Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
м. М. МИРЗАЕВ М. К. СОБИРОВ
~~I'( /t
У3&ЕКИСТОВД! &ОFдоrчилик J'эбекuстон сер !\UШ/lО,", хужаАU/'С МUНUСТРАигu
fo\IIIU.10f>t хужа,II.Ui теХНИ1СУМАарининг g~увЧUАарu
YL/YH "iу.tЛЙН,ИЙ ruфатuда rйсдUf\Аоган.
TOIJIKI:IIТ - .УI,IПllI3ЧИ. - 1980
Kitobxon.Com
Ушбу I\уллаlfма !\"Ш"Оl\ хужа"IfК технш"умларннннг У~У8Чllлари. wу"ингдек БОFБОllлар ва ~IIWЛО~ хужалик мутахассис
.'1Прll учу" мулжалланган. I\улланмани тзJtерлашда академик Р. Р. Шредер НОМИ
даГl1 Ленин орденли БОFДОРЧИЛИК. У3УМЧИ.
.'1I1К ва ВIlfIQЧИЛIIК ИЛМIIЙ ишлаб ЧИf\ЗрИШ
бllр.lзшмаСII 83 республнкаНIIНГ туряи туп-
© .5'~IIТУ8ЧII· наШРIf@ТII. 1980.
м 40405-315 353 (04)-80 170-80 38ОЗО30400
РОI\-IЩЛIIМ шаРОIIТlfда жойлашган )'IIIIHf ИJlМНЙ муассасалари, к}'чат етиштнрувчи
СО8хозnар оа БОШt\з НЛМltй таwкилотлзр
томанндан олиб БОРИЛГЗII кузатишлзр якун
раР"Д:lII, КСЙIIНГlf ЙИЛJlарда шу со,;;ада тупnанган таЖрllбалар аз ЯНГIIликлардан фай·
даланилди.
Kitobxon.Com
КИРИШ
•-:;," -...:). /---- --- -7 " \ ,-
(, . ,\ ~ .
Совет IIТТllфОl\1I КОММУНIIСТIIК паРТIIЯСIIНIIНГ ХХУ съез;щда ва КПСС НIIНГ бунда н Kei'IIIHГlI П.1енум.1ар"да, аЙНlщса 1978 ЙIIЛ IIЮЛЬ ПлеНУМllда I\IIШЛОI\ хужаЛIIГlIНlIllГ 6арча таРМОl\лаРlIIlII, шу жумладан 60ГДОРЧIIЛIIКНII J\aM янада р"вожлантнрнш ТУГРНСllда теГIIШЛII программа
лар беЛГllлаНllб, I\арорлар l\а6ул I\IIЛIlfIДII. !\арорда курсаТIIЛlIШllча VНIIНЧII беш ЙIIЛЛIIКIIIIIIГ аСОСllЙ ваЗllфаСII СОЦllаЛIIСТllК IIшла6 ЧlIl\аРНШНII жадал суръатлар 611лан ривожлант"р"ш, УНIIНГ самарадорли
ГlIHII ОШИРIIШ, фан ва теХНlIкани
тараl\l\lIЙ ЭТТllр1ll1l J\а~1да ~leJ\HaT
УНУМДОРЛIIГIIИII ОШIlРIlШ иеГIIЗllда
аJ\ОЛИНlI1IГ моддий ва мадаИIIЙ турМУШIlfIll янада юксаЛТIlРНШНII таъ
МlIнлашдан IIборат. !\НШЛОI\ хужалик маJ\сулотлари етиштиришнннг
уртача ЙИЛЛIIК >\аЖМllИИ УНIIИЧII 6еш ЙIIЛЛlIкда 20-22% купаЙТllрlIШ >\ам кузда тутилади. Униичи беш ЙИЛЛlIкда I\ИШЛОI\ ху
жалигини жадал суръатлар 6илан РlIвожлантириб, саllоатнииг хом ашёга, аJ\ОЛИИИИГ эса ОЗIЩ-ОВl\ат маJ\сулотларига 6улган тала6нни яиада тулаРОI\ I\ОНДИРИШ масаласи курсатилган. КПСС ХХУ съездида ва партия
мизиииг бунда н кейииги пленумларида I\ИШЛОI\ хужаЛIIГИ олдига экинлардан мул >\осил ОЛИШ учу н ТУПРОI\ унумдорлигини ОШИРИш, ишла6 чиI\аришиииг илгор технологи ясин н
жорий этиш, минерал ва органик угитлардан самарали фоЙдаланиш. сизот сувлари юза жойлашган зона-
• 1арда меЛllорация IlшлаРIIНII ту6дан ЯХШII.1аш. ЭРОЗllяга I\арши тад61lР.1ар уткаЗIIШ, мехаНllзаЦllядан унум
.111 фойдалаНIlш, мул ва СllфаТЛII '10-СIIЛ 6ераДllган мева дарахтлаРllНlI купаllТllрllшдек MyJ\IIM масала 1,)'ЙIIЛДII. УзбеКIIСТОН )'ЗIIНIIНГ пахтаСII. 1,0-
раку.1 терllларll, ПllллаСII 611лан 611Р I,аторда олма, узум. а!lЖИР, анор
ка611 ШIlРllн-шакар мевалар еТIIШТIIРllлаДllган г)'зал бllР ДllёРДIlР.
БОГДОРЧIIЛIIК ва ТОКЧИЛIIК 611.1ан ota-боболаРIlМIIЗ l\аДlIмдан шугул.1аНllб кеЛllшган. Бу борада 60г60нлар саРДОРll, маШJ\УР СОJ\lIбкор, СССР Дав.1ат мукофОТIIНIIНГ лауреаТlI, СОЦllаЛIIСТIIК MeJ\HaT !\aJ\paМОIIII, УзбеКlIстонда ХlIзмат курсзтгаll агроном Рнзамат отз Мусаму>\амедов шундай деган ЭДII: «БОFДОРЧIIЛIIК узбеклаРНIIНГ ота-60-60лаРllдан ТОРТllб севган касбll. БIIЗ куз ОЧll6, узум, олма ва БОШl\а мевалаРНII курганмиз. ОналаРIIМIIЗ беланчаГlIМIIЗНII ишкомларга. мева дарахт лаРllга ОСll6 аллзлаганлар. ЙИFлагаНIIМllзда СУРFИ'I ypllllra узумнинг ДОll3СIIИII СУРДllргаИJlар. ХУJlJlас, меваЧllJllI1( 1,0llИШlзга СIIIIГll6 кетгаи. Боболзр УДУЮIIIII I\IIЛIl6-I<учат УТl\азаЙJlII.К, меnа еТII)IJ'ГllрайЛIIК, хаЛI\ИМ,IIЗIIII UШРUJI',:\LНfкар ме
,ваЛ<lрдан ба\РамаiilikliлаЙJlIIК». ,/ Узбекистоида 60ГДОРЧIIЛIIК Совет I J\ОКIIМIIЯТИ даВРllда тез суръаТJlар,
з
БИJlан тараl\l\lIЙ эта бошлади. Х;ОЗIlР респуБJllIкада мева ва узум
еТИШТIlРIIШ буйича ИХТИСОСJlаШТIIрилган 60 тадан КУUРОI\ БОFДОРЧIIЛШ{
Kitobxon.Com
03 ТОКЧIIЛIIК совхозлари ташкил
ЭТIIЛГ3Н. Бу хужаЛlшлар замонаоий ~IIШЛО~ хужаЛIIК маШIIналари хам· да ю~ор" малакаЛII мутахассислар
611лан таЪМllllлаиган. БОГJ\ОРЧIIЛIIl( асосан Тошкент.
ФаРFона оа Самар~аllД 06ластларида тараl\~IIЙ этган 6УЛll6. ~олган 06-.lастларда хзмда к.ора~аЛПОFНСТОН АВТОIIОМ респу6ЛIIкаснда кеЙIIНГН 6сш IIIIЛЛlll(лар м06аЙИllда р"оожлана бошлаДII .
ТОШl(l'IП облаСТII уруг мевалилар. а сосан. олма ет"шт"р"шга ихтисос
.1аШТllр"лган. Данак меваЛllлар ИЧIIда 6ИРIIIIЧИ УРIIнда шафТОЛII. сунгра ОЛХУРII ва уидан кейин олча туради. ТОFЛII районларда эса ёHГO~. бодом, тоголча , ПIIста билан бllР ~aTopдa I\итта майдонларда ёВВОЙII мева дара хтлар" . масалан. олма, IIОК, дула-113 . камхастак. тоголча дарахтлари \зм Усзди . Фаргона nодиIfСllда. асосан ~ypy~
щ~ва ет"штир"лади. Бу ердаги данак,," меваларнннг 60% IIНИ урик, 10% IIНII шафТОЛII таШКIIЛ ~илади.
к.ора~аЛПОFIIСТОН АССР. Хораэм ва Сllрдарё областларида сунгги iill_MapJIa катта-катта массивларда
мевалн БОFлар барпо ~IIЛИНДН. Маса .1ан , 1950 йилгача Мирзачул ОО'lаС II .,а. к.ора~аЛПОFIIСТОН АССРда Оа Хоразм областида саноат а'lамнятига зга булган меваЛII БОFлар деярлн iiy~ ЭДII, ЧУRКИ бу ерларнинг ТУПрОFИ шур, снзот СУВII юза жойлашган бу.1нб IIЛМIIЙ маълумотлар ва таЖРII(,а .1ЗР еТIIшмас ЗДII .
ПаРТIIЯ ва хукумаТIIМIIЗНlIИГ ра,,(,аРЛIIГII "амда Я~lIндан курсатган ёрдаМII туфаЙЛII БОFДОРЧНЛНК унча тара~~н й этмаган 06ласть ва район.1арда "ам катта ·катта массив
"арда меваЛlI 60Fлар 6арпо ~IIЛIIНдll ва шу 611лан бирга бу БОFларии парвариш ~нладнгаи куплаб 60F-60н -мутахассислар еТllши6 чи~ди. Масалан, Снрдарё ва Жllззах об
ластларнда 197!f йнлда мевалн БОf, токзор 'lамда и"ота дарахтзорлар
майдони 10 минг гектардан "ам ошнб кеТДII. к.ораr<;ЗЛПОfИСТОН АССРда БОf ва токзорлар майдонн 7000 гектардан ошди. Хораэм об-
4
ластида J\aM йирик массивларда мевали БОF па токзорлар барпо ~илинJIII.
к.ора~алпогистон АССРнинг «Коммунизм» 60ГДОРЧИЛИК ва ток· чнлик совхозида мсоазор J\aMJIa токзорлар маЙДОIIИ 1000 гектарга я~ин лашди. АВТОIIОМ респуБЛlIканинг 60ш~а хужаликларида хам янги масснвларда купла6 меваЛII 60Г ва токзорлар барпо ~илинмо"да . Агар Улуг Октябрь СОЦllалистик
революциясига ~aдap Уз6екистонда бундай 60Г оа токзорлар 59000 гектар (шундан 22000 гектари 60Г ва 37000 гектари токзор) 6улган 6улса . 1966 Йllлга кеЛll6 6у курсаткич 260000 гектарга етди. Мана шу даор ичида мева дарахтлари оа ток
зорлар майдоии давлат хужалнкларида 49.0%, шу жумладан, ихтисослаштирилган совхозларда 24.3%, колхозларда 33%. TOMop~a УЧ4lСТкаларида 18% га eTJIII.
Респу6ЛIIка БОFБонлари олднда а"олнга мул -кул мева ва узум еткаэиб бериш, консерва-виночилик caHoaТlI учун муста'lкам хом ашё
базасини бунёд ЭТIIЩ ШУНlIнгдек, Уэ6еКRстонда еТНШТНРИЛ'ган ширнншакар ноз-неъматлаРН!1 Сибирь. Урал, Узщ Шар~, Москва, Ленин· град, БАМ ка611 катта ша'lар J\aMJIa саноат марказларн меJ\наткашлари
га йнл сайин купро" торТlЩ этишдек шарафли вазифа ТУРIl6ди.
1971 йнлнннг сентябрь ойида «Узбекистон ССРда 60ГДОРЧIIЛИК ва ТОКЧИЛIIКIIН янада риоожлантирнш
тадбнрлаРII J\Зl\нда» махсус ~apop ~абул ~НЛIIНДII . к.арорда респу6лнкада келгуснда мева ва узум еТIIШ
тнришни янада купайтнрншга ~apaТllлган ~aTOp тад611рлар беЛГllландн.
Узбекистон партня оа "YKYMaТlIнин г БОFДОРЧIIЛIIКНII янада ривожлантнришга ~аратнлган тад6нрларини амалга ошнра бор"б. республнкаМl\Зда 60глар майдонн 19i9 Йllлга кели6 200 мннг гектарга к!.'н гаiIтирилди. 1976 I\IIЛII давлатга 589 MllНf 200 TOIIHa мева СОТlfлган 6улса, 1979 йнлда бу курсаТКIIЧ 700 минг тоннага етди.
1985 Йllлга БОРllБ янгн таШКllЛ "н-
Kitobxon.Com
Лllнган IIХТllсослаШТllРltлган хужаЛllклар ;';llсобllга СУFориладнган зоналарда, жумладан Тошкент облаСТllда 5 MllНr гектар, ФаРFона облаСТllда 4 MlIllr, flаманган областнда 34900, АНДIIЖОН облаСТllда 1900, Сурхондарё облаСТllда 2 мннг, ЖIIЗзах об.13СТIl.'1а 4 MllHr, Хоразм облаПllда 1500 гектар ЯIIГlI БОFлар барпо 1\".lIIШ м5·лжаллаНМОl\да.
ПсрспеКТIIО планга к5'ра респуб.1l1када боглар маЙДОlI1I 1980 Йllлда 213 МllIlr, 1990 Йllлда 283 MllHr, 2000 1III.1.'1а 354 MlIllr гектарга етказилиШII мУлжал.1анган. 1990 Йllлга бориб, 1\осилга кирган БОFлардан олиHaдllraH уртача 1\ОСIIЛ 80 ц, 2000 i"lII.1га БОРllБ эса 100 ц НII таШКIIЛ ЭТlIШII ЛОЗIIМ.
1979 ЙНЛД8 УзБСКlIстонда еТlIШТlIРllлаётгаll ТУРЛII ХIIЛ мепа па узумНIIНГ Я.~ПIl ;';ОСIIЛII 700000 т дан ошДII, бу реВОЛЮЦllяга "адар еТIIШТИр"лган ма;.;сулотга Нllсбатан 4-4,5
марта куп, БОШl\ача айтганда, а1\Оли жон бошига урта ;.;исобда 40-70 кг гача мепа па узум етиштирилMOl\na.
РеспуБЛlIкамнз БОFДОРЧИЛllгида
эр"ш"лган ЮТУl\лар билан бир "аторда мепали БОFларнинг 1\ОСIIЛДОРЛIIГlIНИ ошир"шда 1\али ишга солин
маган па тула фойдаланилмаётгаи II'IКИ IIМКОНlIятлар жуда куп. Фан ЮТУl\лаРII па ИЛFОР тажрибани ишлаб Чlщаришга кенг жорий f\ИЛИШ бllлан яf\ин йиллар IIчида мапжуд мепали БОFлар 1\ОСИЛИНИ гектар бошига 100-120 ц га етказиш мумкии. КПСС XXV съеЗДII директипала
рида курсаТIIлишича, Яf\ИИ йиллар ичида мамлакатимизда 1\УЛ мепа еТИШТllрllШ 3-4 марта ош"р"лади. БУНIIНГ БОIlСИ шуидаки, меДlIцина маълумотлар"га кура, 1\ар бllР КlIШII ЙIIЛ даПОМllда 100-120 кг ТУРЛII ХИЛ мепа, узум па резапор мепа IIстеъ
мол f\IIЛIIШII керак.
;У3БЕКИСТОННИНГ ТУПРОI\ БА ИI\ЛИМ ШАРОИТИ
Иf\ЛИМИ. УзбеКИСТОlIlIlIНГ IЩЛIIМИ м)'ътаДIIЛ. I\lIшда аЙРIIМ райоиларда СОПУf\ 30-350 га етади.
Езда IIССIl" 400 дан 1\ам ОШllб кетади. Турли хнл мепа па узум етишТllрllШ учун I\улай ша роит март ой и
дан бошланиб, октябрь-ноябрь ойлар"гача давом этаДlI, шуидан ке
ЙIIII кунлар совиЙди. I\уёш нурининг бllР йиллик раДllацияси Тошкентда урта 1\исобда 101640 калорияга тугри келади. Иил давомида суткалик уртача температура Узбекистоннинг шимолий районларида 8,20, жанубий районларида эса 17,50 га етади. Ша1\ар, область па районлариинг
денгиз саТ1\идан баланд ёки паст жойланишига I\араб йилига тушаДllган ёгин МИl\дОРИ ва йиллик уртача фойдали температура ЙИFIIНДИСИ узгариб туради. Масалан, Нукусда ва Урганчда йил дапомида тушадиган ёгин МИI\ДОР" атиги 82 мм га етса, денгиз саТ1\ндан балаНДРОI\да жсйлашгаll Ша1\рисабз ва ТошкеllТ областииинг БУСТОНЛИI\ рай-
5
онлар"да 545-1000 мм НII таШКIIЛ I\llлаДII. ЖанубllЙ районларда ШIIМОЛIIЙ районлардаГllга Иllсбатан
ёГIIН МlIl\дОРИ кам БУлаДII. Узбекистоннинг энг IIССIЩ "ри
Шеробод маССИВlI, Деиов, Когон, Fyзор, )\опос зоналари 1\lIсобланаДII. Тошкент облаСТИНIIНГ БустонЛlЩ раЙОНllда деИГIIЗ саТ1\lIдан 1550-1600 м балаНДЛlIкда жойлашган зонасида йиллик фойдалн температура ЙИFИНДНСН 19350 га етаДII. ИIIЛлнк ёFИН МIЩДОРИ 800-900 мм ни ташкил I\илади. Ба1\ОР кеч БОlll.1Пниб, куз эрта бошланаДII. Узбекистоннинг теКIIСЛlIкда жоii
лашган районлари умумий майдоннинг 70% ини таШКIIЛ l\"лгаНII 1\001-да, ТОFЛИК районлар 30% нни ташкил I\"лади. )\аВОНIIНГ нисбий намлиги ёзда 30-40% га, I\ишдаянпарь ойида 70-80% га етади. Масалан, Тошкеит облаСТIIНIIНГ
текисликда жойлашган райоилаРIIда йил дапомнда урта 1\исобда 359 мм, шу областга l\араШЛII Бус-
70llЛlЩ I3З ПаРК("IIТНIIИГ 60ГДОР'IИЛIII{ па ТОI{ 'IIIЛIII{ 611ЛЗII шугуллзизди
гаll ДСIIПIЗ саТ'Iидаll 800- \000 м 6а.1ЗIIДДЗ жоiiJlЗШГ311 ЗОIIЗJlзрнда 700-800 мм ~аЛIIНЛlIкда ёГIIН ёгаДII, 1I1I .1ЛIII< температура йнгиндиси 3000-32000 гача етаДII. демак эртаГII. S'РТЗГII па I\IIШЮI олма lIавлаpllHlIl1r ЯХШII ПllШllб еПIЛllШl1 УЧУI1 температура етаРЛIIДIlР. Лзлмнкор еР.1арда мепаЛII боглар барпо 1\11-.111Ш УЧУII IШЛЛIII{ ёГlШ-СОЧIНI МIЩДОpll (;50-700 мм дан кам булмаСЛIIГII керак. JOI\орllда кеЛТIlРllлган раl\аМ.1ардан КУР"НII6 ТУРIl6ДIIКII, УзбеКIIСТОННllНГ КУПЧIIЛIIК ТОFЛII райОн.1ЗРllда меоаЛII боглар таШКII.l ЭПlб, улардан мj;л 1\ОСIIЛ ОЛIIШ мумJ\IIH.
~з6еКIIСТОННIIНГ деЯРЛII барча раlЮllлаРllда I{j"ПlIнча бз'lОР (мзртапрс.ll. ойлаРllда) Оl'lлаРllда I\opa COOYI\ б5'лаДII I3з 6у COBy~дaH ток, S'PIIK, олма, шафТОЛII, ГlIЛОС , олча, о.П)' РII кабll мевалар зарарланадн ,
ТОГЛII районларда ба'iОР кеч бош.13I1аДII, дарахтлар кеч Уllгонадн, БО.10М дарахтлаРII УзбеКlIСТОННllНГ СУРХOllДарё, к.аш~адарё. Наманган об.1астлаРllда февраль ОЙIIНIIНГ ОХНpll . март ОЙIIНIIНГ 60шларнда ТУЛII~ ГУ .l.lаса. ТОFЛII РЗЙОllларда '1аоо сал-1\1111 6S".1ганлнгндан у 15-20 кун кеч гу.1.1аЙдн . Ба'lорда ТОГ.111 районларда теl\llСЛlIкдаГII раl'юнлардаГllга IНlсбатан I\opa COBY~ кам 65'лаДII,
К)'чат экнш ОIIЛlIГН к.аш~адарё, Сурхондарё, Тошкент. CaMap~aHД 06.1астларнда февраль-март ойлаРН.1а, к.ораl\аЛПОFIIСТОН АССР ва Хоразм облаСТlIlIlIНГ ШНМОЛIII·( район .1арllда март ОЙIIНИНГ ОХИрll. апрелнннг 611РIIНЧII ярмнда 5'ткаЗllлаДII, ЕFlIнгаРЧIIЛIIК кам 65'лаДllган к.ора~а,lПОFIIСТОН АССР ва Хоразм об.1аСТllда айрнм Йllллар" ер I\атламн бllР метргача музлаЙдll, к.ораI\3ЛПОFHCТOII АССРННIIГ ЧlIм60Й, Кегейлн ка611 ШIIМОЛlIЙ районлаРllда ер музн ~lapT 01111Г3 кеЛI(б ЭРIlI1;III.
ТОГЛII районларда ба'(ор I\ИСl\а муддатда утаДlI, ТОГЛII районларHllHr жанубlll1 ~IIЯЛllклаРI(га тушган "Ор тез зрнса, ШI(МО.lIIЙ I\llялнклаРII
га тушган i\op кеЧРОi\ ЭРНЙДII. Мева
6
дарахтлари '(ам 6у ерларда ксчро~ УЙFонади. йиллик фойдалн температура ЙИrl-llIДИСl1 '1ам БОШl\а тог I\IIЯЛIII(лаРllга инс6атан аllчаГllиа кам 6УлаДII. олмз. нок па 6e'lll уругларидаll
еТlllUТllрнлган 11 1 1'IоллаРНII КУЧИРНШ ИШЛЗРIl октябрь ОЙIIIIIIIIГ IIККlIНЧII ярмндаll бошланаДII. Мева дарахтларн УРУFлаРlIlI1I кучатзорларга ОКтябрь-ноябрь ойлаРllда сеПllLU ЭIIГ I\улаll муддат '1"собланадl, ТОFЛII ва теlШСЛlIкда жоi1лашгаи районларда дарахт кучатлаРIIНИ ер музламасдан , ЯЪНII октябрь-ноябрь ойлаРllда )'т~аЗ'IШ ЯХШII самара беpaДll,
Хоразм 06лаСТII па к.ораl\аЛПОГlIСтон АССРда куз. аЙНII~са I\IIШ COBYI\ булгаНЛlIГII. I\OPHIIHr кам ёГIIШII туфаЙЛII ер l\атлаМII аllч а ЧУI\УР музлаllдll. куз ойларll к)' чэт ЭКlIШ учун HOl\y.laii 'illсобланаДII , Октябрь-ноябрь oi'l.1ЭРllда бог барпо I\IIЛIIШ учун ер ЯХШllла6 тайёрлаб I\Yiill.1aдll. mapt-апре.1Ь ОЙ,lаРllда кунлар IIСIIШII бllлаll уругдан Чlll\l\ан ,(амда пайваllД I\IIЛIIНГЭН к); чатлар ЭКlIлаДlI,
МаЪЛУМКII )'СIIМЛlIклаРНIIНГ IIЛДШ Сllстема С II ер УСТКII I\llсм л аРllга I\aраганда cooYl\l\a анча ЧllдаМСllЗ 6улаДlI, Мас алан, меоа дарахтлаРIIHllHr ер УСТКII 1\110111 COBY~ 25-300 дан ошгандаll KeiillH зарарланса. тупрОI\да COBYI\ б-80 булганда 11.1-днз l\аПlI1\ Шllкэ стлаllаДII. Яхоб бсРllлган. г\' нг СОЛlIнган. к5' к 11)'XaT ва беда сеПI,m'аll бог l\aTop ора ,lаРllда
мева дараХТ,lарllНIIНГ 11.1ДIIЗ.lаРII
кам зарар.1аllа.111 ('КII мутлаl\О зарарланмаi"lдll, ЧУIIIШ ер caT'(IIHII к)"к утлар бllР ТСКllсда I\ОГо ,lаб турса. ер к)' пда l\a.11111 МУЗ,lамаiIДII . акСllнча КУЗ- i\llшда i'1\1\311 ёГIIН-СОЧIIН ва яхоб беРllшда т)"плаllгаll наМНII жуда ях
ШII саl\лаll .111 . ШУIШIIГ.1ек сову" 1\аВОНII epHllllr I1Э СТКII l\атлаМ ,1аРllга
утказмаЙДll, ШУIIIIIII учун куца олма, нок па 6е:-;II ка6н мева кS' чатлаРIlНН, КУЗ.lа барпо ЭТllлгаll к5'чатзорларнн I\llшда суrnРIlШ '(ам У.lар
HIIHF cOOYi\AaH саl\.13НlllUllда капа ёрдам бераДII.
Се.,.,ар таЪСllрllда TOF ~IIЯЛlIклаpH.HIГlI тупро" ~атлэмлаРII ЮНIIЛllб кеТ:I.111. БУllllllГ О~lIбаТllда суп 0\1-60р.1эр"да на СУГОРIIШ СllстемэлаРII/13 1-2 НII.1 lI'III.1a бllР неча MllHr КУ(,\lетрла(, .юiil\а IIIIГllлаДII. х,ар illl.1II 6улаРIIII ТОЗЭ,1аш учун ~анчадаll-~анча ме\lIат сарфланаДII. Бунда"" \ОДllсаларга I"IУЛ ~уймаСЛIIК )"'1\"11 тог I\"ял"клар"да гузал ман· зара кашф зта.1l1ган ва МУЛ 'IOCIIII бера .. lIIгаll бог ва токзорлар барпо ~IIЛIIШ ма"садга МУВОфIЩдIlР. Ке-1IIIIIrII ЙII_~лаР;l.а тог ~IЯЛlIклар"да СЭ_1кам 10 ~lIllIr гектар ерга олма, II ОК . ёНГОI\. бодом. тоголча, YPIIK, олх5' РII , шафТОЛII, д~'лана. ЧIIЛОНЖlIll;l.а кабll мена на ток к5'чатлаРII 3К 11.111 6. улаРНII сун таЪСIlРllда ЮНIIЛIIIIIIIНIIIIГ ОЛД II ОЛIШДII.
Уз6еКIIСТОНIIIIIIГ III\ЛIIМII шакар~аМIIШ. хурмо. анор. аllЖllрдан тор
ТlIб. олма . нок, Гllлое, олча. ОЛХУРII, 5'РШ\, шафТОЛII, 6l''I". ЧIIЛОНЖllйда, ёHГO~, 60ДОМ. Пllста ка611 IICCII~ceHap УСШIЛlIкл аРНII ~'СПIРIIШ на улардан мул \ОСIIЛ ОЛIIШ учун жуда мосднр.
Узбекистон тупро~лари. Мllрза-ч5· .1. ФаРГОllа BOJIIII"tcIl, КаттаI\УРГОН, к,аРШII па Ш5'РЧII раilОllлаРIIНIIНГ ерлар" 0'1 ТУСЛII буз ТУПРОl\лардан IIборат . БУllда '" ТУПРОl\ларнннг тарl\IIбllда ОЗIII\ моддалар жуда кам (ЧIlРIIНДИ 1- 1,5 %, азот 0,05-0,1%) б\'лади.
. Тошкент ва СамаРl\аид 06ластларll, Фаргонэ ВОДIIЙСIIНIIIIГ Нам ангаll, ФаРГОllа, 51HrIII\YPrOI'1 на АнДIIЖОН районлар", Сурхондарё 06лаСПIIIIIIIГ деllОН па Сариосиё раЙОllлари. ШУНllllгдек, к,аШl\адарё облаСП"-II"IГ купчилнк районлари ПIПIIК буз ТУПРОI\ЛII ерлардир. Бу ХllлдаГII ТУПРОl\лар таркнбида ОЗIII\ моддал а р КУПРОI\ ('IИРИНДИ 1,5-2%, азот 0,1-0,2%) дllР. Улар 0'1 ТУСЛИ 5уз ТУПРОl\лардан шу бнлан фэр~лаllади.
деигиз саТJ\ И/lан 1000 м на ундан J\aM 6алаllДРОl\да жойлашган ерлар (асоса" ТОКЧIIЛИК, галлаЧIIЛIIК ва чо~вачилнк СОJ\аларн ривожлаиган раионлар) TY~ туслн буз тупро~ларДЭII нборат. Бундай тупро~лар тарКllбll ЧИРИllдllга анча бой. Шунннг
учун уларнннг туси бllрмунча 1\0-раМТIlР б5'лади . БУllдаll таШl\ар", утло~ в:\ утло~ бот~о~, шурхок, та~IIP вз Ta~lIpCIIMOH тупро~лар рес
пуБЛ:lКЗМIIЗНIIНГ КУПЧIIЛIIК районлар"да учраllДН. Шурхок тупро~лн СрЛ8р асосан
маркаЗIIЙ ФаРFона, Мнрзачул на Хорэзм областларнда, ШУНlIнгдек, к,ора~аЛПОГIIСТОН АССРда куп тар~алган . Бу ерларда СIIЗОТ СУВII юза ЖОllлашган, тупро~ таРЮlбнда уснмЛIIК учу н зараРЛII булган хлор. СУЛЬфат кабll тузлар кУп. Соз ва "YMO~ тупро~ларда уснм
ЛIIК осон узлаШТllраднган 03111\ моддалэр куп , ~умлн ва ~YMO~ тупро~лар таРКllбllДа ОЗIЩ моддалар кам б5'лаДII.
к.ум па шагал тупро~лн ерлар сувнн жуда тез УтказаДII. Бу ЖИJ\ат, дан ~YMO" ТУПРОi\ IIККIIНЧII Урннда. соз тупро~ зса УЧIIIIЧН УРlIнда тураДll.
УТЛОi\ ва утло~-бощо~ Tynpol\.lII ерлар СIIЗОТ СУНIIНИНГ юза (0.5-3 м ЧУl\УРЛlIкда) жойлаШIIШII бllлан ажраЛllб тураДII. Бундай тупро~лар ЧIР":IДlга IIlIсбатан боll.
УзбеКlIстонда меваЛII БОFлар аСОсан буз, УТЛОI\-бощо~ ТУПРОi\ларда, еllГНЛ ТОШЛО~ 'IaMJIa шурланган ерларда жоЙлашган.
РеспуБЛlIкаНIIНГ 50% дан куПрOl\ ерн у ёКII бу даражада шурланган, таРКllбllда УСIIМЛlIклар учун зарарЛII булган хлор ва сульфат тузларll бор . РсспуБЛIII(аМНЗIIIIНГ у"умдор буз ТУПрО~ЛII ерлаР"IIIНГ \аммаСII J\aM меваЛII боглар барпо li"ЛIШ учун ЯрО~ЛII J\lIсобланаДII .
к,уёШЛII кунлариинг даВОМЛII 6уЛIIШН, ерин бllР иеча марта сугорнш 'Iамда ишлаш иаПlжаСIIДЭ тупро~
лар йил сайин УЗIIНIIНГ структураСИНII йу~ота бораДII. ЛеКIIН ТУПрOliдаГII гумус, азот, фосфор на каЛIIII моддаларн ТС3 уснб РllDожланаДIIган J\амда мул J\ОСIIЛ берадllгаll меваЛII дарахтлаРflllНГ талабllНII ТУЛlЩ ~OHДllpa олмаЙЩI.
Шунннг учун ТУПрОI\ СТРУlпурасинн яхшилаш Ma~caДllдa ерга "IIЛ саЙIIН зарур Мlщдорда орган"к на МlIнерал УГllтлар солнб тур"ш ло-
зим. ФаРFOна ВОДIIЙСИНИНГ куп ерлари ТОШЛОfli ТУПРОfliлардан иборат. ТОШЛОI, ерлар СУВНII пасТIШ fliатламларга тез утказиб юбориш хусусияTllfa эга булгаИllдаи шурланмаган БУлаДII. Бундай ТУПрОI,лар таркнбllда оргаНIIК ва минерал моддалар жуда "ам. ЧУНЮI улар сув билан ЮБIIЛllб пасТlШ fliатламларга силЖIIIIДII.
Масалаи, ТОШЛОfli ТУПрОfli таРКllбида ЧIlРИНДИ (гумус)- 0,5-0,8 даи 1,5% гача, азот 0,11-0,14%, фосфор 0,24-0,30% Ба калий 2,32-2.40% булаДII. Сершаrал ерларда М<'БаЛII боrлар барпо fliИЛИШ учун у ердаГII тошлар ТСРllб ОЛllиади, "учат УТl<;аЗllшда шаrал fliатламларIIIШГ ер беТllдаи fliанда й ЧУfliУРЛlIкда жоiiлашгаНЛИГII ,.,исобга ОЛflИади. Тош Ба шаrалли ерларда ТУПрОfli УНУМДОРЛИГIIНИ ОШIlРIIШ, кучатларIII1ИГ яхши УСIIШII ,.,амда мул ,.,осил беР"ШII учун fliУШlIмча агротехника тадбllрлари I\УллаНllлади. Бундай ер.1арда бир гектар ерни тайёрлаш ва ун га кучат ущаЗIIШ учун ,.,ам аичаГlIна ме,.,нат сарфлашга туrри Ke.~aДII.
Марказий ФаРFOна, Амударё эта"лаРII ,.,амда Мирзачул ерлариНIIНГ тупроrll шурланган, чунки бу ерларда сизот СУВII ер бетига ЯfliИН жоllлашган. Бу ТУПРОl\ларнинг шурлаНlIШ даражаси эса ТУПрОfli fliaT-• 1амларидаги ,.,амда сизот СУВII тарКllбllдаги тузлариинг Мlщдорига ва УНIIНГ жойлаИIIШ ЧУfliурлигига боrЛfЩ.
Кейииги йилларда Узбекистои Коммуиистик партияси Марказий Комитети ва республика ,.,укуматнИIIНГ fliарорига бииоаи тоrлн райоиларнинг ,\ияликларда жойлашган буз ТУПрОfliЛИ лалмикор ерлаРllда комплекс агротехника тадБИРIIЙ '10-раларнни утказнб йирик массиВларда боrлар барпо fliИЛIIИДН, шу билаи бирга ,.,ар йили ТУПрОfliИИНГ устки унумдор fliатламннн ёмрнр сувлари ювиб кетишидан саfliланди, сув омборига сув билаи ЛОЙfliалар Оfliиб боришииииг олди олииди. Илгари эса маиа шу сув омборлариии
ва каиалларни ЛОЙfliадаи тозалаш учуи ,.,ар йили жуда куп ме,.,нат сарфланарди. Республикамизнинг мевали боr
лари ,.,ар хил майдонларда: баландпастлнкларда, тоrли, лалмикор ерларда, сой Ба адирларда жойлашгаи. Бундай ерлариинг сизот суви ,.,ам ,.,ар хил ЧУfliурликда. Маълумки, сизот суви юза жойлашгаи ерларда тупланган ОрТИfliча иам таъсирида ТУПрОfli БОТfliОfliлашади. Бунга йул fliуймаслик учун сизот сувини fliОЧИриш чоралари кУрилади. Бог барпо fliилишда сизот суви шур ва 3-4 м даи ЮfliОрИ кутарилиб кетса, бу "'0-диса кел гусида меваЛII да рахт ку
чатлаРllIlИНГ ЧIIНИfliиб ривожлаиишига салбllll таъсир кУрсатади. Сизот СУБИ чучук булиб, жойлаииш чуfliУРЛIIГИ Юfliорида курсатилгандек булса, УТfliазилгаи дарахт кучатлари яхши усиб, мул ,.,осил беради. ТупpOfli fliатламларида УСIIМЛIIК учун зарарли тузлар куп бj'лса, еРИИIIГ мелнораТIIВ ,.,олаТИНII яхшилаш '10-ралари кУрилади. Мсвали боrлар барпо fliилишдан ОЛДIIИ ТУПрОfli IIIУри яхшилаб ЮВllладн. ТУПРОfli IIIУРIIин ювншда сизот СУБIIIIII fliОЧllрНШ
маfliсаДllда Ш)'рлаIlIlШ даражасига fliараб. маълум масофада 4-5 \1 чуfliурликда зовурлар fliазилади ва бу
ларнннг бир меъёрда ишлаб туриши таЪМlIнланаДII .
КеЙНIIГII Йllлларда вертикал дре-иажлардаи ,.,ам муваффаflillЯТЛИ фоЙдалаНIIЛМОfliда.
ЮfliОРllда кеЛТllрllлгаи маълумотлардаи КУРIIНllб ТУРllБДIIКII, Узбекистонда ТУРЛII ХIIЛ мева навлари
ЗОllа шаРОlIтига мослаlllТllриб жойлаШТИРllлгандаГlIна БОF-роrлардан муттасил мул ва арзон ,.,осил етиштириш мумкин.
ЙИЛЛIIК фОl1даЛII температура ЙIIFlIИДlIСIIНIIНГ куп ва ёГlIнгаРЧIIЛИКиинг кам булиши туфайли текнсликда жойлашган куп раlюнлардаги боrларни ёз даВОМllда бllР неча марта суrоришга ТУГрlI келади. Анор, анжирлар flillШКlI fli3ТТIЩ СОВУfliлар
дан саfliлаш маfliсаДllда ТУПрОflifliа ку
мнб fliУЙилади.
МЕВА ДАРАХТИ ВА РЕ3АВОР-МЕВАЛАРНИНГ БОТАНИК ТАРКИБИ Х;АМДА БИОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
УзбеКlIстондаГII мева дарахтларll мсвалаР"IIIНГ IIIIРIIКЛIIГII, рангдорЛlIГlI, ЯХШII саl\.lаllllШII, ташншга чн
дамmlДllГII 'Iамда саноат учун
I\lIмматбаJ\О ХОМ аше экаНЛНГII ва T("IIII МЛIIЛ 11 Г" , бllр ерда УЗОI\ яшаб м-у'л 'IОСIIЛ беРIIШII бllлан БОШl\а 5'СIIМЛlIклардан фаРI\ I\lIлаДII. Мева дарахтлар"н"нг УЗllга ХОС яна бнр ХУСУСIIЯТII шундаКlI, деЯРЛII 'IaMMa мадаНllй мева дарахтлар" пайванд_lаш (асосан курта к пайванд) йули бllлан кvпаЙТIlРllлаДII, БIlР неча iill.1.1ap даВОМllда олма, нок, бе'lll, ёВГОI\, 5'РIIК, бодом, ГlIЛОС, олча, тоГО.1ча, 0.~X5'plI, шафто.lII кабll мевалар УСТII.1а селеКЦIIЯ IIшлар" ОЛllб бор 11.1.111 , удаРНIIНГ уруг.1ар"дан ЧIII\"ан ЯХШII формалаРII таflлаб ОЛIIНllб к~"паIIТIlРIIЛIIШII наТllжаСllда УзбеКlIстонда ет"шт"р"лаётган мева турлар" на навлар" со" ЖlI'lатдан бllРмунча купаЙДll, Сllфат Жfl'lатидан аllча ЯХlIJllлаНДII. БОШl\а жойлардан J\aM K5'lIrlIHa мева ва резавор-мева lаВ.1ар" олиб кеЛIIНllб шаронтга МОС.1аштlр"лдl.
Урта ОСll1'да, шу жумладан УзбеКIIСТОН.1а ёВВОЙII меваЛII дарахтлар асосав Тошкент, Самарl\анд, Сурхощарё, к,аШl\адарё ва БОШl\а облаСТ.1аРИIIНГ ТОГЛII раЙОllлаРllда уса
ди. Бу срларда мснаМI дарахтлар ва буталарнинг 70 тур" учраЙдн.
KellllHrlI йнлларда ёВВОЙII олма, ёllrOl\, бодом, камхастак, дулана, Пllста, тоголча, IIргай кабн мевалн
дарахтлар пайванд I\ИЛIIШ йулн билан маданиЙлаШТIlРIIЛМОl\да. МадаНllй мевали дарахт навларн уругк)'чатлаРНII куртак пайванд I\нлнб кУпallТllРllладн. ЕВВОЙII мевалн дарахтларнннг Яllа бнр фойдали тоМОНII шукн улар мевали дарахтларIIIIНГ баъзи формалаРIIНИ яратншда l\иммаТЛII материал '1 нсобланади. ЕВВОЙII мевали дарахтлар ёзда узларининг баl\увват ва ЧllрОЙЛН шохшаббалари билаи тог I\иялнкларини кум-кук I\илиб I\оплаб туради, IIНсонга эстетик py'l баГllшлаЙДII.
9
УзбеКИСТОННIIНГ ТОFлll районларида 'IОЗIlРГII даврда 1'НFОI\ЛИ мева БОFлаРII майдони I\арийб 32000 гектарни ташкил l\илаДII. Шундан 27000 (84%) гектардагиси пайвандланмаган, кеЙИНГII йилларда аТIIГИ 5000 гектар" пайванд ~илинган КУчатлаРНII ЭКIIШ 'IlIсобига маданий ёНFОl\зорларга аЙлаНТИР"ЛДII. Маданий 1'НГОl\зорлар майдони умумий ёНFОI\ЗОРНIIНГ 16% ннн таШКIIЛ I\илаДII.
УзбеКlIстонда 2500 гектар БО.10Мзор БУЛllБ, шундан 1500 гектардаГIIСII 1'ВВОЙII (пайвандланмаган) бодомзорлаРДIlР. Бllргина Тошкент областининг Бустонmщ раЙОНII.1а 1500 гектардаи ЗIl1'ДРОI\ 1'BBOIIII 0.1-маэорлар бор. Олма дараХТII тог ,\ияликлар"да деНГIIЗ саТ~II.1аи
1200-1300 м балаНДЛlIкда (''Садll. Меваси 10-100 г БУЛllБ, мазас'lI нордрн ва ШНРННДIlР, ТаРКllбllдаГII шакар моддаси 4-13% HII, KIlC.lOTa 0,1-19% ни таШКIIЛ этаДII. Ш\'ига ухшаш камхастак, тоголча, ду.iана. ЧИЛОНЖllйда ва нок дарахтлаРIlНl1 УэбеКlIСТОННIIНГ 'IaMMa ТОГЛII pallOHлар"да куплаб учраТIIШ MYMKIIII.
УэбеКlIстонда уст"р"лаётга" ёнFOI\, бодом, писта ва аЙРIIМ БОШl\а мева навлар"н" селеКЦIIЯ ")'.111 бllлан еТИШТllр"шда УзбеКIIСТОlIlIlIlIГ ТОFЛИ районларида 1'BBollI1 \О.l.1а учрайдиган мевалар асос 1\IIЛllб олинган.
х.оэир УэбеКIIСТОНflllllГ куп 11.1 М 11 !"I ташкилотлар"Да, мева lIавлаР"ИII
синаш давлат хужаЛlшлаРllда мева навларининг куп турлаР"НII \ар ХIIЛ IЩЛИМ ва Tynpol\ шаРОlIтлар"да,
турли пайвандтагларда УСТIIРllб текшир"ш ишларll ОЛllб БОРII.1МОI\да.
1950-1975 Йllллар даВОМllда Узбекистон селекциоиерлар" ТОМОШIдан мавжуд ёВВОЙII мевазорлардан танлаб олиш ва чаТIIШТIlР"Ш "5'.111 била н олманинг эрта па уртаПllшар навлари, бодом, eHFOI\, I\УЛУШlаЙ. СМОРОДlIна, шафтоли, ОЛХУРII, тогол-