TABLE OF CONTENTS

Leaf Color Chart (LCC)

Mga Benepisyo

Unsa Paggamit

Mga Mahinungdanung Kasayuran bahin sa Tungro Virus

Mga Sintomas sa Tungro ngadto sa humayan

Pamaagi sa pag0atiman ug paglikay sa Impeksyon sa tungro Virus

Tungro Disease Development Cycle

Minus One Element Technique (MOET)

Unsa ang Minus One Element Technique kon MOET?

Unsa paghimo sa MOET?

Mga Kalainan sa MOET ug Gisusi nga Kemikal sa Laboratoryo

Bio-N para sa Humay: Ang Nitrogen Supplement sa Humay

Unsa ang Bio-N

Mga Kaayohan makuha sa Bio-N

Unsaon ang gamit sa Bio-N sa humay

Mga angay bantayan

Limitasyon

Pila ug asa mapalit ang Bio-N

LEAF COLOR CHART (LCC)

Ang Philrice LCC usa ka maayo nga giya o sumbanan aron mahibaloan ang gikinahanglang nitroheno sa gitanum nga humay. Gihimo kini sa usa ka plastic nga materyales nga adunay upat ka kolor nga sumama sa kolor sa mga dahon sa humay.

MGA BENEPISYO

Modaghan ang ani tungod kay mahibaloan naman ang insaktong panahon sa pagbutang ug nitrohenong abuno.

Makadaginot hangtod duha ka libo nga pesos (P 2000) tungod kay mahibaloan ang insaktong kadaghanon sa gikinahanglang nitrohenong abuno.

Uyon sa kinaiyahan tungod kay dili masobrahan ang nitrohenong abuno sa yuta.

Barato, dali gamiton ug sayon dalhon.

UNSAON PAGGAMIT

1. Magpili ug napulo ka himsog nga tanum gikan sa humayan nga adunay

kapareho nga katag-ason. Buhaton kini sa ika-14 ka adlaw human sa

pagbalhin sa tanum o ika-21 ka adlaw human sa pagsabwag sa mga binhi.

2. Itandi o ikompara sa kolor sa LCC ang pinakataas, himsog ug buklad

nga dahon sa napiling punuan sa humay. Ibutang ang tunga nga bahin sa

dahon ibabaw sa LCC nga dili putlon ang dahon gikan sa punuan ug pilia

ang numero nga pinakaduol o pareha nga kolor sa dahon. Kinahanglan

pandongan ang LCC aron dili maigo sa silaw sa adlaw samtang gitandi sa

dahon kay malahi ang kolor niini kung maigo sa adlaw. Kinahanglan usab

nga usa lang ka tawo ang mihimo niini gikan sa pagsunod hangtud

matapos ang pagtandi sa dahon sa LCC.

3. Kung sa napulo ka tanum nga napili adunay unom o labaw pa niini ang

nakit-ang mas ubos pa sa numero 4 alang sa pagbalhin tanum ug 3 sa

pagsabwag tanum, magbutang ug 1.5 bags urea (46-0-0) o 3.5 bags

ammonium sulfate (21-0-0-24S) matag ektarya kung tig-init kung kulang ug

sulfur ang yuta. Kung ting-ulan, magbutang ug 1 ka bag urea o 2 ka bags

ammonium sulfate matag ektarya kug kulang ug sulfur ang yuta.

4. Balikon ang pagkompra sa dahon ngadto sa LCC kda 7 ka adlaw

hangtud sa primerong pagpamuswak sa tanum. Buhaton kini sa pareho

nga oras (8:00-10:00 AM). Apan mahimong lain na usab ka napulong

dahon ang gamiton o sukdan sa LCC kada semana.

MGA MAHINUNGDANUNG KASAYURAN MAHITUNGOD SA RICE TUNGRO VIRUS (RTV)

Ang TUNGRO VIRUS usa ka kaagaw o viral disease nga makuha sa tanom nga humay o sa mga sagbot puli sa pagkaon (alternate hosts) pinaagi sa insektong Green Leaf Hopper (GLH). Kini kasagaraang mahitabo sa panahon sa ting-ulan tungod kay pabor alang sa GLH ang pagdaghan sa ingon nga abunda usab ang rice host o pagkaon niini.

Mga Sintomas sa RICE TUNGRO VIRUS (RTV):

1. Ang mga tanum nga nataptan niini nga sakit masumpo o mokubol ang

pagtubo ug ang gidaghanon sa mga saha momenus. Ang pal-ak ug ang

mga dahon mangmugbo. Ang udlot nga wala pa mabuklad paputos sa pal-

ak u gang mga dahon mangalubag o manglukot ug diyotay.

2. Ang kolor sa dahon mabalhin gikan sa pagka-berde ngadto sa pagka

hilaw dalag., ngadto sa pagkakahil-dalag ug sa pagkakahil-dalag ngadto

sa pagkakape dalag nga magsugod sa tumoy sa gulang na nga dahon.

3. Ang kolor sa batan-on pa nga mga dahon kasagaraan adunay luspad

ngadto sa may pagkabudlis puti nga dili parehas ang gitas-on subay sa

mga ugat-ugat sa dahon. Ang pagpang-dalag sa dahon magbalhin-balhin

sa panahon nga nagtubo pa ang humay.

4. Ang mga masakiton nga mga tanom kasagaran mabuhi hangtud kini

annihon. Ang mga uhay kasagaran gagmay ug dili moturok ang lugas kunh

ipugas ug kung moturok man dili kaayo makabuswak.

5. Lagom kape nga kolor ang motabon sa mga lugas sa uhay ug gaan ang

timbang niini kaysa himsog nga tanom. Ang hinungdan sa menus nga ani

mao ang pagkatahupon sa mga uhay. Kon ang tanom nga gitaptan sa sakit

dagko ug adunay kagulangon na, ang sintoma sa maong sakit dili makita

sa dili pa kini anihon apan ang mga subbing sa mga inanihan mahimong

magpakita sa timailhan.

PAHIBALO

Kung nag-basal o nagsabwag ug abuno nga 14-14-14 nga adunay

sulfur, himoon ang unang pagkompara sa dahon sa LCC sa ika-21 ka

adlaw human sa pagbalhin tanum o ika-28 ka adlaw human sa

pagsabwag-tanum imbis sa ika-14 ka adlaw sa pagsabwag-tanum o

ika-21 nga adlaw sa pagsabwag-tanum. Usab, kung nag-gamit ug 14-

14-14 nga adunay sulfur, gamit ug urea imbis ammonium sulfate kung

nanginahanglan ang tanum ug nitroheno sumala sa basa sa LCC.

Kon mas batan-on ang tanom ug ang klase sa humay daling

mataptan sa sakit, dagko ug adunay kagulangon na, ang sintoma sa

maong sakit dili makita sa dili pa kini anihon apan ang mga subing sa

inanihan mahimong magpakita sa timailhan ugmas grabe ang kadaot nga

mahiagom tungod sa maong sakit.

Ang mga dangan nga nagdala sa TUNGRO mao ang Nephotetix

malayanus, N. nigropictus, N. parvus, N. virescens, u gang bunhok nga

adunay ikis sa likod. Ang kagaw niini lumalabay lamang ug dili motakod sa

iyang itlog ug pispis o waya-waya.

Mga Pamaagi sa Pag-atiman ug Paglikay sa Impeksyon sa TUNGRO VIRUS

1. Pag-gamit sa mga “tolerant varieties” o sertipikadong binhi.

2. Dungan nga pagtanom.

3. Pag-atiman sa tubig.

4. Crop rotation o pagpuli-puli sa pagtanom.

5. Rouging o pagpangibot sa natungro nga tanom.

6. Makanunayong pagbantay sa populasyon sa GLH.

7. Pagkonserba sa natural nga kaaway sa GLH (parasitoids, predators ug

parasitic pathogens.

MINUS ONE ELEMENT TECHNIQUE (MOET)

Ang MOET usa ka dali ug epektibong pamaagi sa pagsusi sa kakulangon

nga sustansiya sa yuta. Usa kini ka pamaagi sa pagsusi sa kakulangon nga

sustansiya sa yuta. Usa kini ka pamaagi diin gikumpara ang resulta sa usa ka

pot o paso nga adunay kakulangon sa sustansiya nga gikinahanglan sa tanom.

Kini gisangyaw sa Philrice tungod kay simple ug dili na magkinahanglan ug nag-

ong kagamitan aron sa pag-susi sa yuta. Ang MOET mahimong buhaton sa

mismong nataran sa mag-uuma.

UNSAON PAGHIMO SA MOET?

Mga gamit:

1. Pito (7) ka plastic nga paso 2. Pre-weighed fertilizer formulation

(kini makuha gikan sa Philrice, Los Baños)

3. 28-35 ka semilya (4-5 ka semilya kada paso) 10-15 ka adlaw ang kagulangon o bag-ong gitubo nga binhi.

4. 28 kg. basa nga yuta nga gikan

sa kaumahan.

Pamaagi:

1. Sagulan ug ayo ang yuta. Butangan ug upat ka

kilong yuta kada paso. Kung adunay mga organikong

materyales nga kinahanglan pa malata, ihulom una kini

sa tubig duha (2) ka semana sa dili pa itanom ang mga

semilya o binhi.

2. Sa dili pa itanom ang semilya, isagol ang

timpladong abono (pre-weighed fertilizer formulation)

sa yuta nga gibutang sa matag paso. Markahan ang

matag paso sigun sa nakabutang nga pormulasyon o

timpladong abono (complete, -N, -P, -K, -Zn, -S, ug –

Cu).

3. Itanom ang 4-5 ka semilya sa kada paso. Kung bag-ong turok nga binhi

ang itanom, magbutang ug igo-igong kadaghanon aron malikayan ang

pagtanom ug usab.

4. Pasagdan motubo ang tanom hangtod sa 45 ka adlaw gikan sa pagtanom.

Obserbahan ang pagtubo niini 14 ka adlaw gikan sa pagtanom.

5. Paglabay sa 45 ka adlaw, pwede nang ikompara ang deperensya sa mga

tanom nga kulang sa sustansya ug sa tanom nga kumpleto ug abono.

Kung ang tanang tanom matag paso parehong mga homsog ug dagko,

ang yutang gigamit sakto sa sustansya.

6. Ikumpara dayon ang ilang timbang o Biomass (timbang sa uga nga tanom

nga wala nay gamot) sa matag tanom sa paso nga kulang ug sustansya, sa

paso nga kumpleto ug abono. Ubos sa 80% ang biomass o timbang sa

tanom nga kulang ug sustansya kun itandi sa tanom nga kumpleto ug

abono.

7. Kung kulang sa sustansya ang yuta, sundan ang mga musunod.

KAKULANGON REKOMENDASYON

N Gamit ug urea (46-0-0) o ammonium sulfate (21-0-0) para abono.

N and P Gamit ug urea/ammonium sulfate ug solophos (0-18-0) o ammophos (16-20-0) silbing basal.

N and K Gamit ug complete (14-14-14) o bisan unsa nga abono nga adunay N, P ug K para gamiton sa pagbasal.

S Gamit ug duha ka sakong ammonium sulfate puli sa usa ka sakong urea sa panahon sa pagbasal.

Zn Magbutang ug 20-50 kg nga ZnSO4 sa kada ektarya, 10-15 ka adlaw sa pagbalhin ug tanom.

* Alisdan ug tubig aron mahanginan ang yuta aron mahanginan ang yuta sulod

sa 7-15 ka adlaw samtang nagdako ang humay (kung kulang ug Zn minus ug

tubo ang tanom).

* Ihulom ang gamut sa semilya sa solution- 2% ZnO suspension o ZnSO solution

sa dili pa itanom ang semilya.

* Mag-spray ug 2% ZnSO4 solution (150-200 litro kada ektarya), 10-15 ka adlaw

gikan sa pagtanom.

BIO-N para sa Humay: Ang Nitrogen Supplement sa Humay

Unsa ang Bio-N?

Ang Bio-N usa ka organikong pagpatambok sa humay. Gihimo kini sa duha

ka klase sa bakterya gikan sa gamut sa usa ka sagbot o talahib.

Mga kaayohan nga Makuha sa Bio-N

Makapadali sa pagpatubo

Makapahimsog sa tanum

Maayo ang tubo sa tanum

Taas ug resistensya batok sa peste ug mga sakit ilabina sa Tungro

Sayo mamuswak ang humay

Makalahutay sa panahon sa ting-init o ‘drought’

MGA KALAINAN SA MOET UG GISUSI NGA KEMIKAL SA LABORATORYO

MOET GISUSI NGA KEMIKAL SA LABORATORYO

PRESYO P 250 P 525 para sa 6 ka element N, P, K, ZN, S ug Cu

Kadaghanan sa Paghimo 45 ka adlaw gikan sa pagtanom sa bag-ong niturok nga semilya o gikan sa pagbalhin ug tanom sa semilya

30-45 ka adlaw

Kahimtang ug Kondition sa Yuta

Yuta nga gikan mismo sa basakan

Gipauga nga yuta

Ang magsusi Mga mag-uuma o extension workers

Analyst sa laboratory

Lugar na Buhaton Duol sa basakan Sa laboratory

Mga Gamit Pito ka plastic nga paso

Gisagol na abono

Mga semilya (10-15) ka adlaw ang kagulangon o bag-ong turok nga binhi

PH meter, UV-VIS, atomatic absorption spectrophotometer, spectrometer glsswares, ug mga kemikal

Mas dako ang abot ug kita ikomoara adtong wala gamiti ug ‘inoculant’

Mas kusog motubo

Mohatag hangtud 30-50% sa total nga kinahanglan nga nitrogen sa humay

Unsaon pag-gamit ang Bio-N sa Humay

Usa ka pakete sa Bio-N nga may timbang nga 200 gramos lamang ang

magamit sa kada 10 kilos nga binhi sa humay.

Ang Bio-N gamiton sa humay depende sa pamaagi nga imong pagasundon sama sa mga mosunod:

A. Alang sa pagsabog nga pagtanom (direct seeded) o sa dapog

nga pang semilya (dapog/seedbed).

Ang pag-gamit sa Bio-N sa pagsabog nga pag tanom susama ra sa pamaagi sa

paggamit sa mais.

1. Humolan ang humay sa limpyo nga tubig sa tibook gabii.

2. Ibutang sa usa ka lugar hangtud

mogimaw ang mga gagmay

nga gamut.

3. Butangan ug sticker ang tubig nga

Gamiton sa pagbasa sa humay mga

1-2 ka patak o depende sa nakabutang

nga tugon sa pakete sa maong sticker.

4. Isagol ang Bio-N sa gihumolan

nga mopikit ang Bio-N sa mga

tipasi.

5. Isabog san aka andam nga tamnan

B. Alang sa pagbisbis sa dapog:

1. Magbutang ug usa ka pakete nga Bio-N sa usa ka balde nga tubig ug

isagol sa pag-ayo.

C. Alang sa paghumol sa gamut sa semilya:

1. Isagol ang Bio-N ug tubig.

Kinahanglan lapot o

molawot ang pagkatimpla.

2. Ibuton ang semilya ug ipaspas sa tubig aron makuha ang mga nandikit

nga mga lapok sa gamut.

3. Put-lon ang mga tag-as nga gamut aron mutopong kini.

4. Ihumol ang semilya sa lapot nga solusyon sa Bio-N. Kinahanglan nga

nakahumol ang maong semilya mga 20-30 ka minute sa dili pa kini itanum.

5. Itanum ang semilya sa naandang pamaagi sa pagtanum.

Mga Angay Bantayan:

1. Likayan nga mabulad ang Bio-N sa adlaw o mabutang sa mga init nga

lugar (high temperature).

2. Likayan nga masagol ang Bio-N sa inorganic o chemical fertilizer.

3. Ang Bio-N molungtad lamang ngadto sa tulo (3) ka bulan, busa bantayan

ang expiry date nga nahisulat sa label o sa putos sa maong produkto.

Limitasyon:

Ang Bio-N magsilbi lamang nga nitrogen supplement sa humay. Busa,

gikinahanglan usab nga mogamit ug 50-70% complete fertilizer aron makuha

ang ubang mga nutrients nga gikinahanglan sa humay.

Pila ug asa mapalit ang Bio-N:

P 60.00 kada pakete (200 GRAMO) LAMANG ANG

PRESYO SA Bio-n.

Kini mapalit sa:

Department of Agriculture

Regional Soil Testing Laboratory (RSTL)

A. Luna St., Cagayan de Oro City Tel No. 856-2753 to 55

City Agriculture Office (CAO)

Bonifacio St., Poblacion

Valencia City

City Agriculture Office (CAO)

Casisang, Malaybalay City

Municipal Agriculture Office (MAO)

Calanawan, Manolo Fortich, Bukidnon

Misamis Occidental Enterprise

Development and Research Center

(MOEDRC)

Pines, Oroquieta City