Taberi'Nin Tefsir Metodolojisi 417s Doktora,Fatih BAYAR

7/31/2019 Taberi'Nin Tefsir Metodolojisi 417s Doktora,Fatih BAYAR

1/416

I

TC.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI

TEFSR BLM DALI

TABERNN TEFSR METODOLOJS

(Doktora Tezi)

Fatih BAYAR

BURSA 2008


2/416

III

TC.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI

TEFSR BLM DALI

TABERNN TEFSR METODOLOJS

(Doktora Tezi)

DANIMANPROF. DR. BRAHM ELK

Fatih BAYAR

BURSA 2008


3/416


4/416

ZET

Yazar : Fatih BAYAR

niversite : Uluda niversitesi

Anabilim Dal : Temel slam Bilimleri

Bilim Dal : Tefsir Bilim Dal

Tezin Nitelii : Doktora Tezi

Sayfa Says : XII + 404

Mezuniyet Tarihi : . /. / 2008

Tez Danman(lar) : Prof.Dr.brahim elik

TABER'NN TEFSR METODOLOJS

Taber'nin ,"Cmiu'l-beyn an te'vli yi'l- Kur'n" isimli eseri mukaddimeve asl metin olmak zere iki ana blmden olumaktadr. Bizim tezimiz de ikiblm halinde dzenlenmitir. Tezin birinci blmnde tefsirin mukaddimesi,Taber'nin Dini bilimler ve Din Bilimlerindeki yeri ele alnmtr. Mukaddimesi 10balktan meydana gelmekte olup tefsirinin temeli mahiyetindedir. DiniBilimlerden Fkh, Kraat, Kelam ve Dil Bilimlerine dair grleri tespit edilmeye

allmtr. Bu blmde son olarak Din bilimlerinden Dinler tarihindeki yeriincelenmitir. Tezin ikinci blmnde mfessirin Kur'an ilimlerine dair grleri,tefsirinin rivayet ve dirayet ynleri incelenmeye allmtr. Sebeb-i nzul, Nesh,Muhkem-Mteabih, 'caz'l Kur'an, Huruf-u mukatta ,Garibu'l-Kur'an, Ayet veSureler arasndaki uyum gibi konular Kur'an limleri bal altnda incelenmitir.Tefsirinin rivayet yn ksmnda Kur'an'n Kur'an ile tefsiri, Kur'an'n snnet iletefsiri, Kur'an'n sahabe ve tbin szyle tefsiri ele alnmtr. kinci blmnsonunda mfessirin dirayet yn incelenmitir. Tefsir-te'vil kavramlarna bak,te'vil-tefsir metodolojisi, te'vil tercihleri, Kur'an' anlama noktasnda anahtarkavram olarak kulland zahir kavram ve bu kavramn tefsirine yansmalarzerinde durulmutur.

Anahtar Szckler:

Kur'an Rivayet Taber Dirayet Zhir.


5/416

SUMMARY

Yazar : Fatih BAYAR

niversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Temel slam Bilimleri

Bilim Dal : Tefsir Bilim Dal

Tezin Nitelii : Doktora Tezi

Sayfa Says : XII + 404

Mezuniyet Tarihi : . /. / 2008

Tez Danman(lar) : Prof.Dr. brahim elik

TABARI'S METHODOLOGY OF TAFSIR

The commentary of the Qur'an (Arabic:Jami al-bayan an ta'wil ay al-Qur'an), popularly known as Tafsr al-Tabarl consist of two sections; introductionand main body text. In the same way my thesis has been arranged as two sections.Tafsir's introduction, Tabari's place in Islamic sciences and religious sciencestakes part in the first section of thesis. Introduction has been composed of tendifferent titles and it is the main component of the tafsir. His thought about Islamicsciences like Fiqh, Qiraat, Kalam and Language Sciences take part in this section.

In the same section his place in the history of religions has been examined. In thesecond section his opinions about Qur'anic sciences, rivayah and dirayah aspectsof his tafsir have been examined. Asbaabu Nuzool, naskh, Muhkam-Mutashabih,I'jaz al-Quran, Mukatta'at, Gharib al-Qur'an, the harmony between ayah and surasare examined under the title Qur'anic sciences. In the section "Tabari Tafsir'sAspect of Rivayah", interpretation of the Qur'an by the Qur'an, interpretation ofthe Qur'an by the Hadith and interpretation of the Qur'an by the opinion ofsahaba and Tabi'in have been dealt with. At the end of the second sectionmufassir's aspect of dirayah has been examined. In this context his approach toconcepts of tafsir-tawil, the methodology of tafsir-tawil, preferences of tawil, zahir(outer) concept, which he used as a key concept to understand the Qur'an andreflections of this concept to his tafsir have been dwelt upon.

Key Words:

Qur'an Rivayah Tabari Dirayah Zahir


6/416

V

NDEKLER

NDEKLER.......................................................................................................................... I

NSZ..................................................................................................................................VII

KISALTMALAR..................................................................................................................VIII

GR ........................................................................................................................................ 1A- ARATIRMA ZERNE ................................................................................................... 1

B- TABERNN HAYATI ...................................................................................................... 4

C- HOCALARI VE RENCLER..................................................................................... 121- HOCALARI..................................................................................................................................122-RENCLER..17

D- ESERLER ........................................................................................................................ 19BRNC BLM

TABER TEFSR'NN MUKADDMES, DN BLMLER VE DN

BLMLERNDEK YERI- MUKADDMES......................................................................................................23

A- Kurn Ayetlerinin Manalarnn fade Ynnden Kendisine Kur'n nen PeygamberinKonumasnn Manalaryla Ayn Olup Bunun Bir Hikmete Mebni Olmas........................... 23

B- Arapa ve Dier Dillerde Mterek Olarak Kullanlan Kelimeler .................................... 25

C- Kurn eitli Arap Leheleri zerine nmitir ................................................................ 27

D- Kurn Cennetin Yedi Kapsndan nmitir Hadisi zerine .......................................... 32

E- Kurn Ayetlerinin Manasn Anlamak.............................................................................. 33

F-Kurnn Rey ile Tevilinin Nehyine Dair Rivayet Edilen Baz Haberler......................... 34

G- Kurnn Tefsirini Bilmeye/renmeye Tevik Eden Baz Haberler .............................. 35

H- Kurnn Tefsir Edilmesine Kar kanlarn Yanl Yorumladklar Baz Haberler ...... 36

-nceki Mfessirlerden, Tefsiri vlen ve Knanan Kiiler Hakknda Seleften NakledilenBir Ksm Haberler ................................................................................................................. 37

J-Kurnn, Surelerinin Ve Ayetlerinin simlerinin Tevili Hakknda.................................... 37

II- DNBLMLER VE DN BLMLERNDEKYER................................................39

A- DN BLMLERDEK YER ........................................................................................... 391- DL BLMLERNDEK YER ....................................................................................................39a-Sarflmindeki Metodu .............................................................................................................42

aa- Kelimelerin Vezinlerine aret Etmesi ...............................................................................42ab-Kelimelerin Mfred ve Cemi Olularna aret Etmesi .....................................................43ac-Kelimelere Lgavi zahlar Getirmesi..................................................................................44

1) Manay Ksaca Zikretmesi ..............................................................................................442) Manay stihadla Zikretmesi..........................................................................................45

a)Kur'nla stihad .......................................................................................................45b) iirle stihad ............................................................................................................45c) Kullanmlarla stihad...............................................................................................46


7/416

VI

d) Mesellerle stihad ....................................................................................................47b-Nahiv lmindeki Metodu ...........................................................................................................47

ba-Nahiv Deerlendirmelerini Nakle Dayanmakszn Dorudan Vermesi..............................47bb-Nahiv Deerlendirmelerini Nakle Dayanarak Vermesi......................................................48bc- Nahv Tahlilleri..................................................................................................................49

1) Cer Harfleri.....................................................................................................................492) Edatlar ve Zarflar ............................................................................................................503) Terkipler .........................................................................................................................51

a) Merft.......................................................................................................................51b) Mansbt....................................................................................................................52ba) Hal .......................................................................................................................52bb) Mstesna .............................................................................................................52bc) Mnada................................................................................................................53bd) Mansub Muzari Fiiller.........................................................................................54

c) Mecrrat .....................................................................................................................55d) Meczmt...................................................................................................................55

4) Lzm Mebniler ..............................................................................................................565) Nevsih ...........................................................................................................................56

c- Belagat lmindeki Metodu........................................................................................................57

2- KIRAAT LMNDEK YER .......................................................................................................58a- Kraatleri Deerlendirirken Kulland Lafzlar .......................................................................64b- Kraatleri Tercihi ve Tercihte zledii Metod ..........................................................................70

ba- Kraatleri Tercihte Kulland ltler..............................................................................741) Kurrnn ttifak.............................................................................................................742) Tevil Ehlinin ttifak......................................................................................................813) Mushafa Uygunluk........................................................................................................84

bb- Kraatler Arasndaki Tercih Sebepleri ...............................................................................881) Dilsel Yn.......................................................................................................................88

a) Anlamsal Deerlendirmeler .......................................................................................88b) Nahiv ve Sarf Asndan Deerlendirmeler ...............................................................90c) Araplarca Mehur Olu ve Fesahat ............................................................................93

2) Balam............................................................................................................................953) Kurnn Zhirini ve Btnn Gz nnde Bulundurmas.........................................984) Nzul Sebeplerini Gz nnde Bulundurmas...............................................................995) Hadisler.........................................................................................................................1016) Sahabe Kraatleri ..........................................................................................................103

c- Tabernin z Kraatlere Bak ............................................................................................104d- Kraatlerin Tabernin Fkh Grlerine Etkisi .....................................................................106

3- FIKIH LMNDEK YER..........................................................................................................109a- badetler..................................................................................................................................112

aa-Taharet ..............................................................................................................................1121) Abdest...........................................................................................................................1132) Gusl ve Teyemmm....................................................................................................1193) Hayz.............................................................................................................................124ab- Namaz..............................................................................................................................126

ac- Oru .................................................................................................................................132ad- Zekat ................................................................................................................................138ae- Hac...................................................................................................................................144

b-Muameleler .............................................................................................................................159ba-Bor ..................................................................................................................................159bb- Nikah ...............................................................................................................................166

1) Evlilik ...........................................................................................................................1672)Nikahlanmann Haram Olduu Kiiler .........................................................................1693)Talak..............................................................................................................................171


8/416

VII

a)Rici (Caylabilir) ve Bin (Kesin) Talak ..................................................................171b)Kadnlarn ddeti .......................................................................................................172

ba)Boanan Kadnlarn ddeti..................................................................................172bb) Kocas lm Kadnlarn ddeti........................................................................173bc)Adetten Kesilmi Kadnlarn ddeti....................................................................173bd)Hamile Kadnlarn ddeti....................................................................................174

c)Boanan Kadnlarn Mehri ........................................................................................174ca) Mehri Takdir Olunanlar .....................................................................................174

cb)Mehri Takdir Olunmayanlar ...............................................................................175d)Mehrin Balanmas ................................................................................................176e)Boanan Kadnn Nafaka ve Barnma Durumu.........................................................177

4)Hul................................................................................................................................1775)l..................................................................................................................................1806)Zhar ..............................................................................................................................181

bc-Yeminler ...........................................................................................................................1821)Yemin eitleri..............................................................................................................1822)Yeminin Keffareti ..........................................................................................................183

a)Yiyecek .....................................................................................................................183b)Giyecek .....................................................................................................................184c)Kle Azad Etmek ......................................................................................................184

d)Oru Tutmak .............................................................................................................184bd-Miras.................................................................................................................................1851)lm Annda Vasiyette Bulunma..................................................................................1852)Vasiyet Srasnda ahitlik..............................................................................................1853)Mirasn Taksimi.............................................................................................................186

be) Yiyecekler ve ecekler ...................................................................................................1881)Yiyecekler......................................................................................................................1882) ecekler .......................................................................................................................190

c-Ukbt/Hadler/Cezalar............................................................................................................192ca)Ksas .................................................................................................................................192cb) Zina..................................................................................................................................193cc)Terr/Hirbe......................................................................................................................194

cd) Hrszlk ...........................................................................................................................195ce)Zina ftiras/Kazif .............................................................................................................1954- KELAM LMNDEK YER ......................................................................................................195

a- man........................................................................................................................................196aa- mann Tarifi ve Muhtevas..............................................................................................196ab- manda Artma ve Eksilme ...............................................................................................198ac- Kebire...198

b- man Esaslar ..........................................................................................................................201ba- lahiyat Bahisleri..............................................................................................................201

1) Allahn Sfatlar ...........................................................................................................201a- Sfat- Nefsiyye ........................................................................................................201b- Selb Sfatlar ............................................................................................................201c- Sbti Sfatlar ..........................................................................................................202d- Haber Sfatlar..........................................................................................................204

2) Kader ve Kazaya man..................................................................................................204a) Kader Meselesi.........................................................................................................204b) Kullarn Fiillerinin Yaratlmas (Halku Eflil-bd) ............................................205c) Kulu G Yetirilemeyecek eyle Ykml Tutmak (Teklfu M L Yutk) ..........208

bb) Semiyyt Bahisleri .........................................................................................................2101) Kabir Hayat .................................................................................................................2102) Cehennem .....................................................................................................................2113) Ruyetullah ...................................................................................................................211

B- DN BLMLERNDEN DNLER TARHNDEK YER ........................................................215


9/416

VIII

1-Yahudilik.................................................................................................................................217a-Kur'na Gre Yahudilik.....................................................................................................217b-Yahudilikte Allah nanc ....................................................................................................219

ba- Allaha ocuk snad Etmeleri.....................................................................................221bb- Allaha Cimri Demeleri ..............................................................................................222bc- Din Adamlarn Rab Tanmalar .................................................................................223

c- Kur'na Gre Hz. Msa ....................................................................................................224d- Kur'na Gre Tevrat ve Zebur..........................................................................................234

da- Kur'na Gre Tevrat ..................................................................................................234db- Kur'na Gre Zebur ...................................................................................................2362-Hristiyanlk...237

a- Kur'na Gre Hristiyanlk ................................................................................................237b- Kur'na Gre ncil............................................................................................................238c- Kur'na Gre Hz. Yahya, Meryem, Hz. sa......................................................................240

ca- Kur'na Gre Hz. Yahya............................................................................................240cb- Kur'na Gre Meryem ...............................................................................................241cc- Kur'na Gre Hz. sa..................................................................................................245

KNC BLM

TABER'NN KURN LMLERNE DAR GRLER,

TEFSRNN RVAYET VE DRAYET YN

I- KURANLMLERNE DAR GRLER...........................................................253

A. SEBEB- NZL............................................................................................................ 2531- Sebeb-i Nzul Konusundaki Tercihleri.......................................................................................255

a- Nzuln Yeri Hususundaki Tercihi ........................................................................................255b- Nzuln Kim Hakknda Olduuna Dair Tercihi ....................................................................255c- Nzul Sebepleri Arasndaki Tercihleri ...................................................................................256d- Tercihini Yaparken Balam Gz nnde Bulundurmas .....................................................257

2- Nzul Sebeb.de Btn Mfessirlerin ttifakn Zikretmesi .........................................................2583- Nzul Sebebi ve Nzuln Kimin Hakknda Olduuna Dair htilaf Ortaya Koymas ................2594- Bir Ayetin Nzulne Deiik ahslar Sebep Olarak Gstermesi .............................................2595- Nzul Sebebine Dayanarak Ayeti Genele amil Klmas ...........................................................2606- Nzul Sebebinin, Ayetin Yanl Yorumlanmasn nlediine Dair Rivayette Bulunmas.........2617- Peygamberin Hadisi zerine Nzuln Vuku Bulduuna Dair Rivayette Bulunmas................2618- Bir Ayet in Birden Fazla Nzul Sebebi Zikretmesi .................................................................2629- Ayetin Nzlnde ahslarn Etkisinin Bulunduuna Dair Rivayetleri Zikretmesi....................26210- Nzl Sebebinin Hkm Koyucu Ynne aret Etmesi ..........................................................26311- Tarihi Gereklerle Uyumayan Baz Sebeb-i Nzl Rivayetlerine Yer Vermesi .....................264

B- MUHKEM-MTEABH .............................................................................................. 265

C-NESH................................................................................................................................ 269

D- KISASL-KURAN...................................................................................................... 280E-EMSALL-KURAN ..................................................................................................... 281

F-AYET VE SURELER ARASINDAK UYUM................................................................ 282

G- CAZL-KURAN....................................................................................................... 283

H- HURUF-U MUKATTAA................................................................................................ 284

II.TEFSRNN RVAYET VE DRAYET YN......................................................... 287

A- TEFSRNN RVAYET YN .................................................................................... 287


10/416

IX

1- Kurnn Kurnla Tefsiri.........................................................................................................2872-Kurnn Snnetle Tefsiri ..........................................................................................................292

a- Hz. Peygamberin Kur'n Tefsirdeki Metodunu Ele Al Biimi.........................................293b- Snnetin Kur'n Beyan Cihetini Ele Al Biimi ...............................................................294

ba- Mcmelin Tebyini ...........................................................................................................294bb- mmn Tahsisi ...............................................................................................................295bc- Mutlakn Takyidi............................................................................................................295bd- Mkilin Tavzihi .............................................................................................................295

be- Mphemin Tafsili ............................................................................................................2963-Kurnn Sahabe Szyle Tefsiri ................................................................................................2984- Kurnn Tbin Szyle Tefsiri ...............................................................................................310

B-TEFSRNN DRAYET YN...................................................................................... 3191-Taberde Tefsir-Tevil Kavram..................................................................................................319

a-Tefsir-Tevil Kavramlarna Genel Bak .................................................................................319b-Tabernin Tefsir-Tevil Kavramlarna Bak ........................................................................324

2- Taberde Rey-Tevil likisi .....................................................................................................3293- Tabernin Tevil-Tefsir Metodolojisi .........................................................................................332

a-Tabernin Tevil Tercihleri.....................................................................................................338aa- Kulland Lafzlar...........................................................................................................338ab-Tercih ekilleri .................................................................................................................340

1)Tercih Gerekesini aklamas.......................................................................................3402) Tercihini Ayete Dayandrmas......................................................................................3423) Tercihini Hadise Dayandrmas ....................................................................................3444) Tercih Yaparken Dier Gr/Grleri rtme Yoluna Gitmesi ...........................3455) Tercih Yaparken Sre i Btnlne nem Vermesi ...............................................3476) Ayetlerin Tevilinde htimallerin Tmne Geerlilik Tanmas...................................3477) Grleri Zikredip Tercih Yapmakszn Kendi Fikrini Sylemesi ...............................3498) Tercihte Bulunmamas..................................................................................................350

4-Taberde Zhir-Btn Kavramlar ...............................................................................................351a-Tabernin Zhir-Btn Anlay ..............................................................................................355b-Zhirin Yansmalar ...............................................................................................................359

ba-Arap Dilinin Kullanm ...................................................................................................3591) Azhar (En Ak Anlam)................................................................................................3612) Maruf (Bilinen Anlam)................................................................................................3623) Alab (En Yaygn)........................................................................................................364

bb- Kur'n Merkezli Zhir Oluu...........................................................................................3651) Vahiy Ortam ................................................................................................................3652) Kur'nn Bir Btn Oluu............................................................................................3663) Sebeb-i Nzl ...............................................................................................................3694) Ayet Btnl.............................................................................................................369

bc- mm-Hss .......................................................................................................................3711) Allahn mm Klna Dayal mm Olu ...................................................................3772) Konunun nemine Dayal mm Kl .........................................................................378

3) Dilsel Tahlillere Dayal mm Olu ..............................................................................379bd- Balam ............................................................................................................................3811)Taber ve Balam...........................................................................................................3822)Tabernin Balam Ele Al Biimi ..............................................................................384

a) Fkhi htilaflarn zmnde ...................................................................................384b) Nahvi htilaflarn zmnde .................................................................................386c) Nzul Sebepleri le lgili htilaflarn zmnde ....................................................387d) Anlamsal Deerlendirmelerde .................................................................................389

da) Gr Farkllklarnn Sonuca Balanmasnda..................................................389db) Manann zmnde ........................................................................................390dc) Ayetteki Maksadn Ortaya kmasnda.............................................................391

e) znenin Belirlenmesinde .........................................................................................393


11/416

X

SONU..395

BBLYOGRAFYA.............................................................................................................. 398


12/416

XI

NSZ

Balangc son peygambere ve onunla birlikte vahiy ortamnda bulunmalar

sebebiyle sahabelere dayanan dolaysyla yaklak ondrt asrlk bir gemie dayanan

tefsir ilminin en nemli isimlerinden birisi de kukusuz Muhammed b.Cerir et-

Taberdir. Kraat, fkh, hadis ilimleri zerine eserler yazan Taber Tarihul- memvel-Mlk isimli eseriyle tarih alannda ; Cmiul-beyn an tevli yil- Kuran adl

almasyla da tefsir sahasnda hret kazanmtr.

Doktora ders dneminde klasik tefsir metinleri derslerinde etraflca inceleme

imkn bulduumuz Tabernin sz konusu eserinin peygamber, sahabe ve tbindan

gelen rivayetleri iermesi nedeniyle ansiklopedik bir eser grnts arzetmekle birlikte

sadece gemie ait rivayet malzemesinin bir aktarm deil ayn zamanda nemli oranda

dirayet yn de bulunan bir eser olduu kanaatine vardk. Bu grmz bata ders

hocamz olmak zere blmmzn dier hocalarna atk. Kendilerinin olumlu

yaklamlar ve yaptmz aratrmalarda Atik Aydnn spesifik almas dnda

Tabernin tefsir metodu zerine akademik alma bulunmadn grnce bu konu

zerine almaya karar verdik.

Tez konusunun belirlenmesinde, ieriin planlanmas ve programlanmasnda

gerekli teknik bilgileri benden esirgemeyen bata danman hocam Prof.Dr. brahim

elik olmak zere Yrd.Dr.Mustafa Bilgin, Prof.Dr.Abdurrahman etin, Prof.Dr.Ahmet

G, Prof.Dr.Remzi Kaya, Do.Dr.Abdlhamid Birk hocalarma ve fikir tetisinde

bulunduum arkadam Dr. Celil Kiraza teekkrlerimi sunmay zerime bir bor

bilirim.

Fatih BAYAR


13/416

XII

KISALTMALAR

a.g.e : ad geen esera.g.m : ad geen madde/ ad geen makale

a.y : ayn yer

b. : bin

bkz. : baknz

c. : cilt

ev. : eviren

DA : Diyanet slam Ansiklopedisi

D. . B. Y. : Diyanet leri Bakanl Yaynlar

haz: : Hazrlayan

SAM : slami Aratrmalar Merkezi

...F. : stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi

M...F : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

M...F.V : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf

Nu : Numara

. : lm

S. : Sayfa

Terc. : Tercme

TDK : Trk Dil Kurumu

TDV : Trkiye Diyanet Vakf

TDV..A : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisitsz. : Tarihsiz

Y. : Yaynlar


14/416

1

GR

A- ARATIRMA ZERNE

Kurn anlama ve yorumlamann rn olan tefsirler usul ve tarih bilginleri

tarafndan genelde rivayet ve dirayet tefsirleri eklinde ikiye ayrlr. Rivayetmalzemesinin aktarld tefsirler rivayet; mfessirin kutsal metne vukfiyetinin ar

bast tefsirler ise dirayet tefsirleri eklinde tanmlanrsa da bu ayrmlar ve tanmlar

mutlak deildir. Zira byle olsayd bir tefsirin btnyle rivayet veya sadece dirayet

zere ele alnmas lazm gelirdi ki bu da pek mmkn gzkmemektedir. rnein

mehur dirayet tefsirleri arasnda gsterilen Elmall Hamdi Yazrn Hak Dini Kuran

Dilinde ve Fahruddin er-Rznin Meftihul Gaybnda dahi bir ayetin mfessirin

yorumlar bulunmakszn- baka ayetlerle tefsir edildiine rastlanr.Fakat bu,onlarn

rivayet tefsiri olduunu gstermez.Dolaysyla tefsirleri rivayet arlkl ve dirayet

arlkl tefsirler eklinde ikiye ayrmak daha doru olsa gerektir.

Tabernin Cmiul-beyn an tevli yil- Kurn isimli eseri de ierdii rivayet

malzemesinden dolay rivayet tefsirleri arasnda gsterilir. Peygamber, sahabe ve

tbindan gelen yaklak 38.397 rivayet esere rivayet tefsiri zellii kazandrsa da sz

konusu malzemenin gelii gzel deil de belli bir formata ve akl gerekelere gre

tefsire sindirilmesi ve ardndan gerekletirilen tevil tercihleri ayrca kendisine dirayet

tefsiri zellii de katmaktadr.

te bu minval zere incelemeye altmz Tabernin sz konusu eseri

mukaddime ve asl metin olmak zere iki ana blmden olumaktadr.Bizim tezimiz de

iki blm halinde dzenlenmitir.

Tezin birinci blmnde tefsirin mukaddimesi,Tabernin dini bilimler ve din

bilimlerindeki yeri ele alnmtr.Mukaddimesi 10 balktan meydana gelmekte oluptefsirinin temeli mahiyetindedir. Dini Bilimlerden Kraat, Fkh, Kelam ve Dil

Bilimlerine dair grleri tespit edilmeye allmtr. Buralarda gze arpan en temel

husus Tabernin ayetlerle ilgili grleri aktardktan sonra tevil tercihlerine

ynelmesidir. Yukarda ismi geen drt bilim dalnda da Taber bu yolu izlemektedir.Bu

blmde son olarak Din Bilimlerinden Dinler Tarihindeki yeri incelenmi olup,

zellikle ehl-i kitaptan Yahudilere ve Hristiyanlara dair nemli rivayetleri aktardktan


15/416

2

sonra yine akl tercih ve gerekelere iaret etmeden baka konulara gemedii

gzlemlenmtir.

Tezin ikinci blmnde mfessirin Kuran ilimlerine dair grleri,tefsirinin

rivayet ve dirayet ynleri incelenmeye allmtr. Kuran ilimlerinden sebeb-i nzul,

muhkem-mteabih,nesh, ksasul Kuran,emsall- Kuran, yet ve sureler arasndaki

uyum,icazl Kuran ve huruf-u mukatta ilimlerindeki grleri zerinde durulmutur.

Tefsirinin rivayet yn ksmnda Kurann Kuran ile tefsiri, Kurann snnet ile

tefsiri,Kurann sahabe ve tbin szyle tefsiri ele alnmtr.Bu blm her ne kadar

rivayet bal altnda incelense de rnein tefsir edilen ayetin baka ayetlerle tefsir

edilmesi noktasnda mfessirin dirayeti sz konusu olduundan konunun dirayet

zellii bulunduu da gz ard edilmemelidir. kinci blmn sonunda mfessirin

dirayet yn incelenmeye allmtr. Tefsir-tevil kavramlarna bak, tevil-tefsirmetodolojisi,tevil tercihleri, Kuran anlama noktasnda anahtar kavram olarak

kulland zhir kavram ve bu kavramn tefsirine yansmalar zerinde durulmaya

allmtr.

almamamzda Muhammed Ali Beydavinin, Mahmud Muhammed akir ve

Ahmed Muhammed akir kardelerin nerine dayanarak hazrlad Drul Ktbil

lmiyye(Beyrut-Lbnan 1420/1999) 3.basksn esas aldk. Cmiul-beyn f tevlil-

Kuran isimli 13 ciltten oluan bu basknn fihriste dayal son cildini ise Riyadtan

Ahmed smail ekvekn hazrlamtr.

Cmiul-Beyn f tevlil Kuran adyla anlan Tabernin bu eserinin ilk

basks 1322-1330/1904-1912 yllar arasnda 30 cilt olarak Blakta

gerekletirilmitir.Daha sonra bu bask esas alnarak ve baz hatalar dzeltilerek

Mahmud Muhammed akir-Ahmed Muhammed akir tarafndan 12 cilt halinde yeni

neri 1992 ylnda yaplmtr. Eser, Cmiul-beyn an tevli yil Kuran ve ya

Cmiul-beyn f tefsiril- Kuran isimleriyle de anlr.

2003 ylnda ise Abdullah b.Abdil Hasen et-Trk, Tefsirut- Taber, cmiul-

beyn an tevl-i yil Kuran ismi ile Dru Alemil Ktb-Arabistan tarafndan

neredilen tahkikli almay gerekletirmitir. Ancak yukarda belirttiimiz 1999 yl

basks zerinde altmzdan ve tahkikli basky sonradan grdmzden dolay

kendisinden istifade edemedik. Yine Drul Fikr(Beyrut) tarafndan 1978 tarihinde


16/416

3

baslm muhtasar mahiyetteki 10 ciltlik nshann evirisini gerekletiren Hisar

Yaynevinin 9 ciltlik tercmesinden de tercme zet mahiyette olmsna ramen-

zaman zaman istifade ettiimizi sylemeliyim.

Tabernin tefsiri zerine eitli aratrmalar yaplmtr. Muhammed Bekr

smailin, bn Cerir et-Taber ve Menhech fit-tefsri, Atik Aydnn,Tabernin

Kuran yorumlama Yntemiisimli almalar kitap haline gelmitir. Cafer Sadk

Dorunun,bn Cerr et-Tabernin tefsirindeki fkh grsimli almas

baslmam retim grevlilii tezidir. Yine Halis Albayrak ve Stk Gllenin

Tabernin kraat ynne dair makaleleri ve Mesut Okumuun,Taber Tefsirinde

Balamn Yeri ve nemiadl makalesi mfessirimizin tefsiri esas alnarak yaplan

incelemelerdir.

Muhammed Bekr smailin almasyla bizim almamz metod almasolmakla birlikte kendisinin eserini metodoloji bakmndan eksik bulduumuzu

sylemeliyim. yle ki: bir metod almasndan beklenilen ncelikle sistematik

olmasdr. Ancak kendisi eserinin sonunda fihrist balnda almas boyunca ele

ald konular bir dizin halinde sunmutur. rnein 5.blmde ele ald konular:

Tabernin tefsire ve tevle dair grleri, surelerin isimlendirilmesi, muhkem-

mteabih, nesh, harut-marut, sihir hakknda Tabernin gr eklindedir. Oysa

yaplmas gereken Tabernin dini bilimlerdeki yeri ve Kurana bak balklar altnda

ilgili maddelerin ve sz edilen konularn incelenmesi olmalyd. Biz bu hususa itina

gstermeye altk. rnein Tabernin Kuran ilimlerine dair grlerini,Kuran

limleribal altnda ele aldmz Kuran ilminin ncelikli olarak tanmn yaptktan

sonra aktarmaya altk.

Atik Aydnn Tabernin Kuran yorumlama Yntemi ismindeki almas

mfessirimizin tevil tercihlerinin tefsirinin dirayet ynne tesiri ve Tabernin Kuran

anlay balamnda gerekletirilen spesifik bir almadr. Yani sz konusu eserde

Tabernin Kuran anlay ile tevil tercihleri arasndaki paralellik incelenmitir.

Yaptmz alma ise bir metod almas olup sadece Kuran ve Kuran

ilimleri balamnda deil Tabernin temel slam ilimlerine bal Kraat, Fkh, Kelam,

Arap dili gibi disiplinler ile Din bilimlerinden Dinler Tarihine dair grlerini ortaya

karan bir eser niteliindedir. Ancak bizim de gayemiz Atik Aydn gibi Tabernin


17/416

4

dirayet ynn ortaya koymakt. Bu nedenle tefsirinin btnnde mfessirimizin bir

usle gre yerletirdii rivayet malzemesi arasndan yapm olduu tercihlerini aa

karmak iin Fkh, Kelam, Kraat, Arap dili vb. alanlarda ncelikli olarak biz de farkl

grleri ortaya koyduk. Sonra da Tabernin tercihini gerekesiyle birlikte zikretmeye

gayret ettik. Hatta rivayet tefsirinin unsurlar arasnda yer alan Kurann Kuran ile

tefsiri balnda dahi kendisinin dirayetini ortaya koyduunu belirttik. Zira mfesser

ayetin mfessir ayetle aklan dahi mfessirin dirayetini yani iki ayet arasndaki

irtibat kurabilmesini gerektirir diye dnmekteyiz. yle ki bir mfessirin gremedii

tefsir edici ayeti baka bir mfessir Kurana olan vukfiyeti ve hakimiyetinden dolay

grebilir.

Nldekenin Eer bu kitab elde edebilseydik, ondan sonraki hibir tefsire ihtiya

duymayabilirdik szleriyle vgsne mazhar olan Tabernin rivayet ve dirayetmfessirlerinin temel kayna niteliindeki Cmiul-beyn an tevli yil- Kurann

incelediim iin kendimi bahtiyar hissettiimi sylemeliyim.Hazrladmz bu

almann ilim hayatna katk getirmesini dilerim.

B- TABERNN HAYATI

Mehur mfessir, muhaddis, fakih, kraat alimi, tarihi Muhammed b. Cerr b.

Yezd b. Kesr b. Glib Eb Cafer et-Taber, Taberstann mul ehrinde Hicr 224

senesinde dnyaya gelmitir.1 Doum ylnn H. 224 yl ya da H. 225 ba olduu

konusunda ihtilaflar km, bu konuda kendisine soru soran rencisi bn Kmile,

beldesinde yaayan insanlarn yalar (seneleri) deil olaylar tarih olarak

kaydettiklerini, kendi doumunun da yaadklar yerdeki bir olay zerine

kaydedildiini, yetikinlie erdiinde bu olay sorduunu, haber verenlerin ise H. 224

ile H. 225 yllar arasnda ihtilaf ettiklerini cevap olarak sylemitir.2 Doduu blgeye

Taberstan denmesinin sebebi ise yle anlatlr: Tabernin yaad belde fetholunup

1 Hamev, eyh mam Eb Abdillah Yakut b. Abdillah,Muceml-deb, XVIII, 48, Matbaa ve Ner:Dru Sdr, Beyrut, 1957; Zeheb, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Kitbu Tezkiratil-

Huffz, II, 710, Tashih: el-Mektebetl-Haremil-Mekkiyyi, Dru hyit-Trsil-Arab, 1956; Zeheb,Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru Almin-Nbel, XIV, 267,Tahkik:uayb el-arnad Muhammed Nuaym el-Arkasusi Messesetr Risale,Beyrut,1985.2 Hamev, a.g.e., XVIII, 48.


18/416

5

ina edilmeye balannca, pek ok aaca sahip olan insanlar aalar kesmek iin alet

edevat aramaya koyuldular. Kendilerine kk bir balta (taber) getirildi. Onlar da kesim

iini gerekletirdiler. Bundan dolay bu yer bu aletin (taber) ismiyle anld.3

Grn olarak esmer bir tene, zayf bir bedene, uzun bir boya ve fasih bir lisana

sahip olan Taber,

4

yedi yanda Kur'n ezberleyip sekiz yanda insanlara namazkldrm, dokuz yanda hadis yazmtr.5 Bu kadar kk yata ilme balamasn ise

babasnn grd bir ryaya balar. O olay yle anlatr: Babam beni ryasnda

Allah Rasulnn nnde grm. Yanmda ii talarla dolu yem torbas varm. Ben

talar Peygamberin nne atyormuum. Ryay tabir eden zat benim iin

bydnde din hususunda nasihatte bulunan, dinin kurallarn savunan birisi olacak

diye yorumda bulunmu. te bundan dolay babam ben daha kk yata iken ilim

renmem iin yardmda bulunmaya olduka hevesli idi.6 Gerekten de babas hayatboyunca olundan hibir eyi esirgemeyip her trl yardm yapmtr. Bir defasnda

harlnn ge kaldn, bundan dolay gmleinin iki yenini skp sattn syler.7

Daha kk yata ilme bu kadar merak saran Taber, bu prensib.i ileriki yalarda

da devam ettirmi ve kendisine sunulan kadlk teklifini arkadalarnn stelemelerine

ramen ilmi kiiliinden dolay geri evirmitir.8 Dnya metana sevdas olmayan, zhd

ve takva sahibi, hibir cahilin, hasetinin, inkarcnn knamasndan korkmayan9

mfessirimiz, kendisine sunulan hediyeler konusunda da olduka titiz olup hak ettiine

inandn kabul eder, inanmadn geri evirir.10 Bazen de hediye yerine kamu

yararna istekte bulunurdu ki bunun en gzel rnei, Halife Muktedir ile arasnda geen

konumadr. Gnn birinde Halife Muktedir, zerinde btn alimlerin ittifak

edebilecei artlarda bir vakfiye yazdrmak istemiti. Kendisine byle bir vakfiyeyi

ancak Muhammed b. Cerr et-Tabernin yazabileceini sylemeleri zerine o, Taberyi

yanna arm ve bu vakfiyeyi yazmasn istemi, o da yazmt. Bunun zerine halife

3 Hamev, a.g.e., XVIII, 48.4 Hamev, a.g.e., XVIII, 40.5 Hamev, a.g.e., XVIII, 49.6 Hamev, a.g.e., XVIII, 49.7 Zeheb, a.g.e., XIV, 277.8 Sbk, Tcuddn Eb Nasr Abdilvehhb b. Takyyddn, Tabakt-fiiyyetil-Kbr, III, 125,Darl-Marife, Beyrut-Lbnan,1324; Zeheb, a.g.e., XIV, 275.9 Sbk, a.g.e., III, 125.10 Hamev, a.g.e., XVIII, 86.


19/416

6

kendisine, bana bir ihtiyacn syle ki karlayaym demi. O da benim herhangi bir

ihtiyacm yoktur cevabn vermi, bunun zerine halife steleyip bana mutlaka bir

ihtiyacn sylemeli veya bir ey istemelisin demi. O da mminlerin emirinden

isteim, Cuma gn dilencilerin camideki maksureye girmelerinin engellenmesi iin

gvenlik kuvvetleri komutanna emir vermenizdir demi. Bunun zerine Halife onun

istei dorultusunda gvenlik kuvvetlerine gerekli emri vermitir.11 Kendisinin mal-

mlke deer vermediini gsteren iirlerinden birisi yledir:

Maddi skntda olduumda arkadam bunu bilmez

Kendimi zengin gsteririm. Dostum da kendini zengin gsterir.

Utancm, yz suyumu dkmeme engel olur.

Alacam talep etmede de dostuma kar yumuak davranrm.

Eer yz suyumu dkmekten ekinmeseydim,

Zenginlie daha kolay yoldan ulaabilirdim.12

u iir de onun, insann mutedil olmas gerektiine dair grlerini yanstr:

ki huy vardk ki onlar hi beenmem:

Biri zengininmarkl, dieri de fakirin grmedikliidir.

Zengin olduundamarma, fakir olduunda da Dehre (zamana) hayret et!13

Dnyaya meyli olmamasn evlilik konusunda da gsteren mfessir, mr

boyunca evlenmemesini, harama da helale de ukur zmedim14 szleriyle dile

getirir.

Tabernin kiilii hakknda gr belirten Abdlaziz b. Muhammed u ifadelere

yer verir: O, grn zarif, i yz temiz, dostlaryla gzel bir sosyal hayat olan,arkadalarnn halini gzeten, sergiledii btn davranlarnda terbiyeli, yeme-ime

kurallarna riayet eden, latifelerin en gzelini yapacak derecede kardelerine ve

11 Sbk, a.g.e., III, 124.12 Badd, Hatb, Hafz Eb Bekr Ahmed b. Ali et-Tayyib, Trhu Badd, II, 165, Nir: Drul-Kitbil-Arab.13 Zeheb, a.g.e., XIV, 267.14 Hamev, a.g.e., XVIII, 55.


20/416

7

dostlarna kar espirili bir kimsedir. Bazen nne meyve getirilir de ilim, fkh ve ilmi

meselelerle balantl olmad halde ortaya bir dnce atar ki ilme ballk noktasnda

ciddiyetin en mkemmelini ve bilginin en gzelini serdeder.15

lme dknl had safhada olan Taber, babasnn da tevikiyle kk yalarda

yaad mul ehrinden ayrlp eitli ilim merkezlerine gitmi ve bir ok alimden ilimalmtr. Kendisi ilk olarak Rey (Tahran) ehrine gelmi ve Ahmed b. Hammad ed-

Dlbden dersler alm, ayrca bn Humeyd er-Rz ile birliktelii olmutur.16 O,

buradaki yaantsn u szlerle dile getirir: Biz, Muhammed b. Humeyd er-Rznin

yannda kitaplar yazardk. O, bir gecede birka defa yanmza gelirdi. Bize ne

yazdmz sorar ve yazdklarmz okurdu. Ahmed b. Hammad ed-Dlbnin yanna

da giderdik. O, Rey ehrinin kylerinden birinde ikamet ediyordu. Rey ile yaad ky

arasnda uzun bir mesafe vard. Oradan dndmzde mesafenin uzak oluundanyorulmu oluyorduk. Sonra da Muhammed b. Humeydin meclisine gidiyorduk.17 Rey

ehrinde bir mddet kalan Taber, daha sonra Mednets-Selma (Badat) geip

Ahmed b. Hanbelden ilim almay istedi. Ancak Badata varmadan Ahmed b. Hanbel

vefat etmiti. Daha sonra Badattan Basraya geti. Burada Msa b. Msa el-Hare,

mad b. Msa el-Kazzz, Muhammed b. Abdil-Al es-Sann, Bir b. Muaz, Ebul-

Eas, Muhammed b. Ber, Muhammed b. el-Muann gibi alimlerin derslerini

dinledi.18

lim iin gittii ehirlerden biri de Kfe ehri idi. Burada Eb Kreyb

Muhammed b. Al el-Hemedn, Hennad b. Seriyy ve smail b. Msadan hadis alp

yazd. Bu zatlardan Eb Kreyb sert mizal ve zamann byk hadis alimlerinden

biriydi.19 Kfedeki ilim tahsilinin ardndan tekrar Badata dnd. Burada fkh ve

Kur'n ilimleri dersleri ald.20 Burada afii mezheb.i esas alp yaym ve on sene

boyunca bu mezheb. esaslar zerine fetva vermitir.21

15 Hamev, a.g.e., XVIII, 86.16 Hamev, a.g.e., XVIII, 49.17 Hamev, a.g.e., XVIII, 50.18 Hamev, a.g.e., XVIII, 50-51.19 Hamev, a.g.e., XVIII, 51.20 Hamev, a.g.e., XVIII, 52.21 Sbk, a.g.e., III, 123; Zeheb, Kitbu Tezkiratil-Huffz, II, 712.


21/416

8

Bir sonraki dura olan Msra geerken am blgesi sahil ehirlerine urad.

Hicri 253 ylnda Fustat ehrine vard. Burada pek ok alimden Malikin, afiinin, bn

Vehbin ve dierlerinin ilimlerini ald. Sonra ama, daha sonra da Msra dnd.

Kendisini burada karlayan kii Fustat alimlerinden Ebul-Hasen es-Serrc idi. O,

Taberye Kur'n, fkh, hadis, dil, nahiv, iir alanlarnda sorular sordu ve bu alanlarn

hepsinde kendisini faziletli bulduunu syledi. Ayrca Msrda Mzenden afii

fkhn renmitir.22

lim tahsili iin ran, Irak, am, Msr, Hicaz gibi ilim merkezlerini dolaan

Taber,23 son olarak Badat kendisine mekan edinip vefat edinceye kadar burada

kald24 ve eserler tasnif etmeye balad.25

Grleriyle hkm verilen marifetli ve faziletinden dolay grne mracaat

edilen alimlerin nde gelenlerinden biri olan Taber, zamannda kimsenin sahip

olmad eitli ilimleri zatnda toplamt. O, Allahn Kitabn ezbere biliyordu.

Kur'na vkf olup, manalarn idrak ediyor, hkmleri konusunda ince bir anlay

ortaya koyuyordu. Snnetin sahihine ve zayfna, nsihine ve menshuna hakim idi.

Sahabe, tabiin ve onlardan sonra gelenlerin helaller, haramlar ve fkh hkmler

konusundaki farkl dncelerini de bilmekteydi.26 Dini ilimlere bu kadar hakim olan

mfessirimiz mantk, cebir, aritmetik, tp gibi ilimler zerinde de almtr.27

Onuneitli ilim dallarna olan vukfiyetini tanmlayabilecek szlerden biri de udur: O,

Kur'n dnda hibir ey bilmeyen biri kadar kri, hadisten baka bir ey bilmeyen biri

kadar muhaddis, fkhtan baka bir ey bilmeyen biri kadar fakih, nahivden baka bir

ey bilmeyen biri kadar nahivci ve aritmetikten baka bir ey bilmeyen biri kadar

aritmetiki idi.28lmi bir almada kendisine olan gvenini ortaya koyan rneklerden

birisi, arkadalaryla arasnda geen u diyalogdur: Arkadalarna Hz. Ademden

gnmze dein tarih kitab meydana getirmek iin mi urayorsunuz sorusuna

22 Hamev, a.g.e., XVIII, 52-53.23bnl-Kft Cemlddn b.Hasen b. Yusuf, nbhur-Ruvt, III, 89, Tahkik: Muhammed Ebul-Fazlbrahim, Datm: Drul-Fikril-Arab , Messesetl-Ktbis-Sekfiyye, Kahire, 1986.24 Hamev, a.g.e., XVIII, 41.25 Kft, a.g.e., III, 89.26 Badd, a.g.e., II, 163.27 Hamev, a.g.e., XVIII, 61.28 Hamev, a.g.e., XVIII, 61.


22/416

9

arkadalar miktarn ne kadar olaca sorusuyla karlk verirler. O da 30.000 varak

olacan syleyince bu rakam tamamlamaya insan mrnn yetmeyeceini iddia

ederler. O da ksaltmaya giderek bu rakam 3000 varaka indirir. Ayn soruyu tefsir

yazm iin sorduklarnda verdii cevap yine 30.000 varaktr. Ancak yine insan

mrnn bunu tamamlamaya gcnn yetmeyecei gibi bir eletiri gelince yazaca

tefsirde de indirime gider ve onu da 3000 varak olarak belirler.29 Hatb el-Badad de

Tabernin krk sene boyunca her gn 40 varak yazdn zikreder.30 rencisi

Muhammed el-Fergn de bulu ana ermesinden ld zamana kadarki sreyi tasnif

ettii eserlerine bldklerini ve her gne 40 varak dtn haber verir.31

Kur'n okuyup da tevilini bilmeyen kimseye hayret ederim. Onu okumaktan

nasl tat alr ki? diyen Taber, tefsir yazma hususunda istihare yaptn, niyetine

girdii ey zerine sene boyunca Allahtan yardm istediini, Onun da yardmnesirgemediini syler.32 Tefsirini Hicri 270 ylnda tamamlar.33 Tefsirin imlasn yapan

zat bu ilemin yedi yl srdn bildirir.34 Hatb el-Badd, imamlar imam Ebu Bekir

b. Huzeymenin, bn Cerr et-Tabernin tefsirini birka sene iinde batan sona mtalaa

ettikten sonra yle dediini rivayet eder: Yeryznde bn Cerrden daha alim biri

olduunu bilmiyorum. Hanbeller ona zulmetmilerdir.35

Son demlerinde hayatn srdrmek zere geldii Badatta kendisini zntyesevk eden olay, Hanbellerle olan mcadelesi olmutur. Taberstandan Badata

dndnde Eb Abdillah el-Casss, Cafer b. Arefe, Beyyd gibi ahsiyetler, aleyhine

almalar yapmlar, burada bulunan Hanbeller de kendisini hedef almlar ve Ahmed

b. Hanbelin ismini htilful-Fukaha isimli eserinde niin zikretmediini kendisine

sormular o da Ahmed b. Hanbeli fakih deil muhaddis olarak belirtmi, bunun zerine

Allahn ara istiva etmesine ne dersin demiler o da bunun muhal olduunu syleyerek

u beyitleri zikretmitir:

29 Zeheb, a.g.e., XIV, 274-275.30 Badd, a.g.e., II, 163.31 Zeheb, Kitbu Tezkiratil-Huffz, II, 711.32 Hamev, a.g.e., XVIII, 62-63.33 Hamev, a.g.e., XVIII, 62.34 Badd, a.g.e., II, 164.35 Badd, a.g.e., II, 164.


23/416

10

Arkada (ei) bulunmayan Zat tesbih ve tenzih ederim,

Arnda oturulmayan Zat tesbih ve tenzih ederim.36

Aralarndaki ihtilafn bir dier sebebi de, evvelce afii mezheb.e mensup olan

Tabernin, sonradan bal bana itihada kalkarak bir fkh mektebi tesis etmesidir.

Bu, aleyhtarlar iin ayrca bir tariz vesilesi olmutur. Fikirlerin muayyen mezheplere

bal kalmasn isteyenler, Tabernin bir mtehit gibi ortaya atlmasn ho

grmemilerdir.37 Bunun sonucunda hi hak etmedii halde Rafzilikle sulanm, hatta

baz cahiller onu dinsizlikle itham etmilerdir.38 Kendisinden hadis dinlenilmesini

yasaklamlardr. Byle bir uygulamaya maruz kalan kiiye bn Huzeyme, Eer

Taberden hadis dinleyip yazarsan dier alimlerin tamamndan hadis dinleyipyazmandan daha hayrl olur cevab. vermitir.39 Hanbellerin tutumlar bununla da

kalmam, taknlklarn evini talayacak raddeye getirmilerdir. Rivayetlere gre

evinin kapsnn n atlan b.lerce ta sebebiyle kk bir tepe haline gelmi, bunun

zerine kalabalk bir muhafz grubu kendisini bu insanlardan korumak ve talar

temizlemek zere harekete gemitir.40

Onun Rafizlik ile itham edilmesini Gadir-i Hum mntkasnda Rasulullahn

syledii szleri iki byk cilt halinde bir araya getirip derlemesine41 ve tarihinde

(Tarihul-mem vel-Mlk) Hz. Ali ve oullar iin ekseri aleyhisselam tabirini

kullanmasna42 balayanlar olmutur. Ayn ekilde abdest alrken ayaklar ykamayp da

sadece meshetmenin caiz olduuna dair szn kendisine nisbet edilmesi de43 ithamlara

maruz kalmasnda etkili olmutur. Oysa iyi aratrldnda grlecektir ki Gadir-i Hum

konusunda Hz. Aliyi ven kitap yazmakla birlikte Hz. Ebu Bekir ve merin hatta bn

36 Hamev, a.g.e., XVIII, 57-58.37 Cerraholu, smail, Tefsir Tarihi, II, 125, TDV Y., 10. Bask, Ankara, 1995.38bn Kesr, mdud-Dn Ebul-Fid smail b. mer, el-Bidye ven-Nihye, XI, 260, Terc: MehmetKeskin, ar Y., stanbul, 1994.39 Badd, a.g.e., II, 164.40 Hamev, a.g.e., XVIII, 58.41bn Kesr, a.g.e., XI, 260.42 Cerraholu, a.g.e., II, 126.43bn Kesr, a.g.e., XI, 260.


24/416

11

Abbasn faziletlerini konu alan eserler de yazmtr.44 te yandan bn Kesir abdestle

ilgili grnden dolay iilikle itham edilmesine u cevab verir: Taber, ayaklarn

abdest esnasnda ykanmasnn ve ykanmakla birlikte ovalanmasnn vacip olduunu

sylemitir. Yalnz o, ovalamak kelimesi ile meshi kasdetmitir. nsanlarn ou onun

maksadn anlayamamlardr. Maksadn anlayanlarsa onun ayaklar ykamakla birlikte

meshi yani ovalamay kasdettiini bildirmilerdir.45 Buna ramen Taber hakknda

iilik iddialarndan vazgemeyenler de olmutur ki bu ahslardan birisi de kendisinde

hayrdan baka bir ey grmyorum ancak onda az da olsa iilik vardr diyen

Zehebdir.46 Fakat bn Kesir iilik iddialarnn h. 224te dnyaya gelip 310da vefat

eden mehur Taberye deil ayn isme sahip olan ii bir alime ynelik olduunu iddia

edenler bulunduunu rivayet eder.47

Taber Hicri 310 senesinin evval aynn bitimine iki gn kala, Pazar akam 85 yada 86 yanda iken vefat etti.48 Baz kaynaklarda ise Cumartesi gn akam zere vefat

edip Pazar gn sabahleyin yaad evde defnedildii49 geer. Hamev ise defin iinin

ld gnn gecesinde olduunu Hatib el-Badadi dndaki alimlerin sylediini

Hatibin ise ertesi gn olduuna dair rivayette bulunduunu ifade eder.50 Kabrine dair

bilgi veren bn Hallikan ise u bilgiyi aktarr: Msrda Garfets-Surda ziyaretgah

olan bir kabir grdm. Mezar tanda bn Cerir et-Tabernin kabridir, eklinde bir yaz

vard. nsanlar onun(Taber) iin Tarih sahibi(Tarih Bilgisi Olan) budur diyorlard.

Kabri ile ilgili bu bilgi doru deildir. Gerek olan kabrinin Badatta olmasdr.51

lm pek ok alimi derinden etkilemitir ki bunlardan birisi de bn Arabdir. O,

bn Cerir iin yle bir at yakmtr:

Byk bir olay, ok nemli bir hdise ki, ok sabredicilerin sabrn krmtr.

limlerin ld duyuruldu. Muhammed b. Ceririn lm haberi geldi44 Hamev, a.g.e., XVIII, 80-81.45bn Kesr, a.g.e., XI, 260.46 Zeheb,Mznl-tidl f Nakdir-Ricl, III, 499, Tahkik: Ali Muhammed el-Becv, Drul-Marife,Matbaa ve Ner: Beyrut, 1963.47bn Kesr, a.g.e., XI, 260.48bn Kesr, a.g.e., XI, 260; Zeheb, a.g.e., XIV, 282.49 Badd, a.g.e., II, 166; Kft, a.g.e., III, 90.50 Hamev, a.g.e., XVIII, 40.51bn Hallikn, bn Abbas emsddin Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr, Vefeytl-Ayn ve EnbuEbniz-Zemn, IV, 192, Tahkik: Dr. hsan Abbas, Dru Sdr, Beyrut, 1968.


25/416

12

Yldzlar kayd, yle yldzlar ki onlar parlaktrlar. ekilleri fani olup gittiler.

Iklar parlak olup karanlk gecenin rtsn aralyorlard.

Parlak aydnlklar ezilip yok oldu.

Sonra ovalar sarp ve geit vermez yerler haline geldiler.

Ey Eb Cafer (Taber), sen vgye layk bir halde bu dnyadan gp gittin.

Ciddiyet ve gayrette hi gevemedin, geveklik gstermedin.

alp abalamann cretini bolca alacaksn.

Takva iin abaladn, aban mekr olsun.

Bu aban sayesinde Cennet-i Adnda gbta ve sevin iinde ebedi kalmay hak

ettin.52

Taber iin mersiye yazan bn Dreydin mersiyesi de olduka anlamldr:

lm o byk zata kymakla yalnz bir itlaf etmi(yok etme) olmad.

Bekli din iin dikilmi, yksek bir ilim abidesini yok etmi oldu.

O nezih zat ile zamann ahlak arnmakta idi.

imdi ise safiyetini kaybederek bulank duruma geldi.

Hayr, onun gnleri ilim iin nr, zhd takva iin birer mihrb- pr-huzur

tekil eden zamanlar idi.53

Bu yce insan son yolculuuna uurlamak zere pek ok insan toplanm aylarca

kabri banda gece-gndz kendisine hayr duada bulunulmutur.54

C- HOCALARI VE RENCLER

1- HOCALARI

1- brahim b. Sad el-Badd el-Cevher: Taberstandan olup Hicri 170

senesinde dnyaya gelmitir. Sfyan b. Uyeyne, Muhammed b. Fudayl, Abdlvehhab

52bn Kesr, a.g.e., XI, 260-261.53 Sbk, a.g.e., III, 162.54 Hamev, a.g.e., XVIII, 40.


26/416

13

es-Sakaf, Ebu Muviye, Vek, Enes b. Ayaz el-Leys ve Eb sameden ilim renmi,

Ebul-Cehm b. Tallb, Ebul-Hasan b. Cavs, Ebu Tahir b. Feyl, Eb Arbe, Hakm et-

Tirmizi gibi zatlara ders vermitir. Kendisi msnedi tasnif etmi olup sikadr. lm

tarihi konusunda ihtilaf vardr. 244, 247, 249, 253 senelerinde vefat ettiine dair

rivayetler vardr.55

2- brahim b. Abdillah Eb shak el-Abes el-Kf el-Kassar: Vek ibn Cerrah,

Cafer b. Avndan dersler dinlemi, Muhammed ibn Ahmed el-Esver, Ebul-Abbas el-

Asam kendisinden ilim almtr. ok gvenilir bir kimse olup 279 senesinde Kfede

vefat etmitir.56

3- brahim b. Msa Eb shak er-Rz el-Ferr: Hafz ve byk bir ilme sahip

zattr. Ebul-Ahves Selam b. Sleym, Abdl-vris b. Sad, Cerr b. Abdil-Hamd,

Yahya b. Zekeriyye b. Zade, Sfyan b. Uyeyneden ilim alm, eitli lkelereseyahatler dzenlemitir. Mslim, Eb Dvud, Eb Zra, Muhammed b. smail et-

Tirmizi ve daha pek ok ahsiyete ilim aktarmtr. Hicri 300 senesinde vefat etmitir.57

4- Ahmed b. Bedl b. Hrey, Eb Cfer el-Kf: bn Ayy, Abdullah b. dris,

Muhammed b. Fudayl, Vek, Eb same, brahim b. Uyeynenin derslerine katlmtr.

lim ve fazilet sahibi bir insandr. Kfe kadln stlenmitir. Abdullah b. shak el-

Medin, Yahya b. Muhammed b. Said, brahim b. Hammad ve daha pek ok zat

kendisinden ilim almtr. Hicri 258 senesinde vefat etmitir.58

5- Ahmed b. Hzim Muhammed, Eb Amr el-Gaffr: Cafer b. Avn, Yala b.

Ubeyd, Ubeydullah b. Msadan ilim renmi Matn, Muhammed b. Ali b. Dahim e-

eybn, brahim b. Abdillah b. Ebil-zim gibi zatlara dersler vermitir. Hicri 276

senesinde vefat etmitir.59

6- Ahmed b. el-Hasen et-Tirmizi: Yal b. Ubeydi Ebun-Nadr, Abdullah b. Ms,

Sad b. Eb Meryemden dersler alm, ilim tahsili iin oka seyahat yapmtr. Buhri,

Eb s et-Tirmizi, bn Huzeyme gibi ahsiyetlerden ilim almtr. Hicri 240 senesi

civarnda vefat etmitir.60

55 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XII, 149-151.56 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XIII, 43.57 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, XI, 140-141.58 Badd, a.g.e., IV, 49-52.59 ZehebTezkiratl-Huffz, II, 594.60 Zeheb, a.g.e., II, 536.


27/416

14

7- Ahmed b. Sreyc er-Rz: afii fkhsdr. Yaad asrda kendisi iin yle

sylenirdi: Allah mer b. Abdilazizi hicri 100 senesinin banda gnderdi de o her

trl snneti izhar edip bidatin her eidini yok etti. Hicri 200 senesi balarnda mam

afiiyi gnderdi. O da snneti yayp bidati sonra erdirdi. H. 3. yy. banda seni

gnderdi. Sen de snnete kuvvet verdin bidati zayflattn. 306 senesinde 57 yanda

vefat etmitir.61

8- Ahmed b. Abdirrahman b. Vehb: Msrldr. Sika olduu rivayet edilir. Olduka

gvenilir bir insandr.62afiiden, Bir b. Bekr et-Tinnsden ilim almtr. Muhammed

b. Cerr et-Taber, Tahav, Eb Hatim, Eb Zra, Mslim ve daha pek ok ahsiyet

onun derslerine katlmtr. Hicri 264 senesinde vefat etmitir.

9- Ahmed b. Ubde b. Ms ed-Dab: Hammad b. Zeyd, Yezd, Yezd b. Zer, Hafs

b. Cem, Eb Alkameden rivayetlerde bulunmu olup kendisinin Basral ve sika olduurivayet edilir.63

10- Ahmed b. Osman el-Basr Ebul-Cevz el-Basr: Abdssamed b. Abdil-

Vris, Vehb b. Cerrden rivayette bulunmu, Eb Zra da ondan hadis yazmtr. Sika

olduu rivayet edilir.64

11- Ahmed b. el-Ferec el-Hicz: Bakyye b. Veld Damre b. Reba, Muhammed

b. Herb, Eyyb b. Sveyd er-Riml, bn Eb Fdeyk, mer b. Abdil-Vhid ed-Dmak

ve daha pek ok hocadan ilim renmitir. Ms b. Hrn, Muhammed b. Cerr,

Muhammed b. shak es-Serrc ve daha pek ok kimseye hocalk yapmtr. 239

senesinde dnyaya gelmi 321 senesinde vefat etmitir.65

12- Ahmed b. Mikdam b. Sleyman b. el-Eas b. Elsem: lim tahsili iin Badata

gelmi ve burada Hammad b. Zeyd, Hazm b. Eb Hzim, Abdullah b. Cafer el-Medn,

Muhammed b. Eb Add gibi zatlardan ilim tahsil etmitir. Buhri, Kasm b. Zekeriyya,

Bagav ve daha pek ok kii kendisinden ders almtr. Basrada Hicri 253 senesinde

vefat etmitir.66

61bn Hallikn, a.g.e., I, 66-67.62 Eb Htim, mam Hfz Ebu Muhammed Abdirrahman, Kitbul-Cerh vet-Tadl, II, 59-60, 1. Bask,Trul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1952; Zeheb, emsddn, a.g.e., XII, 317-322.63 Eb Htim, a.g.e., II, 62.64 Eb Htim, a.g.e., II, 63.65 Zeheb, a.g.e., XII, 584-586.66 Badd, a.g.e., V, 162-166.


28/416

15

13- Ahmed b. Mansur b. Seyyr er-Ramd: Abdrrezzk, Zeyd b. Hubab, Yezid

b. Harun, Eb Dvud et-Taylis, Him b. el-Ksm, Ubeydullah b. Ms ve daha pek

ok hocadan ilim almtr. bn Mce, smail el-Kd, bn Ebi Dnya, Ebul-Abbas b.

Sreya, Eb Avne, Eb Nam b. Adiyy, bn Eb Htim ve daha pek ou derslerine

katlmtr. Hicri 265 senesinde 83 yanda vefat etmitir.67

14- Ahmed b. Mn b. Abdirrahman, Eb Cafer el-Esam: Abdlaziz b. Eb

Hzim, Heym b. Beir, Mervan ibn Muviye, Yahya b. Zekeriyya b. Eb Zide,

Abdullah b. el-Mbrek, Sfyan b. Uyeyne, Nader b. smail Ebul-Mugre, Yezid b.

Hrundan ilim alm, Buhri, Mslim, Muhammed b. shak, Eb Dvud, Bagavi gibi

zatlar kendisinden rivayette bulunmutur. 244 senesinde vefat etmitir.68

15- smail b. Ms es-Sdd: Enes tarikiyle mer b. kir er-Rvden, erk b.

Abdillahtan, Malik b. Enesten Abdurrahman b. Ebiz-Zindtan ders dinlemi, EbDvud, Tirmizi, bn Mce, Eb Arbe ve daha pek ou kendisinden hadis rivayet

etmitir. 245 senesinde vefat etmitir.69

16- Bahr b. Nasr Eb Abdillah el-Msr: Gvenilir bir muhaddis olup Abdullah b.

Vehb, Damre b. Reba, Eyyb b. Sveyd, Bir b. Bekr, Muhammed b. dris e-afii,

Eheb b. Abdilaziz gibi zatlardan hadis rivayet etmi, Eb Cafer et-Tahv, bn

Huzeym, bn Eb Htim, Ahmed b. Mesud kendisinden ilim almtr. 267 senesinde

vefat etmitir.70

17- Hasen b. Arefe: Gvenilir bir muhaddis olduu rivayet edilir. Hicri 150

senesinde dnyaya gelmitir. Heym b. Ber, smail b. Ayya, brahim b. Eb Yahya,

Halef b. Halife, Mbarek b. Sad, Eb Sfyan es-Sevr ve daha pek ok alimden ilim

tahsil etmitir. Kendisinden ise Tirmizi, bn Mce, Abdullah b. Ahmed, Eb Yal,

Kasm el-Mutarriz, Abdurrahman b. Eb Htim gibi pek ok kii hadis rivayet etmitir.

259 senesinde vefat etmitir.71

18- Hasen b. Yahya b. el-Cad: Eb Yahya el-Himmn, Yezid b. Hrun,

Abdrrezzak, Vehb b. Cerr, ebbe b. Sevvr, Abds-Samed b. Abdl-Vristen ilim

67 Zeheb, a.g.e., XII, 389-391.68 Badd, a.g.e., V, 160-161.69 Zeheb, a.g.e., XI, 176-177.70 Zeheb, a.g.e., XII, 502.71 Zeheb, a.g.e., XI, 547-551.


29/416

16

almbn Mce, Eb Bekr b. Eb sm, Muhammed b. Akl el-Belh, Eb Bekr b. Eb

Dvd, Eb Bekr b. Ziyd, Eb Abdillah el-Mahmil, Hseyin b. Yahya el-Kattn

kendisinden hadis rivayet etmitir. 263 senesinde 33 yanda vefat etmitir.72

19- el-Hseyin b. Hris Eb Ammar: Badata gelmi ve burada Abdlaziz b. Eb

Hzim, Abdullah b. Mbarek, Fadl b. Ms es-Sinn, Evs b. Abdillah ibn Berde el-

Eslemden hadis rivayet etmi; Buhri, Mslim, Bagav, Yahya b. Muhammed b. Sid

gibi zatlar rivayette bulunmutur. 244 senesinde vefat etmitir.73

20- Hseyin b. Ali es-Sud: Eb brahim Muhammed b. Ksm el-Esed, Veld b.

Ksm el-Hemdn, Hseyin b. Ali el-Caf, Abdullah b. Dvud el-Harb ve daha pek

ok kimseden ilim alm, Eb Bekr b. Ebid-Dny, shak b. brahim b. brahim b.

Senn, dris b. Abdilkerim kendisinden rivayette bulunmutur. 248 senesinde vefat

etmitir.74

Tabernin yukarda zikredilenler dnda pek ok hocas olmakla birlikte

kendilerini ayrntl olarak deil isim olarak zikretmeyi uygun bulduk. Bunlar; Reb b.

Sleyman el-Murd,75 Zbeyr b. Bekr,76 Ziyd b. Eyyb,77 Zeyd b. Ahzem,78 Zeyd b.

Hubab,79 Sad b. Yahya,80 Sfyan b. Vek b. el-Cerrh,81 Sevvr b. Abdillah,82 Abbas b.

Cafer b. Abdillah,83 Abbas b. Muhammed b. Hatm,84 (Abdr-Rahm b. Abdillah b.

Abdrrahim b. Sad) Abdl-Vehhab b. Hakem,85 Abdullah b. Abdlkerim b. Yezd,86

Ali b. Harb b. Muhammed b. Ali,87 Ali b. Dvud b. Yezd et-Temm,88 Ali b. Sehl b.

Ms,89 Ali b. Mslim b. Sad,90 mer b. ebbe,91 Amr b. Ali b. Bahr b. Keniz,92mran

72 Zeheb, emsddn, a.g.e., XII, 356.73 Badd, a.g.e., VIII, 36-37.74 Badd, a.g.e., VIII, 67-68.75 Zeheb, a.g.e., XII, 587.76 Zeheb, a.g.e., XII, 311.77 Zeheb, a.g.e., XII, 120.

78 Zeheb, a.g.e., XII, 260.79 Zeheb, a.g.e., IX, 393.80 Eb Htim, a.g.e., IV, 74.81 Zeheb, a.g.e., XII, 152.82 Zeheb, a.g.e., XI, 543.83 Zeheb, a.g.e., XII, 621.84 Zeheb, a.g.e., XII, 522.85 Badd, a.g.e., XI, 25.86 Badd, a.g.e., X, 326.87 Badd, a.g.e., XI, 418.88 Badd, a.g.e., XI, 424.89 Zeheb, a.g.e., XII, 241.


30/416

17

b. Bekar b. Rid el-Kel,93 Muhammed b. shak b. Cafer,94 Mcahid b. Ms b.

Ferrh,95 Muhammed b. Bear b. Osman,96 Muhammed b. Hatim b. Sleyman,97

Muhammed b. Humeyd er-Rz,98 Muhammed b. Abdillah b. Abdirrahim el-Berk,99

Muhammed b. Abdillah b. Abdl-Hakem,100 Muhammed b. Abdl-Al es-Sann,101

Muhammed b. Abdl-Melik b. evrib,102 Muhammed b. Abdil-Al b. Kreyb el-

Hemedn,103 Muhammed b. Avf et-T,104 Muhammed b. el-Msenn,105 Muhammed

b. Mansur et-Ts,106 Muhammed b. Nech,107 Muhammed b. Muhammed Kesir,108

Msa b. Sehl,109 Nasr b. Ali,110 Harun b. shak el-Hemedani,111 Hilal b. At b. Hilal,112

Eb Hemmam,113 Yakub b. brahim b. ed-Devrak,114 Yunus b. Abdil-Al b.

Meysere.115

2- RENCLER1- Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Nasr: Heysem b. Halef ed-Devrden rivayette

bulunmu, Abdullah b. Eb Sad el-Verrk kendisinden hadis rivayet etmitir.116

90 Zeheb, a.g.e., XI, 525.91 Zeheb, a.g.e., XII, 369.92 Zeheb, a.g.e., XI, 470.93

Zeheb, a.g.e., XIII, 142.94 Zeheb, a.g.e., XII, 592.95 Badd, a.g.e., XIII, 265.96 Zeheb, a.g.e., XII, 144.97 Badd, a.g.e., II, 268.98 Badd, a.g.e., II, 259.99 Zeheb, a.g.e., XIII, 46.100 Zeheb, a.g.e., XII, 497.101 Eb Htim, a.g.e., VIII, 16.102 Badd, a.g.e., II, 344.103 Eb Htim, a.g.e., VIII, 52.104 Eb Htim, a.g.e., VIII, 52.

105 Eb Htim, a.g.e., VIII, 95.106 Eb Htim, a.g.e., VIII, 94.107 Eb Htim, a.g.e., VIII, 110.108 Eb Htim, a.g.e., VIII, 128.109 Eb Htim, a.g.e., VIII, 146.110 Zeheb, a.g.e., XII, 133.111 Zeheb, a.g.e., XII, 126.112 Zeheb, a.g.e., XIII, 309.113 Zeheb, a.g.e., XII, 23.114 Zeheb, a.g.e., XII, 141.115 Zeheb, a.g.e., XII, 348.116 Badd, a.g.e., IV, 313.


31/416

18

2- Ahmed b. el-Ksm b. Ubeydillah b. Mehd, Ebul-Ferec el-Badd: Ali b.

Abdil-Vris es-Sann, Muhammed b. Cerr et-Taber, Abdullah b. Muhammed el-

Bagavden hadis rivayet etmi, ed-Drekutn, ed-Dmak, Temmam b. Muhammed er-

Rz kendisinden rivayette bulunmutur.117

3- Ahmed b. Kmil b. Halef: Kfe kadll yapmtr. Fkh, Kur'n ilimleri,

nahiv, iir, tarih sahalarnda alim bir insan olup eitli tasnifleri vardr. Muhammed b.

Sad, Muhammed b. el-Cehm, Ahmed b. Ubeydullah, Muhammed b. Mesleme gibi

zatlardan hadis rivayet etmi, ed-Drekutn, Eb Ubeydullah el-Merzebn gibi zatlar

kendisinden rivayette bulunmutur.118

4- Sleyman b. Ahmed b. Eyyb et-Tabern: 260 senesinde Medinede

domutur. 13 yanda sema yoluyla hadis alm 15 yanda hadis rivayetinde bulunmak

iin yolculua kmtr. 1000 civarnda hocadan ilim almtr. Kendisinden ilimalanlarn says da bir hayli kabarktr.119

5- Abdullah b. Ahmed b. Cafer b. Huzyn et-Trk: Dmakta (am) Taberden,

Ali b. Hasen b. Sleymandan hadis rivayet etmi; Ebul-Feth b. Mesrr, Eb Sleyman

b. Zebr, Drekutn, Abdl-Gan, Temmm er-Rz kendisinden rivayette

bulunmutur.120

6- Eb Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Reba: 255 senesinde dnyaya

gelmitir. Abbas ed-Dr, Hanbel b. shak, Yusuf b. Msellem, Abdullah b. Muhammed

b. kirden ilim alm; Drekutn, Ahmed b. el-Kd, mer b. hine ilim retmitir.

Hatib onun sika olmadn syler. Kadlk grevlerinde bulunmu 329 senesinde de

vefat etmitir.121

7- Eb Ahmed Abdullah b. Adiyy b. Abdillah el-Crcn: Cerh ve Tadil

hakknda yazd Kmil kitab vardr. 277 senesinde dnyaya gelmitir. 13 yanda

sema yoluyla hadis alm 20 yanda hadis rivayetinde bulunmak zere yolculuk

yapmtr. Muhammed b. Yahya el-Mervez, Nes, mran b. Ms, Hasan b.

Muhammed el-Medn, bn Huzeyme, Bagav gibi zatlardan Msr, am, Irak, Horasan

117 Badd, a.g.e., IV, 353.118 Badd, a.g.e., IV, 357.119 Zeheb, a.g.e., XVI, 119-122.120 Zeheb, a.g.e., XVI, 132-133.121 Zeheb, a.g.e., XV, 315-316.


32/416

19

blgelerinde ilim almtr. Cerh, tadil, tashih yapmtr. Kendisinden Ebul- Abbas b.

Ukde, Eb Sad el-Mln, Hasen b. Rmn, Hazma b. Yusuf hadis rivayet etmilerdir.

Hafzasnn ok kuvvetli olduuna dair rivayetler vardr. 365 senesinde vefat etmitir.122 Tabernin bunlardan baka Ahmed b. Ms b. el-Abbas b. Mcahid et-Temm,123

Abdullah b. el-Hasen Eb uayb el-Harrn,124 Muhammed b. Ahmed Hamdan b.

Ali,125 Muhammed b. Dvud b. Sleyman,126 Muhammed b. Abdillah Eb Bekr e-

,127 Muhammed b. Abdillah Ebul-Mufaddal e-eybn,128 Mahled b. Cafer b.

Mahled el-Fris129 gibi rencileri vardr.

D- ESERLER

Tabernin Cmiul-Beyn an tevli yil-Kur'n isimli eserinin tahkik eden Dr.

Abdullah b. Abdil-Hasen et-Trk mfessire nisbet edilen eserleri u ekilde tasnif

eder130:

1- dbul-Kudt ya da dbul-Hukkm

2- dbul-Menasik

3- dbun-Nfs

4- Ahkmu eril-slm ya da Latiful- Kavl fil-Beyn an uslil-Ahkm

5- htilaful-Ulem: Eser htilaful-Fukaha ya da htilafu Ulemil-Emsr f

Ahkmi eriil-slm diye de bilinir.

6- Bastl-Kavl f Ahkm eriil-slm: Bu kitab yaklak 1500 varak olup

sahabenin tabiinin ihtilaf ettikleri noktalar ve her topluluun delillerini ierir.

122 Zeheb, a.g.e., XVI, 154-156.123bnl-Cezer, emsddn Ebul-Hayr Muhammed b. Muhammed, Gyetn-Nihye, I, 140, Nair:Bergstrasser, Mektebetl-Hanc, Msr, 1932.124 Zeheb, a.g.e., XIII, 536.125 Zeheb, a.g.e., XVI, 356.126 Badd, a.g.e., V, 256.127 Badd, a.g.e., V, 449.128 Badd, a.g.e., V, 466.129 Zeheb, a.g.e., XVI, 254.130 Trk, Abdullah b. Abdil-Hasen, Tefsrut-Taber, Cmiul-beyn an tevli yil-Kur'n, I, 40-46,Dru lemil-Ktb, 1. Bask, Suudi Arabistan, 2003.


33/416

20

7- Tarihul-mem vel-Mlk: Kalemin yaratlmasndan balamak suretiyle Hz.

Ademden Hz. Muhammede kadar geen hdiseleri kaleme almtr. Eser hicri 302

senesi olaylarnn zikri ile sona erer. Muhammed Ebl-Fadl brahimin tahkikiyle 10

mcelled olarak baslmtr.

8- Tarihur-Ricl mines-Sahbeti vet-Tbin9- Kitabut-Tabsr: Taberstann mul ehline dairdir. 300 varak civarnda olup

bidat ehlinin mezhepleri anlatlr.

10- Tertibul-Ulem: Psikoloji ile ilgili kitaplarndan biridir.

11- Tehzbul-sr

12- Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kur'n

13- el-Cmiu fil-Kraat

14- Hadisu Gadir Hum

15- Hadisul-Yemn

16- el-Haff fil-Fkh: Kitabul-Latifin muhtasardr.

17- Zeyll-Mzeyyel: Sahabeden Taberye kadar gelen ilim adamlarn ierir.

18- er-Radd ala bni Abdil-Hakem

19- Kitabz-Zekt

20- Kitabs-Sirka

21- Kitab-zr

22- erhus-Snne

23- Kitabu-urt

24- Sarhus-Snne

25- Kitabus-Salt

26- Kitabut-Tahare

27- baretr-Ry


34/416

21

28- Kitabul-Aded vet-Tenzl

29- el-Akde

30- Kitabul-Fadail

31- Fadailu Ali b. Eb Tlib

32- el-Krat

33- Kitabl-Etime

34- Kitabr-Risle

35- Latifl-Kavl fil-Beyn an uslil-Ahkm

36- Kitabul-Muhadr ves-Sicillt

37- Muhtasarul-Feraiz

38- Muhtasarul-Menasik

39- Kitabul-Msterid

40- el-Msnedl-Mahre

41- el-Mcez fil-Usl

42- Kitabul- Vasy

43- Kendisine nisbet edilen Kitabur-Ramy bin-Neb isimli eser.

Taber, tezimize konu olan tefsirini hicri 270 ylnda tamamlamtr.131 Baz

ktphanelerde yazma olarak bulunan bu eser, XIX. asrn sonlarna kadar bulunup

neredilemedii iin, bu eserin de kaybolmu olmasndan korkulmutu. Bir mddet

sonra bu eser bulunmu ve 1321 tarihinde Yemeniyye matbaasnda 30 cilt olarak tab

edilmi 1323-1330 da Bulakta baslmtr. Buna Hermann Haussleiter bir fihrist tanzim

etmitir. (Register Zum Qoran-Kommentas Des Taber, Strassburg, 1912) Ayn eser

1373/1954 senesinde ayetler numaralanmak suretiyle daha gzel bir kat ve basmla

Mustafa el-Bb el-Halebi ortakl tarafndan Msrda 30 cz halinde neredilmitir.

Bu basklardan baka, son zamanlarda Msrn tannm alimlerinden Ahmed

131 Hamev, a.g.e., XVIII, 62.


35/416


36/416

23

BRNC BLMTABER TEFSRNN MUKADDMES, DN

BLMLER VE DN BLMLERNDEK YER

I- MUKADDMES

Taber, tefsirine gemeden nce kendisinin Kurana bakn ortaya koyan,

ayetleri tevil noktasnda okuyucuya ipucu veren 10 balktan oluan yaklak 45 sayfalk

bir mukaddime yazmtr. Kuran ayetleriyle Hz. peygamberin konutuu dilin hikmet

gerei ayn olmasnn gereklilii, Kuranda Arapa dnda baka bir kelime

bulunmad, Kurann rey ile tevilinin nehyine dair haberlerin kritii ve Kurann

tefsir edilmesinin nemi gibi konular onun mukaddimesinde zerinde durduu nemli

hususlardan bazlardr. Biz de kendisinin bu meseleleri aada tantmaya alacaz.

A- Kurn Ayetlerinin Manalarnn fade Ynnden Kendisine Kur'n nenPeygamberin Konumasnn Manalaryla Ayn Olup Bunun Bir Hikmete MebniOlmas

Taber mukaddimesinin bu bal altnda beyann (ifade etme, aklama

kabiliyeti) zelliine ve Kur'n ile kendisine inzalde bulunulan peygamber arasndaki

dilin ilikisine deinir. Ona gre Allahn kullarna olan nimetlerinden ve yaratklarnaverdii en byk ltuflarndan biri de, beyandr. nsanlar, kalplerinde

olanlar(dnceleri) bu kabiliyetle aa vururlar. Yapmaya karar verdikleri ileri

onunla ortaya koyarlar. Allah, beyan kabiliyetiyle dilleri kolaylatrm ve zor eyleri

insanlara boyun edirmitir. nsanlar, beyan ile Allah bilirler, Onu tesbih ve takdis

ederler. htiyalarn onunla karlarlar, aralarnda onunla tartrlar, birbirleriyle

tanrlar ve ilerini onunla yrtrler.133

6. Enm suresi 165. ayette zikredilen ... Ve sizi derecelerle birbirinizden stn

yapan Allahtr... ayetini beyan kabiliyeti bakmndan, Yaratcnn kullarn birbirinden

farkl yaratmas biiminde yorumlayarak bir ksm insanlarn, uzun uzadya konuan

hatipler, dilleri keskin ve beli kimseler; dier bir ksmnn ise konuma isteklerini

133 Taber, Muhammed b.Cerir b.Yezid b.Galib, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kur'n, I, 28, 3. Bask,Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1999.


37/416

24

aklamaktan aciz, kalplerinde bulunanlar ifade etmekten dolay zorluk eken kimseler

olduuna iaret edip u grlere yer verir: Madem ki bir insann dierinden farkl

oluu, aklamak istedii eyleri net bir ekilde aklamasyladr ve insanlar da bu

hususta farkl kabiliyetlerdedirler, o halde, beyan ve ifade etmenin en stn olan da

ifade eden kimsenin ifadesini en ak bir ekilde ortaya koyan, maksadn aklayan ve

dinleyicisine en iyi ekilde anlatan aklamadr. ayet, aklama ve ifade etme bu

ly de aar, yaratklarn kudretinin stne kar ve btn kullarn ifade etmekten

aciz kaldklar bir derecede olursa ite byle bir beyan, bir ve kahhar olan Allahn,

peygamberleri iin bir delil ve hak olduklarnn bir hccetidir. Evet, nasl ki lleri

diriltme, czamly ve kr iyiletirme, tbbn zirvesine ulaanlarn ve tedavide en nde

olanlarn yapamayacaklar eyler olmalar hasebiyle Peygamberler iin birer delil ve

nianeyse, yine nasl ki bir gecede iki aylk mesafeyi gitmek, yaratklarn gc stndebir olay olmas hasebiyle Peygamberler iin birer delil ve nianeyse keza btn

yaratklarn ifadesinin stnde ve onlarn aciz kalacaklar ifade ekli de yani Kur'n-

Kerm deHz. Peygamber iin bir delil ve nianedir.134 Grld gibi Taber, Allahn

peygamberleri vastasyla gnderdii vahyin, elilerin muhatap olduklar toplumlarda

reva bulan ve olaanstlk olarak kabul edilen davranlara ve eylemlere stn gelen

zelliini vurgular. Gerekten de Hz. sann tbb. zirvesine ulaan bir toplumda

czamly ve kr iyiletirmesi; sihirin revata olduu bir blgede Hz. Msann

Allahn izni ile gsterdii sihirle sihirbazlarn sihirine galebe alp onlar bir olan

Allaha daveti mfessirin grlerini destekler mahiyettedir. Bu balamda ona gre

Hz.Peygamberin mucizesi de Kur'ndr. O halde u husus akla kavumutur ki

zamanlarnda belagat ve hitabetin, iir sylemenin, fesahatin, secili yaznn ve kehanetin

nderleri olan bir kavme tek bir kiinin meydan okuyarak yapt beyan, naklettii

kelam ve takip ettii mantktan daha yce bir mantk, daha erefli bir kelam ve daha

etkili bir hikmet yoktur. yle ki o ilahi beyan tebli eden kii kendisine meydan

okuduu insanlarn her hatib.e, her beliine, her airine, her fesahatlsna, her secili

konuanna ve her kahinlik yapanna meydan okumutur. Onlara bildirmitir ki,

sylediklerinin doru olduunu gsteren ve peygamberliinin gerek olduunu ortaya

koyan delil ve hccetler, onlara getirdii beyan, hikmet ve furkandr. Peygamber bunu

134 Taber, a.g.e., a.y.


38/416

25

onlara mantklarna uygun olarak beyan etmi ve kendilerinin bir benzerini meydana

getiremeyeceini bildirmitir.135

Kendilerine hitap edilen muhataplarn hitab anlamamasnn mmkn olmadn;

zira Allahn kendilerine ancak dilinden anlayacaklar peygamberler gndereceine

iaret eden Taber, bununla ilgili olarak u grlere yer verir: Zira kendilerinepeygamber gnderilen ve ilahi vahye muhatap olan insanlar, kendilerine konuulanlar

anlamazlarsa bunlar iin peygamberin gelmesiyle gelmemesi arasnda bir fark yoktur.

nk bunlar konuulanlardan ve peygamberlerden istifade edemezler. Allah herhangi

bir fayda salamayan bir hitap yaptrmaktan ve syledikleri anlalamayan bir

peygamber gndermekten mnezzehtir. Bu sebeple Allah Teala 14. brahim suresi 4.

ayette: Biz her peygamberi, emrolunduklarn, gnderildikleri insanlara kolayca

anlatabilmeleri iin kavimlerinin diliyle gnderdik... buyurmutur. Buradan daanlalmaktadr ki Allahn Hz. Muhammede indirdii Kur'n, Hz. Muhammedin

diliyle indirilmitir. Nitekim Rabbimizin muhkem kitab da bunu sylemitir: phesiz

ki biz bu kitab, okuyup anlamanz iin Arapa bir Kur'n olarak indirdik. Yusuf, 12/2.

Ey Muhammed, uyarclardan olasn diye bu Kur'n ak bir Arapa lisan ile senin

kalb.e, Ruhul-Emin olan Cebrail indirmitir. uara, 26/193-195.136

Hitap ile muhatap arasnda dile dayanan zorunluluk bulunmas gerektiini ifadeeden mfessir Kur'nn zhirinin Arapann zhirine muvafk olmas gerektiine

inanr. Ona gre madem ki Kur'n Arapann ifade ekillerini ve slbunu ihtiva

etmektedir. O halde onda Arap dilinin btn zellikleri mevcuttur.137

B- Arapa ve Dier Dillerde Mterek Olarak Kullanlan Kelimeler

Taber bu balk altnda Arapann dndaki dillerden alnp da ismi Kur'nda

geen kelimelerin bulunup bulunmad meselesini tartr.

lk olarak Kur'nda Arapa dnda baka dillerden kelimeler bulunduunu iddia

edenlerin grlerini aktarr:

135 Taber, a.g.e., I, 29.136 Taber, a.g.e., I, 29.137 Taber, a.g.e., I, 30.


39/416

26

1- Hadid suresi 28. ayette geen ve iki misli diye tercme edilen kifleyn

kelimesinin, Habe lisanndan alndn ve Arapa karlnn iki kat manasna gelen

dfeyn manasna geldii;

2- Mzemmil suresi 6. ayette geen ve ibadete kalkmak diye tercme edilen

nietn kelimesinin Habe dilinden alnd ve Arapa karlnn ayaa kalkmamanasna gelen kyam olduu;

3- Mddessir suresi 50-51. ayetlerde geen ve aslan diye tercme edilen

kasvere kelimesinin Arapa karlnn aslan manasna gelen esed, Farsada

yine aslan manasna gelen iyer, Nabticede erya ve Habeede kasvere

olduu;138

4- Eb Meysereye gre Kur'nda her dilden kelime vardr.Taberye gre rivayet edilen grler, kendi grlerinin dnda bir ey deildir.

nk bunlar syleyenler bu kelimeleri Kur'nn inmesinden nce Araplarn

bilmediklerini sylememilerdir ki bizim sylediimize muhalif bir ey olsun. Onlar,

bu kelimenin Habe dilinde manas udur, u kelimenin Farsada manas budur

eklinde konumulardr. eitli milletlerin ayn kelimeyi ayn manada kullanmalar

yadrganmazken sadece iki milletin bir kelimeyi ayn manada kullanmas nasl

yadrganabilir? Mesela dirhem, dinar, divit, kalem, krtas ve daha nice kelimeler..

Bunlar Arapa ve Farsada ayndr. Belki de bilinmeyen dier dillerde de bunlar

byledir. ayet bir kimse bu gibi kelimelerin aslnn Farsa olup Arapa olmadn

veya Arapa olup Farsa olmadn yahut bir ksmnn Arapa dierlerinin Farsa

olduunu ya da bunlarn asllarnn Arap meneli olup yabanc dillere oradan getiini

yahut da bunlarn asllarnn Fars meneli olup sonradan Arapaya intikal ettiini

syleyecek olursa cahillik etmi olur. nk bu kelimeler, ayn lafzla ve ayn mana ileiki dilde de kullanlmaktadr. Ne Araplar bu kelimenin aslen kendilerinden kmasna

Farslardan daha layktrlar, ne de Farslar Araplardan daha layktrlar. Aksini iddia eden,

iddiasnn doruluunu ispatlayacak ve pheyi ortadan kaldracak kesin bir delile

dayanmak zorundadr. Bu no

Documents

Taberi'Nin Tefsir Metodolojisi 417s Doktora,Fatih BAYAR