańskiego. Wszystko to podyktowa-ne było poszukiwaniem nowych rynków zbytu dla nadmiaru produkcji wywołanej rewolucją przemysłową. Rosja wspierała również kraje bał-kańskie w dążeniach do uniezależnienia się od Austro--Węgier, licząc na osłabienie konkurenta. Przeniesienie teorii ewolucyjnych Darwina na grunt społeczny spo-wodowało, że europejskie imperia przykładały ogrom-ną wagę do prześcigania się nawzajem, na każdym możliwym polu. Doprowadziło to do wyścigu zbrojeń i tworzenia planów mobilizacyjnych mających za wszelką cenę wyprzedzić przeciwnika. Wyścig na tym drugim polu spowodował, że raz wprowadzony w ży-cie plan mobilizacji i przestawienie na ten cel gospo-darki, uniemożliwiało jego zatrzymanie bez załamania się przemysłu i destabilizacji kraju.

Wszystkie wymienione wyżej czynniki doprowa-dziły do zawiązania sojuszy, które zaważyły na świa-towym zasięgu nadchodzącej wojny. Niemcy i Austro---Węgry zawarły sojusz, w którym Niemcy miały pomóc Austriakom na wypadek wojny z Rosją. Austriacy mieli wspomóc Niemców, którzy na wypadek wojny z Fran-cją zostaliby na drugim froncie zaatakowani przez Rosję. W celu zabezpieczenia swych granic od połu-dnia Niemcy wciągnęły w sojuszu Włochy, które mimo iż skłócone z Austriakami o sporne regiony, potrzebo-wały wsparcia fi nansowego. Francja podpisała sojusz z Rosją, aby w razie wojny zmusić Niemców do walki na obydwu fron-tach. Rosjanie z kolei potrzebowali sojusznika, który zwiąże część sił niemieckich na wypadek konfl iktu zbrojnego z Austro-Węgrami. Angli-cy zaniepokojeni wzrostem potęgi fl oty niemieckiej podpisali sojusz z Francją, obawiając się o swoje panowanie na morzu.

28 czerwca 1914 roku, w Sarajewie, serbski zamachowiec zastrzelił austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę – była to iskra, która roznieciła I wojnę światową.

Gen. Rennenkampf i sztab armii rosyjskiej, 1914 r.fot. Wikimedia

6

Oddziały rosyjskie w trakcie przemarszu fot. Wikimedia

Marszałek Hindenburgaut. H. Vogelfot. Wikimedia

ROZDZIAŁ III.W okopach i pod ostrzałem kul – Front Wschodni I Wojny Światowej

I  wojna światowa na froncie wschod-nim rozpoczęła się 17 sierpnia 1914

roku uderzeniem dwóch armii rosyjskich na tereny Prus Wschod-nich od wschodu i połu-dnia. Tak szybkie posu-nięcie Rosji możliwe

było ze względu na powolną mobilizację wojsk niemieckich, które przede wszystkim związane były działaniami zbrojnymi na froncie za-chodnim. Wojna na froncie wschodnim różniła się znacznie od tej na zachodzie. Ze względu na duże zróżnicowanie terenu nie przypominała kojarzonej z tym konfl iktem wojny w okopach, bo choć nie brakowało długich bitew pozycyjnych, przeważała tu wojna manewrowa z dużą liczbą mniejszych potyczek.

Do pierwszej bitwy na terenie Prus doszło 17 sierpnia pod Stołu-pianami. Bitwa ta, mimo iż wygrana przez wojska niemieckie, nie po-wstrzymała dalszego marszu wojsk rosyjskich. Wykazała największe słabości rosyjskiego ataku, a mianowicie nieumiejętność koordyna-cji działań własnych wojsk i słabą komunikację między dowódcami. Trzy dni później doszło do bitwy pod Gąbinem. Choć nie przy-niosła ona zdecydowanego rozstrzygnięcia, uważana jest za zwy-cięską dla armii rosyjskiej. Wojska niemieckie zadały Rosjanom potężne straty, nie zatrzymały jednak ich marszu na zachód. Po tej bitwie odwołano dowodzącego wojskami niemieckimi gen. Maximi-liana von Prittwitz und Gaff ron, zastępując go marszałkiem polnym Paulem von Hindenburgiem. Pod jego dowództwem armia niemiec-ka stoczyła największą bitwę w kampanii wschodniopruskiej – bitwę pod Tannenbergiem (pol. Stębark). Bitwa trwała od 23 do 31 sierp-nia. Rosja poniosła dotkliwą klęskę Mimo przewagi liczebnej straciła

7

Schemat bitwy pod Tannenbergiem,aut. M. Hoff mannfot. Wikimedia

Cesarz Wilhelm II pod Ełkiem archiwum R. Kempa

30 000 żołnierzy, a aż 95 000 trafi ło do nie-woli. Niemcy potrzebowali sześćdziesięciu pociągów, aby przetransportować jeńców. Poza tym zdobyli także 500 rosyjskich dział. Straty niemieckie były trzy razy mniejsze, a armia rosyjska była w rozsypce. Konty-nuując działania wojska niemieckie posta-nowiły rozprawić się z Rosjanami ataku-jącymi od wschodu. Bitwa nad jeziorami mazurskimi trwała od 8 do 15 września 1914 roku. Zakończyła się na linii Mariam-pol – Kalwaria nad Niemnem, gdzie za-kończono pościg za oddziałami rosyjski-mi zmuszając je do wycofania poza tereny Prus Wschodnich. 7 lutego 1915 roku wojska niemieckie przeprowadziły ostatnią ofensy-wę na terenie Prus, znaną jako II bitwa nad jeziorami mazurskimi, która miała na celu wyparcie wojsk rosyjskich ze wschodniego pogranicza i związanie ich sił, aby odcią-żyć walczących na południu Austriaków. Trwała do 18 lutego 1915 roku. Mimo sukcesu Niemców, przeciwnatarcie armii car-skiej 22 lutego doprowadziło do ustabilizo-wania się w tym miejscu frontu wschodniego.

Front wschodni był bardzo rozległy. Linia rozciągała się aż po Półwysep Bałkański. Najbardziej krwawe walki miały miejsce w Karpatach. Działania na froncie wschodnim trwały do 3 marca 1918 roku, kiedy to po przejęciu władzy w Rosji bolszewicy zawarli z Niemcami traktat pokojowy w Brześciu Litewskim.

Do armii walczących w I wojnie światowej zmobilizowano blisko 65 milionów żołnierzy, z których 8,5 milionów straciło życie. Rozejm Niemiec i państw ententy podpisano w Compiègne 11 listopada 1918 roku.

8

Nidzica,zamek krzyżackifot. P. Dobrzyński

Szlak kierowany jest do turysty zmotoryzowanego. Na obszar województwa warmińsko-mazurskiego wkracza z Mazowsza drogą krajową nr 7 w okolicy wsi Napierki. Dalej prowadzi drogami po malow-niczych terenach Warmii i Mazur.

Przebieg szlaku:Kanigowo – Podgórzyn – Nidzica – Działdowo – Uzdowo – Dąbrówno – Frygnowo – Stębark – Mielno – Olsztynek – Mierki – Kurki – Jedwabno – Piduń – Wielbark – Szymany – Szczytno – Sta-re Kiełbonki – Ruciane-Nida  – Ukta – Mikołajki – Woźnice – Szymonka – Giżycko – Spytkowo – Kolonia Pozezdrze – Pozezdrze – Węgorzewo – Więcki – Popioły – Mieczniki – Banie Mazurskie – Surminy – Boćwinka – Grabowo – Gołdap – Kowale Oleckie – Olecko – Wieliczki – Cimochy – Wierzbowo – Kalinowo – Długie – Skomętno Wielkie – Ełk – Siedliska – Chrzanowo – Grabnik – Czyprki – Staświny – Miłki – Wyszowate – Konopki Wielkie – Orzysz – Jeglin – Pisz – Biała Piska – Nowe Drygały – Drygały – Kosinowo – Bajtkowo – Nowa Wieś Ełcka – Prostki

1 km2 min.

2 km3 min.

24,3 km24 min.

ROZDZIAŁ IV.

Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej – naprzód!

Kanigowo – największą atrakcją miejscowości jest gotycki kościół parafi alny. Na jego wschodniej elewacji znajduje się obelisk z ciosane-go granitu upamiętniający mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej. Jego centralnym elementem jest charakterystyczny równo-ramienny krzyż maltański z datami 1914–1918.

Podgórzyn – znajduje się tu pierwsza pamiątka bitwy tannenber-skiej – cmentarz wojenny, na którym pochowano 58 żołnierzy niemiec-kich i 117 rosyjskich, poległych w ostatnich dniach sierpnia 1914 roku. Polegli spoczywają w czterech prostokątnych kwaterach.

Nidzica – w centrum miasta, przy ul. Traugutta, na dawnym cmen-tarzu rzymsko-katolickim, zlokalizowana jest kwatera wojenna, w której złożono 47 żołnierzy niemieckich i 73 rosyjskich, poległych w walkach o Nidzicę w 1914 i 1915 roku. Mogiły ułożone są w jednym rzędzie, okolonym kamiennymi ciosami z pulpitowymi „poduszkami” z inskrypcjami.

Zamek w Nidzicy – jest klasyczną XIV-wieczną mu-rowaną konstrukcją krzyżacką na planie prostokąta. Wysuniętą bramę okalają dwie kwadratowe wieże. Całość otacza sucha fosa. Obiekt jest dobrze zacho-wany i pełni obecnie funkcje kulturalne, muzealne, hotelowe i gastronomiczne. W centrum miasta zlokalizowany jest także zabyt-kowy XIX-wieczny neoklasycystyczny ratusz oraz tzw. „klasztorek” – gotycki budynek z fragmentem baszty, obecnie siedziba archiwum.

9

Niemieccy żołnierzew okopach frontuwschodniegoarchiwum R. Kempa

Paul von Hindenburg i Erich Ludendorff aut. H. Vogelfot. Wikimedia

14,6 km14 min.

Na szczególną uwagę w Działdowie zasługują: zamek krzyżacki, późnobarokowy ratusz oraz gotycki, przebudowany w stylu baroko-wym, kościół Podwyższenia Krzyża Świętego. Na odcinku pomiędzy Działdowem a Uzdowem rozciąga się obszar, na którym pomiędzy 25 a 30 sierpnia 1914 roku roze-grała się część walk bitwy pod Tannenbergiem.

W Dąbrównie zachowały się ruiny zamku zniszczonego przez wojska polsko-litewskie w drodze pod Grunwald. Ocalałe fragmenty murów miejskich, w tym wieża obronna, która obecnie pełni funkcję dzwonnicy.

8,6 km7 min.

4,7 km4 min.

12 km9 min.

Działdowo – w czasie I wojny świato-wej w Działdowie pochowano 306 żoł-nierzy, w tym 208 niemieckich, 2 austro-węgierskich i 96 rosyjskich. Nieopodal wjazdu do miasta znajduje się obelisk w formie piramidalnej kolumny. Upamięt-nia on dwóch lotników – niemieckiego i rosyjskiego – poległych pod Działdowem w 1915 roku. Poza pamiątkowymi inskrypcja-mi na obelisku znajdują się dwa krzyże: mal-tański i prawosławny. Większość żołnierzy znalazła swój ostatni spoczynek na cmenta-rzu wojennym przy ul. Grunwaldzkiej. W pobliskim majątku Księży Dwór, na terenie parku pałacowego, zloka-lizowane są dwie mogiły oznaczone ogromnym głazem z wyrytym krzy-żem i pamiątkową inskrypcją wspominającą 30 żołnierzy III. Batalionu 21 Pułku Landwehry, którzy zginęli w pożarze podczas rosyjskiego ataku 16

listopada 1914 roku. Na oddalonym o 3 km cmentarzu ewangelickim znajdujemy centralnie ustawiony głaz informujący o miejscu spoczyn-ku kolejnych 42 żołnierzy III. Batalio-nu i 14 żołnierzy 2 Pułku Landwehry.

Uzdowo – przy drodze nr 538 prowadzącej do Nowego Miasta Lubawskiego znajduje się obelisk upamiętniający poległych w walkach pod Uzdowem w sierpniu 1914 roku O b e l i s k

w formie głazu oznaczony jest trójjęzyczną tablicą pamiątkową: „Żołnierzom poległym w walkach o Uzdowo 26 sierpnia 1914 r., Społe-czeństwo Uzdowa, 30 VIII 2009 r.”.

Dąbrówno – od średniowiecza tradycyj-ne miejsce przeprawy na trasie z Mazowsza w kierunku Warmii. Przy ul. Partyzantów, w miejscu lokalizacji pierwszego, historycznego gródka i zamku krzy-żackiego, zlokalizowany jest obelisk upamiętniający poległych w I woj-nie światowej mieszkańców Dąbrówna. Obelisk ma formę prostopadło-ściennej kolumny wymurowanej z wykorzystaniem kamieni polnych. Na każdej z czterech fasad znajduje się nisza inskrypcyjna.

Frygnowo – znajduje się tu, wystawiony w latach 20-tych XX. wieku pomnik upamiętnia-jący stanowisko dowodzenia, z którego gen. Hindenburg kiero-wał bitwą tannenberską. Obelisk został w latach 80-tych XX. wieku przeniesiony pod Małdyty, gdzie przy drodze krajowej nr 7 służy jako drogowskaz do pól grun-waldzkich.

10

Marsz. Hindenburg ze sztabem pod Tannenbergiemarchiwum R. Kempa

Olsztynek,Park Etnografi czny fot. W. Mierzejewski

W Stębarku warto zwiedzić XVII-wieczną barokową świątynię oraz budynek szkoły, który w czasie bitwy tannenberskiej był siedzibą sztabu 8 Armii.

Będąc w Olsztynku koniecznie należy odwiedzić Muzeum Budownictwa Ludowego i Parku Etnografi cznego (m.in. rekonstrukcja osady Prusów), zamek krzyżacki oraz gotycki kościół ewangelicki.

17 km19 min.

4,6 km4 min.

3 km4 min.

Stębark – z niem. Tannenberg, to wła-śnie od nazwy tej miejscowości przyję-to nazwę historycz-nej bitwy rozegranej w trójkącie Olsztynek-Nidzica–Dąbrówno. W zamyśle gen. Lu-dendorff a miało to służyć zatarciu pa-mięci klęski krzyżac-kiej z 1410 roku.

Mielno – ok. 500 m za Mielnem zlokalizowa-ne są dwa cmentarze: wojenny i tzw. „ofi cer-ski”, na terenie którego, w prostokątnej mogile okolonej ciosami kamiennymi, spoczęło 24 żoł-nierzy 5 Pułku Landwehry poległych w dniach 25-28 sierpnia 1914 roku. U wezgłowia ustawio-ny jest kamienny obelisk z pamiątkową inskryp-cją. Ok. 1 km za Mielnem, na południe od drogi

537, w lesie, do którego prowadzi polna droga, po 400 m marszu od-najdziemy duży cmentarz wojenny, na którym w zbiorowych mogiłach złożono 209 żołnierzy niemieckich i 78 rosyjskich poległych pomiędzy 26–28 sierpnia 1914 roku. Centralnym elementem założenia cmentar-nego jest prostopadłościenny, kamienny pomnik z trójjęzyczną tablicą pamiątkową.

Olsztynek – w okolicach leśniczówki Jagiełłek można odnaleźć ślady zniszczonego mauzoleum bitwy pod Tannenbergiem (bud. 1924–1927). W sąsiedztwie mauzoleum zlokalizowane były dwa cmen-tarze i pojedyncza mogiła żołnierska. Cmentarze położone są po obu stronach alei lipowej. Na większym spoczywa 137 żołnierzy niemiec-kich i 307 rosyjskich. W osi kwadratowego założenia stoi drewniany krzyż, u podstawy którego znajduje się trójjęzyczna tablica pamiątko-wa. Na mniejszym cmentarzu położonym na skraju lasu, spoczęło w po-jedynczej mogile 63 żołnierzy niemieckich. W samym centrum Olsztynka, przy ul. Ratuszowej, vis a vis ratusza, zlo-kalizowany jest charakterystyczny pomnik z lwem. Pierwotnie obelisk ten znajdował się w sąsiedztwie mauzoleum i upamiętniał żołnierzy 147 (2 Mazurskiego) Pułku Piechoty – ulubionego pułku marsz. Hin-

denburga. Innym śladem wojny jest pamiątkowa tabli-ca na wewnętrznej elewacji olsztynec-kiego zamku (ul. Zamkowa).Pod Olsztynkiem, na zachód od wsi Sudowa, znajdu-je się kompleks nekropolii, na któ-rych pochowano po-nad 600 żołnierzy rosyjskich.

11

21,3 km21 min.

14,6 km14 min.

17,3 km17 min.

10,5 km8 min.

9,5 km9 min.

6 km8 min.

Wielbark,dawny kościół ewangelickifot. P. Dobrzyński

LeśniczówkaKarolinka,Kamień Samsonowafot. P. Dobrzyński

Na uwagę w Jedwabnie zasługuje zabytkowy kościół o neorenesansowym wnętrzu, z drewnianą wieżą i trójbocznie zamkniętym prezbiterium.

Niekwestionowaną atrakcją Wielbarka jest kościół ewangelicki projektu Karla Friedricha Schinkla, wybudowany w stylu eklektyczno-–klasycystycznym.

Mierki – nieopodal szkoły zlokalizowany jest cmentarz wojenny, na którym pochowano 183 żołnierzy niemieckich i 213 rosyjskich. Zbio-rowe mogiły oznaczone zostały drewnianymi krzyżami. Na końcu alejki umieszczono pamiątkowy głaz z inskrypcją.

Kurki – w miejscowym XVIII-wiecznym kościele znajduje się tablica pamiątkowa z nazwiskami po-ległych mieszkańców.

Jedwabno – na dawnym cmentarzu wiej-skim odnaleźć można kwaterę, w której spoczął żołnierz niemiecki i 7 rosyjskich.

Piduń – na południowym skraju drogi, w pobliżu zabudowań, dostrzec można pomnik poległych.

Wielbark – na skraju lasu, kilkadziesiąt me-trów na północ od szosy, zlokalizowany jest mały cmentarz wojenny, na którym pochowano 136 żoł-nierzy rosyjskich i bliżej nieznaną liczbę niemiec-

kich. Kilkaset metrów dalej, przy wjeździe do miejscowo-ści, znajduje się duży cmentarz wo-jenny, o czworobocznym założeniu i centralną aleją. W miejscu histo-

rycznego pomnika obecnie stoi drewniany krzyż. Część pochowanych to żołnierze, których nie udało się uratować w wielbarskim lazarecie.Nieopodal, na trasie 604, w pobliżu Leśniczówki Karolinka, zlokalizo-wany jest pomnik upamiętniający miejsce prawdopodobnej śmierci i pierwotnego pochówku gen. Samsonowa, dowódcy Armii „Narew”.

Szymany – na ścianie miejscowej poewangelickiej świątyni mieści się ufundowana w 1924 roku tablica pamiątkowa z nazwiskami pole-głych mieszkańców Szyman i okolicznych wsi.

12

Szczytno,budynek ratuszafot. P. Dobrzyński

31,6 km26 min.

17,2 km15 min.

5,7 km6 min.

16 km16 min.

6,5 km6 min.

Na zwiedzanie Szczytna warto za-rezerwować więcej czasu. Turystów na pewno zachwycą ruiny zamku krzyżackiego z XIV w., zabytkowe budynki starego browaru czy malowniczy budynek Hindenburg-schule. Na uwagę zasługują też zbiory Muzeum Mazurskiego oraz żydowski kirkut z ponad 60 dobrze zachowanymi macewami.

Na uwagę w Ukcie zasługuje wyjątkowa zabudowa stworzona przez miejscowych Filiponów, jedną ze wspólnot rosyjskich staroobrzędowców.

Mikołajki to ważny przystanek na mazur-skich, żeglarskich szlakach. Odwiedzający miejscowość z pewnością zachwycą się zabudową rynku i zbiorami Muzeum Reformacji, a także wioską żeglarską.

Wielką atrakcją Rucianego jest, działająca od 1900, roku śluza w Guziance. Komora ma długość 44 m i szerokość 7,5 m. Obiekt niweluje różnicę 2 m w wysokości lustra wody pomiędzy jeziorami Bełdany a Guz-ianka Wielka.

Ruciane-NidaBunkier wieżowywęzła obronyRuciane – Guziankafot. P. Dobrzyński

Szczytno – największa kwatera wojenna znajdu-je się na terenie cmentarza ewangelickiego przy ul. Pił-sudskiego. Spoczęło w niej 170 żołnierzy niemieckich i 78 rosyjskich. Kolejna kwa-tera mieści się przy ul. Po-znańskiej. Otoczono ją niskim kamiennym murem z dębami w narożach. Spoczęło w niej 20 rosyjskich żołnierzy 63 Pułku Piechoty oraz 4 nie-

mieckich ze 176 Pułku Piechoty. W kościele ewangelickim przy ul. War-szawskiej znajdziemy trzy tablice z nazwiskami poległych parafi an.

Stare Kiełbonki – przed skrzyżowaniem z drogą nr 59, przed wsią, na skraju drogi położony jest stary cmentarz z kwaterą wojenną i pomnikiem.

Ruciane-Nida – na cmentarzu ewangelickim przy ul. Ci-chej znajduje się kwatera z mogiłami 37 żołnierzy niemieckich i 6 rosyjskich. Mogiły wieńczą betonowe krzyże z inskrypcjami. W sta-rej Nidzie, na cmentarzu u zbiegu ul. Leśnej i Podleśnej odnajdziemy

kwaterę z 6 grobami żołnierzy niemieckich oraz rosyjskich. Od początku XX wieku miejscowość zamykała południową fl ankę fortyfi kacji określanych mianem „Mazurskiej Pozycji Jeziornej”. Punkt oporu Ruciane tworzyły 3 wieże karabinów maszynowych (dwie znajdują się przy moście kolejowym, jedna przy śluzie Guzianka), 5 dział piechoty, bateria prze-woźnych dział, ufortyfi kowane stanowisko karabinu maszy-nowego i dwa małe budynki koszarowe.

Ukta – w cen-trum wsi, przy

poewangelickim kościele, znajduje się były pomnik wojenny, obecnie prze-kształcony w kapliczkę Najświętszej Marii Panny.

Mikołajki – na cmen-tarzu komunalnym zloka-lizowana jest tylko jedna mogiła wojenna, natomiast

warto przyjrzeć się pozostałościom tu-tejszych fortyfi kacji, do których zaliczają

się m.in. mały schron bierny i dwie wieże wartownicze (południowa, mimo zaadop-towania na cele gospodarcze, zachowała zewnętrzne cechy obronne).

13

Szymonka,obeliskfot. R. Kempa

Giżycko,Inscenizacja przedTwierdzą Boyenfot. M. Kędzierski

5,7 km8 min.

21 km21 min.

5,7 km8 min.

Giżycko zapewnia odwiedzającym bogatą paletę atrakcji. Obok Twierdzy Boyen warto poświęcić uwagę neoklasycystycznemu kościołowi ewangelickiemu projektu K.F. Schinkla. Unikalnym na skalę ogólnopolską zabytkiem techniki jest most obrotowy na Kanale Łuczańskim. 100-tonowa konstrukcja po dziś dzień otwierana jest i zamykana przez jednego operatora wykorzystującego system przekładni mechanicznych. Dwa najwspanial-sze punkty widokowe miasta to wieża ciśnień oraz wzgórze św. Brunona.

Woźnice – na starym i nowym cmentarzu zlokalizowane są pojedyn-cze mogiły wojenne, zaś na łuku drogi przy linii kolejowej, dostrzec można pozostałość po wiejskim pomniku wojennym.

Szymonka – przy kościele znajduje się wiejski pomnik wojenny w formie prostopadłościennej kolumny z listą po-ległych mieszkańców Szymonki, Starej Rudówki, Olszewa i Górkła.Na zakolu Kanału Szymońskiego mieszczą się elementy sta-nowiska baterii przewoźnych wieżyczek artyleryjskich wraz z podręcznymi magazynkami amunicyjnymi. Bateria ta sta-nowiła element szerszego punktu oporu „Mazurskiej Pozycji Jeziornej”.

Giżycko – to bez wątpienia miasto najbogatsze w ślady z okresu I wojny światowej. Na cmentarzu wojennym przy jeziorze Popówka Mała spoczęło 243 żołnierzy niemieckich i 175 rosyjskich, ale także trzech Belgów, Turek i dwóch Rumunów. Na starym cmentarzu komunalnym przy Placu Targowym zlokalizowana jest zbiorowa kwatera wojenna, w której pochowano 264 żołnierzy niemieckich i 17 rosyj-skich. W miejscu tym ustawiono ogromny głaz w tablicą pamiątkową. Na terenie tzw. Lasu Miejskiego zachowała się podstawa pomnika wojennego dedykowanego żołnierzom 82 (2 Mazur-skiego) Pułku Artylerii Polowej. Konsekrowany w 1938 roku kościół św. Brunona w założeniu był kościołem pamięci niemieckiego czynu wojen-nego na froncie wschodnim (niem. St. Bruno-Gedächtniskirche). Kluczo-wym elementem przypominającym wydarzenia 1914 i 1915 roku jest jednak Twierdza Boyen. Ten, wzniesiony na przesmyku pomiędzy jezio-rami Niegocin, Kisajno i Tajty, artyleryjski fort zaporowy z II poł. XIX w., odegrał kluczową rolę podczas walk pomiędzy sierpniem 1914, a lutym 1915 roku. W początkowym okresie skuteczna obrona twierdzy umoż-liwiła stronie niemieckiej wykonanie głębokiego manewru przerzutu wojsk, co zakończyło się zwycięstwem pod Tannenbergiem. Następnie Giżycko stało się punktem wyjścia dla manewru oskrzydlającego podczas I bitwy nad jeziorami mazurskimi. W okresie zimowych zmagań twier-

dza była głównym punk-tem oporu całego frontu mazurskiego.

14

Węgorzewo,cmentarz wojenny„Jägerhöhe”fot. P. Dobrzyński

Pozezdrze,cmentarzwojennyfot. R. Kempa

8,7 km9 min.

12 km16 min.

2,7 km4 min.

5 km5 min. Spytkowo – w północno-zachodniej części wsi, przy cmentarzu

ewangelickim, zlokalizowana jest kwatera wojenna, będąca miej-scem spoczynku 21 żołnierzy niemieckich i 3 rosyjskich.

Kolonia Pozezdrze – na skraju drogi krajowej, ok. 1,5 km za skrzyżowaniem do Kruklanek, znajduje się cmentarz wojenny, na którym pochowano 82 żołnierzy niemiec-kich i 521 rosyjskich.

Pozezdrze – miejscowość była ośrodkiem ciężkich walk w 1914 roku. W centrum Po-zezdrza zlokalizowany jest obelisk upamiętniający 60 mieszkańców, którzy zginęli w 1914 roku. Na miejscowym cmentarzu wydzielono kwate-rę wojenną, w której pochowa-no 62 żołnierzy niemieckich.

Węgorzewo – dojeżdża-jąc do miejscowości skręcamy w lewo w drogę gruntową prowadzącą do oznakowanego cmentarza wojennego „Jägerhöhe”. Jest to jedna z najpiękniejszych nekropoli na Mazurach. Cmentarz położony jest na wysokim wzniesieniu nad brzegiem jeziora Święcajty. Rozciąga się stąd urzekający widok na jezioro i półwysep Kal. Na cmentarzu spoczęło 344 żołnierzy niemieckich i 234 rosyjskich. W centrum miasta, przy

ul. Zamkowej, vis a vi Urzę-du Miejskiego znajduje się obelisk złożony z głazów polnych, upamiętniający nauczycieli i uczniów wę-gorzewskiego seminarium nauczycielskiego, pole-głych podczas I wojny światowej.

Na uwagę zasługuje także poewangelicki kościół św. Stanisława Kostki oraz kompleks schronów Kwatery Naczelnego Dowódcy SS i Policji Hein-richa Himmlera – „Hochwald”, w której przesłu-chiwany był gen. Własow i najprawdopodobniej także gen. Grot-Rowecki.

Będąc w Węgorzewie warto wybrać się na spacer w okolice zamku krzyżackiego (bud. 1398 rok), odwiedzić późnogotycki kościół św. Piotra i Pawła z początku XVII wieku oraz cerkiew prawosławną. Pasjonaci tematyki rustykalnej z pewnością zachwycą się zbiorami Muzeum Kultury Ludowej przy ul. Portowej. Ponadto letnią porą port w Węgorzewie zapewnia prawdziwie żeglarsko-szantowy klimat.

15

4,2 km3 min.

11,6 km10 min.

10 km12 min.

Banie Mazurskie,obelisk wojenny,obecnie postument dla fi gury Chrystusafot. P. Dobrzyński

Grabowo, kapliczka NajświętszejMarii Pannyniegdyś pomnik wojennyfot. P. Dobrzyński

7,9 km6 min.

4,7 km4 min.

2,5 km3 min.

Więcki – na starym cmentarzu wiejskim znajduje się rodzinny grób Contagów upa-miętniający dwójkę sy-nów poległych w 1918 roku.Na uwagę zasługuje tak-że sama siedziba Con-tagów – klasycystyczny pałac w Więckach, obec-nie siedziba szkoły.

Popioły – przed wsią, na północ od szo-sy położony jest mały cmentarz miejscowego majątku, w obrębie któ-rego znajdują się groby 7 nieznanych żołnierzy rosyjskich. Z kolei na położonym po przeciw-ległej stronie wsi cmen-tarzu zlokalizowana jest zniszczona mogiła rodzi-ny Tarrachów, upamiętniająca dwójkę synów poległych w 1914 roku.

Mieczniki – na północ od drogi wojewódzkiej, w kierunku miejsco-wości Miczuły, znajduje się cmentarz wojenny, na którym pochowano, w czterech mogiłach, 19 żołnierzy rosyjskich.

Banie Mazurskie – przy zabytkowym kościele umieszczono obe-lisk pamiątkowy (obecnie brak tablicy i krzyża maltańskiego) z fi gurką Chrystusa. W sąsiedztwie kościoła, na tzw. „starym cmentarzu”, spoczę-ło w kwaterze wojennej 14 żołnierzy rosyjskich, natomiast na przyle-głym do kościoła tzw. „nowym cmentarzu” jest kwatera z dwiema mo-giłami żołnierzy niemieckich.

Surminy – cmentarz wojenny, miejsce spo-czynku 25 żołnierzy ro-syjskich.

Grabowo – przy kościele znajduje się kapliczka Najświętszej Marii Panny, która pier-wotnie była pomnikiem upamiętniającym pole-głych mieszkańców. Na miejscowym cmentarzu znajdują się dwie mogiły żołnierzy niemieckich.

16

3,2 km4 min.

W Gołdapi warto przejść się po rozległym rynku. Ponadto na uwagę turys-tów zasługuje gotycki, przebudowany kościół Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła i parafi alny kościół św. Leona, wieża widokowa, kompleks rek-reacyjny „Piękna Góra” i cmentarz żydowski.

17,9 km17 min.

7,6 km9 min.

8,9 km8 min.

19 km18 min.

Gołdap,kwatery wojennena cmentarzufot. P. Dobrzyński

Olecko,pomnik ofi ar I wojny światowejfot. P. Dobrzyński

Znakiem szczególnym Olecka jest jeden z największych rynków w Polsce, którego długość boków przekracza 200 m. Szczególne walory widokowe zapewnia przechadzka 12-kilometrową trasą rowerowo-spacerową wokół jeziora, nosząca nazwę „Wiewiórcza Ścieżka”.

W Wieliczkach znajduje się najstarszy na Warmii i Mazurach drewniany, modrze-wiowy kościół z 1676 roku. Z zewnątrz świątynia została oszalowana, wewnętrzny wystrój pozostał w stylu barokowym.

Gołdap – żołnierze polegli w okolicach Gołdapi złożeni zostali na cmentarzach wojennych przy ul. Bocznej i Suwalskiej oraz na cmenta-rzu ewangelickim przy ul. Cmentarnej. Przy ul. Bocznej spoczynek zna-lazło blisko 145 żołnierzy rosyjskich. Na skraju cmentarza znajduje się okazały obelisk zwieńczony prawosławnym krzyżem, pozbawiony ta-blic pamiątkowych. Przy ul. Suwalskiej pochowano bliżej nie określoną liczbę żołnierzy niemieckich i rosyjskich. Wśród nich zidentyfi kowano

62 żołnierzy niemieckich i 7 rosyjskich. Na cmenta-rzu ewangelickim znajdują się trzy kwatery wojenne. W pierwszej zgrupowa-no mogiły 16 żołnierzy niemieckich. Wśród pole-głych spoczywa dowód-ca 3 Pułku Grenadierów (2 Wschodniopruskiego). Towarzyszy im obelisk upamiętniający śmierć dowódcy saksońskiego, gwardyjskiego pułku jazdy oraz trzech innych ofi ce-rów tego pułku.

Kowale Oleckie – przejeżdżając przez wieś mijamy cmentarz wo-jenny z okresu 1914-1918. Spoczywa na nim 46 żołnierzy niemieckich i 141 rosyjskich. Centralnie ustawiona kolumna zawiera częściowo zniszczone inskrypcje z listą poległych.

Olecko – po zniszczeniu mau-zoleum Hinden-burga w Olsztynku, obecnie najwięk-szym zachowanym pomnikiem upa-m i ę t n i a j a c y m I wojnę świato-wą jest pomnik w Olecku. Obiekt położony jest w parku, w centrum

miasta, w pobliżu jeziora. Pomnik wybudowano w 1927 roku. Ma kształt kamiennej półrotundy o szerokości 20 m i wysokości 10 m. Obecnie obelisk pozbawiony jest pamiątkowej inskrypcji i służy jako amfi teatr.

Wieliczki – przed wsią, na zachodnim skra-ju drogi zlokalizowany jest cmentarz wojenny, miejsce spoczynku 10 żołnierzy niemieckich i 26 rosyjskich.

Cimochy – zachował się tu postument spod pomnika wojennego, na którym współcześnie ustawiono krzyż.

17

10,3 km9 min.

1,4 km1 min.

20,6 km17 min.

4,6 km7 min.

Ełk, kwateryżołnierzy z I wojnyświatowejfot. P. Dobrzyński

Ełk, obelisk na cmentarzukomunalnymfot. P. Dobrzyński

W Ełku należy koniecznie obejrzeć górującą w pejzażu wieżę ciśnień z 1895 roku, pozostałości zamku krzyżackiego, świątynie katedralne św. Wojciecha i Najświętszego Serca Pana Jezusa, a także XIX-wieczne kamienice w centrum miasta. Do niekwestionowanych atrakcji Ełku należą także Ełcka Kolejka Wąskotorowa, skansen pszczelarski oraz rozległa promenada nad samym brzegiem jeziora w centrum miasta.

Wierzbowo – na cmentarzu ewangelickim znajduje się kwatera wojenna, w której pochowano 12 żołnierzy rosyjskich i 5 niemieckich.

Kalinowo – na cmentarzu gminnym znajdują się pojedyncze mo-giły. Przy miejscowym kościele mieści się pomnik pamięci, aktualnie pozbawiony tablicy pamiątkowej, z ustawiona na nim fi gurką Naj-świętszej Marii Panny.

Długie – na cmentarzu wo-jennym zlokalizowanym w za-chodniej części wsi spoczywa prawdopodobnie 55 żołnierzy niemieckich i 39 rosyjskich.

Ełk – najbardziej reprezen-tacyjną i najlepiej zachowaną nekropolią wojenną Ełku jest sektor wojenny cmentarza ko-munalnego przy ul. Cmentarnej. Znajduje się tu 136 imiennych mogił żołnierzy niemieckich, a wśród nich dowódcy 33 Brygady Landwehry. Mogiłom towarzyszy okazała, pamiątkowa, kamienna kolumna zwieńczona krzyżem mal-tańskim. Na cmentarzu wojennym przy ul. 11 listopada pochowano 82 bezimiennych żołnierzy rosyjskich. Na cmentarzu przy ul. Kajki położo-na jest kwatera wojenna, w której spoczywa 9 lub 10 żołnierzy niemiec-kich. Kolejna zbiorowa mogiła jest na terenie szpitala wojskowego. Przy ul. Kolejowej, na obszarze dzielnicy Szyba, znajdziemy cmentarz wojen-ny, na którym spoczęło 109 nieznanych żołnierzy rosyjskich. Na skwe-rze przy ul. 3 Maja odrestaurowano miejsce, w którym ustawiony był pomnik pamięci

żołnierzy 147 Pułku Piecho-ty (2 Mazurskiego). W Ze-spole Szkół nr 1 przy ul. 11 Listopada znajduje się tabli-ca upamiętniające uczniów i nauczycieli miejscowego gimnazjum, poległych pod-czas wojen.

18

Siedliska, kwatera wojennafot. P. Dobrzyński

Grabnik,pomnik poległychmieszkańcówfot. P. Dobrzyński

Siedliska – tuż koło wiaduktu kolejowego przy ul. 11 Listopada zlokalizowana jest kwa-tera wojenna, w której pochowano 15 saperów z 23 Batalionu Saperów. Kolejnych 21 żołnierzy, tym razem 228 Rezer-wowego Pułku Piechoty spoczęło w kwaterze wojennej położonej na południe od wsi, przy drodze prowadzącej w kierunku jeziora Sunowo.

Chrzanowo – na wiejskim cmentarzu trzy mogiły z dwoma niezna-nymi żołnierzami niemieckimi i dwoma rosyjskimi.

Grabnik – przy kościele zlokalizowany jest jeden z największych pomników poświęconych pamięci po-ległych członków parafi i Grabnik. Na walcu o średni-cy ok. 3 m umieszczono 8 tablic z listami poległych. Z kolei na cmentarzu nad jeziorem Grabnik w miejscu pomnika upamiętniającego miejsce, z którego cesarz obserwował 14 lutego 1915 roku walki o Ełk, ustawiono drewniany krzyż. Na cmentarzu spoczęło 218 żołnierzy niemieckich i 112 rosyjskich.

Czyprki – we wsi, na prywatnej posesji, znajduje się kamień pamiątkowy z zatartą inskrypcją. Z kolei poza wsią, w kierunku na Lipińskie, na starym cmentarzu wiejskim mieści się kwatera wojenna. W głębi cmentarza znajduje się mała mogiła dwójki żołnierzy niemiec-kich oraz dwie mogiły zbiorowe z ponad setką żołnierzy rosyjskich.

23,4 km21 min.

2 km2 min.

5,9 km5 min.

6,8 km7 min.

Świątynia w Grabniku zawdzięcza aktualny kształt przebudowie z 1865 roku Najcenniejszym jej elementem są XVIII-wieczne organy.

19

Miłki,kościelny witraż z motywem maszerującychżołnierzyfot. P. Dobrzyński

Staświny, schron GiżyckiejPozycji Polowejfot. R. Kempa

Staświny – na szczycie Świętej Góry zachował się schron Giżyckiej Pozycji Polowej. Na wschodnim skraju drogi, ok. 200 m od skrzyżowa-nia, znajduje się cmentarz z kwaterą wojenną, w której pochowano 34 nieznanych żołnierzy rosyjskich. W sąsiedztwie mogił pozostały ślady po dwóch schronach biernych Giżyckiej Pozycji Polowej.

Miłki – przy ogrodze-niu kościoła mieści się po-mnik pamięci z zatartą inskrypcją i motywem hełmu. W miejscu krzyża maltań-skiego wstawiono nowy ła-ciński. We wnętrzu świątyni, w oknach na prawo od ołtarza, widnieje witraż z motywem żołnierzy maszerujących na tle zniszczonego kościoła.

Wyszowate – na wzgórzu nad wsią cmentarz wojenny ze zbiorową mo-giłą 14 żołnierzy rosyjskich.

Konopki Wiel-kie – na wschod-nim skraju drogi, na wzniesieniu ustawio-ny jest pomnik pa-

mięci mieszkańców wsi. Na podstawie kamiennej wznosi się betono-wa kolumna zwieńczona krzyżem maltańskim z centralnie ulokowaną tablicą inskrypcyjną z 13 nazwiskami i hełmem na liściach laurowych u podstawy.

2,7 km2 min.

2,6 km2 min.

3,5 km3 min.

10 km8 min.

Miłkowska świątynia to jeden z najstarszych kościołów murowanych na Mazurach. Posiada trójnawowy układ z kolebkowym sklepieniem. Wybudowano go z kamienia i cegły w XV wieku. Przeszła odbudowę po najeździe tatarskim. Wieża, a także wyposażenie (ołtarz, empora organowa) pochodzą z XVII wieku. Najstarszą, gotycką część stanowi ośmioboczne prezbiterium ze szkarpami.

Święta Góra w Staświnach to miejsce pogańskiego kultu i najprawdopodobniej lokalizacja grodu. To także doskonały punkt widokowy.

20

Orzysz – na cmentarzu wojskowym znajdują się pojedyncze groby. Na zniszczonym cmentarzu wo-jennym, położonym za miejscowością, złożono ciała 87 żołnierzy niemieckich i 124 rosyjskich.

Jeglin – kwa-tery wojenne zlokalizowane są na terenie cmentarza przy drodze 63, ok. 500 m na południe od wsi. Spoczęło w nich 26 żołnierzy nie-mieckich i 2 rosyjskich.

Pisz – kwatera wojenna znaj-duje się przy cmentarzu ko-munalnym przy ul. Dworcowej. Spoczęło tu 99 żołnierzy nie-mieckich i 61 rosyjskich. Przy ul. Olsztyńskiej, nieopodal dworca PKP, znajduje się mogiła zbiorowa 49 żołnierzy rosyjskich.

Biała Piska – kilkunastu żoł-nierzy rosyjskich i 42 niemieckich pochowanych zostało w kwaterze na cmentarzu komunalnym przy ul. Sikorskiego. Przy wyjeździe na Kumielsk, przy ul. Konopnickiej, w są-siedztwie kwatery z II wojny światowej, znajduje się mogiła zbiorowa – miejsce spoczynku 60 żołnierzy rosyjskich.

Nowe Drygały – kwatera wojenna położona jest w obrębie cmenta-rza zlokalizowanego na północ od wsi, 100 m od drogi do Drygał. Cen-tralnie ustawiony pomnik zawiera inskrypcje z nazwiskami 10 zidenty-fi kowanych i 7 nieznanych żołnierzy niemieckich.

20,5 km16 min.

17,3 km17 min.

3,5 km4 min.

6,9 km7 min.

2,6 km2 min.

Pisz, rynek miejskifot. P. Dobrzyński

Jeglin,tablica nagrobnaz cmentarza fot. P. Dobrzyński

W Orzyszu warto odwiedzić dwie świątynie oraz zabytkowy cmentarz ewangelicki.

W Białej Piskiej nie sposób nie zachwycić się XVIII-wiecznym ratuszem z charakterystyczną pięciokondygnacyjną, ośmioboczną wieżą. Na uwagę zasługuje ponadto XVII-wieczny barokowy kościół św. Andrzeja Boboli z wieżą projektu K.F. Schinkla, 34-metrowa wieża ciśnień oraz XVIII-wieczne kamienice.

W Piszu zlokalizowane są, jedne z najwyższych w Polsce, wieże ciśnień. Warto ponadto odwiedzić XVII-wieczny kościół św. Jana Chrzciciela z późnorenesansowym ołtarzem i barokową amboną. Interesującymi przykładami budownictwa miejskiego są: tzw. Dom Królewski, a także kamienice wokół rynku oraz przy ul. Rybackiej i Słowiańskiej. W ratuszu znajduje się Muzeum Ziemi Piskiej. Interesującą atrakcję stanowią schrony Piskiej Pozycji Ryglowej. Wielu odwiedzających intryguje także posąg tajemniczej „Kamiennej Baby”.

21

Drygały – w kwaterze wojennej przy kościele, w ośmiu mogiłach pochowano 42 żołnierzy niemieckich. Centralnie ustawiono obelisk z pamiątkową inskrypcją. Kolejnych 5 żołnierzy niemieckich znalazło spoczynek w kwaterze na cmentarzu wiejskim.

Kosinowo – na cmentarzu po-łożonym o ok. 150 m na wschód od szosy do Ełku, spoczęło 48 żołnierzy niemieckich i 21 rosyjskich. Mogiły zwieńczono kamiennymi krzyżami z inskrypcjami. Na skraju cmentarza postawiono pomnik z trójjęzyczną tablicą.

Bajtkowo – cmentarz wojen-ny przy kościele, to miejsce spo-czynku 37 żołnierzy niemieckich i 23 rosyjskich. Centralnym ele-mentem założenia jest pomnik z tablicą poświęconą 79 pole-głym mieszkańcom parafi i Bajt-kowo z okolicznych wsi. Cmen-tarz wojenny zlokalizowany jest w centrum wsi i spoczęło na nim 66 żołnierzy z 264 Rezerwowego Pułku Piechoty.

Nowa Wieś Ełcka – w centrum wsi, na skrzyżowaniu dróg, wystawiono okazały po-mnik pamięci mieszkańców wsi z 68 nazwi-skami. W północnej części wsi, na zachodnim brzegu rzeki, znajduje się cmentarz wojenny z mogiłami 36 żołnierzy niemieckich, 29 ro-syjskich i 21 osób cywilnych.

Prostki – nieopodal budynku szkoły znaj-duje się stary pomnik pamięci, obecnie po-zbawiony inskrypcji, symboliki i przekształ-cony w pomnik A. Mickiewicza. W kwaterze wojennej na starym cmentarzu ewangelic-kim pochowano 5 żołnierzy niemieckich, 1 rosyjskiego i 14 ofi ar cywilnych.

2,4 km3 min.

7,1 km5 min.

10,6 km9 min.

8,9 km7 min.

Kosinowo,cmentrz wojennyfot. P. Dobrzyński

Prostki,zabytkowysłup granicznyfot. P. Dobrzyński

Unikalnym zabytkiem Kosinowa jest zespół dworski z XVIII wieku oraz tzw. „Ariańska Góra” – największy w Polsce cmentarz ariański.

Prostki nierozerwalnie kojarzą się z historyczną bitwą rozsławioną na stronach sienkiewiczowskiego „Potopu”. Unikalnym zabytkiem jest słynny słup graniczny ustawiony pomiędzy Prostkami a Boguszami w 1545 roku w miejscu styku granic Korony, Litwy i Prus Książęcych. Obiekt przypomina kapliczkę. Opatrzony jest herbem Litwy i Prus oraz tablicą fundacyjną.

22

• Biała Olecka – neobarokowy pałac, majątek ziemski z XVI wieku,

• Dąbrowskie – grodzisko „Szwedzki Szaniec”,

• Doba – kościół z XVI wieku, cmentarz i mauzoleum z 1848 roku,

• Drozdowo – majatek ziemski, założony na prawie lennym w 1562 roku,

• Działdowo – zamek krzyżacki, kamieniczki przy ul. Bielnikowej, wieża ciśnień

• Fort Kula – zespół zniszczonego punktu oporu, kanał i „Mazurski Równik”,

• Gordejki Małe – dwór z secesyjnymi ornamentami z początku XX w.

• Głaznoty – kościół ewangelicki,

• Gołubie – XIX-wieczny pałac,

• Iznota – osada Galindów,

• Janowiec Kościelny – kościół św. Jana Chrzciciela,

• Jeże – schrony Pozycji Piskiej i Granicznej,

• Kadzidłowo – park dzikich zwierząt i osada kulturowa,

• Klusy – kościół Matki Bożej Wspomożycieli Wiernych z 1884 roku,

• Kosewo Górne – stacja badawcza PAN, ferma danieli, jeleni, muzeum hodowli,

• Kruklanki – kościół, ścieżka przyrodnicza, fortyfi kacje, szlak rzeki Sapiny,

• Krutyń – Mazurski Park Krajobrazowy, szlak kajakowy na Krutyni,

• Lenarty – dwór z początku XIX wieku,

• Leśniczówka Piersławek – miejsce urodzin E. Wiechert’a, niemieckiego pisarza,

• Leśniewo – Kanał Mazurski, początek budowy 1911 rok,

• Lisi Ogon – to największy zachowany punkt oporu Giżyckiej Pozycji Polowej,

Martiany, schron Giżyckiego Rejonu Ufortyfi kowanegofot. R. Kempa

ODWIEDŹ TAKŻE...

Atrakcje turystyczne, znajdujące się w pobliżu szkalku:

23

• Łuknajno – wieże widokowe, rezerwat faunistyczny,

• Mamerki – kompleks schronów kwatery Naczel- nego Dowództwa Niemieckich Wojsk Lądowych,

• Martiany – największy i najlepiej zachowany schron Giżyckiego Rejonu Ufortyfi kowanego,

• Ogródek – Muzeum Michała Kajki,

• Okowizna – neobarokowy pałac z przełomu XIX i XX wieku,

• Ostrykół – drewniany kościół,

• Pisz/Snopki – schrony Piskiej Pozycji Ryglowej,

• Płośnica – kościół św. Barbary,

• Pranie – leśniczówka K. I. Gałczyńskiego, spotkania z poezją,

• Puszcza Romincka – szlak głazów cesarskich,

• Rapa – piramida Fahrenheitów,

• Rydzewo – zabytkowy kościół z 1579 roku, zabudowa wsi

• Ryn – zabudowa małomiasteczkowa, zamek krzyżacki,

• Straduny – dworek, kościół i młyn wodny,

• Sztynort – pałac Lehndorff ów,

• Ściborki – Republika Ściborska, osada ekologiczno-kulturowa,

• Wierzba/Popielno – przeprawa promowa, muzeum i stacja PAN,

• Wojnowo – klasztor, cmentarz i molenna starowierców, dzieje Filiponów na Mazurach,

• Zakałcze Wielkie – kaplica Steinerów,

• Złotowo – drewniany kościół z początku XVIII wieku.

Rapa, piramida Fahrenheitówfot. R. Kempa

Węgorzewo, port żeglarskifot. D. Zarod

Atrakcje turystyczne, znajdujące się w pobliżu szkalku:

24

Schemat bitwy na jeziorach Mazurskichw dniach 9-12 września 1914 roku. Wycofywanie się wojsk rosyjskich z Prus Wschodnichaut. prof. dr hab. Wiesław Bolesław Łach