Tarih Okumaları - Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi - Mart 2002 Aralık 2004

TARH OKUMALARI:

KEND METNLERYLE OSMANLI TARH

Mart 2002 - Aralk 2004

Sunum Yapanlar:

Mehmet pflirli

Coflkun Ylmaz

fievket Kamil Akar

Abdlhamit Krmz

Ebubekir Ceylan

Yunus Uur

Fatih Ermifl

Haflim Ko

Glin Tunal Ko

Fatma Sel Turhan

Fatma Samime nceolu

Zeynep Ssl Berktafl

Smeyye Parldar

Selman Dilek

fiule Mutlu

Osman Sacid Ar

Abdlkerim Aslsoy

Hazrlayan:

Fatma Samime nceolu

Redaksiyon:

Ycel Bulut

Seyyid Hseyin Nasrda Gelenek, Tasavvuf ve Din oulculuk 1 TrkiyeArafltrmalar Merkezi

BLM VE SANAT VAKFI

Trkiye Arafltrmalar Merkezi 1

NOTLAR 3

Tarih Okumalar:

Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi

Kasm 2005

Vefa Cad. No. 35 34470 Vefa stanbulTel 0212. 528 22 22 pbx Faks 0212. 513 32 20e-mail [email protected]

www. bisav.org.tr

Trkiye Arafltrmalar Merkezi e-mail [email protected]

2 BSV Notlar | Trkiye Arafltrmalar Merkezi

SUNUfi

Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi

nsanlarn vd fakat okumad kitaplar olarak tanmlanan klasik

eserler kategorisinde deerlendirilen ve dnemindeki olaylar gnm-

ze aktaran birinci el kaynak niteliini haiz kronikler, tarihimiz ve topra-

mzla ilgilenenlerin aflina olmalar gereken zengin bir entelektel mi-

rastr.

Bu mirasa aflinal nemseyen Trkiye Arafltrmalar Merkezi; kk

fakat istikrarl bir ekirdek ekip ile hem Kendi Metinleriyle Osmanl Ta-

rihini tespit ve tasvir ederek deerlendirmek, hem de bu sayede Os-

manllar ve onlarn gerek dnyas hakknda birinci elden dolaysz bil-

gilere ulaflmak amacyla Mart 2002de -Aralk 2004e kadar aylk peri-

yotta olmak zere toplamda XXXII oturum sren- Kronik Okumalar

programn bafllatmflt.

Bu alflma; mselsel ve muttasl bir surette olmak zere, oturumlarmz

esnasnda okuyup tartflmfl olduumuz, kendi dneminin siyas, sosyal,

ekonomik ve kltrel zelliklerini yanstan toplam otuz alt kronikten

otuz iki tanesine iliflkin zet deerlendirmelerimizi iermektedir. Eliniz-

deki alflmada; ilk Osmanl tarihlerinin yazlmaya baflland XV. yzyl-

dan XX. yzyla kadar olan dnem ierisinde gerek resm, gerek gayri

resm olarak kaleme alnmfl ve bazs Osmanlnn kuruluflundan baflla-

yp mellifinin yaflad dneme kadar vuku bulan olaylar, bazs ise sa-

dece mellifinin kendi dneminde gerekleflen olaylar ieren pek ok

kroniin zet deerlendirmesine yer verilmifltir.

Kronik seiminde dikkat ettiimiz bir zellik, yazm trlerinin farkl ol-

masdr. Bylece, befl yzyllk bir dnemde hem Osmanl tarih yazcl-

nn geliflimini grme, hem de birbirinden farkl amalarla kaleme

alnmfl Osmanl tarih kaynaklarnn sunduu bilgileri mukayese etme

imkan bulduk.

Bu balamda, konusu ve dnemi itibariyle, ilk Osmanl kronikleri olarak

kabul edilen Aflkpaflaolu Tarihi ve Oru Be Tarihi gibi hanedann so-

yunu ve Osmanl Devletinin kuruluflunu konu edinen -daha sonraki

Kendi Metinleriyle Osmanl Tarihi 3

yzyllarda yazlmfl Netayicl Vukuat, Tct-Tevrih ve Tevrih-i l-i

Osman da Osmanl Devletinin kurulufl devrinin temel kaynaklarndan

kabul edilmektedir- ve melliflerinin yaflad dneme kadar vuku bu-

lan olaylar ihtiva eden eserlerin yan sra, Topular Katibi Abdlkadir

Efendi Tarihi, Tedbirat- Pesendide ve Tarih-i Glman gibi sadece kendi

dneminin olaylarn aktaran kroniklere de yer verilmifltir. Yazm tr

itibariyle de; Nshats-Seltin, Asafnme, Koi Bey Risalesi, Dsturl-

Amel ve Kitab- Mstetab gibi siyasetnme, nasihatnme, slahatnme

trndeki eserlerden, Tarih-i Ebul-Feth, Gazavt- Sultan Murad b. Me-

hemmed Han, Selimnme gibi yalnz bir sultann veya baflarl bir vezir,

pafla veya kumandann savafl ve seferlerini konu edinen gazavatnme

ve fetihnme tarznda yazlmfl eserlere, Berber Bedirnin Gnl, Ge-

org Oulukyann Ruznmesi ve III. Selimin Srktibi Ahmet Efendinin

Ruznmesi gibi gnlk trndeki eserlerden, XVIII. yzyldan itibaren

geliflen resm tarih yazclnn ilk rnei olarak kabul edilen Naima Ta-

rihi, Vasf Tarihi ve eflm-zde Tarihi gibi vekayinme trnde eserle-

re kadar birok kronik deerlendirilmifltir. Yine bu alflmada okuyup

tartfltmz kronikler arasnda; Telhisl-Beyan f Kavanin-i l-i Osman

adn taflyan bir XVII. yzyl kanunnmesi, Osmanl tarihini Bizans kay-

naklarn kullanmak suretiyle anlatan Bizans Sylenceleriyle Osmanl

Tarihi: Tarih-i l-i Osman adl eser, Feth-i Cell-i Kostantiniyye ve Abdi

Tarihi gibi tek bir olay ve stanbulun Uzun Drt Yl gibi yalnz bir fleh-

rin belli dnemdeki hadiselerini konu edinen eserler de bulunmaktadr.

Burada son olarak dikkat ekeceimiz bir husus, alflmamzda yer alan

kroniklerin yzyl srasna gre sralanmfl olmasdr.

Kronik Okumalar program tamamlanmfl bulunsa da, Tarih Okumalar

st bafllyla bafllattmz programmz yoluna devam ediyor. Bu yeni

programda, tematik olarak setiimiz baz konular erevesinde tartfl-

malarmz srdryoruz. Osmanl Devletinin Kurulufl Tartflmalar ola-

rak belirlediimiz ilk tematik toplant serimiz, Ocak 2005te bafllayp Ha-

ziran 2005te bitti. Bu alflmamzn zet deerlendirmeleri de, BSV Not-

larn sonraki saylarnda yaynlanmak zere hazrlanyor. Bu program

da, Kronik Okumalarnn bereketlerinden biriydi hi flphesiz. Bugnler-

de bafllamfl olduumuz ikinci tematik toplantlar serimiz ise, Osman-

ldan Gnmze Trkiyede skan Politikalar baflln taflmaktadr.

Nice BSV Notlarda buluflmak midiyle...

4 Notlar 3 | Trkiye Arafltrmalar Merkezi

Ahmed Aflkpaflazde, Aflkpaflaolu Tarihi 889/1484, Hseyin Nihal Atsz (haz.), Ankara: Milli Eitim Bakanl,

1992, 173 s.

Dervifl Ahmet Aflk adyla bilinen Aflkpaflazde, 1393de, Amas-

yada dnyaya gelmifltir. Vefat tarihine dair muhtelif rivayetler vardr. Nihal

Atsz; 1481de vefat ettiini yazar. Halil nalck ise vefat tarihi olarak 1502 se-

nesini kabul eder. fieyh Yahyann olu olan Aflkpaflazdenin soyu; Baba-

ler isyann bafllatan meflhur Trkmen fleyhi -Baba Resul olarak bilinen-

Horasanl Baba lyasa kadar dayanmaktadr. Eserinin kayna; Orhan Ga-

zinin imamnn olu Yahfli Fakihin yannda kald srada bulduu -fetret

dneminin bafllangcna kadar olan sreci kapsayan- Menkb- Ali Osman

adl bir menkbnmedir. 1476da yazlmaya bafllanan eserde, Aflkpaflaz-

denin bizzat mflahade ettii olaylar ieren II. Murad ve Fatih dnemleri

hakkndaki blm, orijinal ksm teflkil etmektedir. Mellif, Ankara Sava-

fln, Yldrm Bayezidin solaklarndan Bursa nibi Koca Nib diye bilinen

kifliden aktarmaktadr.

Eserine Allaha hamd ve Peygambere salat ve selamdan sonra kendi soy k-

tne dair bilgi vererek bafllayan Aflkpaflazde; giriflte, eserini kaleme alfl

nedenlerinden ve kulland kaynaklardan bahsetmektedir. Hanedann so-

yunu, Nuh (a.s.)a dayandran Aflkpaflazde Tarihi; Osmanllarn Anadoluya

geliflini Sleymanflah ile bafllatan eserlerdendir. Ahmednin skendern-

mesi saylmazsa, dnemin tarihi ile ilgili temsil kabiliyeti en yksek Osman-

l tarihlerinden biri olan Aflkpflazde Tarihi sultan olarak Korkutu ne ka-

rr. Eserin kime sunulduuna dair herhangi bir bilgi verilmemektedir. 160

babdan oluflan eser, Osmanllarn Anadoluya gelifllerinden bafllar ve Fatih

Sultan Mehmetin en son gazas (flkodray fethi)na kadar gelir. Bundan son-

raki 156. babda Osmanl Sultanlarnn huy ve adetlerinden; 158. babda der-

vifllerden bahseder. 159. bab Osmanl hnednnn hizmetinde olan vezirle-


rin adlarn ve eserlerini (cami, medrese, imaret, kpr vb.) verir. En son

babda Osman Gaziden Fatih Sultan Mehmede kadar padiflahlk yapan sul-

tanlarn ne kadar yafladklarn, ka yl saltanatta kaldklarn ve vefat sebep-

lerini anlatr. Aflkpaflazdede ganimet vurgusu olduka belirgindir. Yaplan

gaza ve anlaflmalar ele almas bakmndan siyas ve diplomasi tarihi asn-

dan; dn merasimleri dolaysyla sosyal tarih asndan; son bablarda ver-

dii bilgiler dolaysyla da brokrasi tarihi asndan nemli bilgiler ihtiva et-

mektedir. te taraftan, sadece gaza ve fetihlerin, sultan dnlerinin, bir ku-

rumun oluflmasyla ilgili srelerin anlatld kitapta; sosyal olaylar ve hal-

kn gnlk hayat ile ilgili ok fazla malumat bulunmamaktadr.

lk olarak, 1914 (H. 1332) tarihinde Ali Bey tarafndan neflredilen Aflkpaflaz-

de Tarihi, 1970 ylnda Nihal Atsz tarafndan latinize edilerek yayna hazr-

lanmfltr. 2003 ylnda ise Kemal Yavuz ve Yekta Saran alflmalarna ko-

nu olan eser, Osmanoullarnn Tarihi: Aflk Paflazade, 889/1484 adyla ya-

ynlanmfltr. Aflkpaflazde Tarihi ile ilgili olarak Halil nalckn How to Re-

ad shk Pasha-zdes History adl bir makalesi de mevcuttur.

(F. Samime nceolu)

Edirneli Oru Be, Oru Be Tarihi,Hseyin Nihal Atsz (haz.),

Tercman 1001 Temel Eser 5, stanbul, 1972, 141+xlvii+98 s.

lk kez, 1925te Berlinde, Babinger tarafndan Cambridge ve Oxford

nshalar dikkate alnarak yayna hazrlanan Oru Be Tarihi, en eski Os-

manl kroniklerinden biridir. XV. yzyla ait bu kronik, Oruc b. dil el-Kaz-

zz Katib-l Edrenev tarafndan telif edilmifltir. Knyesinden de anlaflla-

ca zere, babas ipeki (kazzz) olan Oru Bey, Edirne doumludur.

Anadolu Trkesi ile yazlmfl olan eser, Osmanl Devletinin kuruluflundan II.

Bayezidin ilk saltanat yllarna kadar olan siyas ve sosyal olaylar anlatmak-

tadr. Aflkpaflazde ve Neflri ile birlikte deerlendirildiinde II. Murat, Fatih

devri ve II. Bayezidin saltanatnn ilk yllar iin ana kaynaklardan biridir.

Yurtdflnda befl nshas bulunan Oru Be Tarihinin Trkiyede tesbit edile-

bilen bir nshas vardr. Oru Be Tarihi, Hseyin Nihal Atsz tarafndan ya-


yna hazrlanmfl, Tercman 1001 Temel Eser serisi iinde 1972de yaymlan-

mfltr.

Oru Bey, -en erken 1438 tarihinde yazlmfl olabilecei tahmin edilen- ese-

rine, Osmanllarn soy aacn vererek bafllar. Oru Be Tarihi, Aflkpafla-

zde de olduu gibi, Osmanllarn Anadoluya ilk gelen atas olarak Sley-

man fiah gstermektedir. Mool istilasnn etkilerinden bahseder ve S-

leyman fiahn Anadoluya geliflini anlatr. Osman Gazinin babas Erturul

Gazinin Osmanl Devletinin kuruluflunu mjdeleyen bir dfl grdn ri-

vayet eder. Bu rya, fieyh Edebali tarafndan Osman Gazinin ileride byk

bir devlet kuracann habercisi olarak tabir edilir. Aflkpaflazde ise, sz

konusu ryay Osman Gazinin grdn iddia etmektedir.

Eserde fieyh Bedrettin ve Dzme Mustafa hadiseleri, Yeni Cami ve Ergene

kprsnn yaptrlfl, 1445 ylnda vuku bulan Edirne yangn, 1489 Bursa

yangn, stanbulun fethinin hazrlklar ve stanbul flehrinin tarihi gibi olay-

lar anlatlmaktadr. zellikle stanbul flehrinin tarihi zerine olan blm

dikkat ekicidir. stanbul flehrinin kuruluflunun bafllangcn Sleyman Pey-

gambere dayandran Oru Bey, bu konuyu olduka detayl bir flekilde ele

almakta ve stanbula bey olanlarn soy aacn vermektedir.

II. Muratn, Fatihin ve II. Bayezidin (1494 ylna kadar olan) seferlerine ksa

ksa deinen Oru Bey, dier kroniklerde olduu gibi gkyz olaylarna,

depremlere ve doal afetlere de yer vermektedir.

Atszn yayna hazrlad Oru Be Tarihi ile ilgili olarak Necdet ztrkn

de alflmalar bulunmaktadr. ztrk, II. Bayezid Devri Kronolojisi-Oru

Bey Tarihine Gre- ve Oru Bey Tarihi ile Trke Anonim Kronikler Ara-

sndaki liflkiye Dair bafllkl makaleler kaleme almfltr.

(F. Samime nceolu)

Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Feth,A. Mertol Tulum (haz.),

stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti, 1977, xxxii+272 s.

Tursun Beyin asl ad Tur-i Sinadr. Her ne kadar Babinger, Tur-

sunun eski bir Trk ismi olduunu sylese de; yazar, kitabnda, adnn Tur-i


Sina olduunu ve galat- meflhur zere Tursun Bey fleklinde bilindiini belirt-

mektedir. Tursun Beyin hayat hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Zi-

ra defterdarlk makamna kadar ykselmifl birisi olarak; gerek kendi an-

daki, gerekse daha sonraki bibliyografik alflmalarn kendisinden hi bah-

setmemesi ilgintir. Ancak Tursun Bey, kitabnda bizzat kendisi hakknda bil-

gi vermektedir. Tursun Bey Bursa civarnda bir tmarl sipahidir. Amcas Ce-

be Ali ise, Bursa Beyidir. 12 yl mddetle Mahmud Paflann mahiyetinde bu-

lunan Tursun Beyin; hanedana da ok yakn olduunu, stanbulun fethini

mteakiben Fatih tarafndan stanbul mukataasnn yazlmas iin grevlen-

dirilmesinden anlyoruz. Fatih, Tursun Beyin yapt tahriri ok beenmifltir.

zellikle Mahmud Beyin mahiyetinde bulunduu dnemde pek ok sefere

katlan Tursun Bey, Tarih-i Ebul-Fethde Fatih dnemi gaza ve fetihlerini

yazmay hedeflemifltir. Eserin adn, Tarih-i Ebul-Feth dey ad virdm di-

yerek aklamaktadr. Kendisi aslen yaz ile meflgul olan birisi deildir. An-

cak kendisine iyilikte bulunmufl devlet adamlarna minnet borcunu yerine

getirmek amacyla bu eseri kaleme aldn belirtmektedir. Herhangi bir

sultan veya paflaya ithaf edilmemifl olan eserin yazlfl tarihi XV. yzyl son-

lardr. Eser, Fatih dnemini ve Bayezid dneminin bafllarn iermektedir.

nsz, girifl ve asl metin olmak zere blmden oluflan eserin, ns-

znde salat selam vardr. Giriflte ise padiflahlk mertebesinin ycelii,

padiflahn hasletleri ve insanlarn ona neden ihtiya duyduu anlatlr. Fatih

Sultan Mehmetin ilk tahta kflndan bafllayarak geliflen olaylar ele alan

Tursun Beyin eserinde yer verdii hadiselerin bir ou bizzat kendi mfla-

hadelerine dayanmaktadr. Bununla birlikte Tursun Bey, bu dnemdeki -

Cem Sultan hadisesi gibi- baz olaylara hi deinmemektedir. mparator-

luk dnemine geiflin ilk kronik rnei olarak kabul edebileceimiz ve ran

tarih yazclnn tesirlerini taflyan eserde ilk gze arpan zellik, mesela

Aflkpaflazde Tarihine gre, dilin arlaflmaya bafllamasdr.

Tarih-i Ebul-Fethin befl yazma nshas bulunmaktadr. Bunlardan Ayasof-

yada bulunan nsha ile Topkap Saraynda bulunan tanesi (biri hazine-

de), XV. yzyla aittir. stanbul niversitesindeki beflinci nsha ise XVIII. ve-

ya XIX. yzylda yazlmfltr ve ok fazla hatayla malldr.

Sonu olarak, 1442den 1488e kadar olan sreci ieren eser, zellikle Fatih

dnemini birinci azdan anlatyor olmas bakmndan nemlidir. Fatihin fe-

tih politikalar konusunda ipular sunan eser, o dnemin imar-iskan politi-


kalar ile ilgili olarak da kayda deer eserler arasndadr. Eserle ilgili alfl-

malar arasnda Mehmet Arifin TOEMde yaynlanan Tarih-i Ebul-Feth ve

Halil nalckn Tursun Be, Historian of Mehmed the Conquerors Time ad-

l makaleleri zikredilebilir. Biri Ahmet Tezbaflar, dieri Mertol Tulum olmak

zere iki farkl alflmayla neflredilen eser Halil nalck ve Rhoads Murphy ta-

rafndan da ngilizceye evrilerek Tursun Beg: The History of Mehmed the

Conqueror adyla yaynlanmfltr.

(Fatih Ermifl)

Ahmet Uur, The Reign of Sultan Selm I in the Light of the Selm-Nme Literature,Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1985, 403 s.

Selimnme literatr; Osmanl Devletinin gerek kurumsal olarak,

gerekse siyas olarak zirvede olduu XVI. yzyln zel flartlar iinde geliflen

Osmanl tarih yazclnn kendi flahsna mnhasr niteliklere sahip bir ya-

zm tr olarak ortaya kmfltr. Yavuz Sultan Selim ile birlikte bafllayan bu

yazm tr, daha sonralar da devam etmifl, Kanun iin de Sleymannme-

ler kaleme alnmfltr.

Bilindii zere, Selimnme, Yavuz Sultan Selim dnemini anlatan kronikle-

re verilen isimdir. Prof. Dr. Ahmet Uur, The Reign of Sultan Selm I in the

Light of the Selm-nme Literature adl kitabnda Selmnme literatrn

konu edinmektedir. Uur, bu alflmasnda; her biri ayr bir anlatm tarzna

sahip dokuz Selimnmeyi ele alarak, dris-i Bitlis, shak elebi, Keflf Meh-

med elebi, Scd, Celal-zde Mustafa elebi, Said bin Abdlmtel, fik-

r-i Bitlis, Hoca Sadeddin ve Mustafa l gibi tarih yazarlar ve Selmnme-

lerini deerlendirmektedir. Bu Selmnmelerin ortak zellii, Osmanl hane-

danndan birisinin (Yavuz Sultan Selimin) kahraman bir figr olarak ne -

karlmas ve toplum iin ideal bir insan tipi oluflturma amacyla yazlmfl ol-

malardr. Ahmet Uur, ayrca, Kemalpaflazdenin Tevrih-i l-i Osman ad-

l eserinin Selmnme nitelii taflyan 8. ve 9. defterinin tam metnini de ya-

ynlamfl ve ayrntl bir tahlilini yapmfltr. Bu defterler Kemalpaflazdenin

kendi bilgi ve gzlemlerini yanstmas nedeniyle Selmnme literatr ieri-

sinde ayr bir yer tutmaktadr.


Tevrih-i l-i Osmann 8. defteri, Sultan Selimin tahta kflna kadar olan

dnemi incelemektedir ve bu ynyle de, 9. deftere girifl zellii gstermek-

tedir. Bu defterde, Selimin Anadoluda vali olarak bulunduu flehzadelik

dnemi, Grcistan seferi, fiah Kulu hadisesi ve zellikle de, flehzadeler ara-

snda meydana gelen saltanat mcadeleleri detayl bir flekilde anlatlmak-

tadr. Bu balamda, II. Bayezidin ihtiyarlk ve hastalk nedeniyle- devlet ifl-

lerini vezirlerine brakmas, bu vezirlerin, hangi flehzdenin gelecekte padi-

flah olaca hususunda nemli rol oynamalar ve sz konusu rol oynayan-

larn son ana kadar tercihlerini -fiehzde Selime karfl- fiehzde Ahmetten

yana koymufl olmalar hikaye edilmifltir.

9. defter ise, bizzat Selim dnemi olaylarnn hikayesine ayrlmfltr. Se-

limin, padiflah olduktan sonra yapt ilk ifllerden biri, Anadoluda saltana-

tn ilan eden fiehzde Ahmet ve dier kardefllerini katletmek olmufltur.

Sultan Selimin ran ve Msr zerine yapt seferler de detayl bir flekilde

aklanmaktadr. Ordusuyla ran zerine yrmesi, fiah smaille aralarn-

daki hiciv dolu mektuplaflmalar ve akabinde elde edilen aldran zaferi 9.

defterde etraflca aktarlan konular arasndadr. fiah smaile yardmc

olan Memluklara karfl Msr seferinin dzenlenmesi, sefer ncesi fleyh-

lislamdan fetva alnmas ve Mercidabkta ve Ridaniyede yaplan savafllar-

la Msrn ve kutsal topraklarn fethedilmesi eserde nemli yer tutan ko-

nulardandr. Mercidabkta dflman ordusunun mzraklarna mushaf ba-

lamas Osmanl toplarn durduramamfl, sonuta Kansu Gavri lmfl ve

halife el-Mtevekkil de esir alnmflt. Gavrinin yerine geen Tomanbay ile

yaplan Ridaniye Savaflnda ise, Osmanl ordusunun Sina ln geip

dflman toplarnn menziline girmeden savaflmas, harbi zaferle sonu-

landrmflt.

Eserde siyas ve asker olaylarn dflnda dneme iliflkin sosyal konulara da

deinilmektedir. Hicr 915 ylndaki depremin, stanbulda yapt tahribatn

boyutlar ve devlet erkannn uzun bir sre Edirnede kalmay tercih etmesi

akla gelen rneklerden sadece bir tanesidir. Kemalpafla-zdenin 1513-

1514 yllarna kadar olan olaylar anlatt eserinde kullanlan edeb lisan da

zellikle dikkat ekmektedir. lk dnem kroniklerinin aksine Selimnme-

lerde daha ssl bir dilin kullanld grlmektedir.

(Ebubekir Ceylan)


Yusuf bin Abdullah, Bizans Sylenceleriyle OsmanlTarihi: Tarih-i l-i Osman,Efdal Sevinli (haz.), zmir: Eyll Yaynlar, 1997, 271 s.

Babingerin yeri belli deil dedii, H. 922/M. 1516 tarihli 127 sayfalk

Tarih-i l-i Osman adl yazma Manisada bir sahafta bulunmufl. II. Baye-

zidin katiplerinden olan yazar Edirneli Yusuf fievki bin Abdullahn dnme

ya da devflirme ocuu olmas muhtemel. Kendisini ehl-i ilm, nihayet dere-

cede rind-i b-perva, ehl-i zevk, her tarafta hsn-i hat ile mtearif, dilde

fliir sahibi ve pehlivan mnfl olarak niteleyen adafl Seh Bey, tarih kita-

bndan bahsederken flyle der: Eeri bu tevarihi say idb hayli kifli yaz-

mfldr, Trk dilde bu denl gzel yazmfl kimse id malum deildir. K-

nalzadeye gre, Katib fievk olarak anlan yazarmz, Manisada II. Baye-

zidin olu fiehzade Mahmudun divannda da katiplik yapmfltr.

Eserin girifl blm ve aralarda kimi baflka blmleri kayptr. Blm bafl-

lklarnn ve noktalama iflaretlerinin krmz mrekkeple yazlmfl olmas,

bir devlet by iin yazldna delalet ediyor. sluben Aflkpaflazde ve

Oru Bey ile benzerlikleri bulunuyor. Fatih ve II. Bayezid devirlerinin daha

arlkl ifllendii eserde geen Bizans ve stanbul tarihiyle ilgili efsaneleri

baflka bir Osmanl kroniinde bulmak mmkn deildir.

Osmanl ncesi

Anlatlan ilk olay; stanbulu kuran Yanko bin Madyann, Kudsten, 1500

yaflnda bir keflifli 7000 kefliflin baflna geirmek zere flehre getirmesidir.

Keflifller zeytinden baflka fley yemediklerinden sknt bafl gsterir. Rukiya-

y Maribi adl bilge; byk kilisenin kubbesine, mknatstan, aznda zeytin

tanesi bulunan bir srck sureti yapar ve kutsal kitaplardan kutlu szler

yazar. sfahanda bulunan srck pnarndan tonlarca su getirtir. Sular kili-

seye konduktan sonra beflyz alay srck gelip kubbeye konar; fakat gaga-

lar ve kanatlar bofl deildir. fiehir; geldikleri memleketlerden er zeytin

getirmifl srck kufllaryla dolmufltur. Her sene keflifllerin zeytin ihtiyac bu

flekilde karfllanmaya devam eder.

kinci efsane; Rukiyann tlsmn duyan Erkanos Hakmin flehre gelmesi ve

daha flaflrtc bir tlsm yaparak denizdeki balklarn kendilerini karaya at-

malarn ve bylece flehrin balkla zenginleflmesini anlatr. fiehir halk

drtyz sene tamam kfr ile rzgarlarn gerdiler. Gnefle tapan Yanko


bin Madyan ile yine gnefl putuna tapanlarn ona tapmayanlar uurumdan

afla yuvarladklar gnlerden bir nevruz gn Hakk Teala bir musibet gn-

derir: fiiddetli rzgar, dolu ve yldrmlardan sonra zelzele olur. Kilisenin

kubbesi yklr. Bunun zerine, Yanko bin Madyan ve begler ve dahi ruhban

ve kefliflleri ve binbeflyz yaflnda olan melun cemsi helak olub ol kilisenin

altnda zr u zeber oldu ve ol tlsmlar hep helak oldu bozuldu. fiimdiki za-

manda Ayasofya kurbunda olan ykk kilise oldur derler. Ondan sonra ha-

yatta kalanlar dald gitti ve flehir ssz kald. O kilise yklrken Kuds ve

Beytlmukaddes de ykld ve ayn yl lyas, Hzr ve skender-i Zlkarneyn

dnyaya geldiler. Yanko bin Madyann Buzentin adl olu zelzele srasnda

flehirde olmadndan hayatta kald. fiehrin halini grnce, o da, krk yl ba-

tdaki uzak memleketlerde dolaflt; bir gn gnlne dflegeldi kim flehr-i

Kostantiniyyeyi mamur ede.

Yazar bu noktada araya fieddad bin Addan Buzentine kalan klcn hikaye-

sini ilifltirmifltir. Buzentinin Tunaya dflrd klcn H. 889da II. Bayezid

devrinde Tunada balklarn ana taklmas, Bayezidin Ungurus Kralna

gnderdii Hasan avuflun klc bir tccarda bulmas, tccarn kral korku-

sundan klc avufla satmamas, avuflun kraldan o klc dilemesi zeri-

ne klcn getirtilip avufla verilmesi ve bylece klcn II. Bayezide ulafltrl-

mas anlatlr. Sultan Bayezid dahi ol klc grb anda hazr olan Rum ve

Frenk ve Yunan ruhbanlarndan dil bilenden sordurmufl, tarihi dilcedir, la-

kin ne dilcedir? Lakin kimse bilmedi. Akibet, kraln bir ulu keflifli var imifl,

Sryani dilin bilir imifl. Bayezide getirilen keflifl klcn tarihini bulmufl.

Adem-i saf devrinden Nuh Tufanna gelince 2500 yl gemifl idi ve dahi

fieddad bin Ad kavminden Muhammed Mustafa aleyhisselam devrine gelin-

ce 3200 yl gemifl idi ve dahi hicret-i nebeviden sultan Bayezide gelince 889

sene gemifl idi ve dahi klcn tarihi fieddad bin Adden Bayezid Hana ge-

lince 4080 yl gemifl idi. Bayezid, bunu duyunca kendisine ya da evladna

Ungurusun fethinin myesser olaca umuduna kapld.

Bu fasldan sonra mellif, biz ger Buzentin kssasna gelelim diyerek ef-

saneye geri dner. Buzentin Ungurustan dnp flehri mamur eder, atas gi-

bi bakrdan suretini dzdrr. O da kendisine tapmayanlar zulmlerle l-

drmeye bafllaynca, Allah flehre tnu musallat klar. Drt yzyllk h-

kmranlk sonrasnda flehir gene sszlaflr. skender zamandr. Sonra, Hz.

Muhammed (sav) domadan 260 yl nce, Buzentin evladndan Konstantin


Alaniye adl hkmdar Ungurustan gelir, flehri yeniden mamur etmek ze-

re flehirde hakim olan Herkil ile savaflr ve yener. Metnin burasnda boflluk

var. Konstantin de bakrdan suretini dzdrp Hristiyanlktan mrted olup

kar. Sureti mil zerine yerlefltirip inerken Hakk teala emriyle burnu ta-

marlanub kan dinmedi, andan helak oldu.

Yazar araya Ayasofyay skfltrr: Ayasofyaya tamam yzbin sebuke al-

tun har olunmufldur ve dahi her sebukesi yzbin altun olur. Bu arada

Konstantinin olu lya tahta gemifltir. O da lnce adl u dad ile meflgul

olan Herkil bafla geer ki, bu ayn zamanda server-i enbiya zamandr.

Herkil, tevelldnde atlayan Ayasofya kubbesini her yaptrdnda tekrar

ykld. Ruhban sebebini syleyince Herkil Hz. Peygambere elilerle arma-

anlar gnderdi. Azna srd elini bir tafla srp elilere veren Hz. Pey-

gamber dedi kim, bu tafl kubbeye koyasz. Bylece yklmamak zere ta-

mir olundu. fiehrin kadm ad Yanko bin Madyan idi, ikinci ad Buzentin ve

nc ad Konstantin Alaniye idi. Gizli mslman Herkilden sonra olu

Yorgi padiflah oldu.

Mellif Hz. Peygamberin hayatn ve hulefa-y raflidn devrini sayfada (s.

57-61) zetledikten sonra, sz, sonraki halifelerin stanbulu kuflatmalar-

na getirir. Muaviye H. 43-44 senelerinde Biflr b. Ertal kumandasnda ikiyz

gemi ile krkbin adam Konstantin zerine gndermifltir. Dokuz sene sonra

karadan Ebu Eyyub Ensar ellibin adamla ve denizden Abdullah b. Abbas ve

Abdullah b. Zbeyr beflyz gemiyle stanbulu muhasara etmifltir. Ebu Ey-

yub flehid olurken silah arkadafllarna kabrimi nihan edip belirsiz edesiz

dedi. Bunu haber alan tekfur Yorgi, sizin iinizde bir ulu kimseniz ld, siz

an bizden niin gizlersiz demekten alamad kendini. Denizde de muhkem

cenk ettiler; flol mertebede kim, adam kanndan deniz yz renk balamfl

idi. ki olunun esir alnmas zerine Yorgi, gamm u gussa ile kendine

haner vurup helak eyledi. Dier bir olu, Konstantin padiflah olunca, Ebu

Eyyubun makberi zerinde nur grldnden bir kubbe yaptrd ve oray

bir l ziyaretgah eyledi. Oradan kan pnardan kan suyu flifleler ile alp

Frengistana ve her memlekete gtrrlerdi ve ok derde dermandr.

Aradan krk sene gemifltir. H. 92de halife Sleyman b. Abdullah gemiyle

seksenbin adam gnderse de, Kostantiniyye fethi myesser olmaz. Befl yl

sonra halife Sleyman b. Abdlmelik bin gemiyi yzyirmibin adamla gnde-


rir. O sene ktlktan dolay slm erisi ot otlayp, kafirler dahi adam etin ye-

diler. Ardndan halife olan mer b. Abdlaziz, gazaya kendisi gitti; Kostan-

tiniyye mukabelesinde Galatay yapt ve dahi adn Medinet-l Kahr koydu.

Muhasara sonucunda kafirler zebun edilip ellibin altun haraca baland.

Sonra gnderilen bir hal gruhu tepelendi.

Konstantinin iki olundan Yorgi czzam olduundan stefan padiflah ol-

duysa da, bir yl sonra lnce Yorginin olu Trendefile bafla geti. O da bo-

ularak ldkten sonra ortada halef kalmamflt. Yalnz stefann hamile

efli vard. Onun dourduu lya tekfur oldu. H. 160ta Mervan b. Hakemin

muhasaras srasnda bu da ld, yerine olu Herkil geti. Yaplan barflla

flehr iinde evler ve mescid yaptlar ve dahi iine mslman koyup namaz

kldlar. H. 239da Abbasi halifesi Yahya b. Ali Malatyay ald, fakat Kostan-

tiniyyeyi alamad. H. 255te Herkil lmfl, yerine lya gemifltir. Harun Re-

flid muhasaraya geldi. Anlaflma yapld kim bir sr gn kadar yer fleh-

rin iinde vereler. Kafirler dahi bu kavle raz olub, Seyyid Battal Gazi dahi

bir sr gnin alp kirifl gibi etti ve dahi uzatp flehr iinde hayli yer tuttu. Ol

yerlerden kafirleri karp bin hane ve on mescid yaptlar. Fakat Harun Re-

flid Badada dnnce, lya tekr hain olup flehr iinde olan ehl-i slm

cmlesin krdlar. Bu arpflmalarda lya da lr, yerine Yafur geer. Bu-

nu duyan Harun Reflid Battal Gaziyi serdar tayin edip ellibin adam gnde-

rir. fiehir alnr, yama edilir; esirler alnp flehir boflaltlr ve Badada d-

nlr. fiehir yedi yl viran kaldktan sonra Yafurun Frengistana karlmfl

olan karsndan doan olu Katnoz getirilir. Frenk kafirleri gelip flehri ma-

mur edip Katnozu padiflah ettiler; sonra Galata ol sebepten Frenk elinde

kald (s. 81).

Osmanl Devri

Metinde oluflan boflluktan sonra birden Osmanl tarihine geiliyor. Kitap,

andarl Halilin vefatyla devam ediyor. Geen ilk tarih H. 796 senesidir. Bu

tarihte Yldrm, Edirne ve Uzunkprde imaret yaptrr. Yldrm Bayezid

dnemindeki ahlak kntden bahsedilirken, padiflahn rflvet aldklarn

duyduu krk kady hapsedip yakmak istemesi zerine, Ali Paflann padi-

flahn habefl maskarasn devreye sokarak kadlar kurtarmas ayrntl ola-

rak anlatlyor (s. 85-89).

Metindeki bir baflka kesintiden sonra, Karamanolunun Bursay yakp yk-


mas ve Musa elebinin ldrlmesi nedeniyle Mehmed elebinin Kara-

manolu zerine yrmesi, Konyay cenk etmeden almas ve Karamano-

lunu yenmesi ve daha sonra gereklefltirilen baz fetihleri anlatlmaktadr.

Sonra yine kesinti vardr. fieyh Bedreddin, Brklce Mustafa ve Torlak Ke-

mal hikayelerine geiliyor. Brklcenin yanndakiler Lut-perest ve dv-su-

ret binden ziyadedir. Bedreddin Aadenizinde yannda toplanan insan-

larla etrafa padiflahlk benimdir, tmar ve dahi sancak ve subafllk isteyen

ber gelsin diye haber salsa da, bir mddet sonra nezdinde kimse kalmaz

ve ldrlr (s. 97-105).

elebi Mehmedin vefat zerine II. Murad tahta getiinde, alem karfl mu-

rufl olup birbirine girmeye bafllad. Baflkaldran beylerin Anadolu vilayeti-

ni velveleye brakmalar yetmezmifl gibi, Selanikten kan Dzme Mustafa

Sirozu almfltr. Muradn tepelemek zere gnderdii Bayezid Pafla bile

ona vezir olmufltur. Fakat II. Murad, Mustafann iflini Edirnede bitirdii gi-

bi, Anadoluda isyan eden kardefli Mustafay da tepeler. II. Muradn dier

savafllar uzun uzun anlatlr.

Varna Savaflndan sonra II. Mehmed ikinci defa tahta geirildii srada Edir-

nede meydana gelen byk bir yangn ve cenkler anlatlyor. stanbulun

fethi eksik. Uzun Mehmede gnderdii mektubun metni var (s. 185-187).

Vefatyla ilgili nazm var (s. 207). Defnedildikten sonra yeni padiflah gelince-

ye kadar yenieriler Yahudilerin evlerini ve ldrdkleri Mollazade Mehmed

Paflann hanesini yamaladlar.

Cem Sultan olay, gnefl tutulmas, H. 893/M. 1488de stanbulda azim zel-

zele ve Bursada yangn olmas (s. 223), Arnavutlukla ilgili ok renkli bilgi-

ler (s. 235-241), dervifl klkl birinin padiflah ldrme teflebbs zerine

Rumilindeki tm aflklarn Anadoluya srlmesi ve taun salgn gibi olay-

lar anlatlyor. Taun salgnnda sadece Msrda 605 bin kifli lmfl, kyamet

yakn olmaya alametdir, tevbe ve istifardan gaflet edilmeye. H. 898/M.

1493te Bosna Beyi Yakup Paflann Macar Kralnn gnderdii Derencil

Bann ordusunu az kuvvetle yenmesi (ol marekede dokuzbin kafirin bafl-

n bir bir getirip bir kule yaptlar), Yakup Paflann olaanst ahvali (adr

zerinde nur grlmesi, kzl kana gark olmufl iken namaz vakti geldikde

kazaya komayup eda edip yine cenge dnmesi) ayrntl anlatlan olaylar-

dandr (s. 249-257). Nazm da var.


Eser, 1516da Msrn fethiyle bitiyor. Yavuzu sevmedii, Sultan Selim Han

stanbula gelip, ol vakitde alem feterat zere olmakla, cebren tahta clus

edip babas Bayezid Han Edirneye gnderip gitmek zre iken yolda vefat

etdi dediler demesinden belli.

(Abdlhamit Krmz)

Gazavt- Sultan Murad b. Mehemmed Han,Halil nalck ve Mevld Ouz (haz.), Ankara: TTK, 1978, 379 s.

Sultanlarn ya da nemli vezir ve paflalarn savafllarnn anlatld

eserler olan gazavtnmeler; dnemlerindeki savafllara ve savafln etrafn-

da kmelenen olaylar yumana ayrntl biimde deinerek, kroniklerin ve

dneme ait baflka tarihlerin boflluklarn doldurma zelliklerini haizdirler.

Bu ana bafllk altnda toplanan eserler, zellikleri gz nnde bulundurula-

rak snfta gruplandrlmaktadr.

Bu eserler arasnda Selimnme, Sleymannme gibi padiflahlardan birinin

hayatn kendisine konu alarak, o padiflahn dnemindeki savafllar ve se-

ferleri anlatan manzum ve mensur eserler ilk snf oluflturmaktadr. kin-

ci snf, vezirlerin veya baflarlaryla n kazanmfl kumandanlarn gazalar-

n konu edinen eserlerdir: Barbaros Hayreddin Paflann seferlerini anlatan

Gazavt- Hayreddin Pafla, Cezzar Ahmed Paflann gazalarn anlatan Ga-

znme-i Cezzar Gz Ahmed Pafla gibi. ncs ise belli bir seferi yahut

bir kalenin alnmasn tasvir eden gaznme, fetihnme veya zafernme-

lerdir.

lk rneklerine XV. yzyldan itibaren rastladmz gazavtnmeler zeri-

ne yaplmfl en kapsaml alflma, 1956 ylnda Agh Srr Levend tarafn-

dan hazrlanan Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi

bafllkl eserdir. Bu alflmada yazar, sadece zerinde durduu gazavtn-

meyi ele almamfl, Osmanl tarihinde ve edebiyatnda bu trn nemine de

deinip ulaflabildii gazavt-nmelerin bibliyografyasn vermifl ve bunla-

rn her birinin ieriini, hangi dneme ait olduunu ve trnn hangi zel-

liklerini bnyesinde barndrdn anlatmfltr. Yazar; krk manzum olmak

zere, 250 kadar gazavtnmeyi incelemifl ve bunlarn en son rneklerinin


XIX. yzylda Krm Seferi ile Yunan Harbine dair eserler olduunu ortaya

karmfltr. Tarihileri ve dil tarihilerini nemli derecede ilgilendiren bu

eserlerden yazar belli olmayan bir tanesi Sultan II. Murad dnemine ait

olup, ortaya kfl gayet yenidir. Gazavt- Sultan Murad ismiyle bilinen bu

eser, zladi ve Varna savafllarn ayrntl flekilde ele almakta ve o dnem-

deki Osmanl-Macar iliflkilerine dair klliyetli bilgi vermektedir. Eserin

mellifi belli olmamakla birlikte, yazld tarihin 1451den sonra olduu ve

yazarnn bu savafllarda bulunmufl bir flahsiyet olduu tahmin edilmekte-

dir. Eserdeki bilgiler dneme ait dier tarih kaynaklarla hem mutabakat

halinde, hem de onlar tamamlar niteliktedir. Ayrca, dier kaynaklarda is-

mi bile gemeyen ikinci derecede flahsiyetler hakknda nemli bilgiler

mevcuttur.

Eser; metni koleksiyonunda bulunduran bir flahsn, bu bilgileri Halil nalck

ve Mevlt Ouz ile paylaflmas ve bu iki deerli tarihinin de alflma zerin-

de incelemeler yapp, bu alflmann daha nceki eserlerden farkl bir gaza-

vtnme olduunu keflfetmeleriyle gn yzne kmfltr. lk kez 1949 yln-

da Ankara niversitesi DTCF Dergisinde bir makaleyle tantlmfl, daha

sonralar, 1978 ylnda Halil nalck ve Mevlt Ouz tarafndan hem transk-

ripsiyonu, hem de faksimile hali ile kitap halinde baslmfltr. Dilin rahat kul-

lanm sebebiyle o dnemin gndelik konuflmasndan, deyimlerinden ve ar-

gosundan rneklerin ska rastland metinde, hem Osmanl, hem de Ma-

car komutanlarn elefltirisine rastlanmaktadr. Ayrca, Osmanllarn savafl

ve barfl grflmelerinde kendi ilerinde yaflanan problemler ve dflarya

karfl olan tavrlarndaki farkllklar, ynetim kadrosuna yakn bir gz tara-

fndan dikkatimize sunuluyor.

Tarihilere dnem hakknda detayl bilgi veren bu gazavtnme; hem t-

rnn ilk rneklerinden birisi olmas, hem de dilinin olduka rahat olma-

s bakmndan ehemmiyeti haiz olup, sadece o dnem zerine alflan

arafltrmaclar iin deil, genel olarak Osmanllarn politik ve diplomatik

hayat zerine bilgi edinmek isteyenler iin de ciddi bir kaynak mesabe-

sindedir.

(Haflim Ko)


Ltfi Pafla ve Tevrih-i l-i Osman,Kayhan Atik (haz.), Ankara:Kltr Bakanl Yaynlar, 2001,

538 s.

Ltfi Paflann Tevrih-i l-i Osman adl eseri XVI. yzylda kaleme

alnmfl Osmanl tarihlerinden biridir. Eser, Kayhan Atik tarafndan latinize

edilerek yayna hazrlanmfltr.

Kann dneminde iki yl sadrazamlk yapmfl olan Ltfi Paflann doum ta-

rihi tam olarak bilinmemektedir. Ancak 1508 yl civarnda en az yirmi yafln-

da olmasn gerektiren saray memuriyetinden hareketle 1488 civarnda

domufl olabilecei tahmin edilmektedir. Doum yeri hususunda da farkl

kaynaklarda farkl bilgiler yer almaktadr. Kendi zamanna yakn ve daha

ge tarihli kaynaklarda Arnavut asll olduu belirtilen Ltfi Paflann flkod-

ral, Avlonyal ve Hersekli olduuna iliflkin farkl grfller de bulunmaktadr.

ocukluu II. Bayezidin saraynda gemifl olan Ltfi Pafla, Harem-i Hssda

uzun sre eitim grmfltr. uhadarlk, mteferrikalk, aflnigir-bafllk,

kapucu-bafllk, mir-alemlik, Kastamonu, Aydn ve Yanya Sancak Belikle-

ri, Karaman, Rumeli ve Anadolu Belerbeilikleri gibi eflitli devlet hizmet-

lerinde bulunmufl -ve yukarda da belirttiimiz gibi- Kann dneminde de

vezirlikten sonra sadrazamla kadar ykselmifltir.

Tevrih-i l-i Osman adl eserinden baflka, isimlerini kitabnda zikrettii

zellikle kelm, fkh, krk hadis ve ehl-i snnet vel-cemaat itikadyla ilgili

13 Arapa ve 6s Trke olmak zere toplam 19 eseri bulunan ve ayn za-

manda safnmenin de yazar olan Ltfi Paflann lm tarihi de kesin ola-

rak bilinmemektedir. Vefat tarihini, Mneccimbafl Ahmed Dede Sahifl-

Ahbr adl eserinde 1562 sonu olarak belirtmekte, bu eseri dikkate alan

Mehmed Sreyya ise 1563 tarihini vermektedir.

Tevrih-i l-i Osman XVI. yzylda telif edilmifl olmasna ramen olduka

sade bir dille yazlmfl ve olaylar ksa olarak anlatlmfltr. Kitab blm-

de incelemek mmkndr. Birinci blm; Girifl ksm olup burada melli-

fin hayat, eserleri, kitab telif nedenleri gibi bilgiler yer almaktadr. kinci

blm; kurulufltan 1508e kadar olan dnemi kapsamakta ve kendinden n-

ceki eserlerden faydalanlarak yazlmfltr. Bu blmdeki hadiseler, Ankara

Savafl hari, ksa olarak anlatlmfltr. 1508-1553 tarihleri aras olaylar an-

latan nc blm ise; Ltfi Paflann bizzat tank olduu olaylarn anlat-


mndan oluflmakta ve olaylar -bir nceki blme nisbetle- daha detayl ola-

rak ele alnmaktadr. Girifl ksm ile nc blm, eserin orijinal ksm-

lardr. Eserde nesirle anlatlan baz olaylar, ayn zamanda nazmla da anla-

tlmfl veya olayn anlatmna nazmla devam edilmifltir. Ayet ve hadislere de

yer verilen eserde Arapa ve Farsa ataszleri de kullanlmfltr.

Kitapta ele alnan olaylar Sleyman fiahn Anadoluya gelifliyle bafllamakta

ve 1553te son bulmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi Ltfi Pafla ese-

rinin kurulufltan ve bu hakr ibtid havdis-i rzgrn tebeddlin ve taay-

yrin flu zamandan bersin anlayub bilir ki (...) diyerek sralad olaylarn

naklinde, yani 1508e kadar olan ksmda Tevrih-i l-i Seluk, Taber, Te-

vrih-i Firdevs, Tevrih-i Gzide gibi, eserinde aka belirttii kaynaklar-

dan yararlanmfltr. Kitabn orijinal ksm olarak nitelendirebileceimiz b-

lmde ise; aldran, Mercidabk, Ridaniye, Belgrad, Rodos, Moha, Macaris-

tan, Korfu, Bodan ve Be, Alaman seferlerini bizzat kendi mflahedelerin-

den hareketle yazmfltr.

te taraftan, yaflad dnemin snnet dnleri, evlenme trenleri, yangn,

sel, deprem gibi doal afetleri, veba salgn, ktlk, gnefl tutulmas gibi

toplum ve doa olaylarna, Bundan byle kssa okdur; bu muhtasar ana

mtehammil deildir, yazarsuz sz uzar diye ksaca yer veren Ltfi Pafla,

mhim bir mesele olarak grd ve sorunun zmnde etkin bir rol al-

d ulak zulm zerinde detayl olarak durmaktadr. Bununla birlikte ule-

ma arasndaki ve brokrasideki yozlaflmay tenkit etmekte, azillerden ve

atamalardan da bahsetmektedir. Kitapta ele alnan, dikkatimizi eken dier

konular da zetle flyle sralayabiliriz: Timurla yaplan Ankara Savaflnda

baflna buyruk davrand iin Yldrm Bayezidi elefltirmesi, stanbulun fle-

hir tarihi, ivizadenin fetva olay, Sultan Selimin fiah smaile gnderdii

mektuplardan biri, Rodostaki Saint John (Sencan veya Sencivan) Kilise-

sinin ele geirilmesine kafirlerin tepkisi. Kitapta anlatlan son olay ise Nah-

ivan Seferidir.

Kitab, ilk olarak, 1925 ylnda sr- Atka Mzesi Ktphanesi hafz- k-

tblerinden l Bey tashih ve tahkik ederek neflretmifltir. l Bey tarafndan

neflredilen eser, 1341 stanbul (Matbaa-i Amire) basksndan tpkbasm

olarak 1990 ylnda Enderun Kitabevince yaymlanmfltr. Fuat Kprl de

Trkiyat Mecmuasndaki makalesinde, Ltfi Paflann bu eserini ele almfl-


tr. Gnmz arafltrmaclar tarafndan da kaynak olarak kullanlan kitabn

zellikle birinci ve nc blmleri; yazarn bizzat kendi dflnceleri, gz-

lemleri ve yafladklar ile ilgili olduundan birincil kaynak nitelii arz et-

mektedir.

(F. Samime nceolu)

Ltfi Pafla, AsafnmeAhmet Uur (haz.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1982,

36 s.

Gelibolulu Mustafa Ali Efendi, Nshats-Seltin Andreas Tietze (haz.), c. I: 1979; c. II: 1982.

Osmanlda nasihatnme tarznda kronik yazarl olduka nemli

bir yer iflgal etmektedir. Bu yazda nasihatnme literatrnn en nemli r-

neklerinden olan Asafnme ve Nshats-Seltin deerlendirilecektir. Her

iki eser de, nasihatnme trnde kaleme alnd iin brokrasi ve brok-

ratik problemler n plana karlmakta, bu sahadaki problemler deerlen-

dirilmekte ve buradan hareketle nasihatlarda bulunulmaktadr. Bu eserler

iktisad problemlere ve gerileme literatrnde yer alan problemlere ya ok

az yer vermekte ya da hi deinmemektedirler.

Asafnme ve Nushats-Seltinin en dikkat ekici zellii birinin yazarnn

brokrat dierinin ise hem lmiyye, hem de brokrat snfna mensup ol-

masdr.

Asafnme

1563te vefat eden Ltfi Paflann Arnavut asll bir devflirme olduu biliniyor.

1539da Kann Sultan Sleymann kz kardefli fiah Sultan ile evlenen Lt-

fi Pafla, 1541de de vezaretten azledilmifltir. ok mlayim bir mizaca sahip

olan Pafla, ifllerine zen gsteren biridir. Entrikalara karflmaz. Korfu Sava-

flnda grev alr, ancak baflarl olamaynca gzden dfler. Mimar Sinan hi-

maye edip bafl mimarla getiren kifli de Ltfi Pafladr. uhadarlk, aflni-

girlik, kapcbafllk ve mirlemlik grevlerinde de bulunmufltur.

Asafnme, Nizamlmlkten beri sre gelen siyasetnme geleneinin z-

gn rneklerinden biridir. Ksa ve z olarak rapor gibi yazlmfl Asafnme


ayn zamanda bizlere nasihatnme trnn de gzel bir nmunesini sun-

maktadr. Eserin dili Nshats-Seltine gre ok daha basittir.

Asafnme bir girifl ve drt blmden oluflmaktadr. lk blmde veziriaza-

mn grevlerine yer veren Ltfi Pafla, ok kk yafllarda devlet grevleri-

nin en alt kademelerinden itibaren devlet brokrasisine girdii, veziriazam-

la kadar ykseldii ve veziriazam iken azledildii iin bu iliflkilerin ieri-

sinde olan birisi olarak veziriazamn grevleri ve sorumluluklar zerinde

daha fazla durmaktadr. kinci blmde, savafl ve savaflla ilgili tedbirler;

nc blmde, hazine; drdnc blmde ise reaya halk ile iliflkiler hak-

knda deerlendirmelerde bulunmaktadr. Veziriazamn grevleri, padiflah-

la geinmeleri, sr tutmalar ve benzeri konular eserinde arlkl olarak

zerinde durduu konulardandr.

Ltfi Paflaya gre, veziriazam ak szl olmal, padiflaha gerei syleme-

lidir. ou zaman bizatihi sorumluluk padiflaha ait olmakla birlikte, sadra-

zam, zerine dflen her grevi yaptktan sonra ykmll padiflaha dev-

retmelidir. Azledilmekten korkmamaldr. Doru grd bir ifli yapmaldr.

Osmanoullarnn devam iin vezirler, veziriazamlar kendi oullarna ma-

kam oluflturmaldr. Veziriazam; atasndan ve dedesinden sipahi olmayan,

halktan birini sipahi yapmaya alflmamaldr. Bu kap bir alrsa herkes

raiyet olmaktan kp sipahi olmak ister. Raiyet kalmaynca da padiflahn,

devletin gelirinde azalma olur. Yani raiyet ve askerin snr korunmaldr.

Fakirlere yardm etmelidir.

Bu kitab herkesin okumas iin deil, veziriazam olacak kimselerin okuma-

s iin yazmfltr. Vezirlik zamannda gereksiz harcamalar ksan Ltfi Pa-

flann, bununla alakal ciddi nlemler ald grlmektedir. Gelir ve gideri

dengelemek Mustafa lide olduu gibi Ltfi Paflada da vurgulanmaktadr.

Bunun iin mesela; flehzdelerin iki ay devam eden snnet trenleri 15 gn-

de bitirilmifltir.

Ltfi Paflada brokrat kimlii olduka st dzeydedir. ok ksa olan kitap-

ta en fazla blm, protokole ayrlmfltr. Yani kimin, nerede ve nasl durma-

s gerektiini detayl olarak veriyor. Ltfi Pafla; savafl yerinde padiflahn ne-

rede duraca, padiflah savafltayken adrnn nerede kurulaca ve bir flika-

yet olursa adrna saraydaki gibi bir protokolle girilebilecei gibi brokra-

tik uygulama ve dzenlemeleri de vurgulamaktadr.


Ltfi Paflann zerinde durduu bir dier konu, ulak meselesidir. Tevrih-i

li Osman adl eserinde de yer verdii ulak meselesi halk iin bir zulm ha-

line gelmifl olduu iin, meselenin zmne nem vermifltir. Kendi dne-

minde olmufl ve kendisinin bir zme ulafltrd bu ve buna benzer mese-

leler de yer almaktadr kitabnn iinde.

te taraftan, baflka lkelerden gelen yabanclara karfl dikkatli olunmasn,

bu kiflilerin saraya geldiklerinde sarayn ifllerini renmemeleri iin ieriye

fazla sokulmamalarn tlemektedir.

Eser ve mellifi zerine yaplan alflmalar arasnda Ahmet Ugurun, Trk

Kltr Arafltrmalar dergisinde yaynlanan Ltfi Pafla ve Asafnmesi ile

M. Tayip Gkbilginin slm limleri Enstits Dergisinde yaynlanan Asaf-

nme-i Vezr Ltfi Pafla adl makaleleri ve Rudolf Tschudinin, Das Asafn-

me des Lutfi Pafla isimli alflmas saylabilir. Ayrca, Mbahat Ktkolu

da, II. Milli Trkoloji Kongresinde Ltfi Pafla Asafnmesinin Farkl Bir

Nshasna Dair bafllkl bir tebli sunmufltur.

Nshats-Seltin

Nasihats-Seltin ya da Nshats-Seltin olarak bilinen kroniin mellifi

Mustafa li, XVI. yzyln ok renkli bir flahsiyetidir. 1541de doan Mustafa

li 1641de vefat etmifltir. Halep defterdarl, Trabzon murahhasl gibi g-

revlerde bulunmufltur. Aslnda ok yetenekli bir brokrat olmasna ramen

eflitli engellerden dolay bir trl brokraside st kademelere kadar yk-

selememifltir.

Dneminin en nemli Osmanl aydn ve brokrat olan linin Nshats-

Seltin adl eseri dflnda pek ok nemli eserleri vardr. Edebi yn kuvvet-

li bir yazar olan li, nasihatnme trnde eserler de yazmfltr. Mehasnl-

Adab, Msrdaki ahalinin ahvalini anlatan Halatl-Kahire min adatl zaki-

re gibi adap kitaplar olan mellifin eserleri arasnda en meflhuru Knhl-

Ahbardr. Nshats-Seltinden daha sonra yazd Knhl-Ahbarda ta-

rihi yn daha ok ortaya kmaktadr.

Nshats-Seltin nceden beri sregelen nasihatnme geleneine ok ya-

kn bir eserdir. Olaylara kuramsal bir yaklaflm ile deil de, daha pratik ola-

rak yaklaflan li bu ynyle adafl olan Ltfi Pafladan ve Knalzadeden

farkllaflmaktadr. Nshats-Seltin ok ak ve net bir flekilde, direk re-


form isteyen bir eser zellii taflmaktadr. Gndelik problemlerle ilgilen-

mekte ve sorunlar ayrntl olarak ele almaktadr. Bu adan Ltfi Paflaya

nazaran, ok daha detayldr.

Hem brokraside grev almfl, hem de ilmiyeden biri olarak Mustafa li; bu

eserini, 1581de yazyor. Bu dnem Kannden sonra III. Murat devrine te-

kabl ediyor. Halep defterdarlnn son zamanlarna doru bitirdii kitabn-

da Halepteki problemleri edeb bir flekilde anlatr. Eserini nesir deil, na-

zm fleklinde yazmfltr. Problemlerin nereden kaynaklandna dair ahlak

gndermeler yaparak Osmanlda grlen rflvet, adam kayrma vs. gibi

yozlaflmalara tarihte nceden yaflanmfl bir fley olarak deil de gncel sos-

yolojik bir vaka gibi yaklaflmaktadr.

Kitap; bir nsz, mukaddime diye isimlendirdii ikinci bir blm ile sonra-

ki drt blmden olufluyor. Bu drt blmn birincisinde, Allahn Osman-

l slalesine verdii fleyleri hediye olarak deerlendiriyor ve befl alt tane

mevhibeden bahsediyor. kinci blmde, Osmanl sultannda olmas gere-

ken zelliklere yer veriyor. Ltfi Paflann sadrazamda olmas gereken

zellikler blmnde zikrettii zelliklerin bir ksm, burada da bulunmak-

tadr. nc ve drdnc blmde, yaplan baz hatalarn dkm yapl-

yor. Birinci ve ikinci blmde sultann zellikleri, yapmas gereken fleyler,

Allahn kendilerine verdii hediyeler snflandrlmfl olarak srayla sayl-

yor. nc blmde ise byle bir sra yoktur. Bir ok paragraftan oluflan,

dank bir bilgi yn vardr. Yani flu hata yaplmfltr, bunun sonucu flyle

olmufltur gibi daha ok tarih deerlendirmesi yaplmaktadr. Drdnc b-

lmde de, kendi zerinde younlaflr. Bu blm; hem kendi hayatn, hem

de problemlerini anlatan otobiyografik bir blmdr. Sonunda da, hatime

yer almaktadr.

nszde, zellikle kitap boyunca referansta bulunaca adalet, liyakat, pa-

diflah ve veziriazamn konumu, brokrasi gibi kavram ve terimlerin bir ta-

nm vardr. Osmanl hanedannn fleceresine dair bir bilgi yer almamakla

beraber, sultanda olmas gereken vasflar nereden kaynaklandna dair

teorik bir zemin oluflturuluyor nszde. Adalet, yani her fleyin yerli yerine

konulmas ise zellikle yet ve hadis verilerek vurgulanmaktadr. Brokra-

side liyakati son derece nemseyen mellif, bu konu zerinde de durmak-

tadr. lgin olan fley; padiflahn masumiyetinin sz konusu edilmesidir. B-

tn problemin, veziriazamn ya gerei sylememesinden ya da liyakatsiz


oluflundan kaynakland fleklinde bir yaklaflm mevcuttur. Yani btn hata-

lar ve adaletin uygulanmasnda meydana kan problemler, brokrasiden

kaynaklanmaktadr Mustafa liye gre. Bir baflka ilgin nokta, Byk s-

kenderden, Hz. Sleymandan gelen bir gelenee atf yapmasdr.

Yine nszde veziriazamn padiflaha karfl sorumluluklarna deinen Musta-

fa liye gre, veziriazam padiflahn gren gz, yryen aya olmaldr. B-

tn iflleri, gerekte olduu gibi padiflaha aktarmaldr. Fukaray gzetmelidir.

linin grflleri, bu noktada, Ltfi Pafla ile rtflmektedir. Veziriazamn na-

sl bir ahlaka sahip olmas gerektii, vezirlerin ocuklarnn gzetilmesi ko-

nusunda benzer grfller ileri srmektedirler. Burada son olarak III. Mu-

ratn ran seferinden bahseden mellif, zellikle ran seferindeki problem-

leri liyakat problemi ile zdefllefltirmekte ve baflarszl brokrasinin bafla-

rszl olarak deerlendirmektedir. ran seferinde grd aksaklklardan

sonra Nshats-Seltini yazmaya karar verdiini ifade etmektedir.

Mustafa li, -Osman Pafla ve Lala Mustafa Pafla hari- kendi dnemindeki

btn brokrasiyi sulamaktadr. Mukaddime blmnde; btn tarih bo-

yunca Osmanlnn konumuna iliflkin bir genelleme yapyor. Osmanlnn ta-

rihte nasl bir yere oturduuyla ilgili ilgin bir tanmlama yapan mellif, dn-

yaya ve corafyaya sahip olmufl gten bahsetmektedir. Bir tanesi, kendi

gcyle byk bir corafyaya hakim olan Byk skenderdir. kincisi Hz. S-

leymandr. O, peygamberlik art zelliiyle insanlardan teki aleme sultan-

lk yaparak byk bir corafyaya hakim olmufltur. ncs de, Timur. Ti-

mur da tamamen asker gcyle hakim oluyor. Osmanl, bu nn zellik-

lerini taflyan drdnc bir g ve dierlerinden daha stn olarak ortaya ko-

nuluyor. Yani Osmanl; skenderin politik dehasn, Hz. Sleymann manevi

yn ile cihat/gaza anlayfln, Timurun da cesaret ve savafl taktiini almfltr.

Bu zellii kendinde meczederek btn cihana hakim olmufltur. Osman-

lnn bu gcn birleflimi olarak ortaya konmas orijinal bir yaklaflmdr.

Mukaddime ksmnda ikinci olarak maddeler halinde Allahn Osmanl ha-

nedanna verdii hediyeleri/mevhibeleri saymaktadr. Bir tanesi tek saray-

da oturmalardr. Yani btn hanedann tek bir yerde, merkez olarak yer-

leflmifl olmasn mevhibe olarak deerlendiriyor. Akideleri hak, yani Os-

manl hanedanndan gelip de Ehli snnet vel cemaatden olmayan tek bir

sultan ya da hanedan olmamfltr. Bir dier mevhibe ok byk corafyadan

vergileri toplayabilmesidir. Yani o kadar genifl corafyadan vergileri topla-

yabilecek organizasyon ve gce sahip olmasdr. Ordu organizasyonu, gelir


gider dengesinin olmas yani mal hibir problemi olmamas Allahn zel

ltfu olarak anlatlmaktadr.

Daha sonra drt babtan birincisinde sultanda olmas gereken 16 zellie

yer verir. Bunlar; halka kendisini sevdirmesi, nadirul akran ve fatihul lisan

bir edip, musahib edinmesi, gelmifl gemifl kendine hizmet edenleri gzet-

mesi, sarayn casuslar mfettifller tutmas, sancaklardaki ynetimin teftifl

edilmesi, divan katibinin seimine nem verilmesi, ukela ve hukema gibi

devlette grev yapacak bilir kiflilerin seimle gelmesi, kariyere nem ver-

mesi, yani baflarlar dllendirmesi, savafllarda elde edilen gelir ile hayr u

hasenat yaplmamas, insan yetifltirmesi, vaizlerin Kuran, snnet ve eflitli

gzel szler dflnda fleyler anlatmasnn yasaklanmas, gmenlerden ver-

gi alnmamas, hazinenin dikkatli kullanlmas, hazinenin israfnn nlen-

mesi, brokratlarn basit sebeplerle grevden alnmamas gibi bir ou

Ltfi Paflada da bulunan zelliklerdir.

kinci bab, kadimden farkllaflmalar denilen bir blmdr. Mustafa li iin

Kanun-i kadim, kadimi Kanun olarak kabul eden Koi Beyin aksine Fatih

Sultan Mehmet dnemidir. Burada eskiden uygulana gelen fleylerin deifl-

mesine deinen mellif, kadime nisbetle kendi dneminde ortaya kan se-

kiz farkllktan bahsetmektedir. Birincisi, insanlarn isteklerinin ok fazla

artmas, mesela okuma yazma dahi bilmeyen bir adamn kadlk istemesi

gibi. kincisi, iltizam ile mansp verilmesi; ncs, bir beylerbeyiliin ve

bir sancan iki beylerbeyilii ve iki sancak olarak blnmesidir. dar ola-

rak fazla blnmenin hem beylerbeyinin otoritesini sarstna, hem de re-

aya azald iin reayann vergi yknn arttna dikkat ekiyor. Ulemann

iltizamnn yani meratibin bozulmas da baflka bir farkllaflmadr. Beflinci

olarak kadimden farkllaflan unsur vezir ocuklarnn beylerbeyiliine atan-

mamasyla ilgilidir. Altncs paradr. Para srf sultann otoritesinin meflru-

iyetinin bir gstergesiyken, bu dnemde sahtesi yapldndan dolay sz

konusu otoritenin sarsldn sylyor. Kadimden farkllaflan yedinci unsur;

vezir, mera ve beylerbeyinin hizmetlilerine daha beylerbeyi lmeden tmar

verilmesi, beylerbeyinin malnn o hizmetlilere paylafltrlmasdr. Ltfi Pa-

flada da, tmar verilsin ama zeamet verilmesin fleklinde bir aklama var-

dr. Sekizincisi de, sipahi ve zaimlerin durumudur.

nc blmde yaplan yanlfllardan ve bunlar dzeltmenin yollarndan

bahseden yazar, drdnc blmde kendine dair bilgiler vermektedir. Eser

hatime ile son bulmaktadr.


Nshats-Seltin, Andreas Tietze tarafndan Mustafa lis Counsel for Sul-

tans of 1581 bafllyla Viyanada yaynlanmfltr. Ayrca, mellifle ilgili ola-

rak, li Bibliyografyasn hazrlayan Nihal Atszdan baflka C. H. Fleischern

Tarihi Mustafa li: Bir Osmanl Aydn ve Brokrat (ev. Ayla Orta) bafllk-

l alflmas ve R. Murpheynin Mustafa Ali and the Politics of Cultural Des-

pair adl makalesi de zikredilebilir.

Her iki eserde dikkat eken husus, gerek Mustafa linin ve gerekse Ltfi

Paflann problemleri adalet miyar erevesinde ele almalardr. Ayrca her

iki eser de, emanetleri ehline vermenin nemine dikkat ekmektedir.

(F. Samime nceolu)

Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih,smet Parmakszoglu (haz.),

Ankara: Kltr Bakanl Yay. , 1999, 5 cilt.

Tct-Tevrih Osmanl Devletinin kurulufl devrinin temel kaynak-

larndan biridir. XVI. yzyl sonlarnda kaleme alnan, befl ciltlik Tct-Te-

vrihin mellifi 943 (1536-1537) ylnda stanbulda doan Hoca Sadeddin

Efendidir. Mellif, babas Hasan Can elebinin Yavuz Sultan Selimin sev-

dii bir dostu olmas dolaysyla kk yafllardan itibaren saray evresi iin-

de yer almfl ve iyi bir eitim grmfltr. Karamn Mehmet Efendi ve dev-

rinin byk alimlerinden ders alan Hoca Sadeddin Efendi iin, 1556 ylnda

mderrislik greviyle bafllayan resm hayatnda fiehzade Muratn hocal-

na tayin edilmesi, yeni bir dnemin bafllangcdr. Bundan byle kendisi Ho-

cazde olarak anlacaktr.

III. Muratn clusuyla kazand Hce-i Sultn nvann III. Mehmetin salta-

nat dneminde de muhafaza eden Hoca Sadedin Efendi; padiflah ve saray

evresi tarafndan ilgi grmfl, dneminin nemli siyas olaylarnn iinde

yer almfltr. Safiye Sultann desteini alan, Haova Seferinin kazanlmasn-

da ve dfl siyasette, zellikle ngiltere ile diplomatik iliflkilerin kurulmasnda

etkin bir role sahip olan Hoca Sadeddin Efendi, saray ii azil ve tayinlerde de

sz sahibi bir kifli olarak karflmza kmaktadr. lmiye meslei yannda si-

yas ve idar ifllerde bu derece etkin olmas, ksa bir sre iin bafln artsa


da; 1598de padiflah hocal bak kalmak zere, ayn anda fleyhlislamla

da tayin edilmifltir. Bundan dolay da Cmiur-riyseteyn unvanyla anlmaya

bafllanan Hoca Sadeddin Efendi, 2 Ekim 1599da vefat etmifltir. Kaynaklarda,

zellikle oullarn ve yaknlarn nemli mevkilere getirmesi, ilmiyedeki bo-

zulmann sebebi olarak gsterilmektedir. Fakat, ayn zamanda, byk ulema

ailelerinin de bu dnemde ortaya kt iddia edilmektedir.

Daha nce de ifade edildii gibi eser, Osmanl Devletinin kurulufl dnemi-

nin nemli kaynaklarndan biridir. Naim Tarihi ve Tarih-i Selnik bu ese-

ri tamamlar niteliktedir. Kendisini bu kitab kaleme almaya sevk eden amil-

leri, eserinin giriflinde belirten Hoca Sadeddin; kendi dnemine kadar olan

eserlerdeki eksikliklere ve yanlfllklara dikkat ekmekte ve bu eserlerin o-

unun, II. Beyazid dnemine kadar olan dnemi kapsadna, sonrasna ise

yer vermediine dikkat ekmektedir. Tct-Tevrihi II. Selim dneminde

yazmaya bafllayan mellif; I. Muratn lmne kadar olan ksm bu dnem-

de tamamlamfl, daha sonra eflitli nedenlerden dolay yazmaya ara verdii

eserini, hocas olduu III. Muratn istei zerine tamamlayarak padiflaha

sunmufltur. Tarihinde, ok deer verdii Yavuz Sultan Selim ve Kanun d-

nemlerini de kaleme almak isteyen Hocazde maalesef- eserini, Kann

dnemini tamamlayamadan Selimnme ile noktalamak zorunda kalmfltr.

Her olay ve konuyu dris-i Bitlis, Neflr, Aflk Paflazde, Ahmed, Hadid,

bn-i fihne, bn-i Kemal, shak elebi, Haydar elebi, Taflkprlzde gibi

bir ok kaynaktan tespit etmeye alflan Hocazdenin eseri; dil ve slup a-

sndan, Arapa ve Farsa tamlamalar, ayet ve hadisler, ataszleri ve zde-

yifller ile dolu olup sekin bir kesime hitap etmekte ve XVI. yzyl Osmanl

Trkesinin en parlak rneklerinden biri olarak deerlendirilmektedir.

Eserde teflbih ve tasvirler olduka fazla kullanlmfltr. rnein; savafl gn-

leri yrtc arslan, kara elbiselerini karanlk geceler gibi yayp zaferleri gl-

ge edinen, nalolu adndaki aman bilmez srtlann imanlar zayf yirmi bin

kadar Trkmene bafl olup ininden kmfl, tutuflturulacak fitne ve kargafla

yangnn, yaflam giysisi paraland, toyum elemek hrs damaklarna

gam yemei gibi ac gelip, dileklerinin ipi kesildi gibi. Kitabnda kendisine

ait fliirleri bulunan Hocazde, baflka flairlerin fliirlerine de yer vermifl ve an-

latmda nesir ve nazm birlikte kullanmfltr. Halka dnk sade ve basit bir

Trke ile yazlmfl tarih kitaplarn ise elefltirmifltir. Bu anlamda eser, dil ve

edebiyat tarihi asndan nemli bir metin olarak kabul edilebilir.


XVII. yzyldan itibaren talyanca, Franszca, Almanca, ngilizce, Macarca ve

Rusaya evrilmifl olan eser, Maarif Nazr Nevres Paflann ynetiminde,

1596 ve 1608 yllarndaki nshalar esas alnarak ve Hoca Sadeddinin

mecmuada bulunan msveddeleri de gz nnde tutularak 1863

(1279/1280)te iki cilt olarak yaynlanmfltr. Babas Hasan Candan duydukla-

rna dayanarak kaleme ald Selimnme ise, Yavuz Sultan Selime ait me-

nkb tr baz kssalardan ibaret olarak ikinci cildin sonuna eklenmifltir. 12

hikayeden oluflan Selimnmenin metnini Ahmet Uur da neflretmifltir.

smet Parmakszolu tarafndan sadelefltirilen ve nc basks 1992 yln-

da Kltr Bakanl tarafndan yaynlanan Tct-Tevrihin birinci cildi Os-

manl Devletinin kuruluflundan Yldrm Bayezidin lmne kadar olan

olaylar; ikinci cildi, Fetret Devrinden stanbulun fethine kadar olan sosyal

ve siyasal geliflmeleri iermektedir. Bu cilt, stanbul flehrinin tarihinin anla-

tmyla bitmektedir. Sras gelmiflken flunu da ifade edelim: Kitapta flehir ve

iskan tarihi asndan olduka nemli bilgiler yer almaktadr. rnein, Ulu

Cami, Ergene Kprs ve Rumeli Hisarnn inflas, Edirne flehrinde payitah-

tn kurulmas gibi. nc cilt; Fatih Sultan Mehmet dneminin olaylaryla

devam etmekte ve II. Bayezid devrinin olaylaryla son bulmaktadr. Drdn-

c cilt ise, fiehzade Korkutun Msra gidifli ile bafllamakta, Selimnme ile

bitmektedir. Osmanl bilim ve kltr tarihi asndan gayet nemli olan ve

Hatime baflln taflyan beflinci cildin muhtevas ise, Yavuz Sultan Selime

kadar olan dnem iinde yaflamfl ulema ve meflayih hakkndadr. Hoca Sa-

deddin Efendi; bu blmde, dier tarih yazarlarndan farkl olarak ulema ve

meflyihin yalnzca vefatlarna yer vermekle yetinmemifl ve biyografilerini

de bizlere sunmufltur.

te taraftan eserde; sosyal, siyas ve asker tarih asndan nemli olan d-

nler, byk yangnlar, zelzele vb. doal afetler, asker kyafetleri, yasala-

rn konulmas, isyanlar, cluslar, azil ve tayinler, fetihnme ve ferman r-

nekleri ve diplomasi tarihi asndan nem arz edecek mektup rnekleri bu-

lunmaktadr.

(F. Samime nceolu)


Selanik Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik 1009/1600;Mehmet pflirli (haz.), stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi, 1989, 2 cilt.

Osmanl tarihini anlamada arfliv kadar, vekayinme gelenei de gz

ard edilemeyecek bir neme sahiptir. Arfliv belgelerinde, fotorafn karele-

rinin tamamn bulmak mmkn deildir. Eksik kareleri tamamlamada ve-

kayinmeler ok nemli bir kaynaktr. Prof. Dr. Mehmet pflirlinin Mustafa

Selniks History of the Ottomans adl doktora alflmasnda edisyon kritik

ettii Tarih-i Selanik adl eser bu trn kendi flahsna mnhasr bir rnei-

dir. pflirlinin, Tarih Enstits Dergisinde yaynlanan Mustafa Selnik and

his History adl makalesi de mevcuttur. pflirli tarafndan transkribe edile-

rek 1989 ylnda yaynlanan eser ve mellifi hakknda brahim Rfat Hilmiz-

de de Mverrihn-i Osmaniyye: Selnik bafllkl Malumat mecmuasnda

yaynlanan bir makale kaleme almfltr.

XVIII. yzyla kadar dikkatleri celbetmemifl olan -XVI. yzyln son dnemle-

rine (1563-1600) ait- Selanik Mustafa Efendinin Tarih-i Selanik adl eseri,

Osmanl Devletinde sosyal ve iktisad bozulmalarn bafl gsterdii dnemi

birinci azdan anlatyor olmas bakmndan deerli bir eserdir. Haremeyn

mukataacl, silahdrlar katiplii, Anadolu muhasebecilii, evkaf muhase-

becilii gibi devlet grevlerinde yer almfl ve dnemindeki baz savafllara

bizzat katlmfl biri olan Selanik Mustafa Efendinin hayat hakknda eseri-

nin satr aralarndan elde edilebilen az bir bilgi dflnda bir malumata sahip

deiliz. Doum ve vefat tarihleri gibi, nerede medfun olduu da bilinme-

mektedir.

Mellifin bizzat kendi mflahadelerine ve dneminin vesikalarna dayana-

rak kaleme ald eser; gnlk gibi yazld iin olsa gerek, byk lde

gizli kalmfl ve alfllmamfltr. Selanik Mustafa Efendinin, eserini kimseye

gstermemesinin nedenleri arasnda; elefltirilerini yaparken -dier kronik-

lerden farkl olarak- ayet, hadis, kelam- kibarn yan sra ak bir dille mu-

hatabn dorudan fliddetli bir flekilde elefltirmesi gsterilebilir. Eser; Kanu-

nnin son yln, II. Selim ve III. Muratn saltanatlarnn tamamn, III.

Mehmedin saltanatnn ise bir ksmn iermekte olup olay bazl bir tarih ya-

zmna sahiptir. Vekayinme tarihiliinin artlarn ve eksilerini iinde ba-

rndran Tarih-i Selanik; Osmanl Devletinin iktisad ve kurum tarihi iin ol-

duu kadar, Osmanl gndelik hayat iin de ok nemli bir kaynak nitelii-


ni haizdir. Bununla birlikte eser, XVI. yzyl Osmanl aydnnn hadiselere

bakfln yanstyor olmas bakmndan da dikkat ekicidir.

Osmanl tarih yazclnn yeni bir geliflmeye mazhar olduu bir dnemde

yazlan bu eser, yalnzca kendi dnemini ihtiva etmektedir. Dolaysyla

kendinden nceki herhangi bir kaynaktan yararlanmamfltr. Mellifin

kaynaklar kendi dneminde grflp konufltuu devlet ricali ve mektup-

lar, arzlar gibi resm yazflmalardr. Yurtii ve yurtdflnda bir ok nshas

mevcuttur.

Dil ve slup asndan dneminin gzide rneklerinden biri olan eser, mev-

cut tarih yazclnn dflnda yeni bir tarih yazcl trnn gzel bir rne-

ini teflkil etmektedir. Dnemindeki baz yazflmalar ieriyor olmas dolay-

syla, brokrasi ve diplomasi tarihi asndan da nemli bir eserdir.

(Ebubekir Ceylan)

Kitab- Mstetab,Yaflar Ycel (yay. haz.), Ankara: TTK, 1988, 141 s. +Tpk bs.

Koi Bey, Koi Bey Risalesi,Zuhuri Danflman (yay. haz.), Ankara: MEB, 1985, 180 s.

Katib elebi, Dsturul-Amel,Ali Can (yay. haz.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1982, 40 s.

dar ve sosyal bozukluklara iflaret eden ve zm nerileri sunan si-

ysetnme, slahatnme ve nasihatnme tarznda yazm trleri Osmanl

Devletinde de kendinden nceki gelenekten devflirilerek gelifltirilmifltir. Bu

yazda, sz konusu eserlerden Anonim Kitab- Mstetab, Koi Bey Risalesi

ve Katip elebinin Dsturul-Ameli, XVII. yzyla ait olmalar (srasyla

1620, 1631 ve 1653) ve iflledikleri konularn benzerlii nedeniyle birarada

deerlendirilecektir.

Anonim Kitab- Mstetab

Yaflar Ycel tarafndan yayna hazrlanan ve Ankara niversitesi Dil Tarih

Corafya Fakltesi yaynlarndan 1974te kan Kitab- Mstetabn mellifi


bilinmemektedir. XVII. yzyl bafllarnda Osmanl Devletindeki idar, siyas,

iktisd ve asker yozlaflmay kritik eden bir slahat lyihas olan Kitab-

Mstetab, Osmanl devlet dzeninin bozulmas ile ilgili olarak padiflahn

otoritesinin zayflamasna, rflvete, sadrazamn ve dier brokratlarn ehil

kifliler olmamasna, orduda asker saysnn fazlalna ve masraflarn art-

masna vurgu yapmaktadr. Bu risalenin en dikkat ekici zellii, yazarn

meselelerle ilgili tespitlerini yaparken devaml olarak nceki tarihlerden

alntlar yapmasdr. Mellif, sylemek istedii fleyleri, direkt olarak syle-

mektense nceki sultanlarn davranfllarndan rnekler gstermek suretiy-

le dolayl olarak anlatmaktadr.

Bir girifl ve 12 blmden oluflan eserin sonunda, vzer ve mernn din ve

devlet ifllerine dair dflnce ve tedbirlerini renmek iin, padiflaha sorma-

sn teklif ettii sorularn yer ald bir zeyl bulunmaktadr. Mellif, eserin bi-

rinci faslnda Osman Gaziden III. Murata kadar olan sreci deerlendir-

mekte, daha sonraki fasllarda yukarda dikkat ektiimiz hususlar ele al-

makta, son iki faslda ise sz konusu bozukluklarn dzeltilmesi ve bunun

iin alnmas gereken tedbirleri dile getirmektedir. Sleymaniye Ktpha-

nesinde iki, Trk Tarih Kurumu Ktphanesinde bir adet olmak zere

nshas bulunmaktadr.

Koi Bey Rislesi

IV. Muratn yapt savafllarda mushibi olarak yannda bulunan ve Ende-

runda hasodal olarak bilinen Koi Bey; devlet nizam ile ilgili grfl ve ten-

kitlerini, Telhsat der ahvl-i lem-i Sultan Murad Han (Koi Bey Rislesi)

adl IV. Murata sunduu layiha ile dile getirmektedir. Bir baflka ifadeyle, ri-

sale, devlet teflkilatndaki yozlaflma ve bunlarn dzeltilmesi iin alnmas

gereken tedbirleri iermektedir.

Koi Bey Risalesinin en nemli zellii ise Kitab- Mstetab ve Mustafa li

gibi ncllerinin tespitlerini ok sistematik bir flekilde ifade etmifl olmasdr.

Baz satrlarnn Kitab- Mstetabn satrlar ile neredeyse ayn olmas, bu

etkileflimi gstermektedir. Harem-i Hmyn teflkiltn, Yenieri teflkilat-

n ve lmiye teflkiltn zellikle deerlendiren eser, Osmanl teflkilt tarihi

asndan nemli bir kaynaktr.


Dsturul-Amel

Burada deerlendirilecek son risale Katip elebinin Dsturul-Amel adl

eseridir. Bir mukaddime, 3 fasl ve bir neticeden oluflan eserin girifli, etvr-

devleti; 1. fasl, reyay; 2. fasl, askeri ve 3. fasl da hazineyi konu edinmek-

tedir. Netice blmnde mellif, zm nerileri sunmaktadr.

Tam ad Dsturul-Amel li-Islhil-Halel olan risale; tespitlerini, insan vcu-

du zerinden (organik) rneklerle yapmas ile dier risalelerden ayrlyor. Bu

noktada, bn Haldunun anlatm zellikleri ile ciddi bir benzerlie sahip olu-

flu, belirtilmesi gereken baflka bir husustur. Buradan hareketle risalenin, bir

ihya ve dirilmeden deil; devletin varln uzatma arelerinden bahsettii

sylenebilir. Katip elebide grlen nemli bir dier husus da; ilk defa bir

risalede, padiflahn stats ile hak olan fleyin ayrfltrlmasdr. nceki risa-

lelerde padiflahtan ok brokratlar elefltiri oklarnn hedefi olurlarken, bu

sefer, bizzat padiflaha karfl bir tutum sz konusudur.

Sz konusu bu eserin ortak zelliklerini flyle sralayabiliriz: (1) Risale-

lerde Daire-i Adalet fikrinin dolayl olarak hep var olmas; (2) ok ksa ara-

lklarla yazlmfl olan bu risalelerin dneme dair hep ayn olumsuz tabloyu

iziyor olmas; (3) zmle ilgili olarak ciddi teklifler sunamamalar; ve (4)

Hep i faktrlere younlaflp dfl faktrleri gzard etmeleri.

(Yunus Uur)

Abdlkadir Efendi, Topular Katibi Abdulkadir EfendiTarihi,Ziya Ylmazer (haz.), Ankara: TTK, 2003, 2 cilt.

XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln ilk yarsn kapsayan Topular Ka-

tibi Abdlkadir Efendi Tarihinin mellifi Abdlkadir Efendi, 1595te topular

katibidir; daha sonra topular blkbafll, cebeciler ktiplii, sol ulufeciler

ktiplii (1608) ve arpa ktiplii (1614) grevleri ile Tophne nazrl ve bi-

rinci ve ikinci divittrlk grevlerinde bulunmufltur. Mellifle ilgili olarak

Markus Khbach, M. Kemal zergin ve Ziya Ylmazerin alflmalar mevcut-

tur. Aytl Baklav da Abdlkadir Efendi ve eserini mezuniyet tezi olarak a-

lflmfltr. Telif tarihi bilinmeyen ve zel bir ad bulunmayan bu eserin, S-


leymaniye Ktphanesi Esat Efendi nshas ile Viyana nshas olmak ze-

re iki nshas mevcuttur.

1644 ylnda vefat ettii tahmin edilen Topular Katibi Abdlkadir Efendi;

ikinci hicri binyln baflndan itibaren hicri 54 yl (H. 1000-1054/M. 1592-

1644) kapsayan kroniinde, kitab kaynak kullanmamfl, sadece grd ve

duyduu olaylar yazmfltr. Mtevazi yazarmz, kitabnn bu zgn duru-

munu flyle ifade etmektedir: Tahrir noksanmz fevkalhaddir. Bir alay hi-

kaydr. Baz menzillerde Ordu-y Humayunda her ne vaki olursa tahrir

ederdik ve fetholan kaleler ve meterisler mflahade olunurdu. Ve ekser

Ungrste vaki olan kalalar ftuhatnda fakir u biarenin emei sebkat

edip her bir gazada mevcud olduumuz iyan olunmufltur (s. 100). Abdl-

kadir Efendi H. 1001-1047/M. 1593-1638 tarihleri arasndaki Avusturya, Ef-

lak, Macaristan, Egri, Estergon, Celali, fiark, Leh, Badat ve Revan seferle-

rine katlmfltr. Eserinde konuflma diline yakn, kuru ve tafsilatl anlatm

kullanan yazar, devlet adabna riayeten kt rnek olabilecek olaylar (me-

sela, II. Osmann flehid edilmesini) anlatmamaya zen gstermifltir.

Eserde her seferde kendini tekrarlayan, ritmik bir anlatm teknii kullanl-

mfltr: Savafl sebebi olaylar, seferberlik ferman, sefer tedariki, grev tayin-

leri, sefer ncesi flenlikler, stanbuldan hareket, menziller [ki Garp seferle-

rinde genellikle flyledir: Davudpafla, Halkal, atalca, Silivri, orlu, Krkki-

lise, Edirne, Filibe, Tatarck, Sofya, fiehirky, Nifl, Semendire, Belgrad],

menzillerde flenlikler, imar faaliyetleri, tedarikler, savafl mahalline varfl,

savafl, fetih/hezimet, tamirat, tebeddlat/tayinat, Kasm ayndan sonra kfl-

lak, tedark sreci.

Tunaya karflan nehirlerin okluunu gren Abdlkadir Efendi, Alaman

dalarndan ve Prka ve Beten ve nehr-i Meymoryadan cemolan sular bi-

nihayedir. Kdir Allahtan gayri bir ferd bilmez, akllar eriflir deildir (s.

100), diyerek flaflknln dile getirmektedir. Sadece nehirler deil, tm

corafya, yazar mestetmifltir: Tuna karflusu adalarda kral baeleri (...) el-

ma aalar b-nihaye (s. 196)

Kitapta bulunan farkl bir devflirme emri dikkat ekmektedir: Ve sene 1004

tarihinin rebilevvelinde Rumeli caniblerine ve Bosna ve Anadolu eyaletle-

rine acemi olan cem olunmak ferman olunman, Zaarcbafl ve Sam-

soncubafl ve baz ocak aalarndan kanun zere azimet ettiler. Ve hem zi-


yade tekid olunup min-bad ecneb olanlarndan srlere katmayalar, asl-

zade taleb oluna. Badehu kapuda terbiye ile kamil ve slah ola (s. 111).

Mellif, sefer tedariki srasnda yenierilerin skdarda bulduklar atlar

cebren almalar ve bunlarn bahalar verilirken zulmler yaplmas dolay-

syla III. Murad devrini yermekte (s. 29), bu durumun III. Mehmed devrinde

dzelmesinden hoflnutluk duymakta ve padiflahn fukaradan ve bir ferd-

den cebr bargrlerin almasnlar, ol adet olunsun; flimden sonra hazineden

verilmek ferman olunman fleklindeki fermann anmaktadr (s. 111). III.

Mehmedin bizzat gaza-y ekber deyu kl kuflanp ve aflkar atna svar

olmas ve sonunda Kannnin bile alamad Eri Kalesini fethetmesi he-

yecanla anlatlmaktadr. Bu fetih sonrasnda zinhar keferenin avrat u o-

lanlarna demeyip yama olunmamas askere tekid olunur, kiliseler

cedid cami edilir, ieru kalasna bir mstakim dindar dizdar ve hisar erle-

ri tahrir edilir (s. 146-154). Ancak fetih sonras ahval, her zaman byle ol-

mamakta, savaflta yaflanan srece gre flekillenmektedir. Mesela, Uyvar

Kalesi zaptedildiinde karyeleri ihrak ederler, dahi esirler avrat u olan

srp orduda fruht olurdu (s. 266-267). Haova Meydan Muharebesi de il-

gin ayrntlarla anlatlmaktadr (s. 155-174). nce ordu periflan olur, beyler-

beyiler bile geceyi at stnde geirir. Destlerinde yaln kl adrlar ire gi-

ren kffar tasvirini, niyazda ol kdilhcttan zrlikler birle gzyafllar d-

ken padiflah grnts tamamlamaktadr. lahi bir yardmla savafln akfl-

nn dnmesi flyle anlatlmaktadr: Hakk Teala canibinden ervah- mukad-

des irsal oldukta, bir saat arasnda bir nesm-i bd- sab eriflip otak u bar-

gahtan bir mikdar hddam zahir olup kefere inhizam oldu deyu bir sada

peyda olur (...) kefereyi her ne yerde rast gelrse mrd ederler birin esir et-

meyip; tekid olunmufl idi saadetl padiflahtan, benim gazabm flemflirine

layk olmufllardr, keferenin bulunduu yerde mallar asker-i Tatarn, lakin

bafllarn tenlerinden cda eylen deyu siparifl olunup (...) gn gece ka-

firistan vilayetleri flemflirden geip (...) kefere-i mflrikinlerden bir ferd ha-

las olmad (...) enhardan gn gece kan-revan nehir car olup akard ve

keferenin lafl u cifeleri sahralarda kfltelerden pflteler olup ve bu gaza-i

ibretnma bir tarihte olmufl deildir, meer Sultan Sleyman zaman- fle-

riflerinde Moha ve aldranda vaki olup, bu gaza-i ekber maa ziyade oldu-

u mukarrerdir (...) Kffar- haksar mecruhlarndan rivayet olunurdu: Bizi

ktal eden askerler yeflil kanadlu kufllar idi, derlerdi. Savafl tasvirlerinde

ounlukla Kerbela ve mahfler benzetmeleri kullanlmaktadr: ruz u fleb


muharebe ile Kerbela cengin ederlerdi (s. 81), ol gn ruz- haflirden bir ni-

flan idi (s. 85), bir muharebe olmufltur ki ancak Kerbelada ola (s. 86),

yoksa ruz-i kyametten niflan m; Kerbelada flheda ettikleri savafllar et-

tiler (s. 234), kffar ile Hz. Ali savafllarn etmein (s. 316).

Hava flartlarndan kaynaklanan lojistik sorunlar, orduyu sefer zamannda

zor duruma dflrmektedir. Mesela Varad Kalesi muhasara edilir, ama al-

namaz, zira ziyade baran kesretinden bir adrdan dahi bir adra gllerden

usret ekilirdi (...) asker sular zdrabndan ve tuyanndan flol kadar me-

flakkat zere olup (...) beksemadlar slanup (...) ekser asker buday piflirp,

nemek ile karfltrp kifaf ederlerdi (s. 217-221). Dflman ordular da ayn

koflullardan muzdarip olabilmektedir. Avusturyann 44 gn sren baflarsz

Budun muhasarasnda 31 gn ebr u baran olup kefere metrislerinde sular

tuyan olup, kmldanmaa ve hareketlere mecalleri olmazd. Ve inayet-i

Hakk olup her gah kefere amurda kalmfltr (s. 222-225). Nemenin Kani-

je muhasaras da ayn flekilde sonulanmfltr: fiiddet zere berf nazil olur,

buzlar donar, rzgar muhalif, savrundulu boranl karlar yaup, Kanijede

olan kffar taifesi bir mertebe fliddetten helak, bazs mrd olur (...) firar

ederler (s. 318-319).

Ordunun baflnda bulunan sadrazam; seferberlik iin sadece yksek komu-

tanlarna danflmamakta, nceki seferlere katlan tecrbeli rtbesiz asker-

lerle de istiflarede bulunmaktadr. Budunda yaplan istiflare toplantsnda

serdar sadrazam cemi mirimiranlar ile ve ihtiyar umur-dde kapukullar

tarafndan mflaverede sual ettiler. Ve serhadli aalardan ve ngrs se-

ferlerin grp seleften yadigar kalan rzgar germfl prlerden haber

alurlard (s. 263). Mohataki istiflarede de otakta mirimiran ve serhad ga-

zilerinin umur-dde aalarndan ve orduda olan yenierinin ihtiyarlar ile

grfllmfltr (s. 277-278). Seferlere meflayih ve ulema katlm (s. 40, 77,

111), ibadetlerin ve dualarn muntazaman ifas, menzillerde ordunun na-

mazlar cemaatla topluca edas (s. 15, 19), sanca- flerif etrafnda feth-i fle-

rif kraat (s. 19, 36) gibi rneklerle dindar bir ordu tasvir edilmektedir: Me-

terislerde aziz u muttakiler evkat- hamsede hayr dualardan sonra tevhiler

olurdu (...) orduda gaflet geirmeyip her adrlarda niyaz u zikrullah meflgul

oldular (...) meterislerde vakt-i ifladan vakt-i fecr tulu edince ibadat u taat ve

afv- taksirat ve salavat- flerif (s. 44), padiflahmzn atlar ayana nisar

edip ve meflayihleri derviflanlar ile zikrullah ederek istikbal eylediler (s.


128), ftuhatlar nasib ol deyu Feth-i flerif tilavet olunduktan sonra sanca-

flerifin altnda hayr dualar, glbang (s. 149, 151, 161). Fethedilen kaleler-

de kiliseler camiye evrilerek Cuma namaz eda edilmektedir (s. 25, 45, 153,

335). Papa kalesinde bulunan ve dindafl komflularyla geinemeyen 700

Fransz askerinin kaleyi teslim ederek Osmanl ordusuna katlmas (s. 271-

272), bunlarn Kanije seferine (s. 288-289), stoni-Belgrad muhafazasna (s.

312) ve Grez-lyasdaki muharebeye katlmas (s. 367) dikkate deer vaka-

lardandr.

Mellif, mesleinden dolay, madenler ve top dkm ile ilgili nemli bilgi-

ler vermektedir. Bah, Banaluka, Ki ve Bilecik madenlerinden bahseden

Topular Katibi, flimdiki mahzenlerde mevcud bulunmad, madenler bat-

tal olmufltur ve yuvalaklar yoktur(...) mahzenler hldir (...) [ngrs sefer-

lerinde kullanlanlar] Tophanede kadmden olan zahiredir. fiimdiki halde

Banaluka madeni kalup, Bah madeni battal ve Bilecik madeni battal kalmfl-

tr (s. 185) fleklinde flikayetlerde bulunmaktadr.

Askerler sefere kmamaya bahane olarak sk sk Kasm aynn yaklaflma-

sn kullanmaktadrlar. Kasm ay yaklaflnca, yenierilerin kfllaklara dn-

mek istemeleri komutanlarn zor durumda brakmaktadr: fiimden sonra

ruz-i kasm karibdir, seferden avdet olundu deyu herkes kprye can atp

ve arabalar ile bir alay esirleri olup, heman kprden mukaddemce ubur

etmek sevdasnda idiler. Veziriazam ziyade gazab birle asakire aalar ka-

pusunda yoklama ferman olunup gn vade ederler. Sefere memur olu-

nup badehu orduda mevcud bulunmayanlarn dirlikleri katolunur deyu te-

kidler olunur (s. 48, 81). Asakir-i slm gayri karar etmeyip, ruz-i kasm

karibtir deyu Ostorgon vakti deildr deyp ordu-y humayun ile Tata kala-

sndan avdet edip (...) (s. 199). Yenieri oca ittifak zere cevab verdiler:

Vakit dar oldu, ruz-i kasm eyyam karb, inflaallah badehu Ostorgondur (s.

63). Ordu Kasmdan sonra bafllayan kfllak vaktinde de bofl durmamakta ve

mesela eflkya takibiyle uraflmaktadr. Belgradda iki yz adamyla hara-

milik yapan Damyan efledd-i siyasetle bazar yerinde ihrak ettiler ve teva-

bilerin kzaa gerip flehirde gezdirip atefl ile siyaset olunmufltur (s. 207).

Topular Katibi Tarihini Osmanl mverrihlerinden sadece Katip elebi Fez-

lekede kullanmfl, Naima ise eserden Fezleke vastasyla istifade etmifltir.

(Abdlhamit Krmz)


brahim Peevi [Peuylu brahim], Peev Tarihi,Bekir Stk Baykal (haz.), Ankara: Kltr Bakanl, 1992, 2 cilt.

Bir XVII. yzyl kronii olan iki ciltlik Peev Tarihi, 1520-1640 ara-

sndaki (I. brahim devrine kadar olan) olaylar iermektedir. Moha ve Zi-

getvar arasndaki Pete doduu iin, Peev (Peuylu) lakab ile tannan

Peev brahim Efendi (1574-1649?) tarafndan yazlan eserde, 8 padiflaha

(Kann, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet, I. Ahmet, I. Mustafa, Gen Osman

ve IV. Murata) kronolojik olarak yer veriliyor. Hakknda ok fazla bilgiye sa-

hip olamadmz Peev brahim Efendi, Lala Mehmed Paflann serdarl

srasnda savafllara katlmfl, ona intisap etmifltir. Macarca bildii iin barfl

grflmelerinde grev almfl, maliye konusunda gsterdii baflardan dola-

y da defterdar olmufl biridir. Ayrca mukabelecilik, tahrir, beylerbeyilik, va-

lilik gibi muhtelif grevlerde de bulunmufltur.

Kannnin clusundan bafllayan, arlkl olarak Kann dnemini anlatan

Peev brahim Efendi; kitabn, Kannnin gazalar fleklinde bir bafllkla

1641de Budin Beylerbeyi Vezir Mustafa Paflaya takdim etmifltir. Mustafa Pa-

flann, bu tarihlerde yalnz savafllarn deil anlaflmalarn da ok olduuna

dikkat ekmesi zerine, bu anlaflmalar da ekleyerek kitabn geniflletmifltir.

Peev Tarihi, elefltirel bir slba sahip. Ulemdan, brokrasiden, ynetim-

den baz kiflileri elefltiriyor. 1649da yaymlanan Peev Tarihi yeri geldike

kaynaklarn belirtiyor. Dier kroniklerde olduundan ok daha fazla kaynak

kullanlmfltr. Mellif, kitabn giriflinde bu kaynaklar dile getiriyor. Yabanc

kaynaklardan pasajlar veriyor. Dolaysyla Peev Tarihi yabanc kaynaklar

da kullanan bir eserdir. Ana kaynaklar arasnda Celalzade Niflanc Musta-

fa Bey, kardefli Celalzade Salih Efendi, Ramazanzade Mehmet, usta flair Ali

Efendi, Hasanbeyzade Efendi, Hadidi ve Katip Mehmet Efendi tarihlerini zik-

rediyor. Bu kroniklerde anlatlanlarla tamamyla uygun dflmek flartyla ka-

leme aldn belirttii eserinde, gnn Trkesiyle yabanc terim ve deyim-

lere de yer veriyor. Bir olay anlatrken onu hangi kaynaktan aldn syl-

yor. Yani olaylar tamamen kaynak kullanarak beyan ediyor. Neyi nereden

aldn, yeri geldiinde eser ad ve yazar ad vermek suretiyle belirtiyor.

Kendisinin ilmiyeden bir ilim adam olamadna dikkat ekerek dilinin sa-

de olduunu vurguluyor. Bununla birlikte mellifin ilgin bir zellii de, ki-

taplara olan merak. Hofluna giden kitaplar ktphanesine aldn reni-

yoruz eserinden.


Peev Tarihi; akc, gzel bir anlatma sahiptir. Fetihleri anlatrken skc,

kuru bir anlatm yok. Gerektiinde ksa kesiyor. Dierlerine gre, en ilgin

taraflarndan biri de, zellikle Kannnin Balkanlardaki fetihlerini (savaflla-

rn) anlatrken yabanc kaynaklardan pasajlar evirmesidir. Mesela, Moha

Savafl iin bu acaba yabanc kaynaklarda nasl ele alnmfltr? diye soru-

yor ve kaynan da verip tercme yapyor. Kitapta uzun bir blm var bu fle-

kilde. Balkan kaynaklarndan Moha Seferini naklediyor.

Macar tarihinden eviriler de yapyor. Ksacas, yabanc kaynaklar kulla-

nan ve onlara genifl yer veren bir eser olarak da Peev Tarihi flahsna

mnhasr bir nitelik taflyor. Kendi tarihinin dflnda karfl tarafn tarihinden

olaylarn nasl aktarldn dikkate almak tarih yazcl asndan nemli

bir geliflmedir.

Ana hatlaryla eser; padiflahlarn fetihlerini, brokrat biyografilerini, yenilik-

ler (mesela matbaann kuruluflu, kahve ve ttn vb.), acayip ve garaip fley-

ler bafll altnda enteresan baz olaylar, Seydi Ali Reise dair bilgileri ie-

riyor. Tasavvuf ve gelenee dair bilgiler de sunuyor. Bu nedenle brokrasi

tarihi, sosyal tarih, kltr tarihi, savafl tarihi asndan nemli bir kaynaktr.

Resm bir kronik deildir.

Genel olarak anlatmnda, mesela Kannden bahsederken, onunla ilgili

kanaatlerini aktarrken baz iyi grd fleyleri satrlarna dkyor. Kanun

dneminin taflra teflkilatn anlatrken; Kannnin zellikle taflra yneticile-

rini uzun sre grevlerinde braktn ve ksa srede sebepsiz olarak g-

revden almadn, bu grevlerin, mazul olduklar dnemde dahi geinecek

kadar gelire sahip olduklarn vurguluyor. Mstakil bir bafllk altnda, onun

adil ynetimiyle ilgili rnekler veriyor. Bu noktada dikkat eken fley Pee-

vde kfl paradigmas syleminin olmayfldr. Kann dnemine vurgu

yaparak kendi zamanndaki ksa grevlendirmeleri veya sebepsiz grevden

almalar, dolayl olarak elefltirmektedir. Yaflad devirde bir kimsenin sa-

dece grevinden alnmakla kalmayp bir de mallarna el konulmasna, yani

hibir yaflama imkan braklmadna iflaret eden mellif, ayn zamanda,

Kann dflndaki dier alt padiflahn saf olduklarna, kimisinin ikiye dfl-

kn olduuna, kimisinin hamam sefalarna, mzik sefalarna, av merasim-

lerine de dikkat ekiyor. Fakat btn bunlar anlatrken elefltirel bir slup

kullanmyor. Bir elefltiri cmlesi yer almyor metinde. Dier biyografilerde;

sadrazamlar, vezirleri, ulema ve fleyhleri anlatrken de, birka istisna ha-


ri, ok fazla elefltirdii bir kimse yok. fiemsi Pafla gibi baz kiflilerle zel-

likle uraflyor. fiemsi Paflann karaktersiz, hilebaz, az iyi laf yapan, biraz

kat bir tip olduunu sylyor. Dnemin padiflahna ilk rflveti aldra-

nn da o olduunu belirtiyor.

Padiflah ve devlet adamlarnn biyografilerinden sonra, sultanlarn fetihleri-

ni anlatyor. Bu fetihlerde, zellikle kara savafllar youn olarak yer alyor.

Donanma ve deniz savafllarna ok az yer verilmifl. Sadece Kann dne-

minde Hindistana giden Seydi Ali Reis ile ilgili bilgiler veriyor ama, donan-

ma tarihi alflanlar iin fazla bir veri yok bu kitapta. Fetihleri anlatrken, Ka-

nn dnemindeki kaynaklar kullanyor. zellikle IV. Mehmetten sonraki

savafl anlatmlar daha da renkleniyor. Bu dnemde kendisi savafla katld-

iin daha da ayrntl bir anlatm var. Estergon kalesinin dflfl, yeniden

alnfl gibi olaylar daha ayrntl anlatyor. Estergon kalesi dfltnde, onu

teslim eden ve kale daha sonra tekrar fethedildiinde anlaflma yapanlarn

arasnda kendisi de bulunuyor. Bu nedenle, III. Mehmetten ncekiler, yani

Kann ve II. Selim dnemi nisbeten baflka kaynaklardan daha fazla yarar-

lanarak aktarlmaktadr. III. Mehmetin tahta kflndan itibaren, bilfiil olay-

larn iinde yer ald iin, baflka kaynaklardan da yararlanmakla birlikte

kendi mflahedelerine yer veriyor.

Peev Tarihinde zerinde durulan bir baflka konu tasavvuf ve mitolojidir.

Mesela bir yerde kazaskerlik ve kadlk yapmfl Arapzadeden bahsediyor ve

onun fleyhlere olan hrmetsizliini aflr vurgulayarak anlatyor. Tasavvufa

meyilli biri olarak, tasavvuf karflt insanlar elefltiriyor. Kannnin flehzde-

lerine dzenledii snnet flleninin birincisinin krk gn krk gece srmesi-

ne ramen dierinin on gn srmesi nedeniyle, bu tr fleylere nem ver-

meyip gevflek davrandn ileri srerek Ltfi Paflay elefltiriyor. lgi ekici

dier bir vurgu, kitaptan fal bakmakla alakaldr. Astrolojiyi ve kitaptan fal

bakmay nemsiyor. Astrolojinin g

Documents

Tarih Okumaları - Kendi Metinleriyle Osmanlı Tarihi - Mart 2002 Aralık 2004