TNG NG HIN I Tp I

Son gi: Losang Thonden

Vit dch: Konchog Kunzang Tobgyal

_____________________________________________________________________

LIBRARY OF TIBETAN WORKS & ARCHIVES VIET NALANDA FOUNDATION

Vietnamese-Tibetan Version

Copyright2011 Viet Nalanda Foundation/ Zangpo Project (USA)

First edition 1,000 copies

For free distribution only

www.vietnalanda.org

------------------------------------------

English-Tibetan Version

Copyright1984 (Revised) The Library of Tibetan Works and Archives (India)

First Edition 1980

Second Revised Edition 1984

Reprint 1991, 1993, 1999, 2001, 2003, 2004

Third Edition 2005

ISBN 81-86470-39-5

1

THNG TRI CA BN VIT NG

Ngy 15 thng 11 nm 2011 Bn ting Vit ca tp sch Modern Tibetan Language, Vol.1 do Konchog Kunzang Tobgyal chuyn ng, hin ti cha phi l bn dch hon chnh v ang c hiu nh. Bn dch ny (2011) hin ang c lu hnh ni b cho cc sinh vin thuc n Zangpo Project cng nh c ng ti trn trang nh Viet Nalanda Foundation qu v hu duyn c th dng lm ti liu hc tp c nhn. Th Vin Library of Tibetan Works and Archives ( LTWA) cho php Viet Nalanda Foundation (VNF) dch v n hnh 1.000 bn ting Vit h tr cho vic hc Tng Ng i vi ngi hu duyn. Chng ti khng chu trch nhim v vic in n tri php v l do thng mi. Bn ting Anh do LTWA gi bn quyn, bn ting Vit do VNF gi bn quyn. Mi ng gp kin xin hoan h gi n projectzangpo@hotmail.com hoc vietnalanda@ymail.com. VIET NALANDA FOUNDATION www.vietnalanda.org

2

DISCLAIMER OF THE VIETNAMESE TRANSLATION November 15, 2011 The Vietnamese version of Modern Tibetan Language, Vol.1 was translated by Konchog Kunzang Tobgyal. It is currently not the final translation and is in the process of being edited. This current version (2011) is being internally circulated among students of Zangpo Project as well as posted on the Viet Nalanda Foundation home page so that Dharma fellows of good fortune can use as a personal learning support document. The Library of Tibetan Works and Archives (LTWA) gave Viet Nalanda Foundation (VNF) the rights to translate and print 1,000 copies only to support Vietnamese students who wish to learn the Tibetan language. We are not responsible for unauthorized printing. The English version is copyrighted by LTWA. The Vietnamese version is copyrighted by VNF. Please send all comments or suggestions to projectzangpo@hotmail.com or vietnalanda@ymail.com. VIET NALANDA FOUNDATION www.vietnalanda.org

3

ng k bn quyn 1984 (Bn hiu nh ting Anh): Library of Tibetan Works and Archives

(Th vin cc tc phm v t liu lu tr Ty Tng) Ln xut bn th nht 1980 Ln xut bn th hai (hiu nh) 1984 In li: 1991, 1993, 1999, 2001, 2003, 2004 Ln xut bn th ba 2005

NG K BN QUYN BN GC ANH NG

Cm sao chp, ct gi trong mt h thng lu tr hay chuyn pht di mi hnh thc hay bng bt k phng tin no, in t, c kh, sao chp, thu ghi hay cc phng tin khc, bt k ni dung no ca cun sch ny m khng c s ng trc tin bng vn bn ca nh xut bn. ISBN: 81-86470-39-5

n hnh bi Th vin cc tc phm v t liu lu tr Ty Tng, Dharamsala, 176215, n

v in ti nh in Indraprastha Press (CBT), 4 Bahadur Shah Zafar Marg, Tn Ly - 110002.

4

LI NH XUT BN Th vin cc tc phm v t liu lu tr Ty Tng, do c t Lai Lt Ma sng lp bo tn v pht huy vn ha v ngn ng Ty Tng, hn hnh n hnh cun sch ny, Tng ng Hin i ca tc gi Losang Thonden, nh nghin cu ngn ng ca Th vin. Su nm trng nghin cu cng vi qu trnh lm vic mit mi v tho lun vi v s cc hc gi ngn ng bn a v ngoi quc c kt tinh trong tc phm ny m s su sc, truyn cm v tnh hp l trong vic trnh by tin trnh hc Tng ng cha tng c th hin trong bt k cun sch gio khoa Tng ng no c xut bn. Tng ng Hin i l cun sch gio khoa ton din v cp nht, dng ging dy Tng ng thng qua Anh ng, cng l s c kt cc kinh nghim do ng Thonden thu thp c qua nhng nm thng ging dy Tng ng cho nhiu hc vin n v ngoi quc trong cc kha hc do Th vin t chc. Nhu cu v cun sch ny ln cho n ni chng ti phi cho in li bn hiu nh ny trc khi n hng cun th 2. Gyatsho Tshering Gim c Thng mi, 1983

5

PH CH Cun Tng ng Hin i ny l mt cng c rt hu ch cho cc hc vin Tng ng v c ti bn tm ln k t ln n hnh u tin vo nm 1980. Bn hiu nh th ba ny c son tho trn my tnh. Cc sai st v ngn ng v chnh t c sa cha. Ban n hnh LTWA

LI TC GI: BN HIU NH TH 2 Mc ch ch yu ca cun sch gio khoa Tng ng Hin i ny l mt l nhm p ng s quan tm ngy cng ln ca cc ngi nc ngoi i vi vn ha Ty Tng. Tuy nhin, n cng c mc ch gip nhng ngi Tng khng c iu kin tip cn ban u ngn ng dn tc ca h. Bi v cch tt nht hc Pht gio Ty Tng l s dng Tng ng nn Th vin cc tc phm v T liu lu tr Ty Tng mt trung tm vn ha Ty Tng t chc nhiu lp hc. Trong khi ging dy ti Th vin, ti nhn din c mt s vn chung i vi hc vin khng phi l ngi Tng. iu ny c ti lu tm khi son tho cun sch ny cng vi cc kin hu dng ca cc hc gi v nhiu sinh vin. Ti tp trung vo phng ng Lhasa v tun th quy tc vn phm v ngn ng. Mt s ch vn phm, nh ng t, danh t v cm t c trnh by chi tit hn. Mt s thnh ng thng tc c chn s dng trong mi quan h vi cc quy tc vn phm thng thng. Cc c im khc bao gm dch tng t (st ngha), phin m v dch nguyn cu. Cn c phn bi tp hc vin t nh gi s tin b ca

6

mnh v trong bn hiu nh ny, phn gii p nm cui sch. Nh vy, cun sch ny c th mang n cho hc vin mt cn bn Tng ng vng chc. Ti hy vng cun sch ny s ng gp vo cng cuc tin phong ging dy ting Tng hin i. h tr vic hc Tng ng m thoi, mt bng ghi m da trn ni dung cun sch ny ang c chun b thc hin. Ti xin c cm n nhiu hc gi Ty Tng v ngoi quc khch l, ca ngi cun Tng ng Hin i v ng gp nhng kin qu gi ci thin ni dung. a s cc kin va ni c th hin trong bn hiu nh ny. Phn trnh by tng qut cng c ci tin. Ti c bit cm n ng Gyatsho Tshering, gim c Th vin cc tc phm v T liu lu tr Ty Tng hiu nh phn dch sang Anh ng. Ti cng bit n nhng ngi c quan h hp tc tt v gip ti son tho cun sch ny. Losang Thonden

7

MC LC Li nh xut bn Li tc gi K hiu phin m K hiu chm cu Cc ch vit tt 1. Khi lc v mu t Ty Tng 17 1. Ba mi ph m vi pht m chun xc 2. Ph m Ty Tng sp xp theo cch pht m 3. Ba mi ph m chuyn t 4. Kiu vit U-chn 5. Tp c 6 Mu t Ty Tng vit theo kiu U-me 7. T vng 2. Bn nguyn m 1. V d v nguyn m 26 2. Cch nh vn ph m kt hp vi nguyn m 3. Bn nguyn m kt hp vi ba mi ph m

3. S pht m chnh xc cc nguyn m 32 1. K hiu phin m (a) K hiu phin m trng ngn (b) K hiu phin m trng ngn, xung ging (c) K hiu phin m trng di (d) K hiu phin m trng di, xung ging 2. T vng 4. Cc ch Phn c Ty Tng ha 41 1. Su ch vit ngc 2. Nm ch pht m nng 5. Mi ph m thay i cch pht m khi c ch tip u hay ch chng trn 43

8

1. V d

6. Ba ch chng trn 46 1. Ch - 2. Ch - 3. Ch -

7. Bn ch chn di 51 1. Ch (ya-ta) 2. Ch (ra-ta) 3. Ch (la-ta) 4. Ch (wa-sur) 5. Bi tp 1 6. T vng

8. Tip u ng, tip v ng v hu tip v ng 63 1. Nm tip u ng 2. Mi tip v ng

3. Hai hu tip v ng 4. Bi tp 2 9. Nhn din cn bn ng 69 1. Trong mt t, bt k ch no kt hp vi mt nguyn m 2. Mi ch chng trn hoc chn di 3. Mi t ch bao gm mt ch 4. T bao gm hai ch 5. T bao gm ba ch 6. T bao gm ba ch 7. Bi tp 3 10. i t 72

1. i t nhn xng 2. i t ch nh

9

3. i t nhn xng ch s dng trong vn vit 4. Bi tp 4

11. Lin t theo ngha ca tr ng t to be (l) 78

1. S khc bit gia h v m-q-h 2. Ba lin t khc 3. Bi tp 5

12. Bn th ph nh: - - m- h- 87 1. m. v . vi cc lin t 2. Th nghi vn q- vi cc lin t 3. Th nghi vn ph nh vi cc lin t 4. Bng tm tt lin t v ng t ch s hin hu 5. C v Khng 6. Bi tp 6 13. Tr ng t to be ch s hin din, hin hu 98

1. Nhng ng t khc ch s hin din 2. S hu cch 3. Cm ch ph nh h v vi cc ng t ch s hin din 4. Th ph nh vi s hu cch 5. Cm ch nghi vn q. Vi cc ng t ch s hin hu 6. Cm ch q. Trong s hu cch 7. Th nghi vn ph nh vi ng t ch s hin din

8. Th nghi vn ph nh vi s hu cch 9. S dng C v Khng vi nhng ng t ch s hin hu 10. Ch thch chi tit v cc cm ch nghi vn

11. Bi tp 7 14. By gin tip cch - v tr cch 119 1. V d v cch phi hp 2. Tng cch-v tr cch s dng vi ng t

10

3. Bi tp 8

15. Nm s hu cch 126 1. V d vi G- v G-, - v -, H- v H--

2. V d vi - , - v -, - 3. V d vi -, - v - , - sau nguyn m 4. Cc v d khc 5. S quan trng ca - v 6. Bi tp 9

16. Hu t ng t trong ba th 138 1. Cu nghi vn 2. Th nghi vn ph nh 3. Hu t ng t rt gn trong vn ni 4. Bi tp 10 17. Tnh t v i t ch nh 151 1. Tnh t v i t ch nh t sau danh t 2. Tnh t v i t ch nh dng vi vi cc cch (a) S hu cch (b) Gin tip cch - V tr cch (c) Cng c cch hay tc nhn cch 3. V d trong cc cu hon chnh 18. Gii t 156 1. Gii t Ty Tng lun lun i km mt gin tip cch - v tr cch 2. Bi tp 19. T vng mi 161 20. Cm lin t P. P. P. 165 1. Cch kt hp 2. Cch pht m P- & P- trong vn ni

11

21. i t nghi vn 172 1. = ci g (a) Cu trc ca Bt c ci g (b) = Bt c ci g, bt c th g, mi th (c) = T ci g

(d) = Bi bt k ci g v bi bt k loi g (e) = Ca ci g (f) Bi tp 11 2. = Khi (a) Cu trc ca Mi lc (b) = Lun lun hoc khng bao gi (c) / = Khi hoc Trong lc

(d) S dng / v (e) Bi tp 12 3. Ci no v nhng th lin quan (a) = No (b) = Trong (c) = Ca ci no (d) M ni vi mt mnh ph (e) Bi tp 13 4. = u/ u v cc th lin quan (a) = Mi ni v Bt k ni no (b) Cu trc ca Bt k ni u

(c) v = Lm sao m li c th

(d) Bi tp 14 5. = T u v cc th lin quan (a) = Khp ni v Bt k ni no

(b) Cu trc ca Bt c ni no, Bt c ng no v Theo bt k cch no.

(c) Bi tp 15 6. = Bao nhiu v cc th lin quan

(a) = Vo (lc/ngy)

12

(b) = Bao nhiu (trong s ) (c) = Bao nhiu sau mnh chnh (d) Bi tp 16 7. = Ti sao (a) = V l do g 8. = Ra sao (a) = Bng cch no v Theo kiu no

(b) = Loi g (c) Bi tp 17 9. i t nghi vn nhn xng Ai (a) = Ai

(b) = Ca ai (c) = Ai ( Bi ai ) (d) = Bi bt k ai hoc Khng do ai (e) = Chng c ai

(f) / = Vi ai (g) = Ai (h) Bi tp 18 22. Cm nguyn th 247 1. Cm nguyn th G- v M 2. S dng nguyn th kp 3. V d hn hp v ng t nguyn th 4. Bi tp 19 23. Cc ng t ch nh v v ch nh 254 1. Mt s ng t thng dng 2. Quy tc s dng 3. i t i km cc ng t v ch nh (a) S dng cch (b) i t n gin 4. Bi tp 20 24. S dng cm t P- 262

13

1. P- vi vai tr l ng t chnh (a) P- = () c c (b) P- = xy ra 2. P. vi vai tr l tc t ca mt ng t - tc t th qu kh (a) Sau mt ng t v ch nh chnh, cm t P-

c s dng vi ch t ngi th 1 (b) Vi mt ng t v ch nh chnh, cm t P.

c s dng vi ch t ngi th 2 v 3 3. Bi tp 21 25. S m 271 1. Cc cm t m s 2. Hai cch m s hng ngn 3. m cc s trn 100 4. V tr ca cc n v m s 5. Phn trm 6. Phn t 7. Bi tp 22

Gii p bi tp 285

Bi tp 1 Bi tp 2 Bi tp 3 Bi tp 4 Bi tp 5 Bi tp 6 Bi tp 7 Bi tp 8 Bi tp 9 Bi tp 10 Bi tp 12 Bi tp 13 Bi tp 14 Bi tp 15

14

Bi tp 16 Bi tp 17

Bi tp 18 Bi tp 19 Bi tp 20 Bi tp 21 Bi tp 22

15

K hiu phin m ch nguyn m bin tnh a. ch nguyn m bin tnh u. ch nguyn m bin tnh o. ch nguyn m bin tnh o. ch nguyn m bin tnh e. : t sau mt nguyn m ch s pht m ko di ca mt nguyn m. t trn v sau mt nguyn m hay tip v ng ch s xung ging. _ t di mt ph m ch thanh ging thp. t trn mt ph m ch thanh ging cao. ; Ch m na mi (partially nasal) ca tip v ng (n) v (ng). t di mt ph m ch s pht m cc b (partial pronunciation) ca mt t. . t di mt ch ch m qut li (cerebro-retroflex) trong Tng ng.

Du chm cu - phn cch cc m tit (-) , phn ng on (,) / ch s kt thc ca cu hay ng on.

16

Ch vit tt adj. tnh t imp. mnh lnh cch c. tc t lit. vn vit compl. tc t neg. ph nh col. vn ni p. qu kh demos. ch nh pl. s nhiu exist. hin hu pres. hin ti expr. kinh nghim s. s t fut. tng lai v. ng t H. knh trng vr. ng t ha inf. nguyn th

17

1.zh-G-;-D-P-vh Khi lc v mu t Ty tng

Mu t Ty Tng bao gm 30 ph m v 4 nguyn m. Cc ph m c gi l G-h- (s: -che`:) hoc ;-- (ka-li). Cc nguyn m c gi l hP- (y_ang) hoc -- (a-li). 1. 1 Ba mi ph m vi pht m chun xc

1. ;- (ka) D- (ka) G- (ka) P- (nga) 2. T- (cha) V- (cha) W- (cha) Z- (nya) 3. b- (ta) f- (ta) h- (ta) m- (na) 4. q- (pa) w- (pa) z- (pa) - (ma) 5. - (tsa) - (tsa) - (tsa) - (wa) 6. (sha) - (sa) - (ha) - (ya) 7. - (ra) - (la) - (sha) - (sa) 8. - (ha) - (a)

18

1. 2 zh-G-;-h--T-O-iG-m-H-h-z Ph m Ty Tng sp xp theo cch pht m m khng bt m bt m bt m khng bt Thanh ging cao Thanh ging cao Thanh ging thp Thanh ging thp

;- (ka) D- (ka) G- (ka) P- (nga) T- (cha) V- (cha) W- (cha) Z- (nya) b- (ta) f- (ta) h- (ta) m- (na) q- (pa) w- (pa) z- (pa) - (ma) - (tsa) - (tsa) - (tsa) - (wa) - (sha) (sha) - (ya)

- (sa) - (sa) - (ra) - (ha) - (ha) - (la)

19

1. 3 G-h--T-hG-V-- Ba mi ph m chuyn t (h ch La Tinh hay cch vit)

;- KA D- KHA G- GA P- NGA T- CA V- CHA W- JA Z- NYA b- TA f- THA h- DA m- NA q- PA w- PHA z- BA - MA - TSA - TSHA - DZA - WA ZHA - ZA - A - YA - RA - LA - SHA - SA - HA - A

20

1. 4 hz-Tm--eP--hq- Kiu vit U-chn

21

1. 5 >G-P. = Tp c

;- T- b- q- D- V- f- w- - G- W- h- z- - - - - - - - P- Z- m- - - - - - G- h- z- - - G- P- h- m- z- - - - - - h- -

22

1. 6. hz-h--;-hq Mu t Ty Tng vit theo kiu U-me

23

1. 7 P-G-G-G = T vng

;-D- (ka-ka) = mu t ;-z- * (ka-wa:) = ct, tr ;-- (ka-sha) = nm trng D-z- * (ka-wa:) = tuyt (lit.) D-- (ka-ya) = s ch (n ngi khc) P- (nga) = ti P-- (nga-la) = v pha ti, vo ti, v ti V- (cha) = mt cp, mt phn W- (cha) = tr W-- (cha-ma) = pha tr

24

Z- (nya) = c Z-q- (nya-pa) = ng ph f-m- (ta-na) = ngay c, t nht f-- (ta-ma) = thp nht, cui cng, h ng, t nht q-w- (pa-pa) = cha -- (a-ma) = m w-- (pa-ma) = cha m z-- (pa-ra) = chung b -- (ma-ma) = ngi gi tr m-- (na-tsa) = m, bnh, au - (tsa) = mui

25

-D- (tsa-ka) = tp bn -- (tsa-la) = hn -z- (tsa-wa:) = nhit, st, nhit - (ya) = mt ci l (trong mt cp) - (la) = o (ni) - (sha) = tht - (sa) = t, ni chn, t ai -- (a: ra) = moustache * Khi z- (pa) l thnh phn ca mt t, n lun lun c pht m l (wa).

26

2. hP-z = Bn nguyn m

Bn nguyn m i, u, e, o c hnh thnh bng cch thm bn du nguyn m (ki-ku), (shab-kyu), (deng-po) and (na-ro) vo phn trn hay phn di ca ph m th 30 (a). 2.1 hP-z-hq-m = V d v nguyn m

- - - - Cch vit nguyn m

: A ki-ku = I : - : A shab-kyu = U : - : A deng-po = E : - : A na-ro = O : -

Nguyn m khng c vit - (a) hin hu trong tt c 29 ph m. N khng c xem nh mt nguyn m ring bit vn c th kt hp vi 29 ph m hnh thnh

27

mt m tit hay mt t bi v n hin din trong . Khng c ch - (a), cc ph m b xem l v hn G-h-. 2.2. G-h--hP--b-->G-- Cch nh vn ph m kt hp vi nguyn m

; : ka ki-ku = ki : ;- ; : ka shab-kyu = ku : ;- ;: ka deng-po = ke : ;- ; : ka na-ro = ko : ;-

D : ka ki-ku = ki : D- D : ka shab-kyu = ku : D- D : ka deng-po = ke : D-

28

D : ka na-ro = ko : D-

G : ka ki-ku = ki : G- G : ka shab-kyu = ku : G- G : ka deng-po = ke : G- G : ka na-ro = ko : G-

P : nga ki-ku = ngi : P- P : nga shab-kyu = ngu: P- P : nga deng-po = nge : P- P : nga na-ro = ngo: P-

29

2.3 G-h--T--hP-z--z Bn nguyn m kt hp vi ba mi ph m

;- (ki) ;- (ku) ;- (ke) ;- (ko) D- (ki) D- (ku) D- (ke) D- (ko) G- (ki) G- (ku) G- (ke) G- (ko) P- (ngi) P- (ngu) P- (nge) P- (ngo)

T- (chi) T- (chu) T- (che) T- (cho) V- (chi) V- (chu) V- (che) V- (cho) W- (chi) W- (chu) W- (che) W- (cho) Z- (nyi) Z- (nyu) Z- (nye) Z- (nyo) b- (ti) b- (tu) b- (te) b- (to)

30

f- (ti) f- (tu) f- (te) f- (to) h- (ti) h- (tu) h- (te) h- (to) m- (ni) m- (nu) m- (ne) m- (no) q- (pi) q- (pu) q- (pe) q- (po) w- (pi) w- (pu) w- (pe) w- (po) z- (pi) z- (pu) z- (pe) z- (po) - (mi) - (mu) - (me) - (mo) - (tsi) - (tsu) - (tse) - (tso) - (tsi) - (tsu) - (tse) - (tso) - (tsi) - (tsu) - (tse) - (tso) - (wi) - (wu) - (we) - (wo)

31

- (shi) - (shu) - (she) - (sho) - (si) - (su) - (se) - (so) - (hi) - (hu) - (he) - (ho) - (yi) - (yu) - (ye) - (yo) - (ri) - (ru) - (re) - (ro) - (li) - (lu) - (le) - (lo) - (shi) - (shu) - (she) - (sho) - (si) - (su) - (se) - (so) - (hi) - (hu) - (he) - (ho) - (i) - (u) - (e) -(o)

32

3. zh-+h--O-GhP-zXh--hP-G-G--G S pht m chnh xc cc nguyn m

Trng Trng Trng Trng

ngn ngn, xung ging di di, xung ging

a a` a: a

i i` i: i

u u` u: u

e e` e: e

o o` o: o

` :

` :

` :

` :

` :

33

3.1. O-GhP--hq-m-DG V d v h thng phin m

(a) K hiu phin m trng ngn K hiu Tng ng Phin m Tng t Anh ng Ngha

a -- (a-ma) art M i - (ri) react Ni u hz-- (u-ma) rune Gia e - (me) maiden La o - (tso) morality Bin G-q- (rg-pa) object Ngi gip -D- (-ku) alone Ch, cu Gh-- (k-mo) telephone Ting ci

34

G-q- (k-pa) Nh c ng Ti (lit.) -q- (m-pa) Mong mun

(b) K hiu phin m trng ngn, xung ging

K hiu Tng ng Phin m Tng t Anh ng Ngha

a` P- (sang`) sung ng i` zTP- (ching`) thing Tri buc u` z- (shum`) krumm (ting c) Khc (H.) e` fP- (teng) menge (ting c) Thi i o f- (tom) aplomb Lm ln =G-=G- (tg-t) ? S ph trng (Khng tn ti trong Tng ng)

35

` +h- (k`) ? Ngn ng, ting ng ` hz- (`) ? Trung tm ` t- (p`) ? Nhang

(c) K hiu phin m trng di

K hiu Tng ng Phin m Tng t Anh ng Ngha

a: - (ya:) yard Trn, trong i: - (mi:) tea Thuc v con ngi u: G- (ku:) soon Lu e: - (me:) gay (thuc) la o: z-z- (rob-r) robber Vn tt : m- (n:) normal Ca ci : (Khng tn ti trong Tng ng)

36

: P- (ng:) air Ca ti : hz- (:) s (German) (thuc v) u : - (y:) se Tri qua (c ng) (thi gian)

(d) K hiu phin m trng di, xung ging

K hiu Tng ng Phin m Tng t Anh ng Ngha

a G- (la`:) ? Th knh cn i - (mi`:) ? Bi con ngi u hzG- (u`:) ? S h hp e wz- (pe`:) ? n (H.) o wG- (p`:) ? Lng

37

fG- (t`:) lost Mi nh (Khng tn ti trong Tng ng)

P- (ng`:) ? Bi ti - (s`:) ? Bi ai zh- (p`:) ? Ty Tng

3.2. P-G-G-G = T vng

G-G- (ki-ku) = Tn nguyn m th nht q-G- (pu-ku) = Tr con G-G- (shu-ku) = Giy G-G- (shu-ku) = Ci ui Z-q- (nye-po) = Gn k

38

-T- (ra-cho) = Sng (lit.) -D- (tsa-ku) = Mn ;-- (ku-shu) = Tri to - (sa) = Tri t V- (chu) = Nc - (me) = La h-z- (tu-wa) = Khi -- (sha-mo) = Nn -- (shi-mi) = Mo - (sho) = Sa ng -- (wa:-mo) = Chn

39

-- (tsi-tsi) = Chut -- (u-su) = V -- (ri-mo) = Tranh Z-- (nyi-ma) = Mt tri Z-V- (nyob-cha) = Mua sm m-- (na-tsa) = Bnh

m-- (nu-ma) = V m-- (ne-tso) = Con kt z- (pu) = Con trai z-- (pu-mo) = Con gi -- (ra-mo) = D ci

40

-- (ho-ma) = Sa h-- (ta:-ra) = Sa (ca) b -q- (tsa-po) = Nng

-- (so-so) = Khc bit

41

4. G-->G-fz--hG-q--G-DG

Cc ch Phn c Ty Tng ha

4.1. G-G-iG = Su ch vit ngc - / ^- a- - > da ta da n_a ka kya

Cch nh vn

b : ta lo` = ta : f : ta lo` = ta : /- h : ta lo` = da : ^- m : na lo` = n_a : a-

42

: sha lo` = ka : - : ka-sha lo` = kya : >

-h-G-- - -;-m-b-- Idam guru rat-na mandala-kam nir-ya-ta-ya-mi/ Con knh dng mn la trn qu ny cho cc tn s.

4.2. fG-q-S = Nm ch pht m nng

J- j- z- - _- ga da ba za da Cch nh vn

G : ka ha-ta` = ga : J- h : ta ha-ta` = da : j-

43

z : pa ha-ta` = ba : z : tsa ha-ta` = za: - ^ : da ha-ta` = da: _-

m--zjk- = Con xin quy y Pht na-mo buddha ya m--j- = Con xin quy y Php na-mo dharma ya

m-- - = Con xin quy y Tng na-mo sangha ya

44

5. w-zG--O-GhP-zN-z--G-zT Mt s ch khi pht m

Khi c ch tip u (tin t) hay khi c ch chng trn, nm ph m c hai gch di c pht m vi thanh ging cao v nm ph m c mt gch di c pht m khng bt hi, tin mi ha vi thanh ging thp.

;- D- G- P- T- V- W- Z- b- f- h- m- q- w- z- -

- - - - - - - -

- - - - - -

45

5.1. V d:

Bt hi G- W- h- z- - Thanh ging thp, mm ka cha ta pa tsa

Khng bt hi L- X- l- - - Thanh ging thp, cng ga ja da ba za

Tin mi ha G- W- h- z- - Thanh ging thp, trm mga mja mda mda mza

Khng bt hi P- Z- m- - - Thanh ging thp, mm nga nya na ma ya

Khng bt hi Q- n- - G- Thanh ging cao, cng ng a ny a na ma ya

46

6. G-Tm-G (-, -, -) Ba ch chng trn

6.1. -G-zT-GZ (ran-go chu-nyi) c chng trn 12 ph m

@- L- Q- X- d- ka ga ng

_a ja ny

_a ta

rka rga rnga rja rnya rta

l- n- - - - - da n

_ a ba m

_ a tsa dza

rda rna rba rma rtsa rdza

47

Cch nh vn

: ra ka-ta` = ka : @- : ra ka-ta` = ga : L- : ra nga-ta` = ng_ a : Q- : ra cha-ta` = ja : X- : ra nya-ta` = ny_ a : : ra ta-ta` = ta : d- : ra ta-ta` = da : l-

: ra na-ta` = n_ a : n- : ra pa-ta` = ba : - : ra ma-ta` = m_ a : - : ra tsa-ta` = tsa : - : ra tsa-ta` = dza : -

48

6.2. -G-zT (lan-go chu)

- c chng trn 10 ph m

K- Q- U- Y- ka ga ng

_a cha ja

lka lga lnga lcha lja

e- k- t- ~- - ta da pa ba lha lta lda lpa lba lha

Cch nh vn

: la ka-ta` = ka : : la ka-ta` = ga : K- : la nga-ta` = ng_ a : S- : la cha-ta` = cha : U- : la cha-ta` = ja : Y-

49

: la ta-ta` = ta : e- : la ta-ta` = da : k- : la pa-ta` = pa : t- : la pa-ta` = ba : ~-

: la ha-ta` = lha : - 6.3. -G-zT-GTG (san-go chuk-chi)

- c chng trn 11 ph m

K- S- - e- k- ka ga ng

_a ny

_a ta da

ska sga snga snya sta sda

o- t- ~- - - n_ a pa ba m

_ a tsa

sna spa sba sma stsa

50

Cch nh vn

: sa ka-ta` = ka : : sa ka-ta` = ga : K- : sa nga-ta` = ng_ a : S- : sa nya-ta` = ny_ a : - : sa ta-ta` = ta : e- : sa ta-ta` = da : k- : sa na-ta` = n_ a : o- : sa pa-ta` = pa : t- : sa pa-ta` = ba : ~- : sa ma-ta` = m_ a : -

: sa tsa-ta` = tsa : -

51

7. hG-Tm-z Bn ch chn di

Bn ch chn di -, -, -, - v cc k t tng ng l: (ya-ta) (ra-ta) (la-ta) (wa-sur) 7.1. Ch (k t) chn di (ya-ta)

- E- H- r- x- - - kya kya kya cha cha cha nya hya kya khya gya pya phya bya mya hya

Cch nh vn

; : ka ya-ta = kya : - D : ka ya-ta = kya : E- G : ka ya-ta = kya : H- q : pa ya-ta = cha : r-

52

w : pa ya-ta = cha: x- z : pa ya-ta = cha : - : ma ya-ta = nya : -

: ha ya-ta = hya : Lu : Cch pht m cc ch r-, x-, -, - cng tng t nh: T-, V-, W-, Z-. Cc v d khc v cch nh vn ch (ya-ta) kt hp vi cc nguyn m.

ka ya-ta = kya ki-ku = kyi : - ka ya-ta = kya shab-kyu = kyu : E-

ka ya-ta = kya deng-po = kye : H- pa ya-ta = cha na-ro = cho : r- pa ya-ta = cha ki-ku = chi : x- pa ya-ta = cha shab-kyu = chu : - ma ya-ta = nya eng-po = nye : -

ha ya-ta = hya na-ro = hyo : ha ya-ta = hya ki-ku = hyi :

53

ma ya-ta = nya shab-kyu = nyu : - pa ya-ta = cha deng-po = che: -

pa ya-ta = cha na-ro = cho: x- pa ya-ta = cha ki-ku = chi : r- ka ya-ta = kya shab-kyu = kyu : H-

ka ya-ta = kya deng-po = kye : E- ka ya-ta = kya na-ro = kyo : - 7.2. Ch (k t) chn di (ra-ta)

=- F- I- c- g- i- ta ta ta ta ta ta na kra khra gra tra thra dra nra

s- y- - - - - ta ta ta ma sa rha pra phra bra mra sra hra

54

Cch nh vn

; : ka ra-ta = ta : =- D : ka ra-ta = ta : F- G : ka ra-ta = ta : I- b : ta ra-ta = ta : c- f : ta ra-ta = ta : g- h : ta ra-ta = ta : i-

m : na ra-ta = na : q : pa ra-ta = ta : s- w : pa ra-ta = ta : y- z : pa ra-ta = ta : - : ma ra-ta = ma : - : sa ra-ta = sa : - : ha ra-ta = rha : -

55

Cc v d khc v cch nh vn ch (ra-ta) kt hp vi cc nguyn m. ka ra-ta = ta ki-ku = ti : =-

ka ra-ta = ta shab-kyu = tu : F- ka ra-ta = ta deng-po = te : I-

ta ra-ta = ta ki-ku = ti : c- ta ra-ta = ta shab-kyu = tu : g- ta ra-ta = ta deng-po = te : i- pa ra-ta = ta ki-ku = ti : s- pa ra-ta = ta shab-kyu = tu : y- pa ra-ta = ta deng-po = te : -

na ra-ta = na ki-ku = ni :

mara-ta = ma shab-kyu = mu : - sa ra-ta = sa deng-po = se : - ha ra-ta = rha na-ro = rho : -

56

7.3. Ch (k t) chn di (la-ta)

>- J- z- - - -* a a a a a dakla gla bla rla sla zla

Cch nh vn kt hp vi cc nguyn m.

ka la-ta` = a ki-ku = i : >- ka la-ta` = a shab-kyu = u : J-

pa la-ta` = a deng-po = e : z- ra la-ta = a na-ro = o : - sa la-ta = a deng-po = e : - sa la-ta = da shab-kyu = du : -

V d:

>->- (a-o) = Man r, hoang di J-z- (o-wa:) = Phi

z-- (a-ma) = o s

57

P- (u;ng) = Khng kh -q- (a-po) = Pha long (tr)

-z- (da-wa:) = Trng, thng *: Ngoi tr - c pht m l da, 5 ch chn di khc c pht m l a. 7.4. Ch (k t) chn di (wa-sur) N thng c s dng vi 13 ph m:

;- D- G- Z- h- - - ka ka ka nya ta tsa tsa kwa khwa gwa nywa dwa tswa tshwa

- - - - - - sha sa ra la sha ha

zhwa zwa rwa lwa shwa hwa

58

V d:

;-- (ka-ye) = Mt cch xng h (lit.) D-b- (ka-ta) = Qu G-q- (ka-pa) = Mt loi nga c vch gia mt Z- (nya) = Bp chn

h-yG- (ta- tu`:) = Tr m ci - (tsa) = C - (tsa) = Mui -- (sha-mo) = Nn -w- (sa-po) = Mt loi tm ma -T- (ra-cho) = Sng -z- (la-wa:) = Mt loi vi len trng -z- (sha-wa:) = Hu

- (ha) = Mp qun o (lit.)

59

7.5. Bi tp I hqh- = Chnh t @- S- Q- o- - - k- - H- u- x- - F- - - e- U- n- >- - - E- x- |- I- F- G- - z- d- S- k- +- o- - - - >- n- t- - - Y- e- - - @- - - B- L- u- - O- A- L- - e- t- s- - O- F- o- - y-

60

7.6. P-G-G-G = T vng

M-- (gyu-ma) = Rut Q-- (ng_ a-ma) = ui tru Yak d- (ta) = Nga l- (do) = Cc n-q- ( n_ o-po) = Nhn - (m_ a) = Vt thng - (m_ o:) = B ni (ngoi) - (tsa) = Thn kinh, mch - (tsi) = Vc ni -- (za-ma) = Bnh t st S- (ng_ a) = Nm U- (che) = Li

e-z- (te-wa:) = Chnh, rn

61

- (lha) = Tri (cha) -- (lha-mo) = N thn, kch Ty Tng

+- (ke) = C +-- (kun-da) = Ngi phi ngu (H.)

K- (ga) = Yn nga S-- (ng_ a-mo) = Trc y

G- (ny_ u-ku) = Bt e-- (ta-re) = Ru o-D- ( n_ a-ka) = Chng loi t- (pu) = Tc t- (po:) = ng ni (ngoi) E- (kyi) = Ch x-q- (chu-pa) = (qun o) Ty Tng x-- (che-ma) = Bt, cht tn thnh bt

62

- (cha) = Chim - (chiu) = Chim nh -h- (cha-te) = G trng -- (cha-mo) = G mi

C- (ta) = Tc O- (da) = m thanh, pht m

63

8. Sm-X-P-G-H-P-vh Tip u ng, tip v ng v hu tip v ng

8.1. Sm-WG-S = Nm tip u ng

G- h- z- - - ka ta pa ma ha

ga da ba ma a

G c s dng trc T-Z-b-h-m------- h ;-G-P-q-z-- z ;-G-T-Z-b-h-m------- D-G-P-V-W-Z-f-h-m--- D-G-V-W-f-h-w-z---

64

Nm tip u ng di y phi c pht m nh sau:

G (ka) nh l kao h (ta) nh l tao z (pa) nh l pao (ma) nh l mao (ha) nh l hao

Cch pht m nhng t c tip u ng

Gb- kao ta deng-po = te hG- tao ga shab-kyu = gu zT- pao cha shab-kyu = chu

D- mao ka na-ro = ko G- hao ga na-ro = go GT- kao cha shab-kyu = chu hq- tao pa deng-po = pe

65

z;- pao ka shab-kyu = ku G- mao ga na-ro = go h- hao da ki-ku = di z- pao sha ki-ku = shi V- mao cha shab-kyu = chu h- hao da shab-kyu = du Gh- kao da shab-kyu = du hz- tao W_ a shab-kyu = u

8.2. X-WG-zT = Mi tip v ng

G- P- h- m- z- - - - - - ka nga ta na pa ma ha ra la sa ga nga da na ba ma a ra la sa

Cch pht m nhng t c tip v ng

; : ka ka = ka`: ;G-

66

; : ka nga = ka;ng ;P- ; : ka ta = k`: ;h- ; : ka na = k;n ;m-

10 tip v ng sau c s dng sau bt k 30 ph m no:

;G- (ka`:) DG- (ka`:) GG- (ka`:) PG- (nga`:) ;P- (ka;ng) DP- (ka;ng) GP- (ka;ng) PP- (nga;ng)

;h- (k`:) Dh- (k`:) Gh- (k`:) Ph- (ng`:) ;m- (k`:n) Dm- (k;n) Gm- (k;n) Pm- (ng;n) ;z- (kb) Dz- (kb) Gz- (kb) Pz- (ngb) ;- (kam) D- (kam) G- (kam) P- (ngam) ;- (ka) D- (ka) G- (ka) P- (nga) ;- (kar) D- (kar) G- (kar) P- (ngar) ;- (kl) D- (kl) G- (kl) P- (ngl) ;- (k`:) D- (k`:) G- (k`:) P- (ng`:)

67

8.3. P-WG-GZ = Hai hu tip v ng

h- c s dng sau m- - - - G- P- z- -

Thng thng th theo kiu vit ch Ty Tng hin i, hu tip v ng h- khng c s dng. Tuy nhin, trong trng hp cc ng t c chia th qu kh v kt thc

vi cc ch m-, -, - th hu tip v ng h- c hiu ngm l vn hin hu mc d n khng c vit ra.

hq-m. = V d:

C in Hin i Ngha

h- xmh- xm- (chin) = i Hh- H- (kyur) = tr thnh (lit.) h- - (rl) = thng thc ()

68

-fz- GhP- - G- tb dang sem leg Phng tin m iu Tm Tt Phng php Giai iu Tim p

8.4. Bi tp 2

G-G-G-n-->G-Mz nh vn cc ch sau

G- G- h;- hzP- zTG- zhG- P- f- h- fP- G- GP- wm- Dz- K- G- Z- P- UG- VG- zz- G- eP- xm- h- hG- m- h- m- O- - d- h- G- - -

69

9. P-G-P-m--.

Nhn din cn bn ng (ch gc)

1 2 3 4

z O z -

1 l tip u ng = Sm-WG 2 l cn bn ng (ch gc) = P-G- 3 l tip v ng = X-WG 4 l hu tip v ng = P-WG

Vic nhn din cn bn ng t bt k t no c tin hnh nh sau:

9.1. Trong mt t c to thnh t bt k s ch no, ch kt hp vi mt nguyn

m lun lun l cn bn ng. V d:

D- - z- zhh- wz- hG- ;- G-

70

Ngoi l: Cc thnh phn sau ca 1 t: -, -, -. V d: P-, G-, . 9.2. Mi ch chng trn hoc chn di, kt hp hay khng kt hp vi mt nguyn

m, l cn bn ng. V d:

@m- K- Qm- U- >P- JP- zMh- hP- hG- - 9.3. Mi t ch bao gm 1 ch, kt hp hay khng kt hp vi mt nguyn m, lun

lun l cn bn ng. V d:

D- P- V- W- Z- - - - w- - - 9.4. Trong 1 t bao gm 2 ch, ch u tin lun lun l cn bn ng. V d:

Dz- GP- P- - fG- hG- - w- mP- z- - 9.5. Cc t bao gm 3 ch:

(a) Nu ch cui cng l 1 tip v ng (ngoi tr -) th ch chnh gia lun lun l cn bn ng. V d:

z;G- zbP- zh- mm- Wz- W- h;- h-

(b) Nu ch cui cng l - v ch chnh gia l mt ph m chng phi l ph t (tip u, tip v ng) th ch chnh gia lun lun l cn bn ng. V d:

71

z;- D- zT- G- G- z- z-

(c) Nu ch cui cng l - v 2 ch u tin l ph t th: - ch th hai l cn bn ng trong 9 t sau:

Gh- Gm- G- hG- h- zh- h- G- h-

- v ch th 1 l cn bn ng trong 14 t sau:

G- G- mG- zG- zP- GP- P- P- mP- P- zz- z- - m-

9.6. Trong nhng t bao gm 4 ch, ch th hai lun lun l cn bn ng

PG- WG- zbG- wG- hP- zP- GhP-

72

9.7. Bi tp 3

Hy nhn din cn bn ng trong cc t sau:

GP- - m- bm- VG- P- z h;m- VG- h- - xG- - GP- G- O- hP- GP- q-

W- q- hP- - xG- -

73

10. P-z-DG i t

10.1. GP-G-G-P-z- = i t nhn xng Ngi th 1 Ngi th 2 Ngi th 3

P- Eh-P- DP- nga kye-ra;ng ko;ng Ti Anh (ch) Anh ta, c ta

P-- Eh-P-- DP-- ngan-tso kye-ra;ng-tso ko;ng-tso Chng ti Cc anh (ch) H

10.2. u--Ez-q-P-z. = i t ch nh Khi i t s nhiu, ch G- trong w-G-, -G-, -G- c thay th bi - nh sau:

h- w-G-* h-** -G- -G- di pa-ki te ya-ki ma-ki Ci ny Ci kia Ci kia Ci trn kia Ci di kia

74

h-- w-- h-- -- -- di-tso pa-tso te-tso ya-tso ma-tso Nhng ci ny Nhng ci kia Nhng ci kia Nhng ci trn kia Nhng ci di kia

Ch thch:

*: Ch ci m ngi ta hin c th thy c. V du: Ci ngi n ng ng kia ka.

**: Ch ci m ngi ta hin khng th thy c. V du: Ci ngi n ng m chng ta cp.

10.3. i t nhn xng ch s dng trong vn vit

Khi c chuyn sang s nhiu th ch - c thm vo sau mi i t s t. sau s 1 v 5, ngi ta cng c th s dng TG- thay cho -.

Ngi th 1

S Tng ng Pht m Ngha S t + S nhiu S t + S nhiu

1. Ph- + -/TG nge`: + tso/cha`: Ti + S nhiu = Chng ti 2. P- + - ng`: + tso + = 3. ym- + - t;n + tso + = 4. D-z- + - ko: + tso + =

75

5. zhG- + -/TG da`: + tso/cha`: + = 6. G- + - k`: + tso + = 7. G-q- + - k-pa + tso + = 8. G-ym- + - k`:- t;n + tso + = 9. G-zP-+ - k`:-ba;ng + tso + =

(Ch : Cc s t 5 n 9 l th knh cn khi m ch vt)

Ngi th 2

S Tng ng Pht m Ngha S t + S nhiu S t + S nhiu

1. Eh-+ - ky`:+ tso Anh (ch)+s nhiu= Cc anh (ch) 2. Eh-P-+ - ky-ra;ng+tso + = 3. Zh-P-+ nyi`:-ra;ng (Ch s t) 4. Zh-+ - nyi`: + tso Anh (ch)+s nhiu= Cc anh (ch) 5. Eh-+ - kye`: + tso + = 6. -Zh-+ - ku-nyi`: + tso + =

76

7. -VG-+ n-q- ku-ch`: + n_am-pa Anh (ch)+s nhiu= Cc anh (ch) 8. &-VG-+ n-q- mi-cho`: + n_am-pa + = 9. &-X-+n-q- mi-je + n_am-pa + = 10. &-hzP-+n-q- mi-wa;ng + n_am-pa + = 11. VG- - + cho`: + ku (Ch s t) (Ch : Cc s t 5 n 11 l th knh cn khi m ch vt)

Ngi th 3

S Tng ng Pht m Ngha S t + S nhiu S t + S nhiu

1. DP- + - ko;ng + tso Anh ta/ch ta+s nhiu = H 2. DP- + n-- ko;ng + n_am-tso + = 3. DP- + n-q- ko;ng + n_am-pa + = 4. D-P- + - ko-ra;ng + tso + = 5. D-q- + - ko-pa + tso + = 6. D-- + - ko-mo + tso + =

77

7. D- + - ko + tso + = 8. - + mo ch ta (s t) (Ch : Cc s t 1 n 3 l th knh cn khi m ch vt)

10.4. Bi tp 4

Chuyn cc i t sau sang s nhiu

P- Eh-P- DP- -G- -G- h- z-yG- w-G- ym- G- D-q- D-z- D-- h- G-ym-

78

11. Lin t theo ngha ca tr ng t to be (l)

m h m-q-h

Khc vi cc lin t Anh ng nh is, was, are, were ba lin t c bn sau khng th hin th c chia v s lng (s t hay s nhiu). Dch st ngha l IS (l). Th c chia c th hin ng cnh ca cu.

m c s dng cho ngi th 1. h v m-q-h c s dng cho ngi th 2 v 3.

Ngi th 1 Ngi th 2 Ngi th 3

P-m- Eh-P-h DP-h Ti l Anh(ch) l Anh ta/ch ta l nga yi;n/ kye-ra;ng re`:/ ko;ng re`:/ Ti l Anh(ch) l Anh ta/ch ta l

P--m Eh-P--h DP--h Chng ta l Cc anh (ch) l H l nga;n-tso yi;n/ kye-ra;ng-tso re`:/ ko;ng-tso re`: Chng ta l Cc anh (ch) l H l

79

V d:

1. P-z-yG-m Ti/hc sinh/l (dch st ngha)

nga ob- tu yi;n/ Ti l (mt) hc sinh

2. P--z-yG-m Chng ti/hc sinh/l (dch st ngha) nga;n-tso ob-tu yi;n/ Chng ti l hc sinh

3. Eh-P-zh-q-h Bn/Ty Tng/l (dch st ngha) kye-ra;ng p-pa re`:/ Bn l (mt) ngi Ty Tng

4. Eh-P--zh-q-h Cc bn/Ty Tng/l (dch st ngha) kye-ra;ng-tso p-pa re`:/ Cc bn l ngi Ty Tng

80

5. DP-mP-q-h Anh ta/Pht t/l (dch st ngha) ko;ng na;ng-pa re`:/ Anh ta l Pht t

6. DP--mP-q-h H/Pht t/l (dch st ngha) ko;ng-tso na;ng-pa re`:/ H l Pht t

7. P-hG-Lm-m Ti/gio vin/l (dch st ngha) nga ge-g;n yi;n/ Ti l gio vin

8. P--hG-Lm-m Chng ti/gio vin/l (dch st ngha) nga;n-tso ge-g;n yi;n/ Chng ti l gio vin

9. DP--V-h Anh ta/bc s/l (dch st ngha) ko;ng m-chi re`:/ Anh ta l bc s

81

10. DP---V-h H/bc s/l (dch st ngha) ko;ng-tso m-chi re`:/ H l bc s

11. h- G-h. y/cy bt/l (dch st ngha)

di ny_

u-ku re`:/ y l cy bt

12. h-- -G-h y/nhng cy bt/l (dch st ngha)

din-tso ny_

u-ku re`:/ y l nhng cy bt

13. w-G-DP-q-h Kia/cn nh/l (dch st ngha) pa-ki ka;ng-pa re`:/ Kia l (mt) cn nh

82

14. w--DP-q-h Kia/nhng cn nh/l (dch st ngha) pan-tso ka;ng-pa re`:/ Kia l nhng cn nh

15. h-G-G-h Kia/t giy/l (dch st ngha) te shu-ku re`:/ Kia l t giy

16. h--G-G-h Kia/nhng t giy/l (dch st ngha) te-tso shu-ku re/ Kia l nhng t giy

17. -G-vm-q-h Trn kia/m my/l (dch st ngha) ya-ki tin-pa re`:/ Trn kia l m my

18. --vm-q-h Trn kia/nhng m my/l (dch st ngha) yan-tso tin-pa re`:/ Trn kia l nhng m my

83

19. -G-GP-q-h Di kia/con sng/l (dch st ngha) ma-ki tsa;ng-po re`:/ Di kia l con sng

20. --GP-q-h Di kia/nhng con sng/l (dch st ngha) ma;n-tso tsa;ng-po re`:/ Di kia l nhng con sng

11.1. S khc bit gia h v m-q-h

h c s dng cho nhng cu xc nh m-q-h c s dng cho nhng cu bt nh (c th) hq-m = V d:

1. DP-z-yG-G-h C ta/hc sinh/l (dch st ngha) ko;ng ob- tu shig re`:/ C ta l mt hc sinh (xc nh)

84

2. DP-z-yG-G-m-q-h C ta/hc sinh/l (dch st ngha) ko;ng ob- tu shig yi;n-pa re`:/ C ta c th l mt hc sinh (bt nh)

11.2. Ngoi ra, cn c 3 lin t khc vi cht khc bit v ngha.

m-H-h (Ti ngh) m-q-i (Ti gi nh rng) m-z-hG (Dng/hnh nh)

V d:

1. DP--V-m-H-h C ta/bc s/l (dch st ngha) ko;ng m-chi yi;n-kyi re`:/ Ti ngh rng c ta l bc s

2. DP--P-G-q-G-m-m-q-i C ta/gia nh/tt/mt/t/xut thn (dch st ngha) ko;ng mi-tsa;ng yag-po shig-n yi;n-pa- da/ Ti cho (gi nh) rng c ta xut thn t mt gia nh tt

85

3. DP-hG-Lm-G-m-z-hG C ta/gio vin/mt/l (dch st ngha) ko;ng ge-g;n shig yi;n-so-du/ Hnh nh c ta l mt gio vin

4. DP-B-hm--zP-q-G-m-z-hG C ta/ph n/bng/tt/mt/l ko;ng kye-m;n sem-sa;ng-po shig yi;n-so-du/ Hnh nh c ta l mt ph n tt bng

5. h-zh-q--DP-m-H-h y/Ty Tng/nh hng/l di p-p: sa-ka;ng yi;n-kyi-re`:/ Ti ngh rng y l mt nh hng Ty Tng

11.3. Bi tp s 5

(a) in m hoc h vo nhng ch trng sau:

1. h- G- - - - - - - - - - - 8. P--hG-Lm- - - - - - - - - 2. w---bG- - - - - - - - - - 9. DP--V- - - - - - - - - -

86

3. P-I-q- - - - - - - - - - - - 10. h--P-hz- - - - - - - - 4. Eh-P--z-yG- - - - - - - 11. h--GP-- - - - - - - - - 5. P--z-yG- - - - - - - - - 12. w-G- -- - - - - 6. DP---zP-q-G- - - - 13. -G-- - - - - - - - - - - - 7. Eh-P-uP-q- - - - - - - - - 14. h--@z-G- - - - - - - -

(b) Dch sang ting Vit

1. h-P--Lm-G--xG- G-m-q-i 2. w-G- --G-m-z-hG 3. DP--G-tm-Vh-m-H-h 4. z--w---P-Vm-q-G-G-m-q-i

(c) Dch sang ting Tng 1. y l bn tay ca ti 2. y l nhng ngi con ca h 3. Kia l ci nn ca anh ta 4. y l ci ti xch ca c ta

87

12. hGG-O-z. - - m- h Bn th ph nh

12.1. m v vi cc lin t:

Xc nh m tr thnh ph nh (-m) h (-h)

V d:

1. P-z-m P-z--m Ti/cu b/l Ti/c b/khng phi nga pu yi;n/ nga pu-mo m;n/ Ti l (mt) cu b Ti khng phi l (mt) c b

2. P--z-yG-m P--hG-Lm-m Chng ti/hc sinh/l Chng ta/gio vin/khng phi ngan tso ob- tu yi;n`:/ ngan tso ge-g;n m;n/ Chng ti l hc sinh Chng ti khng phi l gio vin

88

3. DP--V-h DP-mh-q--h C ta/bc s/l C ta/bnh nhn/khng phi ko;ng m-chi re`:/ ko;ng n-pa ma-re`:/ C ta l (mt) bc s. C ta khng phi l (mt) bnh nhn

12.2. Th nghi vn q- vi cc lin t Thng thng, trong nhng cu xc nh, lin t m c s dng cho ngi th nht v h cho cc ngi th 2 v th 3. Tuy nhin, trong nhng cu nghi vn, ngi th 1 v th 2 li thay i ng t (ngi th

1 l h v ngi th 2 l m) v cm nghi vn q c cng thm vo.

Ngi P- m tr thnh h-q trong cu nghi vn Th 1 P--

Ngi Eh-P- h tr thnh m-q trong cu nghi vn Th 2 Eh-P--

Ngi DP- h tr thnh h-q trong cu nghi vn Th 3 DP--

89

V d:

1. P-G-q-n-q-h-q = Ti c thng minh khng? 2. Eh-P-zh-q-m-q = Bn c phi l (mt) ngi Tng? 3. DP-I-q-h-q = Anh ta c phi l (mt) tu s?

12.3. Th nghi vn ph nh vi cc lin t:

V d:

1. P-iP-q--h-q 2. Eh-P-zh-q-m-q Ti/trung thc/khng/? Bn/ngi Ty Tng/khng phi ? /

nga tang-po ma re p/ kye-ra;ng p-pa m;n p/ Ti khng trung thc ? Bn khng phi l ngi Ty Tng ?

3. DP-+-AP--h-q 4. DP--G-q--h-q Anh ta/mt mnh(H.)/khng ? / H/du mc/khng phi ? / ko;ng ku-kya;ng ma re p/ ko;ng-tso dog-pa ma re p/ Anh ta khng mt mnh ? H khng phi l ngi du mc ?

90

12.4. Bng tm tt lin t v ng t ch s hin hu:

Lin t

Ngi Khng nh Nghi vn Xc nh Ph nh Xc nh Ph nh

1 m- m- h-q- -h-q- 2 h- -h- m-q- m-q- 3 h- -h- h-q- -h-q-

ng t ch s hin hu v s hu

Ngi 1 h- h- hG-G- -hG-G-

Ngi 2 hG- -hG- h-q- h-q-

Ngi 3 hG- -hG- hG-G- -hG-G-

91

12.5. C v Khng Lin t cng c s dng ch C v Khng.

C (th knh cn) Khng (th knh cn)

G-m G-m G-h G--h G-m-q-h G-m-q-h G-m-H-h G-m-H--h G-m-q-i G-m-q-i G-m-z-hG G-m-z--hG

1. Eh-P-z=--G-m-q G-m P-z=--m Bn/Tashi (H.)/l?/ H. Vng/ Ti/Tashi/l kye-ra;ng tashi-la yi;n-p/ la-yi;n nga Tashi yi;n/ Bn c phi l Tashi khng? Vng, ti l Tashi.

2. Eh-P-+-AP-m-q G-m P-GTG-q-m Bn/mt mnh(H.)/? H. Khng/Ti/mt mnh/khng kye-ra;ng ku-kya;ng yi;n-p/ la-m;n nga chig-pu m;n/ Bn ang mt mnh? Khng, ti khng mt mnh

92

3. Eh-P-GZ-z-tm-m-q Cc bn/hai anh em/l?/

kye-ra;ng ny_

i: pu-p;n yi;n-p/ Cc bn l anh em?

4. G-m P-GZ-VP-VP-m-IG-q-m H. khng/ti/hai/nh/t lc/bn/l

la-m;n/ nga-ny_

i chu;ng-chung n tog-po yi;n/ Khng, chng ti l bn t lc tui th

5. Eh-P--P-q-m-q Cc bn pl./nh nng/khng? kye-ra;ng-tso shi;ng-pa m;n-p/ Cc bn khng phi l nh nng ?

6. G-m P--|G-q-m H. Khng/chng ti/du mc/l la-m;n/ nga;n-tso dog-pa yi;n/ Khng, chng ti l du mc

93

7. P---zm-Vm-q--h-q Chng ti/sing nng/khng/l? nga;n-tso hur-ts;n chen-po ma re p/ Chng ti khng sing nng ?

8. G-h Eh-P---zm-V---h H.Vng/cc bnpl./sing nng/nht/l la-re`:/ kye-ra;ng hur-ts;n che-sh`: re`:/ Vng, cc bn sing nng nht

9. DP-hG-Lm-G--h-q Anh ta/gio vin/mt/khng/l? ko;ng ge-g;n shig ma re p/ Anh ta khng phi ta gio vin ?

10. G m-H-h H. Vng/Ti ngh la/ yi;n-kyi re`:/ Vng, ti ngh nh vy

94

11. DP-B-q--h-q Anh ta/ngho/khng/l? ko;ng kyo-po ma re p/ Anh ta khng ngho ?

12. G m-H--h H. Khng/Ti khng ngh la/ yi;n-kyi-ma-re`:/ Khng, ti khng ngh nh vy

13. DP-DP-- -G---h-q Anh ta/ca H/khng/l? ko;ng ko;ng-ts: -k:-sa ma re p/ Anh ta khng phi l ngi m h c th da vo ?

14. G-h. DP-DP--G-q-G-q-h H.Vng/anh ta/ca h/tay/phi/l la-re`:/ ko;ng ko;ng-ts: lag-pa y:-pa re`:/ Vng, anh ta l cnh tay phi ca h

95

15. -DP-h- P-q- P-q-G--h-q Cha/ny/xa/xa/mt/khng phi/l?

la-ka;ng di ny_

ing-pa ny_

ing-pa shig ma re p/ y khng phi l mt ngi cha rt, rt xa ?

16. G-P. -iG- P-q-G-m-z-hG H. Vng/rt xa/mt/hnh nh

la-ho;ng/ she- ta: ny_

ing-pa shig yi;n-so du/ Vng, hnh nh n rt xa.

17. DP-GZ----h-q Anh ta/hai/sinh i/khng/l?

ko;ng-ny_

i tse-ma ma re p/ H khng phi l (anh em) sinh i ?

18. G m-q-i H. Vng/Ti cho l/ la, yi;n-pa- da/ Vng, ti cho l nh vy.

96

19. M-G-P-q--zh-h-q-T--h-q. n /nc/thanh bnh/rt/mt/khng/l? gya-ka: lu;ng-pa shi-de shi-po-chi ma re p/ n khng phi l mt nc rt thanh bnh ?

20. G-h P-q-h--zh-V--G-h H. Vng/nc/ny/ha bnh/ln nht/mt/l la-re`: lung-pa di shi-de che-sh shig re`:/ Vng, y l mt trong nhng nc thanh bnh nht.

12.6. Bi tp 6

(a) Chuyn sang th ph nh:

1. P-z-yG-m = Ti l (mt) hc sinh. 2. DP-P-z-yG-h = Anh ta cng l (mt) hc sinh. 3. DP--P--hG-Lm-h = H u l gio vin. 4. h--DP-G-q-G-h = l nhng a con ca anh ta. 5. w-G-P--DP-q-h = Kia l cn nh ca chng ti. 6. -G-Gm-I-m-q-i = Ti cho rng c mt my bay trn kia.

97

7. h-G-q-m-H-h = Ti ngh rng ci ny l mi. 8. h-Eh-P-G-m-q = Ci ny c phi ca bn khng? 9. G-m. h-P-m. = Vng, l ca ti. 10. w--DP-G-h-q. = Nhng ci ny ca anh ta phi khng? 11. G-h w--DP-G-h = Vng, nhng ci ny l ca anh ta. 12. -G-d-m-q-i = Ti cho rng c mt con nga di . 13. -G-i-h = C mt con la di . 14. P-bG-h--P--h = Nhng tri cy ny ngt ngo. 15. h-P-P--h = Ci ny cng ngt. 16. h-P--P-AP-h = Ci ny rt ngt. 17. w--B--h = Nhng ci kia (c v) chua. 18. h-B--B-AP-h = Ci ny rt chua. 19. um-h-q-h-AP-h = Mt anh ta rt . 20. h--iG---q-h = Ci ny rt d.

98

13. Tr ng t to be ch s hin din, hin hu

h. hG h-q-h G-h

Ba ng t c bn ny ch s hin hu nhng khng th hin th c chia v s lng (t/nhiu).

h c dng cho ngi th 1. hG v G-h c dng cho ngi th 2 v 3. hG din t mt cu xc nh v G-h din t mt cu tng

qut (chung chung).

V d:

1. P-h-h Ti/ y/hin din. nga d: y`:/ Ti y.

2. Eh-P-w-G-hG Bn/ /hin din. kye-ra;ng pa-k: du/ Bn .

99

3. DP-h-q-GTG--hG Anh ta/quanh y/ u /hin din. ko;ng di-pa: chi-la du/ Anh ta quanh qun u y.

4. DP-w-G-G-h Anh ta/ /hin din. ko;ng pa-k: y re`:/ Anh ta .

5. P-G-em--h Ti/ba tic/hin din. nga s:-t;n la y`: / Ti () hin din ba tic.

6. DP-P-G-em--hG Anh ta/cng ba tic/hin din. ko;ng ya;ng s:-t;n la du/ Anh ta cng () hin din ba tic. (Cu xc nh: Ti trng thy anh ta ba tic.)

7. DP--P-G-em--G-h H/cng ba tic/hin din. ko;ng-tso ya;ng s:-t;n la y`: re`:/ H cng () hin din ba tic. (Cu chung chung: nhng ti () chng thy H.)

100

8. zh--GG-P-q-G-h Ty Tng/tru yak/nhiu/hin din.

p`: la y_a`: ma;ng-po y re`:/

Ty Tng c nhiu tru yak. (cu chung chung)

9. M-G---z-Vm-q-hG n /nhit /ln/hin din. gya-ka: la tsa-wa: chen-po du/ n rt nng. (cu xc nh: theo kinh nghim ca ti)

G-h c s dng thay cho h-q-h trong vn ni. 13.1. Nhng ng t khc ch s hin din C 4 ng t khc ch s hin din vi mt cht khc bit v ngha.

h-q-m-q-h. / G-m-q-h. (c th) h-q-m-H-h / h--h (ngh) h-q-m-q-i / h-q-i (cho rng) h-q-z-hG / h-z-hG (dng nh)

101

V d:

1. DP-h-e-m-I-h-q-m-q-h Anh ta/ngay lc ny/hin din/c th.

ko;ng ta;n-ta zin- ta: y-pa yin-pa re`:/ Anh ta c th ang ngi trong lp ngay lc ny y.

2. - DP-h-G-m-q-h , ti hiu/anh ta/ y/hin din/c th. a:-l:/ ko;ng d: y`: yi;n-pa-re`:/ , ti hiu. Vy l anh ta y.

3. h-P-JP-;--P-q-h-q-i Hm nay/cng vin/ngi/nhiu/hin din/cho rng. te-ri;ng ing-ka: mi ma;ng-po y-pa- da/ Ti cho rng c nhiu ngi bui cm tri hm nay.

4. DP--J-V-G-q-h-q-m-H-h H/lng/tt/hin hu/ngh. ko;ng-tso: la-cha yag-po y-pa yi;n-kyi-re/

Ti ngh rng H c tr lng cao.

5. DP--z-m--iG-h-z-hG Anh ta/n/nhiu/hin hu/hnh nh. ko;ng-la pu-l;n she- ta: y:-so-du/ Hnh nh anh ta thiu n rt nhiu.

102

13.2. S hu cch Nhng ng t din t s hin hu cng din t s s hu. Trong nhng cu din t s s hu, tng cch c s dng sau i t. Tng cch ph bin nht trong vn ni

l -. V d:

1. P-hz-G-q-G-h Ti/sch/hay/mt/hin hu. nga: teb yag-po chi y`:/ Ti c mt cun sch hay.

2. Eh-P--xG- G-G-q-G-hG Bn/bt/tt/hin hu.

kye-ra;ng la cha:- ny_

u yag-po chi du/ Bn c mt cy bt tt.

3. DP--E-G-q-G-G-h C ta/ch ngoan/hin hu. ko;ng-la kyi yag-po chi y re`:/ C ta c mt con ch ngoan.

4. DP---- P-X-q-h-i-P-q-h-q-i H/ch con p/nh vy/nhiu/hin hu. ko;ng-ts: a-y: nyi;ng-je-po ten-d ma;ng-po y-pa- da/ Ti cho rng h c nhiu ch con.

103

5. DP-q-h--DP-G-zT-G-h Nh/ny/phng/mi/hin hu. ka;ng-pa di la ka;ng-mi`: chu y re`:/ Cn nh ny c 10 phng.

6. DP-G---K-DP-GZ-GZ-G-h Phng/mi/ca s/hai/hai hin hu.

ka;ng-mi`: re la ge-ku;ng ny_

i:- ny_

i y re`:/ Mi phng c 2 ca s.

13.3. Cm ch ph nh h v vi cc ng t ch s hin din.

Xc nh h tr thnh ph nh h h -hG

V d:

1. P-h-h P-w-G-h Ti/ y/hin din Ti/ /khng hin din nga d: y`:/ nga pa-k: m`:/ Ti y. Ti () khng .

2. Eh-P-h-hG Eh-P-w-G--hG Bn/ y/hin din. Bn/ /khng hin din.

104

kye-ra;ng d: du/ kye-ra;ng pa-k: min du/ Bn y. Bn () khng c .

3. DP--G-hG DP--G--hG Anh ta/trn /hin din. Anh ta/trn /khng hin din. ko;ng ya-k: du/ ko;ng ya-k: min du/ Anh ta trn . Anh ta khng trn .

13.4. Th ph nh vi s hu cch

1. P-hG-G- P-q-Em-m-h Ti/qun o/c/no/khng hin hu.

nga: tug-l`: ny_

i;ng-pa ky;n-n m`:/ Ti chng c qun o c no.

2. hP-P-Eh-P--hG-Lm--hG Nhng ngy ny/bn/thy gio/khng hin hu. teng-sa;ng kye-ra;ng la ge-g;n min du/ Bn khng c (mt) gia s trong nhng ngy ny.

3. hP-P-DP--hG-z--;-G--h Nhng ngy ny/anh ta/cng vic c th/khng hin hu.

teng-sa;ng ko;ng la m_ ig-s: l:-ka y`: ma re`:/

Anh ta khng c mt cng vic c th no trong nhng ngy ny.

105

4. h-l----G--h Ci/Dharamsala/khng hin hu. di da-ram-sa-la: y`: ma re`:/ Khng c ci ny Dharamsala.

5. q-G-h-w--h---h a tr/ny/cha m/khng hin hu/ngh. pu-ku d: pa-ma y-kyi ma re`:/ Ti ngh rng a tr ny khng c cha m.

6. zh---z-G--h Ty Tng/nhit /khng hin hu. p`: la tsa-wa: y ma re/ Ty Tng khng nng.

Ch q- cui cu chuyn cu xc nh sang cu nghi vn. 7. P-DG-G--h-q* Ti/ch trch/khng hin hu? nga: ka`: y`: ma-re-pa:/ Ti s trong b ch trch, phi khng?

8. Eh-P--DP-G-f-q-h-q* Cc bn/phng d/khng hin hu? kye-ra;ng-ts: ka;ng-mi t:-pa m-pa:/ Cc bn khng c phng d, phi khng?

106

9. DP--hP-P--;-G--h-q* Anh ta/nhng ngy ny/cng vic/khng hin hu? ko;ng la teng-sa;ng l:-ka y ma-re-pa:/ Anh ta khng c vic trong nhng ngy ny, phi khng?

10. q-G-h-w--tm-Vh--GP-G--h-q* a tr/ny/cha m/ngi thn/chng c ai/khng hin hu? pu-ku d: pa-ma pn-che`: su-ka;ng y`: ma-re-pa:/ a tr ny chng c cha m ln ngi thn, phi khng? * cu trc cu trn p dng cho tt c.

13.5. Cm ch nghi vn q. Vi cc ng t ch s hin hu.

1. Eh-P-h-P-m-I-h-q Bn/sng nay/lp hc/hin hu? kye-ra;ng ta-ra;ng zin-ta: y-p/ bn c trong lp sng nay khng?

2. Eh-P-h-Gm-G-G--h-q Bn/t pht trc/nh/hin hu? kye-ra;ng ta-ki;n sim-sha`: la y-p/ Bn c nh vi pht trc khng?

107

3. h-h-P-DP-Z-h-hG-G* Trong lc y/ti/anh ta/vi/hin hu?

te-t nga ko;ng ny_

am-tu du-k`:/ Lc , ti c bn anh ta khng?

4. D--DP-hq-h-DP--hG-G* Hm qua/anh ta/th vin/hin din? k:-sa ko;ng pe;n-z`:-ka;ng la du-k/ Hm qua, anh ta c mt th vin khng?

* G. c s dng thay cho q. Khi ng t kt thc vi G- (tip v ng). 13.6. Cm ch q. Trong s hu cch:

1. Eh-P--xG-hP-kP-P-h-q Bn/tin//hin hu?

kye-ra;ng la cha:- ng_

: da;ng-nge`: y-p/ Bn c tin khng?

2. Eh-P--h-q---h-q Bn/quanh y/ngi quen/hin hu? kye-ra;ng la di-pa sh;n-ts: y-p/ Bn c ngi quen no quanh y khng?

108

3. P-DP-G-GZ-G-hG-G Ti/phng/hn hai ci na/cn li hin hu?

nga: ka;ng-mi`: ny_

i: a du-k/ Ti c hn hai ci phng khng?C cn hai cai phng no cho ti khng?

4. DP-G-h-V-DP-GP-uh-Vz-G-hG-G Phng ny/phng tm/lin k/hin hu? ka;ng-mi`: d: chu-ka;ng-sa;ng-ch`: chb- da du-k/ C phng tm trong cn phng ny khng?

5. DP--o-D-G-q-G-hG-G H/xe mi/mt/hin hu?

ko;ng-ts: n_ um-kor sa:-pa shig du-k/

Bn hc mt chic xe mi khng?

13.7. Th nghi vn ph nh vi ng t ch s hin din

1. Eh-P-G-h-Z--hP-q-h-q Bn/bui hp/ngy u tin/khng hin hu? kye-ra;ng ts;n-du nyi-ma ta;ng-p: m:-p/ Bn c bui hp trong ngy u tin khng?

2. Eh-P-G- --h-h-q Ngi phi ngu ca bn/ y/khng hin hu? kye-ra;ng ki ku;n-da d: m:-p/ V/chng bn khng c h?

109

3. P--P-GP-h-mP---hG-G Chng ti/danh sch/ny/trong/khng hin hu? nga;n-tso mi;ng-shu;ng di: na;ng-la mi;n-du-k`:/ Chng ti khng c tn trong danh sch ny ?

4. DP--fG-;--hG-G H/trn lu/khng hin hu? ko;ng-tso t:-ka: mi;n-du-k/ H khng c trn lu ?

5. Eh-P-G-W-G-h---hG-G Anh ca bn/di nh/khng hin hu? kye-ra;ng ki cho-la sh`:-la min-du k/ Anh ca bn khng c di nh ?

13.8. Th nghi vn ph nh vi s hu cch

1. Eh-P--hGP--Em-m-h-q Bn/ kin/khng cht no/khng hin hu? kye-ra;ng la go;ng-ts: ky;n-n m-p/ Bn c kin g khng?

2. Eh-P---z-h-q Bn/con/khng hin hu? kye-ra;ng la a-wa: m-p/ bn khng c con ?

110

3. P--q-G--hG-G Chng ta/con/khng hin hu? nga;n-ts: pu-ku mi;n-du-k/ Chng ta khng c con ?

4. DP--hP-G--h-q H/tin/khng hin hu?

ko;ng-ts: ny_

: y`: ma-re-p/ H khng c tin ?

5. DP--q-G---G-G--h-q C ta/tr/tr nh/khng hin hu?

ko;ng la pu-ku m_ a:-ja: chi y`: ma-re-p/

C ta khng c con th ?

6. Eh-P--h-h-f-q-h-q Bn/thi gian/d/khng hin hu? kye-ra;ng la t:-ts t:-pa m-p/ Bn khng c d thi gian ?

7. Eh-P--hGP-V-GP-P-h-q Bn/ ngh/no/khng hin hu? kye-ra;ng la go;ng-cha: ka;ng-ya;ng m-p/ Bn khng c ngh no ?

111

13.9. S dng C v Khng vi nhng ng t ch s hin hu

C (th knh cn) Khng (th knh cn)

^-h ^-h ^-hG ^--hG ^-G-h ^-G--h

^-h-q-m-H-h / ^-h--h ^-h-q-m-H-h ^-h-q-m-q-i / ^-h-q-i ^-h-q-i ^-h-q-z-hG / ^-h-z-hG ^-h-z--hG ^-h-q-m-q-h / ^-G-m-q-h. ^-h-q-m-q-h

V d:

1. hP-P-Eh-P-h-h-q Nhng ngy ny/bn/ y/hin hu? te;ng-sa;ng kye-ra;ng d: y-p/ Bn c y trong nhng ngy ny khng?

112

2. G. P-h-h H. Ti/ y/hin din. la, nga d: y/ C, ti y.

3. -V-G-hP-P-h-G-h-q Bc s(H.)/nhng ngy ny/ y/hin din? m-chi-la`: te;ng-sa;ng d: y-re-p/ Bc s c y trong nhng ngy ny khng?

4. G h-G--h H. y/khng hin din. la, d: y-ma-re`:/ Khng, (anh ta) khng c y.

5. Eh-P--z--h-q Bn/cha m(H.)/hin hu? kye-ra;ng la yb-yum y-p/ Bn c cha m khng?

6. G-h m-mP-DP-n--h-h H. C/nhng h(H.)/ y/khng hin din. la-y`:/ yi;n-n: ko-na-tso d:-m`:/ C, nhng h khng c y.

113

7. Eh-P-- -Vh-z-GTG--GTG-h-q Bn/thn thuc/cng cha m/hin hu? kye-ra;ng la kum-che`: yb-chi`:-yum-chi`: y-p/ Bn c anh ch em rut khng?

8. G-h P--UG-G-GTG-hP-W-G-GTG-h H. C/Ti/ch ln H./mt/v anh ln/mt/hin hu. la-y`: nga: a-cha`:-la`: chig ta;ng cho-la`: chig y`:/ C, ti c mt anh ln v mt ch ln.

9. h-zMh--C-z-Dm-hG-G Chung quanh y/th ct tc/hin din?

di:- gy`:-la ta-sha:-k;n du-k/ C ngi th ct tc no quanh y khng?

10. G Em-m-h-z--hG H./khng c ai/khng hin din/hnh nh. la, ky;n-n y-so-min-du/ Khng, dng nh chng c ai.

11. z--h-e-dG-h-Dm--hG-G C gi/ny/gim h/lm/khng hin hu? pu-mo d: ta-t`: che-k;n min-du-k/ Chng c ai chm sc c gi ny ?

12. G -GP--hG

114

H. Chng c ai/khng hin din. la, su-ka;ng min-du/ Khng, chng c ai.

13. h-q-zh-q--DP-G-h-q Chung quanh y/Ty Tng/nh hng/hin hu? di-pa p-p: sa-ka;ng y-re-p/ C mt nh hng Ty Tng no quanh y khng?

14. G D--G-h-q-i H. Vi ci/mt/hin hu/cho rng la, ka-sh: chi y-pa-da/ Ti ngh rng (cho rng) c vi ci.

13.10. Ch thch chi tit v cc cm ch nghi vn:

G P h m z b c s dng trong vn vit v q P G c s dng trong vn ni.

q * c s dng cho cc th qu kh. P c s dng cho cc th qu kh nhng ch sau ng t kt thc bng vi P-. G ch c s dng cho cc th tng lai m thi.

115

Cm ch nghi vn ca th vn vit (ngoi tr cm b. ) c s dng ph hp vi ch tng ng cui cng ca ng t.

b c s dng sau 1 ng t kt thc vi hu tip v ng h-. * q- c s dng ngay sau ng t ch th qu kh. Tuy nhin, khi q. c s dng sau mt thnh phn b sung ca ng t chnh th n c th ch c ba th (xem mc 16.1.).

(a) V d v nhng cm ch nghi vn dng chung vi ng t:

Vn vit Vn ni Ngha

(z;-) zTG-G zTG-G (Bn) c s hy n hng? (-G-) GbP-P GbP-G (Bn) c s gi th? (-G-) zbP-P zbP-P-/q (Bn) c () gi th? (P-) GTh-h GTh-G (Bn) c s n (ci)? (G-) Zm-m Zm-G (Bn) c s nghe nhc? (P-) zbz-z zbz-q (Bn) c () trng cy khng? (G-) z- z-G (Chng ta) s bt u? (V-) zb- zb-q (Bn) c () ti (nc)?

116

(Z--) zT- zT-G (Bn) c s lm ging? w- w-q (Bn) c () cho? ze- ze-q (Bn) c () nhn? ze- ze-G (Bn) c (s) nhn? xmh-b xm-q (Bn) c () i? (b) Cm ch nghi vn dng chung vi danh t:

Vn vit Vn ni Ngha

h-xG-G h-xG-h-q y c phi l (mt) bn tay? h-P-P h-P-h-q y c phi l (mt) ci t? h- h-h h- h-h-q y c phi l (mt) ging ni? h-um-m h-um-h-q y c phi l (mt) con mt? h-Dz-z h-Dz-h-q y c phi l (mt) cy kim? h-K- h-K-h-q y c phi l (mt) ci hp? w-G-W- w-G-W-h-q y c phi l (mt) ci cu vng? h-hq- h-hq-h-q y c phi l (mt) tm hnh?

117

h-z- h-z-h-q y c phi l len? h-UG- h-UG-h-q y c phi l (mt) thanh st? h-d- h-d-h-q y c phi l (mt) con nga?

13.11. Bi tp 7

(a) in h hG h-q-h vo ch trng.

P-z-I-.. h- P-X-q.. DP--w-G-.. P--h- ... zh---f-q-P-q- . h-G-q- Eh-P--G-em-- . -h-f-q-... DP--zh--.. DP--G- .. zh--GG-P-q- P-M-G-- h-P-F---P-q ---Tm- . P--hP-P-q .. DP--z-GZ- .

118

(b) Chuyn sang cu ph nh.

P-mP--hG-G P-E-GZ-hG-G Eh-P-w-G-h-q Eh-P--hz-YP-D-h-q DP-x-M--hG-G DP---;-hG-G DP-zh--G-h-q DP--xG--hG-G

(c) Dch sang ting Tng. 1. Anh ta c qun o khng? 2. Anh ta () trong ch? 3. C phi C ny l ngi thn ca c ta? 4. H c con khng? 5. C ta c trn khng?

119

14. -hm-zhm By gin tip cch - v tr cch

C 7 gin tip cch - v tr cch. Chng ng vai tr nh cc gii t N, TI, TRONG v V. Cch s dng nh sau:

- s dng sau t kt thc vi - h- P-h-m---- b- G-z- v h-iG-* - / - v f-h-** - / m- mi tip v ng. - h- b- - m- c s dng trong vn vit. - v - c s dng trong vn ni.

14.1. V d v cch phi hp

(a) Gin tip cch - v tr cch s dng vi danh t

120

Vn vit Vn ni Ngha

fG--/ m- fG-- Trong tm thc(H.) hq-h-DP-h- hq-h-DP-- n th vin zh-h- zh-- n Ty Tng um-h- um-- Trong i mt -h- -- n (v) phng ty -h- -- Vo mm(H.) xG-b- xG-- Vo (lng) bn tay (H.) Mz-b- Mz-- Trn lng ;m-b-(Ez-) ;m--(Ez-) (tri rng) khp ni f--/f-*** f-- Vo lc cui (rt gn) -- -- V (pha) mt t -**** -- (rt gn) * Tn ca hu tip v ng h- ** Cc t khng c tip v ng

121

*** Khi - c s dng sau mt t kt thc vi -, v d nh f- tip v ng - c thay th bi -, v nh th hnh thnh f-.

**** Khi - c s dng vi mt t f-h-, v d nh - (t), ch cn thm - sau - c m khng cn du (.) G-, v nh th hnh thnh - (Xung t).

(b) Tng cch-v tr cch s dng vi ng t

Trong vn ni, khi tng cch-v tr cch c s dng vi ng t th G- thng c dng thay cho -.

Vn vit Vn ni Ngha

hz--I- hz-G-I- i () trng (cy) --I- -G-I- i () n -I- -G-I- (rt gn) W-h-I- W-G-I- i () gp (H.) >G-b-I- >G-G-I- i () c Z--I- Z-G-I- i () mua sm

122

14.2. V d vi cc cu hon chnh

1. hG--P-V-z----D-DG--G-h Qun i/phn ln/vng bin gii/hin hu

m_ a:-mi ma;ng-che-wa sa-tsam sa-k: ka la y`:-re`:/

Phn ln qun i (ng) vng bin gii

2. P--hP-w-V-z-hP-DP--h Tin ca chng ti/phn ln/ngn hng/hin hu.

nga;n-ts: ny_

: p:-che-wa ny_

:-ka;ng la y`:/ Phn ln tin ca chng ti trong ngn hng.

3. zh---Tm-t-GmG-wm-Vm-q-G-h Ty Tng/th vt yak/s lng nhiu/hin hu p`:-la sem-ch;n pu-na`: p;n-chen-po y-re`:/ Ty Tng c nhiu tru yak.

4. P--e-M-G--P-MG-G-P-G-h Ti/mi nm/n /kinh doanh/n pres. c./ nga lo-ta: gya-ka: la tso;ng-gya:-ka yo;ng-ki-y`:/ Ti n n kinh doanh hng nm.

5. P--bG-zbz-G-I-G-m* Ti/hoa/trng/i fut. c./ nga me-t`: tab-ka: do-ki-yi;n/ Ti s i trng hoa.

123

6. P-D-G--G-I-G-m* Ti/thc n/n/i fut. c./ nga ka-la`: sa-ka`: do-ki-yi;n/ Ti s i n.

7. P--Z-G-I-G-m Ti/tht/mua/i fut. c./ nga sha nyo-ka do-ki-yi;n/ I am going to buy meat.

8. P--G->G-G-I-G-m Ti/th/c/i fut. c./ nga yi-ke o-ka do-ki-yi;n/ Ti s i c th.

9. P-h--h-G-I-G-m Ti/tr chi/chi/i fut. c./ nga tse-mo-tse-ka do-ki-yi;n/ Ti s i chi.

10. P-Z-V-MG-G-I-G-m Ti/mua sm/lm/i fut. c./ nga nyob-cha gya-ka do-ki-yi;n/ Ti s i mua sm.

124

11. P-G-H-Zm-G-I-G-m Ti/tin tc/nghe/i fut. c./ nga sa;ng-gyu: ny;n-ka do-ki-yi;n/ Ti s i nghe tin tc.

* G-m l tc t ca ng t tng lai (xem Chng 16 Hu t ng t trong ba th)

14.3. Bi tp 8

(a) in cc ch trng di y vi Tng cch-v tr cch thch hp -hm

1. P-M-G-------------------------zkh-q-m = Ti () sng n . 2. DP- --W--------------------I-z-h = Anh ta i thm 1 v lt ma. 3. ------------------------------ -hG-h = Nn v trn vi. 4. h-D-----------------------------------VG = B vo mm. 5. h---------------------------------------zG = Ngi y (H.) 6. Gm-z+ ------------------------------ I = i hnh hng 7. Zm-----------------------------------------------I = i (n) nghe 8. h-V-h-----------------------------------I = i (n) ni

125

9. d-zm---------------------------------------I = i ci nga 10. V-fP---------------------------------------I = i (n) ung nc

(b) Chuyn cc gin tip cch sau -sang th vn ni.

1. G-q--m = Cm vo 1 bn tay 2. xG--z = H. 3. hq-h-DP--xm = () i (n) th vin 4. zh--xm = () i (n) th vin Ty Tn

126

15. -km-S. Nm s hu cch

C nm s hu cch (genitive) trong Tng ng. Chng cng c s dng nh s

dng cch (instrumentive) bng cch thm ch - ngay sau s hu cch (ngoi tr s hu cch -). -* c thay th bi ch - Mt lut vn phm tng t c p dng cho c s hu cch ln s dng cch.

G- v G- c s dng sau nhng t kt thc vi G-P- - v - h-z-- H- v H- m---- - v - - v f-h- - v - - v f-h-

15.1. V d vi G- v G-, - v -, H- v H--

127

S hu cch S dng cch

1. GG-G-Q-- GG-G- Tru yak/ca/ui Tru yak/bi/n

ya`: ki ng_

a-ma/ ya`: ki s`: ui ca tru yak n bi tru yak

2. DP-G-xG- DP-G-zlz Anh ta/ca/tay(H.) Anh ta/bi/v tay Ko;ng ki cha`:/ Ko;ng ki db/ Tay ca anh ta Anh ta v tay

3. hG-Lm-H--;- hG-Lm-H- Gio vin/ca/cng vic Gio vin/bi/lm ge-g;n ki l:-ka/ ge-g;n ki ch`:/ Cng vic ca gio vin Lm bi gio vin

4. +h--GhP- +h--MP Ging/ca/ni Ting ng/bi/trn ngp k`: ki da;ng/ k`: ki gya;ng/ Ging ni Trn ngp bi ting ng

5. h-H-- h-H- Gu/ca/tht Gu/bi/n tom ki sha/ tom ki s`:/ Tht gu B n bi con gu

128

6. M-Dz---F- M-Dz---zP Quc gia/ca/hin php Quc gia/bi/tn trng gy:-kb kyi tsa- tim/ gy:-kb kyi su;ng/ Hin php ca quc gia Tn trng bi mt quc gia

7. D-H-G-z- D-H-z+ ti/ca/ch ti/bi/bao bc kor kyi tso:/ kor ky-i kor/ Ch Bao bc bi ti

8. hP-H-F- hP-H-z Bc/ca/ngai Bc/bi/ch to

ng_

: ki ti/ ng_

: ki s`:/ Ngai bc Ch to t bc

9. ---z- ---m Nghip/ca/qu Nghip/bi/chn mi

l`: kyi d:-pu/ l`: kyi m_ i;n/

Nghip qu Chn mi bi nghip * xem ch thch trang 115

15.2. V d vi -, - v -, - sau tip v ng C - ln - u c s dng sau mt t kt thc vi tip v ng - , e.g. D

129

Nu s hu cch - c s dng th nguyn m i c th c n gin thm vo u ch - , do , to thnh cm ch D- .

1. m-D-hG m-D--hG Tri/ca/mu Tri/ca/mu nam-k: d`:/ nam-k: yi d`:/ Mu tri Mu tri

Trong trng hp s dng cch, nu ch - c s dng th ch cui - ca t D- c th c thay th bi cm s dng cch -, do , to thnh cm ch D- .

2. m-D-Ez m-D--Ez Tri/bi/che ph Tri/bi/che ph nam-k kyb/ nam-ka yi`: kyb/ Che ph bi bu tri Che ph bi bu tri

15.3. V d vi - , - v - , - sau f-h

130

f-h- c ngha l mt ch khng c tip v ng nh P- (I). Trong trng hp ny, nu s hu cch - c s dng th du chm (.) G- b loi b v ch - c thm vo t f-h-, do , to thnh P- (ca ti, ci ca ti).

1. P--;- P---;- Ti/ca/cng vic Ti/ca/cng vic

ng l:-ka/ nga yi l:-ka/ Cng vic ca ti Cng vic ca ti

Trong trng hp s dng cch, cm s dng cch - c n gin thm vo t f-h-, do , to thnh cm ch P- (bi ti).

2. P-h P--h Ti/bi/lm Ti/bi/lm ng`: che`:/ nga yi`: che`:/ Ti lm Ti lm

3. d-hG d--hG Nga/bi/qung Nga/bi/qung

t`: y_u`:/ ta yi`: y

_u`:/

Qung bi nga Qung bi nga

131

15.4. Cc v d khc v s hu cch c dng trong cu

1. w--Eh-P---V-h Nhng ci kia/ca bn/t/l pa;n-tso kye-ra;ng-ts: sa-cha re`:/ Kia l nhng bt ng sn ca bn.

2. E-h---G-h Ch/ny/ny/ngi/kia/trn /ca/l kyi di mi ya-ki: re`:/ Con ch ny thuc v (l ca) ngi n ng trn kia.

3. P-D--G-P-h Cnh ng/kia/ di kia/ca ti/l shi;ng-ka ma-ki ng: re`:/ Cnh ng di kia l ca ti.

4. hq-V-h-z--w-G-h My chp nh/ny/c gi/kia/ca/l par-ch`: di pu-mo pa-ki: re`:/ Ci my chp nh ny l ca c gi kia.

5. h-Eh-P-G-zG--h Ci ny/ni ca bn/ch/l di kye-ra;ng-ki shu:-sa re`:/ y l cn nh ca bn.

132

6. --DP--GG-m-q-i Kia/trn kia/tru yak ca h/c th

ya;n-tso ko;ng-ts: y_a yi;n-pa- da/

Nhng con tru yak trn kia c th l ca h.

7. DP-P-IG-q-z-Lm-q-h Anh ta/bn ti/ca/con/ln/l ko;ng ng: t-p`: pu g;n-pa re`:/ Anh ta l ngi con ln ca bn ti.

8. z-h-DP-G-+--+-Vh-h Cu b/ny/phi ngu ca anh ta/ca thn thuc(H.)/l pu di ko;ng ki ku;n-d: kum-che`: re`:/ Cu b ny l em ca v anh ta.

9. DP-P--P-*G-z--h C ta/cu ca ti(H.)/ca con gi/l ko;ng-ng: a-sha;ng la`: ki pu-mo re`:/ C ta l con gi ca cu ti.

* -P-G cu, bc (bn m), -D-G ch, bc (bn cha). 10. DP--P-G-IG--h C ta/Tsering/ca bn/l ko;ng Tsering ki t:-mo re`:/ C ta l bn ca Tsering.

133

11. h-P--P-q-h-h Ny/t nc ca chng ti/ca ngn ng/l di nga;n-ts: lu;ng-p: k`: re`:/ y l quc ng ca chng ti.

12. h-zh-q-G--h y/Ty Tng/ca tp qun/l di p:-p: lug-s: re`:/ y l tp qun ca Ty Tng.

13. --Mz-V-h-hG-V-m-q-i o/ca ng sau/ca nc/nc c dc /c th la-m: gyb ki chu te tug-chu yi;n-pa- da/ Nc sau o c th c hi.

14. h-M-q-zm--G-Mm-h Vua ny/ca phi ngu/ca dy chuyn/l di gy:-p: ts;n-m: g:-gy;n re`:/ y l si dy chuyn ca n hong.

15. h-GP-G-m-DP-G-h Chnh ph ny/ca bnh vin/mt/l

di shu;ng ki m_ ;n-ka;ng chi re`:/

y l mt bnh vin cng.

134

15.5. S quan trng ca -v .

Vic s dng - v - tr thnh quan trng trong sng tc th ca v vn lut.

V d 1: (Li Pht dy)

hG-P-hG-hP-D-n- zG-zTh-zl-z-G-zm-h G-q-zdG--P--z; P-z---G-x-m

Cc t kheo/v chuyn vin/tt c/bi t/cht/gia/ca vng/nh p /xem xt/c lnh ca ta Thc hnh/lm/tn trng/v khng

ge-lo;ng ta`:-ta;ng k`:- n_ am kyi`:/

seg-ch`: dar-w: ser-shi;n tu/ leg-par ta`:-la nga-yi ka/ a;ng-war cha-yi k`:-chir mi;n/

Cc t kheo v hc gi Ging nh vng c t, cht v gia cng Hy cn thn nghin ngm li ta Ri hng chp nhn, ch ng cng nhn [ngay] v s knh trng.

135

V d 2: Triu thnh Mn Th (Pht i tr)

z-km-Eh--Em-z-h--H zhG- -Gb-G-m-q-z-z-m z;-hP-zem-zT-GP-G-dG-q- -I-tz-q-oP-z--h-G

T bi/ngi ca tr tu/sng ngi/bi Tm con/khng hiu/bng ti/sng soi/v Li ca Pht/v lun/gio l/hiu bit ca Khn ngoan/can m/ca gic ng

tse-d;n ky-kyi kyen-rb :-ser kyi`:/ dag- : ti-mug m;n-pa rb-s: n`:/ ka-ta;ng t;n-ch shu;ng-lu`: tg-pa yi/

o- t pob-p: n_ a;ng-wa: ts:-tu sl/

Vi ho quang ca Tr Tu, hi Bc T Bi Hy soi sng bng ti vy ph tm con Tng cng s thng minh v tr tu ca con con c th hiu li Pht dy v cc b lun [gii thch chi tit].

V d 3: T bi ca tnh yu ca c t Lai Lt Ma th 6 (tsang-y_a;ng gya-tso)

-xG--z--m h;-G--z--P.

136

-B---- h--D-D--P. ng/hng/ni/ca ngn/t Trng/sng/trng/mc Cha sinh/m/ca mt Tm/quay trn/lm

shar-ch ri-w: tse-n/ kar-s: da-wa: shar-chu;ng/ ma-kye`: a-m: sh:-r`:/ yi`:-la k:-k: ch`:-chu;ng/

T nh pha ng ca ngn ni Tng trn v sng ang mc Khun mt ca m yu ca ti Sng ng tr v vi tm tr ti.

15.6. Bi tp 9

(a) in vo ch trng cc s hu cch thch hp -km..

1. DP------------------------------xG 7 zh-------------------------------V- 2. P------------------------------mP- 8 G-----------------------------G-- 3. GG--------------------------- 9 m-D-------------------vm-q- 4. Gm--------------------------+-- 10.M-Dz----------------------- -P-

137

5. hq---------------------------tP-G 11.z-------------------------------eh-fP- 6. hq-V-------------------GP-h- 12.V-------------------------------hm-hG

(b) Dch sang tng ng Ci nn ca ti, cn nh ca anh ta, sch ca H, con trai ca chng ti, nhng ngi con ca c ta, kch thc ca tm hnh, v (lm bng) len, bn tay ca bn, cy bt ca bn.

(c) Lm cu mi vi nhng cm ch sau

1. V-O- 6. eG-G-V-z- 11. M---z- 2. P-G--G- 7. K-H-k-G 12. -G-G--z- 3. P-P-q- 8. zh-q--G 13. P--h- 4. G--G- 9. P-q-F- 14. V-hm-hG- 5. Eh-P-G-z- 10. -P-zm- 15. DP-G-xG-

138

16. h-G--G-D-+P. Hu t ng t trong ba th

Trong vn ni Ty Tng, phi s dng cc hu t ng t (b t) di y sau ng t chnh th hin th ang c chia.

Th B t ngi 1 B t ngi 2 v 3

h-e-z G-h G-hG (hin ti)

-P-q G-m G-h (tng lai)

h-q q-z-m q-z-h (qu kh)

Ngi th 1

1. P-P-G-h Ti n pres. c./ nga yo;ng-ki y/ Ti ang n hay ti n.

139

2. P-P-G-m Ti n fut. compl./ nga yo;ng-ki yi;n/ Ti s n.

3. P-P-q-m Ti n past. compl./ nga yo;ng-pa yi;n/ Ti n.

Ngi th 2

1. Eh-P-P-G-hG Bn n pres. compl./ kye-ra;ng yo;ng ki du`:/ Bn ang n hay bn n.

2. Eh-P-P-G-h Bn n fut. compl./ kye-ra;ng yo;ng ki re`:/ Bn s n.

3. Eh-P-P-q-h Bn n past compl./ kye-ra;ng yo;ng pa re`:/ Bn n.

140

Ngi th 3

1. DP-P-G-hG Anh ta n pres. compl./ ko;ng yo;ng ki du`:/ Anh ta/ch ta ang n hay Anh ta/ch ta n.

2. DP-P-G-h Anh ta n fut. compl./ ko;ng yo;ng ki re`:/ Anh ta/ch ta s n.

3. DP-P-q-*h Anh ta n past compl./ ko;ng yo;ng pa re`:/ Anh ta/ch ta n.

V d:

1. P-F--I-G-**m Ti/ch/i fut. compl./ nga tom-la do ki yi;n/ Ti s i [n] ch.

141

2. P-z-I-I-G-h Ti/trng/i pres. compl./ nga ab- ta: do ki y`:/ Ti s i [n] trng.

3. P--M-G--xm-q-m Chng ti/n /i past compl./ nga;n-tso gya-ka: la chi;n-pa yi;n/ Chng ti i [n] n .

4. Eh-P-h-zG--h Ngi/ti y/ (H.) fut. compl./ kye-ra;ng d: shu:-ki re`:/ Ngi s y.

5. Eh-P-h-zG--hG Bn/ti y/ pres. compl./

* q- thng c s dng sau mi tip v ng. Tuy nhin, theo qui tc vn phm, z- c s dng sau mt ng t kt thc vi P- - - -.

** G- thng c s dng sau mt ng t f-h- trong vn ni mc d nh th l sai vn phm. kye-ra;ng d: shu: ki du`:/ Bn ang ch ny.

142

6. Eh-P-h-zG-q-h Bn/ti y/ past compl./ kye-ra;ng d: shu: pa re`:/ Bn /sng ti ni ny.

7. DP-xG---fG-G-h C ta/cng vic/i fut compl./ ko;ng cha:-l`: la t: ki re`:/ C ta s i [n] ni lm vic.

8. DP-xG---fG-G-hG C ta/cng vic/i pres. compl./ ko;ng cha:-l`: la t: ki du`:/ C ta ang i [n] ni lm vic.

9. DP-xG---fG-q-h C ta/cng vic/i past compl./ ko;ng cha:-l`: la t`: pa re`:/ C ta i [n] ni lm vic. * q- thng c s dng sau mi tip v ng. Tuy nhin, theo qui tc vn phm, z- c s dng sau

mt ng t kt thc vi P- - - -. ** G- thng c s dng sau mt ng t f-h- trong vn ni mc d nh th l sai vn phm.

[i vi G-, -, H-, tham kho phn hu t ng t (xem qui tc s hu cch muc 13.4.)]

16.1. Cm nghi vn q-/ G- q- c s dng cc th qu kh v tng lai

143

G- c s dng th hin ti

1. P---;-h--h-q Chng ta/cng vic/lm fut. c. ?/ nga;n-tso l:-ka che-ki re p/ Chng ta c lm vic khng?

2. P---;-h--hG-G Chng ta/cng vic/lm pres. c. ?/ nga;n-tso l:-ka che ki du k`:/ Chng ta ang lm vic?

3. P---;--q-h-q Chng ta/cng vic/lm past c. ?/ nga;n-ts l:-ka ch pa re p`:/ Chng ta lm ri phi khng?

4. Eh-P--G-Vh--m-q Bn/thc n/n fut. c. ?/ kye-ra;ng sh:-la`: ch: ki yi;n p`:/ Bn c n khng ?

5. Eh-P-G-W-Vh--h-q Bn/tr/ung pres. c. ?/ kye-ra;ng s:-cha ch: ki y p/

144

Bn ang ung tr ?

6. Eh-P--G-Vh-q-m-q Bn/thc n/n past c. ?/ kye-ra;ng sh:-la`: ch`: pa yi;n p/ Bn n cha?

7. DP-h-wz--h-q C ta/ti y/n fut. c. ?/ ko;ng d: pe:-ki re p/ C ta s n y?

8. DP-h-wz--hG-G C ta/ti y/n pres. c. ?/ ko;ng d: pe:-ki du k`:/ C ta ang n y?

9. DP-h-wz-q-h-q C ta/ti y/n past c. ?/ ko;ng d: pe pa re p/ C ta n y?

16.2. Th nghi vn ph nh

1. P-z-P-h---h-q Ti/hc/lm neg. fut. c. ?/ ng ob-jo;ng che-ki ma-re-p/

145

Ti s khng hc phi khng ?

2. P-z-P-h---hG-G Ti/hc/lm neg. pres. c. ?/ nga ob-jo;ng chi-ki mi-du-k/ Ti ang khng hc ?

3. P-z-P---q-h-q Ti/hc/khng/lm past c. ?/ ng ob-jo;ng ma-ch-pa re-p/ Ti khng hc ?

4. Eh-P-z-P-GmP-G-m-q Bn/hc/lm neg. fut. c. ?/

kye-ra;ng ob-jo;ng n_ a;ng-ki mi;n-p/

Bn s khng hc ?

5. Eh-P-z-P-GmP-G-h-q Bn/hc/lm neg. pres. c. ?/

kye-ra;ng ob-jo;ng n_ a;ng-ki m;n-p/

Bn khng [ang] hc ?

6. Eh-P-z-P--GmP-q Bn/hc/khng/lm past c ?/

kye-ra;ng ob-jo;ng ma-n_ a;ng p/

Bn khng hc ?

146

7. DP-m-I-wz---h-q C ta/lp/n neg. fut. c. ?/ ko;ng zin-ta: pe:-ki ma-re p/ C ta s khng n lp ?

8. DP-m-I-wz---hG-G C ta/lp/n neg. pres. c. ?/ ko;ng zin- ta: pe:-ki mi;n-du k/ C ta [ang] khng n lp ?

9. DP-m-I--wz-q-h-q C ta/lp/khng/n past c. ?/ ko;ng zin- ta: ma-pe-pa re-p/ C ta khng n lp ?

10. G--h DP-m-I-wz-P. Khng/c ta/lp/n past c. ?/ la ma-re`:/ ko;ng zin- ta: pe`:-so;ng/ Khng, c ta n lp.

DP-wz-P. = C ta n (Ti trng thy). DP-wz-G = C ta n (Ti nghe thy).

147

16.3. w-+h-h--G-D-+P-zeP-q Hu t ng t rt gn trong vn ni:

Trong vn ni, i vi mt s hu t ng t rt gn thng dng, cm nghi vn G c s dng ch th tng lai ngi s 1 s nhiu v ngi s 2.

Th thng thng Th rt gn

1. P--wz--m-q = P--wz-G Chng ti n fut. c. ?/ n fut. c. ?/ nga;n-tso pe:-ki yi;n-p/ pe:-k/ Chng ta [s] i khng? = Chng ta [s] i khng?

2. Eh-P-wz--m-q = Eh-P-wz-G Bn n fut. c. ?/ n fut. c. ?/ kye-ra;ng pe:-ki yi;n-p/ pe:-k/ Bn s n? = Bn s n?

q c s dng ch th qu kh ngi th 2.

1. Eh-P-wz-q-m-q = Eh-P-wz-q Bn n past c. ?/ n past c. ?/ kye-ra;ng pe-pa yi;n-p/ pe-p/ Bn n? = Bn n?

148

/ H / G c s dng ch th hin ti ngi th 3.

1. DP-wz--hG = DP-wz- Anh ta n pres. c./ pres. c./ ko;ng pe:-ki du`:/ ko;ng pe:-ki`:/ Anh ta ang n. = Anh ta ang n.

Th thng thng Th rt gn

H / G / cng c s dng ch th hin ti ngi th 1 khi ng t khng mang ch .

1. P-h-i-z-H-hG = P-h-i-z-H Ti/ging/ci ny/ngh pres. c./ pres. c./ ng`: di;n d`: sam-ki du`:/ sam-ki`:/ Ti ngh nh th ny. = Ti ngh nh th ny.

2. P-EG-G-hG = P-EG-G Ti [cm] thy lnh pres. c./ pres. c./ nga kya:-ki du`:/ kya:-ki`:/ Ti cm thy lnh. = Ti cm thy lnh.

G- c s dng ch th tng lai ngi th 1 nhng ng t li c s dng th qu kh. V d:

149

1. P--F--xm-G 2. P-F--xm-G Chng ti/ch/ i fut. c. ?/ Ti/ch/ i fut. c. ?/ nga;n-tso tom-la chi;n-ka/ nga tom-la chi;n-ka/ Chng ta s i ch? Chng ta s i ch?

3. P--G-z-G 4. DP--xG-G--G Ti/thc phm/ lm fut. c. ?/ Anh ta/gip / lm fut. c. ?/ ng`: sh:-la`: s`:-ka/ ko;ng la cha:-r`: sh`:-ka/ Ti s lm n? Ti s gip anh ta?

5. h-P->G-G Ci ny/ti/ c fut. c. ?/ di ng`: -ka/ Ti s c ci ny?

16.4. Bi tp 10

(a) in phn hu t ng t thch hp trong cc cu sau:

1. P--F--I-. 7. DP-z-P-h- 2. DP-z-I-xm- 8. Eh-P--;-h- 3. P---DP--xm-... 9. P-+h-V-zh-.. 4. Eh-P--G-Vh-. 10. P--z-P--

150

5. P--G-- .. 11. DP-G-z- -zbP-.. 6. DP-G-xG--GmP-. 12. Eh-P-G-hGP-q-z- (b) Dch sang Tng ng. 1. Ti ang i. 11. Ti ang n. 2. C ta ang n. 12. Bn n?. 3. H n. 13. Bn s lm vic y? 4. Bn lm (vic y). 14. C ta c n khng? 5. Chng ti s n. 15. H c i [n] trng khng? 6. H s trao n cho bn. 16. H ang n? 7. H trao n cho ti. 17. Ti s [phi] n? 8. Ti s khng lm iu . 18. Bn c i [n] lp? 9. C ta n ka. 19. Khng phi l c ta ang n y ? 10. C ta ang ung tr.

151

17. Tnh t v i t ch nh

17.1. Tnh t v i t ch nh c t sau danh t.

DP-q-h- (ka;ng-pa di) = Ci nh ny DP-q-w-G- (ka;ng-pa pa-ki) = Ci nh kia DP-q-h-- (ka;ng-pa di-tso) = Nhng ci nh ny DP-q-w-- (ka;ng-pa pa-tso) = Nhng ci nh ny kia DP-q--G- (ka;ng-pa ya-ki) = Ci nh kia trn kia DP-q--G- (ka;ng-pa ma-ki) = Ci nh kia di kia DP-q-G-q- (ka;ng-pa sa:-pa) = nh mi DP-q- P-q- (ka;ng-pa nying-pa) = nh c 17.2. Tnh t v i t ch nh s dng trong cc cch sau:

(a) S hu cch:

DP-q-h- (ka;ng-pa di:) = Ca cn nh ny DP-q-w-G- (ka;ng-pa pa-ki:) = Ca cn nh kia

152

DP-q-h-- (ka;ng-pa di-ts:) = ca nhng cn nh ny DP-q-w-- (ka;ng-pa pa-ts:) = ca nhng cn nh kia DP-q--G- (ka;ng-pa ya-ki:) = ca cn nh trn DP-q--G- (ka;ng-pa ma-ki:) = ca cn nh di DP-q-G-q- (ka;ng-pa sa:-p:) = ca cn nh mi DP-q- P-q- (ka;ng-pa ny_ i;ng-p) = ca cn nh c

(b) Gin tip cch - V tr cch

DP-q-h- (ka;ng-pa d:) = n cn nh ny DP-q-w-G- (ka;ng-pa pa-k:) = n cn nh kia DP-q-h-- (ka;ng-pa di-ts:) = n nhng cn nh ny DP-q-w-- (ka;ng-pa pa-ts:) = n nhng cn nh kia DP-q--- (ka;ng-pa yan-ts:) = n nhng cn nh trn DP-q--- (ka;ng-pa ma-ts:) = n nhng cn nh di DP-q-G-q- (ka;ng-pa sa:-pa:) = n cn nh mi

153

DP-q- P-q- (ka;ng-pa nyi;ng-pa:) = n cn nh c (c) Cng c cch hay tc nhn cch

DP-q-h- (ka;ng-pa di`:) = bi cn nh ny DP-q-w-G- (ka;ng-pa pa-ki`:) = bi cn nh kia DP-q-h-- (ka;ng-pa di-ts`:) = bi nhng cn nh ny DP-q-w-- (ka;ng-pa pan-ts`:) = bi nhng cn nh kia DP-q--- (ka;ng-pa yan-ts`:) = bi nhng cn nh kia trn kia DP-q--- (ka;ng-pa man-ts`:) = bi nhng cn nh kia di kia DP-q-G-q- (ka;ng-pa sa:-p`:) = bi cn nh mi DP-q- P-q- (ka;ng-pa nyi;ng-p`:) = bi cn nh c Nu danh t c t hai thuc tnh tr ln th thuc tnh sau cng phi tun th cc nguyn tc trn. V d:

DP-q-G-q-w-G-fG Nh/mi/kia/ca/mi ka;ng-pa sa:-pa pa-ki: t/ Ci mi ca cn nh mi kia.

154

DP-q-G-q- P-X-q-fG Nh/mi/p/ca/mi

ka;ng-pa sa:-pa ny_

i;ng-je-p: t`:/ Ci mi ca cn nh mi, p.

DP-q-G-q- P-X-q-w-G-fG Nh/mi/p/kia/ca/mi / ka;ng-pa sa:-pa ny

_i;ng-je-po pa-ki: t`:/

Ci mi ca cn nh mi, p kia.

17.3. V d vi cc cu hon chnh

1. DP-q-w-G--h Nh/kia/ca ai/l ka;ng-pa pa-ki s: re`:/ Ci nh kia ca ai?

2. w-G-P--P-G--G-G-h Ci kia/cu ca ti/ca nh/l pa-ki ng: a-sha;ng-la`: ki sim-sha`: re`:/ l nh ca cu ti.

3. DP--DP-q-fG--G-fG-w-G-zG--G-h H/nh/3 tng/ / ko;ng-tso ka;ng-pa t:-sa-sum-t pa-k: shu:-ki y-re`:/ H sng trong cn nh 3 tng .

155

4. DP-q-w-G-zhG-q- -z- -z-G-h Nh/kia/ca ch/ng Kubum (H)/l ka;ng-pa pa-ki: dag-po ku-shab kubum-la`: re`:/ Ch ngi nh kia l ng Kubum.

5. DP-q-w-G-Mz---YP-h-h-Oz--hG Nh/kia/bi pha sau/ca quang cnh/hon ton/che pres. c./ ka;ng-pa pa-ki gyab-ki y:-jo;ng b`:-te dib-ki du/ Cn nh kia hon ton che khut quang cnh pha sau [n].

6. DP-q-w-G- G-F-z-q-h Nh/kia/bi/rc ri/lm past c./

ka;ng-pa pa-ki ny_

g- ta s`:-pa-re`:/ Cn nh kia gy ra rc ri.

7. DP-q-w-G-DP--z-m-mP--zTG-q-h Nh/kia/bi/H/n/vo/t p.c./ ka;ng-pa pa-ki`: ko;ng-tso pu-l;n na;ng-la chu`:-pa-re`:/ Cn nh kia lm cho h b n nn.

156

18. Gii t 18.1. Gii t Tng ng lun i km mt trong cc gin tip cch sau: -hm

Gin tip cch - thng c s dng trong vn ni. KP-- (ga;ng-la) = trn (on) G-- (h`:-la) = di (under, beneath) fh-- (t`:-la) = trn (above) G-- (sham-la) = di (below) fG-;-- (t:-ka-la) = [tng] trn (upstairs) h-- (sh`:-la) = [tng] di downstairs F-- (ti`:-la) = bn cnh MP-- (gya;ng-la) = xa -- (su:-la) = gc (ngoi) DG-- (ku-la) = gc (trong)

157

zG--- (tsig-su:-la) = ti gc tng (gc ngoi) zG-DG-- (tsi:-ku`:-la) = ti gc tng (gc trong) fG-- (t`:-la) = trn trn nh fG-;-KP-- (t`:-k:-ga;ng-la) = trn mi nh -- (tse-la) = trn nh hz-- (dab-la) = di chn mP-- (na;ng-la) = trong, nh x-- (chi-la) = bn ngoi D-- (ka-la) = trn b mt GbP-- (ti;ng-la) = phn di [cng] Mz-- (gyab-la) = pha sau (behind, on the back) hm-- (d;n-la) = pha trc (in front of) z-- (par-la) = gia (in between) z-hG-- (pa:-ra:-la) =

158

GP-- (se;ng-la) = w-xG-- (pa-ch:-la) = bn kia -xG-- (tsu-ch:-la) = bn ny h-- (kyi:-la) = gia (in the middle, among) f-- (ta-la) = bn mp (at the edge/end) -- (su:-la) = Mz-P-- (gyab-ng-la) = ng sau (at the back) hm-P-- (d;n-ng-la) = ng trc (at the front) G-- (go-la) = Lc u (in the beginning) GG-- (shu`:-la) = Sau (later, afterwards, after) WG-- (ju`:-la) = Sau (later, afterwards, after) X-- (je`:-la) = hP-- (ng`:-su) = mt cch ci m, trc tip, tch cc G-- (shug-la) = ng sau [hm ] (behind [implication])

159

GP-- (shu;ng-la) = theo chiu di (in length, or lengthwise) yh-- (te`:-la) = theo chiu ct ngang (crosswise ) P-- (she;ng-la) = theo chiu rng (breadthwise) hqP-- (pa;ng-la) = theo chiu cao (height) D-M-- (kr-gya-la) = theo chu vi (in circumference)

18.2. V d:

1. P--DP-q-hq-h-DP-G-F--h Nh ca chng ti/th vin/ca/gn/ nga;n-ts: ka;ng-pa pe;n-z`:-ka;ng ki ti-la y`:/ Cn nh ca chng ti gn th vin.

2. P-mG-h--GTm-Gm-P-q-G-h Rng/gia/th/nhiu/tn ti shi;ng-na`: kyi:-la ch;n-s;n ma;ng-po y`: re`:/ C nhiu th trong rng.

3. IP-Gz-h--GZ--z-h|G--VG-G-h Lng/m/i/hai/ gia/nm /tn ti.

to;ng-seb te ri ny_

i:-ki pa:ra:-la cha`: y`: re`:/ Ngi lng gia hai qu i.

160

4. DP--hP--Bm-zXh--q-h Anh ta/thc s/ch trch past c./ ko;ng-la ng

_`:-su ky;n-j`: ch`:-pa-re`:/

Anh ta [] b ch trch cng khai.

5. h-V-h-G--G-M-G-h Cuc ni chuyn/ca/ng sau/gin tip/ ngha/tn ti. k-cha di: shug-la ko-gyu y`:-re`:/ C mt gin tip [hm ] ng sau cuc ni chuyn ny.

161

19. P-G-G-q = T vng mi

-G- (ny_ u-ku) = Bt oG-- ( na g-tsa) = Mc hz- (teb) = Sch -hz- (di-teb) = Sch bi tp z-hz- (ob-teb) = Sch gio khoa mG-qP- (nag-pa;ng) = Bng en - G- (sa-ny_ u`:) = Phn x-- (chi-r`:) = Khn lau bng @z-zG- (kub-kya`:) = Gh hm-TG- (d;n-ch`:) = Bn lm vic K- (go) = Ca ci K-DP- (gi-ku;ng) = Ca s

162

P-I- (u;ng- do) = S thng gi -- (y:-la) = Rm -z- (yl-wa:) = Rm (lit.) F-- (ta-y:) = Rm ca s K-- (go-y:) = Rm ca chnh fG- (t`:) = Trn nh, mi nh zG-q- (tsig-pa) = Tng -f- (sa-ti:) = Sn nh, nn nh fG-;- (t:-ka) = Gc trn, mi nh fG-- (t:-sa) = Tng zP-F- (pa;ng