V Бөтенрусия татар авыллары эшмәкәрләре жыены

(“Корстон”үзәге)

ПЛЕНАР УТЫРЫШ

18.03.2016 Казан шәһәре

Ринат Закиров: Хәерле көн, мөхтәрәм Рөстәм Нургалиевич, газиз

милләттәшләр, хөрмәтле утырышта катнашучылар! “V Бөтенрусия татар

авыллары эшмәкәрләре жыенын” башлап җибәрергә рөхсәт итегез.

Безнең җыенда Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм Нургали

улы Миңнеханов катнаша. Шулай ук Татарстан Республикасы хөкүмәт

әгъзалары, Дәүләт Советы депутатлары, район һәм шәһәр башлыклары,

җәмәгать эшлеклеләре, дин әһелләре, татар зыялылары, Россия

Федерациясенең 36 төбәгеннән килгән 660тан артык татар авыллары

эшмәкәрләре катнаша.

Иң зур делегация Башкортостан Республикасыннан (82 кеше).

Шулай ук күпләп эшмәкәрләр килгән төбәкләр:

Киров өлкәсе,

Курган өлкәсе,

Марий Эл Республикасы,

Мордовия Республикасы,

Түбән Новгород өлкәсе,

Омск өлкәсе,

Ырынбур өлкәсе,

Пенза өлкәсе,

Пермь крае,

Сарытау өлкәсе,

Свердловск өлкәсе,

Самара өлкәсе,

1

Ульян өлкәсе,

Удмуртия Республикасы,

Чувашия Республикасы.

Эшмәкәрләр килгән иң ерак төбәкләр:

Бурятия Республикасы,

Иркутск өлкәсе,

Красноярск крае,

Кемерево өлкәсе.

Татар авыллары эшмәкәрләре җыенында беренче тапкыр катнашучы

төбәкләр:

Тамбов өлкәсе (Янгураз авылы),

Ленинград өлкәсе (Алимов Габделбәр Габделхак улы – Ленинград

өлкәсендәге яшелчәләр тозлау фабрикасы генераль-директоры, Санкт-

Петербург шәһәре янында “Нур” татар милли-мәдәни йортын төзүче)

Мәгълүм ки, 16 мартта форум кысаларында 3 секциягә бүленеп фикер

алыштык. Секцияләрдәге чыгышлардан уртак эшләребез өчен битараф

булмавыгызны, җирле мәсьәләләр белән генә чикләнмичә ил-милләт

дәрәҗәсендә фикерләвегезне күрдек. Секциядә яңгыраган сезнең тәкъдимнәр

форумның гомуми резолюциясенә кертеләчәк.

Хәзер чыгышларга күчәбез. Без сезнең белән регламент турында

сөйләшергә тиешбез. Чыгыш ясарга теләүчеләр шактый күп. Шуңа күрә

шуны истә тотып, 7 минутка хәтле дип билгеләсәк, ничек карыйсыз?

Каршылар юкмы? Чыгыш ясаучылар каршы түгелме? Алай булгач тавышка

куеп тормыйм. Каршылар булмагач, килешәбез.

Ринат Закиров: Беренче булып сүз Башкортостан Республикасы

Чакмагыш районы Аблай авылы “Артур” крестьян-фермер хуҗалыгы

башлыгы, шәхси эшмәкәр Габдуллин Айдар Наил улына бирелә. Рәхим

итегез!

2

Айдар Габдуллин чыгышы: Хөрмәтле Президиум, кадерле

милләттәшләр! Мин Башкортостан Республикасы Чакмагыш районы Аблай

авылыннан Айдар Наил улы Габдуллин булам. 10 елдан артык фермер

хуҗалыгын җитәклим. 50 гектар җирдә бөртекле культуралар һәм мал азыгы,

шикәр чөгендере җитештерәм. Һәр гектарга 1 баш исәбеннән мал тотам.

Эшчәнлекнең уңышлы баруы өчен гаилә тормышындагы татулык та

әһәмиятле. Гомер юлдашым Светлана белән өч бала тәрбиялибез. Улым

Артурның минем юлдан баруы куанычлы.

Башкортостанда, районыбызда эшкуарлыкка караш уңай дияргә нигез

бар. Без дә, үз чиратыбызда, җәмәгатьчелек тормышыннан аерылмыйбыз,

халык белән бер казанда кайнап яшибез. Басуда эш алып бару белән

беррәттән, авыл тормышында катнашабыз. 2015нче елда Бөек Җиңүнең 70

еллыгына багышлап, барлык авыл халкы белән берлектә, әлбәттә, авыл

уртасындагы Җиңү паркына реконструкция үткәрдек. Сугыш яланында һәлак

булганнарның һәм Җиңү яулап кайтучыларның исемнәре мәрмәр тактага

язылды. Беренче Бөтендөнья сугышында катнашучыларга да, Әфганстан-

Чечен кампанияләрендә солдат бурычын үтәүчеләргә дә игътибар бүленде.

Милләтебезнең гореф-гадәтләрен, йола бәйрәмнәрен дәвам итүгә дә

өлеш кертәбез. 500 елдан артык тарихы булган, халкыбызның яраткан

бәйрәме – сабантуйларда даими катнашабыз, район күләмендә үткәрелгәненә

иганәчелек ярдәме күрсәтәбез. Шәхсән үз инициативабыз белән хәзер менә

бишенче тапкыр инде Аблай авылы җыены – сабан туе итеп тә үткәрергә

җыенабыз. Җыенның масштабы елдан-ел зурая, катнашучылар арта.

Сабантуйлар халыкның рәхәтләнеп күңел ачу урыны гына түгел, бәлки

киңәшләшү, дуслашу, берләшү җыены да.

2015 елда тормышымда зур вакыйга булды – беренче тапкыр Казанда

Бөтенрусия татар авыл эшкуарлары җыенында катнаштым. Безнең якта “бер

кунакка барсаң, ике тапкыр үзең чакыр” дигән күркәм әйтем бар. Без дә

милләттәшләребезнең кунакка чакырдык. Үткән ел Бөтендөнья татар

конгрессы вәкилләренең Аблай сабантуенда катнашуы җыенның мәртәбәсен

3

күтәрде. Авыл халкы исеменнән сезгә зур рәхмәт белдерәм һәм тагын көтеп

калуларын җиткерәм.

Без милләтебезнең бөек шәхесләрен онытмыйбыз. Аблай якларында

Тукай эзләренең калуы безнең өчен олуг тарихи вакыйга. Ул вакытта

Габдулланың данга күмелмәгән, сабый гына яшь шагыйрь булуы, авыл

халкының аны хөрмәтләп кунак итүе турында олылардан ишетеп үстек.

Хәзер үзебез яшь буынга җиткерергә тырышабыз. Бу вакыйга болай була.

Тукай Уфага килгәч, Мөхәммәтзариф мулла аны Аблайга алып килә. Яшь

шагыйрь кымыз эчеп дәвалана, җыелган халыкка шигырьләрен сөйли. 5

мәчетле Аблай авылында алдынгы карашлы кешеләр белән аралашу аның

өчен дә фәһемле булгандыр дип фараз итәбез. Габдулла Тукайның Аблайда

булган эзләрен мәңгеләштерергә планнарыбыз бар.

Без, җир кешеләре иңенә мөһим бурыч йөкләтелгән. Халкыбызның

яшәеше турында даими хәстәрлек күрү – намус эшебез. Соңгы еллардагы бер

өзлексез үзгәртүләр нәтиҗәсендә шәхси һәм эре хуҗалыкларда маллар саны

шактый кимеде. Халык берникадәр аптырашта калды. Тирә-якта, күрше

өлкәләрдәге алдынгы тәҗрибәләрне өйрәнә башладык. Самара өлкәсе Гали

авылына 10 кешедән торган делегация белән бардык. Татарстан

Республикасының шәхси хуҗалыкларга булган игътибарын, бирелгән

акчалата ярдәмен ишетеп һәм укып белә идек инде. Теләче районында

күргәннәргә сокландык, хәтта көнләштек дип әйтергә була. “Татарстан

Республикасы Президентыннан уңса, Теләче районы башлыгыннан уңган”

дип әйтәләбез. Бөтен делегатлар исеменнән Теләче районында күргәннәр

өчен рәхмәтемне белдерәсем килә.

Авылдагы халык, фермерлар белән бергә киңәшләчкәч, яшь галим

Ринат Рим улы Мамаев ярдәме белән һәм берлектә “Живое село” яки

“Бетәргә теләмәгән авыл” программасын тормышка ашыра башладык. Аның

нигезендә хуҗалыкларда җитештерелгән бар төрле продукцияне отышлы

итеп сату салынган. Бу җитештерүче, арадашчы һәм сатучының тыгыз

бәйләнештә булуыннан, бер-берсенә нык ышанып эшләүгә корылган. Үз

чиратында чыгымнарның да кимүенә китерә. Иң мөһиме – үзеңдә 4

җитештерелгәнне саткан өчен шәхси йорт хуҗаларына даими рәвештә “тере”

акча кайта башлады. Эшчәнлекне сөт продукциясе җитештерүдән-сатудан

башладык. Арытаба хуҗалыклардагы барлык төр продукция дә сатып

алыначак.

Җирдә эшләү җиңел түгел. Тырышлык кына җитми, осталык та,

тәҗрибә дә кирәк. Яңа эш башлаган хуҗалыкларга, җир алып эшләүчеләргә

ярдәм кулы сузабыз. Беренче елда җирне эшкәртеп, чәчеп, урышып бирәбез.

Эш башлаганда миңа да остазларымның ярдәме зур булды. 2015 елда

авылдашыбыз Римма Сакаевага да 500 башка исәпләнгән күркә фермасы

эшләтеп җибәрергә булыштык. Уңышларыбыз булса да, әле бар да ал да гөл

түгел, порблемалар күп. Мин беләм, башка өлкәләрдә зуррак уңышка

ирешкән эшкуарлар, авыллар бар. Алдынгы тәҗрибәләр белән уртаклашу

өчен Бөтенрусия татар авыллары берләшмәсенең сайтын булдыру һәм гәзит

чыгару бик урынлы һәм файдалы булыр иде.

Читтә яшәгән якташларга да әйтер сүз е бар авыл кешесенең. Шәһәрнең

күпкатлы йортларында: “Авыл бетә бит инде”, - дип кысыр кайгы белән

яшәвеннән бер файда да юк. Һәркем, күпме кулыннан килә, авылына ярдәм

итәргә бурычлыдыр дип саныйм. Авылда кәсепле, көчле гаиләсенә таянган,

үзенә ышанып туры басып йөрүче, хәлле кешеләр сафын арттыра алсак,

безнең гасырлар буе көткән хыялларыбыз, һичшиксез, тормышка ашар.

Төрле илләрдәге галимнәр эзләнә: “Марста тормыш бармы?”- диләр. Аблайда

тормыш булдырырга иде. Игътибарыгыз өчен рәхмәт! Бергә булыйк, бердәм

булыйк!

Ринат Закиров: Рәхмәт! Чираттагы сүз Курган өлкәсе Шадрин шәһәре

крестьян-фермер хуҗалыгы башлыгы Абашев Айдар Мөфәзал улына

бирелә. Рәхим итегез!

Айдар Абашев чыгышы: Хөрмәтле Президент, кадерле дуслар!

Мин Айдар Абашев, Курган өлкәсендәге «Газ»  заправкалар челтәре

хуҗасы. Тагын бер оешмабыз бар, автомобильдә йөк ташу буенча. Менә

шушы ике оешмага таянып аграрно-туристический комплекс төзеп ятабыз.

Менә шул проект белән  сезне дә таныштырасым килә.5

Курган өлкәсе Шадринск шәһәреннән 20 километр ераклыкта, урман

арасында, елга буенда урнашкан. 180 гектар җир алып, фермерлык,

малчылык хуҗалыгы оештырып җибәрдек. Монда күпчелек кошлар тотабыз.

Малларыбыз да бар. Менә хәзер аларга яңа сарайлар төзеп куйдык.

Эшчеләргә өй дә салып куйдык. Анда су да кертелде. Убойный цех төзеп

ятабыз. Үзебезнең кошларга, малларга без үзебез җир сөреп, бодай

эшкәртәбез һәм малларыбызны ашатабыз. 60 гектар әз булса да, ашлыгы

үзебезнең малларга җитеп бара.

Мин моның аграр ягын әйтеп киттем. Хәзер шунда кошлар паркын

тутырып ятабыз. 45 гектар җирдә чишмәләр дә бигрәк күп. Анда элек саз

урыннары иде, камышлар үсеп утыра иде.Экскаваторлар, бульдозерлар сатып

алып, без аларны киңәйтә башладык. Шулай итеп машина юллары килеп

чыкты, автостоянкалар килеп чыкты, утраулар барлыкка килде, таулар

барлыкка килде. Бу ландшафт дизайны була инде. һәм буа буып куйдык.

Суның зурлыгы 3 гектарга җитте. Тирәнлеге 1,5 6 метрга җитте. Шулай

булгач, балык та үрчетәбез. Ихтиолог дигән специалистны Чиләбедән дәшеп

китердек. Менә шул буадан су Камәрия дигән елгага агып төшә. Ике ел элек

елганың киңлеге 3-4 метр иде. Шул ике елда без аның ярларын 45 метрга

киңәйттек һәм анда буа буып куйдык. Менә шушы матурлыкны булдыргач,

елганың ярларында, шул утрауларда кошлар булачак. Аның кызыгы нәрсәдә?

Бу кошлар - павлин, фазан, торналар һәм отряд куриных дип әйтик. Бездә

200дән артык тавык бар. Алар декоративный инде. Аның кызыгы шунда –

япон журавле дисәк, ул яшәячәк японский пагдада. Ул пагда янына япон

агачлары утыртабыз. Сакура дигән. Алар безнең әле питомникта үсә. Япония

дигәч, Кытайны да онытмыйк инде. Икенче ярында Кытайны күрсәтәбез.

Бөек Кытай стенасы төзибез. Аның эчендә кошлар булачак. Менә шулай

бөтен илләрне күрсәтеп үтеп китәбез аларның кошларын.

Аннары каршы утрауда детский контактный зоопарк эшлибез. Анда

кошлар, җәнлекләр төнгә керер өчен сарай төзибез. Анысы ватылган су

буендагы корабль булачак. Корабль булгач, икенче утрауда маяк та булачак.

6

Шул утрауда тагы да кошлар була. Кошлар маякның аскы өлешенә кереп, төн

үткәрәчәкләр.

Шул сулар, утраулар барлыкка килгәч, күп итеп күперләр кирәк була.

Анысы тагын бер матурлык була. Һәрбер күпер бер-берсенә ошамаган була.

Кайсы агачтан, кайсы – тимердән, кайсы канат белән тартылып куелган.

Ташлардан да бар. Җир зурайтабыз дип, бик күп җир чыгардык. Аннары

гольф-поле төзи башладык. Быел, Аллаһы боерса бетерербез дип торабыз.

Монысын Англиягә ошатып эшләтәбез инде.

Быел февраль азагында горнолыжка төзи башладык. Курган өлкәсендә

бер генә горнолыжка да юк. Шуңа күрә бу беренче горнолыжка була инде.

Аның ландшафты бик матур гына. 50 гектар җирдә заповедная зона эшлибез.

Бу 6 елдан соң булачак инде. Ния дисәгез, питомникта безнең 10 меңнән

күбрәк агачлар, җимеш агачлары, декоративный агачлар. Шуларны әкрен

генә күчереп барабыз. Алар тамыр алып, көчәеп киткәч, шуннан гына

җәнлекләрне кертәбез. Каен агачына карга гына утыра инде саескан белән.

Шуның өчен флораны үзгәртеп җибәрсәк, кошлар да килер иде дибез,

чиясенә, миләшенә, баланына.

Моны нәрсәгә эшлибез дип сорасагыз, Курган өлкәсен матурлатасы

килә һәм балаларны телевизорлардан, гаджетларыннан тартып алып,

әниләре-әтиләре белән шуңа китерәсебез килә. Тау шусыннар, чаңгыга

бассыннар, өйрәнсеннәр, туп тибеп, шунда ялларын үткәрсеннәр иде дибез.

Элек әнкәй мине тыштан куып кертәлми иде. Хәзер бала-чаганы тышка куып

чыгарып булмый. Менә шундый эшләр эшләп ятабыз.

Сезгә зур рәхмәтемне белдерәсем килә. Курган өлкәсенә үткән елны

безнең Президент килеп киткән иде, Рөстәм Нургалиевич. Чәй эчәргә

татарларны чакырган иде. Шунда мине дә дәшкәннәр иде. Анда мин сораган

идем: “Якташлар, нәрсә эшлисез? Ничек яшисез?”, -дигәч, кыенсындым,

сөйләмәдем. Менә хәзер килеп сөйләдем инде. Рәхмәт сезнең игътибарыгыз

өчен! Рәхмәт безне онытмаганыгыз өчен! Барыгызга да уңышлар!

7

Ринат Закиров: Рәхмәт! Чыгыш ясау өчен сүз Киров өлкәсе ит

продукциясе эшкәртү буенча гаилә бизнесы башлыгы, шәхси эшмәкәр

Минһаҗева Фәнзилә Миңнерахман кызына бирелә. Рәхим итегез!

Фәнзилә Минһаҗева: Кадерле Президент Рөстәм Нургалиевич,

мөхтәрәм Ринат Зиннурович, хөрмәтле президиум, җаным-каным белән бер

булган милләттәшләрем - барыгызга хәерле көннәр телим.

Мин Татарстан белән чиктәш булган Киров өлкәсеннән килдем. Туып

үскән җирем күренекле шәхесләр Ләбибә Ихсанова, татар язучысы Рафаэль

Сибатның туган авылы Түбән Шөн. Яши торган җирем Вятка Аланы.

Эшмәкәрлеккә беренче булып ирем Рафис кереште. Җирле колхозлар белән

эшләр бетә башлагач, ул ветеринария белгече, ит сату белән шөгыльләнә

башлады. Шәхси хуҗалыкларда мал сую тыелу турында закон чыккач,

безнең Киров өлкәсе аны беренчеләрдән кабул итте. Озак уйлаганнан соң,

мал сую ачырга булдык. Бу 2009нчы ел. Шунысын әйтеп узарга кирәк, эшне

башлаганда, төрле кеше төрле баскычтан башлый. Кемнеңдер башлангыч

капиталы була, йә ниндидер бизнесы. Безнең бер йөк машинабыз бар иде.

Беренче кредитны алыр өчен өч ай буе Россельхозбанкка юл таптадык.

Шул документлар белән йөри-йөри үз эшемне ташлап, ирем белән бергә мин

дә эшкә чумдым. Бина сатып алдык, җиһазлар эзләдек. Аннан соң 2-3 нче

кредитларны алу да җиңел бирелмәде әле. Йокы кермәгән төннәрнең саны

исәпсез булды. “Оста шул булыр – эшне кулдан кичерер”, - диләр. Без дә ит

ризыгы җитештерүнең бар нечкәлекләрен өйрәнүдән башладык.

Зур төбәктә яшәмибез, конкуренция көчле, аның өстенә гигант

супермаркетлар очсыз продукция белән килеп керде, без бары тик сыйфат

аша гына үзебезне танытып була дигән фикергә килдек. Һәм бу иң дөрес

стратегия булып чыкты.

Малны үзебез суябыз. Мал сую цехы тәүлеккә 5 тонна продукциягә

исәпләнгән. Ярымфабрикатлар цехы аена 5 тонна товар чыгара, мөмкинлек

11-12 тоннага хәтле.

Башкалар алдында өстенлек – җирле ышанычлы ит белән эшлибез.

Ярымфабрикатлар “химия»сез. 2012 елдан ит продукциясе ыслау белән 8

шөгыльләнәбез. Бар нәрсә табигый – төтенебез дә чын төтен.

Әйткәнемчә, зур булмаган төбәктә яшибез һәм эшлибез. Барлыгы 25 кеше

хезмәт итә. Пилмән яки манты эчендә нинди ит икәнлеген, ыслаганда нәрсә

яндырганны, нинди маринадта тотканны – һәрберсе һәркемгә яшерми сөйләп

бирә ала. Бер зур гаилә кебек яшибез һәм эшлибез. Чөнки ит ризыгы эшләп

чыгару бик җаваплы һәм четерекле эш.  Ит ризыклы төшке аш бушка. Сатуга

чыгару өчен үзебез әзерли торган продукцияне пешерәбез – сыйфат тикшерү

өчен бу иң яхшы ысул дип таптык. Ирем Рафис белән мин дә хезмәткәрләр

белән бер өстәл артына утырып бер казаннан ашыйбыз.

Бүгенге көндә электрон аукционнарда катнашып, район мәктәпләре,

балалар бакчалары сыер итен бездән сатып ала. Ярымфабрикатлар районда

40 сәүдә җирендә сатыла, 5 җирдә үз сәүдә бинабыз бар. Бар продукция 2015

елда таможня союзы техник регламент декларациясе алды.

Эшләгән эшләребез күп, эшлисе тагын да күбрәк. Мөмкинлекләр

булсын. Зур булмаган җитештерүчеләрнең проблемалары киресенчә зуррак,

күбрәк. Күп законнар кабул ителгәндә, җитештерүчеләрнең зур яки кечкенә

булулары исәпкә алынмый. Мәсәлән, 2016 нчы елның январь аенда эшли

башлаган закон электрон ветеринар справкаларга кагылышлы бик зур

сораулар тудыра. Бу турыда кайсы төбәктә ничек кабул итүләр турында

коллегалар белән җентекләп аралашыр идем.

Ә Татарстанда кайбер законнар кабул ителүе халык өчен эшләнелә.

Мәсәлән, шул ук шәхси хуҗалыкларда мал суюны тыелу турындагы закон

җентекләп өйрәнелгәннән соң гына эшли башлады. Шулай ук сездә күп

программалар эшләнүен күреп, ишетеп торабыз. Татарстан башкарган

эшләре, кешеләре, җитәкчеләре белән безгә үрнәк. Татарстан белән

горурланабыз. Татарстанга омтылабыз, үзебез татар булуыбыз белән горур!

Мондый югарылыкта оештырылган бу очрашу өчен барыгызга да бик

зур рәхмәт!

9

Ринат Закиров: Рәхмәт! Чыгыш ясау өчен сүз Мәскәү һәм Үзәк

Төбәге, Чувашия Республикасы мөфтие Әлбир хәзрәт Кргановка бирелә.

Рәхим итегез!

Әлбир хәзрәт Крганов: Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич, мөхтәрәм

илебезнең төрле төбәкләреннән килгән газиз милләттәшләрем, дин

кардәшләрем! Әссәләмәгәләйкүм үә рахмәтуллаһ үә бәракәтүһ! Татар

халкының күркәм гореф-гадәтләреннән ул кардәшләре белән җыелышып,

матур мәҗлесләр уздыру. Әгәр дә инде ул төп йортта уза торган булса, ул

бигрәк тә күркәм һәм мәгънәле.

Безнең халык гасырлар дәвамында шулай түгәрәк өстәл артында, олылар

киңәшенә таянып, мәсьәләләрне чишә торган булган. Без бүген Рөстәм

Нургалиевич атасының өенә төрле яктан кайткан малай-кызлар кебек, сезнең

янга Казанга килдек. Күрешергә, сезнең алгарышларга бергә сөенергә, нәрсә

дә булса, дөресен әйткәндә, алып та китәрбез әле дигән ният белән дә килдек.

Төп йорт – ул беркайчан да килгән кунакларын, балаларын буш җибәрми бит

инде. Һәм ул чынбарлыкта шулай да. Сез безне үз итеп, яңа эшләргә

канатландырып, читләр арасында болар безнең егетләр диеп, күтәреп

җибәрәсез. Сезнең җитәкчелегегез астында Татарстан Республикасының

Конституциясендә язылган 4 матдәсенә нигезләнеп тә, Бөтендөнья татар

конгрессы чит төбәктә яшәгән милләттәшләребезгә зур ярдәм күрсәтә. Без

шуның өчен сезгә бик рәхмәтлебез. Шул булышлыкларны алып, дөрес

файдалана гына белергә кирәк. Кайберәүләр аны да булдыра алмый.

Халкыбыз әйтмешли әле “каптырганны йоталмый торганнар” да бар. Соңгы

дистә елларда гына сезнең ярдәмнәр белән кайдадыр мәчетләр төзелде,

кайдадыр мәктәпләр, балалар бакчасы, төрледән-төрле әйтеп бетергесез

мәдәни чаралар уза. Автобусларына кадәр таратып бирдегез. Барысы өчен дә

сезгә һәм күп милләтле Татарстан халкына тирән рәхмәтебезне җиткерәсебез

килә. Һәм минем кыска гына чыгышымда 3 мәсьәләгә игътибарыгызны

җәлеп итәр идем.

Үткән елда Россиядә Бөтенрусия гражданнар форумы узды. Анда

Россиянең Президенты Владимир Владимирович Путин катнашты. Бик күп 10

кунаклар иде. Анда катнашкан төрле общественниклар – ул авыл җирлегенә

булган некоммерческий оешмаларга ярдәм күрсәтергә кирәклеге турында

сүздән соң, аңа Президентыбызның уңай карашы булды. Һәм менә мин

Россия Федерациясенең Общественная Палата әгъзасы буларак та сезгә

җиткерәсем килә, хәзер 6 нчы гранд-оператор булачак, һәм ул бөтен

авыллардагы общественный оешмаларга зур грантлар бүлеп бирә

башлаячаклар. Һәм без аңа сезнең белән Татарстанда да һәм башка булган

регионнарда булган оешмалар да әзер булып торырга кирәк иде.

Бу нисбәттән чыгып, минем бер тәкъдимем бар - шушы оешма

җитәкчеләрен без бергә җыеп, аларга бер семинар уздырсак иде, аларны

ничек эшләргә, ничек грантлар язарга өйрәтсәк иде. Татарстанның, без

беләбез, тәҗрибәсе бик зур, ләкин башка регионнар аны, дөресен әйткәндә,

аны бик эшли белмиләр. Аннары безнең әле алай гына да түгел, авылдагы

оешмаларыбызны хакимият белән дә эшләргә өйрәтергә кирәк икәнлеген

күреп торабыз.

Менә әле генә минем исемгә, Общественная Палатага да, бик күп хатлар

килде. Бүген безнең илебезнең 10 мең татар яшәгән Урта Әләзән авылы

турында. Иң кадерле, матур авылыбыз, ләкин ни үкенеч, бу көнгә кадәр ул

авылда балалар бакчасы дәүләт ясаган юк икән. Губернаторлар, башкалар

игътибар бирәлмәде икән, без хәзер Общественная Палата исеменнән

Белозерцев исеменә бу мәсьәлә хакында мөрәҗәгать иттек һәм аңардан ярдәм

сорадык. Башка авылларыбызда да мәсьәләләр бар. Мәсәлән, без сезнең

белән былтыр Каргалыга барып, Сабантуен күреп кайттык. Авылның

уртасында матур, зур менә дигән мәдрәсә тора. Ләкин хәзер ничә еллар буена

инде укытырга рөхсәтне алалмыйлар. Әле көн үзәгендә менә шундый башка

мәсьәләләр дә бар.

Бу елда, Марат Готович, әлбәттә, белә инде, Рөстәм Нургалиевич Россия

Федерациясендә “Деревня – душа Росии” дигән бик зур форум узачак,

манежда Мәскәүдә 1200 кеше катнашып, РФ Президенты үзе дә килә.

Татарстан Республикасы Президенты да катнаша икән бу чарада. Һәм без дә

үзебез Чувашстан Республикасында, сез инде беләсез, 5 тапкыр “Шыгырдан 11

диалогы” дигән авыл икътисады форумын уздырдык. Быел 6 нчысы була,

киләсе елга 7 нчесе. Ә менә бу модельдә без анда башка милләтләр арасында

3-4% татар гына булып яшәсәк тә, милләтне, динне, икътисадны

берләштереп, үзебезнең татарлыгыбызны саклап, эшкуар егетләребезгә

хәлебездән килгән кадәр ярдәм күрсәтергә тырышабыз.

Республиканың гына да соңгы елларда безнең авылга 500 миллионнан

артык төрле социаль проектларга ярдәм күрсәтелде, әле тагын да зур эшләрне

без анда әзерләп торабыз. Һәм иң кирәклесе бүген – татар авылын саклау.

6200 кеше яши, бездә 2020 хуҗалык авылда, инфраструктураны бик әйбәт

әзерләдек. Мин барысын да вакытыгызны алып сөйләмим. Сезне менә бу

форумыбызга чакырасым килә. Татарстан Республикасына, Бөтендөнья татар

конгрессына да бу форумны безгә оештырырга ярдәм иткән өчен бик зур

рәхмәт. Чөнки үткән елда 2 меңнән артык кеше катнашты безнең

форумыбызда. Чит илләрдән дә кунаклар килә. Михаил Васильевич

Игнатьевның да хәзер мөнәсәбәте бөтенләй башка булды. Һәм без аны Россия

күләмендә дә хәзер зур проект итеп күрсәтеп, әле менә сезнең дә ярдәмегезгә

өметләнәсебез килә. Без җиденче формуга киләсе елга Россиянең

Президентын да чакырасыбыз килә. Шуңа әзерлек иҗтимагый палата белән

бергә алып барыла. Без үз чиратыбызда бая әйтеп узган грантлар буенча,

ярдәм күрсәтергә әзербез. Эшегездә уңышлар телибез!

Рөстәм Нургалиевич, бүген җомга көн, без сездән Җәлил хәзрәт белән

икебезне мәчеткә җомгага җибәрсәгез иде дип рөхсәт сорыйбыз. Без сезгә

анда бик матурлап дога кылып торыр идек.

Ринат Закиров: Рәхмәт, хәзрәт! Ә хәзер сүзне Татарстан Республикасы

Арча районы крестьян-фермер хуҗалыгы башлыгы Халиуллин Дамир

Хәнәфи улына бирәбез. Рәхим итегез!

Дамир Халиуллин: Хөрмәтле Президиум, хөрмәтле миләттәшләр!

Мин Халиуллин Дамир Хәнәфи улы Татарстан Республикасы Арча районы

Төмәнәк авылында яшәп, эшләүче эшмәкәр.

Үз эшемне мин 2002 нче елда башлап җибәрдем, күрше-тирә авылларда

кибетләр ачтык. Алар бүгенгесе көндә дә халыкка хезмәт күрсәтәләр. 12

2009нчы елда теплица төзеп, кыяр үстерү теләге барлыкка килде. Беренче

елны 30 сутый җирдә газ белән җылыта торган теплица төзедек. Хезмәте зур,

мәшәкате әйтеп бетергесез икәнен аңладым. Тик бер башлагач, кире чигенә

торган гадәт юк. Чыгымы шактый кесәгә сугарлык булса да, уңышлар

шактый яхшы гына булуы үсендереп җибәрде. 2011 нче елда банктан кредит

алып, теплица мәйданын бер гектарга җиткердек һәм тамчылап су сибү

җайланмалары куелды.

Әзер товарны Казан шәһәренә сатуны оештырдык. Җитештергән

товарыбыз уңышлы гына сатыла башлады һәм аңа ихтыяҗ тагын да артты.

Шуны күздә тотып, теплица мәйданын ел да арттыра бардык. 2015 нче елда

бездә газ кертелгән һәм су сибү җайланмалары булган теплица мәйданы 6

гектарга җиткерелде. Ел саен 1100-1200 тонна кыяр җитештерәбез.

Бүгенге көндә 5 гектар мәйданнан кыяр уңышы җыябыз. Бер гектар

мәйданда помидор үсеп утыра. 2015 нче елда ачык һавада 5 гектар кыяр

утыртылды. Аннан җыеп алынган уңыш 200 литрлы мичкәләргә тозлап

куелды. Аны саклау өчен безнең подвалыбыз бар. Бик уңайлы. Киләчәктә

шунда яшелчә тозлау өехы ачырга уйлыйбыз.

Вакыт узган саен хыяллар үсә, теләкләр зурая барды, бакчачылык эше

белән кызыксына башладык. Үзебезнең Татарстанда эшләүче “Ягодная

долина” егетләре белән элемтәгә кереп, алар белән тәҗрибә уртаклаштык.

Алар бик теләп үз тәҗрибәләре белән уртаклаштылар һәм 2015 нче елда

Италиядән үсентеләр алып кайтып, 5 гектар мәйданда ачык һавада виктория

(бакча җиләге) һәм 5 гектар мәйданда кура җиләге, 1 гектар мәйданда

алмагач утыртылды. Җиләкне дә кыяр кебек вакытында җыймасаң,

урнаштырмасаң, уңышны югалтырга мөмкин. Уңыш кына түгел, башка ягы

да мине сөендерә. 75 кешене эшле иттек. Дөрес, аларның күбесе сезонлы эш

башкара, чүп утый, җиләк җыя, кыяр үстерүгә хезмәт куя.

Соңгы елларда эшмәкәрләргә ярдәм йөзеннән хөкүмәт программалары

барлыкка килде. Шулар нигезендә узган ел теплица өчен 1 миллион 500 мең

сум күләмендә ачык һавада мелиорация эшләре өчен 1 миллион 100

күләмендә, җиләк утырткан өчен 500 мең, ачык һавада кыяр утырткан өчен 13

120 мең сум күләмендә субсидия алдык. Техникалар өчен 3 миллион сумлык

грант оттык. Бу эшләрне башкаруда иң якын ярдәмчеләрем турында әйтеп

китәсем килә. Алар минем хатыным һәм балаларым. Бер кеше генә моның

кадәр хезмәтне башкарып чыга алмый.

Мин бүгенге көннәр турында телгә алмадым. Әле ул хакта сөйләргә

иртәрәктер дип уйлыйм. Барлык тапкан акча да яңалыкка, тормышка ашуга

китеп бара. Әҗәтләрем керемгә караганда күбрәк тә дисәм була. Әмма

сәламәтлек, энтузиазм көче, ияктә дәрт, кулда-аякта күәт булганда,

авырлыклар куркытмый. Чөнки уңышларга өметләр зур. Игътибарыгыз өчен

зур рәхмәт!

Ринат Закиров: Рәхмәт! Чыгыш ясау өчен сүзне “Фабрика домашних

солений” оешмасы рәисе, “Луч-Нур милли мәдәни йорты” җитәкчесе Санкт-

Петербург каласыннан Алимов Габделбәр Габдулхак улына бирәбез.

Рәхим итегез!

Гәбделбәр Алимов: Хәерле көн хөрмәтле Президентыбыз Рөстәм

Нургалиевич! Хөрмәтле президиум, хөрмәтле форум кунаклары! Сезне

Ленинград өлкәсе, шулай ук Санкт-Петербург татарлары исеменнән

сәламлим. Әлеге Форумга чакыруыгызга, шулай ук чыгыш ясарга мөмкинлек

булдыруыгызга бик зур рәхмәт! Бу җыенда фикерләремне рус телендә

җиткерү уңайлырак булыр иде.

Сегодня многие татарские населенные пункты смогли найти свою

нишу в предпринимательстве и это очень отрадно, так как мы все выходцы

из деревни понимаем всю важность именно татарской деревни в развитии

родного языка, культуры, обычаев и духовности. К сожалению, в нашей

Ленинградской области отдельных татарских деревень нет, и само по себе

развитие сельского хозяйства в Северо-Западном регионе в силу природных

особенностей тоже в достаточно рискованном положении. Несмотря на это, в

период застоя и распада СССР я с поддержкой семьи рискнул открыть

производство домашних солений: сначала арендовал маленький склад, в

дальнейшем производство стало расширяться, и на сегодняшний день

Фабрика имеет 27 гектаров земли, из которых шесть тысяч квадратных 14

метров – крытые производственные помещения, крестьянско фермерское

хозяйство, свой автопарк, логистика. На предприятии работает более 200

человек, выпускаем около 190 наименований продукции. Всю цепочку

подготовки продукции мы производим сами.

В рыночной экономике главное условие конкурентоспособности и

успешности – это сбыт, стабильность и хорошее качество. В этом отношении

я с гордостью могу сказать, что нам удалось найти своего покупателя, у нас

фактически нереализованного товара нет.

В настоящее время наша фабрика работает по ИСО 22000 - это

международный стандарт безопасности и качества продукции. Неоднократно

продукция нашей фабрики была удостоена высшей награды Ленинрадской

области и города Санкт-Петербурга по качеству, а также награждалась

Министерством сельского хозяйства РФ. Фабрика использует самое

современное оборудование. Приглашаю представителей, занимающихся

переработкой овощей к себе на фабрику, покажем, раскажем, поделимся

опытом, готовы к сотрудничесту. Также работаем с партнерами за границей:

Германия, Италия.

Наша продукция представлена на данной выставке, можете

попробовать и высказать свое мнение по качеству и вкусу.

Мы знаем и гордимся, что Республика Татарстан является передовым

субъектом нашей страны по многим направлениям и особенно отрадно то,

что у Вас уделяется большое внимание помощи предпринимателям, которые

хотели бы инвестировать в Татарстан.

В Ленинградской области и в городе Санкт-Петербурге мы уже смогли

найти себя, заработали свое имя, наша продукция занимает более 15 % в

сегменте солений.

Вместе с тем мы, участники, сегодняшнего большого собрания должны

помнить, что именно мы, татарские меценаты, в определенной части

отвечаем и за благосостояние нашей нации. Не только материальный

достаток должен быть мерилом нашей успешности. Есть вещи, которые со

временем не канут в лето - это именно память наших соплеменников о наших 15

добрых деяниях во благо народа. Эти слова я говорю не случайно, есть вещи,

о которых мы не должны забывать: это и язык, и культура, и обычаи, и,

бесспорно, наши духовные ценности. В этом месте несколько слов хочу

сказать о своем опыте в данном направлении. В конце прошлого года в

Красносельском районе Санкт-Петербурга мы торжественно открыли

«Национально культурный дом Нур-Луч». Данный центр я построил на

своем участке земли в 20 соток в 2 этажа, общая площадь здания получилась

тысяча квадратных метров. Сегодня в национально культурном доме

функционируют: зал торжеств, кухня, молельная комната, классы для

обучения, залы для проведения уроков музыки, танцев и пения. Хотя с

открытия центра прошло мало времени, мы провели уже более 20

мероприятий, работают кружки национального танца, песни, рукоделия,

национальной кухни, работает библиотека татарской национальной

литературы, особой популярностью пользуются тематические лекции и

вечера по национальным и религиозным темам. Для занятий в кружках, как в

детских, так и взрослых, приняты на работу опытные специалисты.

Для ведения всех религиозных обрядов пригласили дипломированного

имама. В центре работают выставки знаменитых Питерских художников. В

планах проведение совместно с Постоянным представительством Татарстана

в Санкт-Петербурге и другими татарскими общественными организациями

области и города новых больших мероприятий, среди которых 130-летие

Габдуллы Тукая, а также мероприятия, посвященные издателю первой

татарской газеты «Нур» в Петербурге Атаулле Баязитову.

Мы работу ведем в национально-культурных направлениях. Понятно,

что содержание данного центра требует больших расходов, но осознание

того, что наши дети будут образованными, духовными, будут соблюдать

наши традиции, культуру, старшее поколение сможет передать свой опыт,

дает мне силы вести эту работу и это главная цель моей жизни. У меня два

сына, две красавицы невестки, три внучки и это не предел, пусть растут и

радуют нас, я за многодетных татар.

16

Дорогие участники сегодняшнего форума, еще раз хочу поблагодарить

организаторов и пожелать всем нам удачи. Спасибо нашему уважаемому

Президенту Рустаму Нургалиевичу за возможность встречи успешных

татарских предпринимателей.

Мы верим в Татарстан.

Мы верим в светлое будущее нашей нации.

Рәхмәт сезгә!

Ринат Закиров: Рәхмәт! Киләсе сүзебез Татарстан Республикасы

Апас районынан килгән яшелчәчелек, теплица хуҗалыгы җитәкчесе,

“Зәйнуллина” исемендәге шәхси эшмәкәр Зәйнуллина Лилия Фирдүс

кызына бирелә. Рәхим итегез!

Лилия Зәйнуллина: Хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич!

Хөрмәтле эшмәкәрләр, кунаклар! Мин Апас районы эшмәкәре – Зәйнуллина

Лилия Фирдүс кызы. «Җир сулышы» тапшыруында Арча районындагы

шәхси эшмәкәрнең кыяр үстерү эше белэн шөгыльләнгәнен күрсәткәч,

теплица төзү хыялы белән янып йөри башладым. Аңа кадәр 7 ел мәктәптә

татар теле һәм әдәбияты укытып, Мәскәүгә бару, сумка күтәреп сатып

йөрегән, авылларда кибетләр ачкан, хуҗалыктан сөт җыю эшләре белән

шөгыльләнгән идем инде.

Балачакта үзебез сыер саклап үскән, буш ята торган басулардан 5

гектар җир арендага алып, 13 сотый җирдә теплица төзеп, газ һәм электр

үткәреп, гаилә белән генә кыяр үстерү серләренә төшендек. Матур гына

уңыш җыеп алгач, 2007 елда 1 гектар теплицага капельное орошениеләр

сузып, заманча технология белән кыяр үстерә башладык.

Һәрвакыт камилләшү, яңалыкка омтылу минем тормышта, эштә төп

девиз. Шуңа күрә төрле уку-семинарларга, укуларга, зур тепличный

комбинатларга тәҗрибә уртаклашырга йөрим. «Теплицы России» оешмасы

оештырган чираттагы семинар 2012 елның ноябрь аенда Саратов теплицасы

базасында үтте. Ләлә чәчәкләрен үстерүләрен күреп кайтып, шул ук елны

50000 төп чәчәкләр үстереп саттык. Икенче елны 250000 төп, аннан 750000

төп, э 8 март язнын ин назлы, жылы бэйрэменэ быелгысы елны 1250000 төп 17

ләлә чәчәкләре үстереп, матур гына сатып бетердек. Суганчаларны

Голландиядән кайтартабыз.

Шулай ук 1 миллион төп чәчәк шәһәр һәм авылларны яшелләндерү

өчен устерәбез. Аларны Казан, Ульян, Димитровград, Яшел Үзән шәһәрләрен

матурлау өчен алалар. Халыкка кыяр, помидор, борыч, баклажан, карбыз,

кавын, кабак, жиләк, рассадалары үстереп бирәбез. Кыш көне кыярны Буа,

Кайбыч, Кама Тамагы, Чупрәле, Апас районы эшмәкәрләре кибетләренә

сатып алалар.

Кредитларны да алырга куркып тормыйбыз. Эшебезне җиңеләйтә

торган техникалар, газ котеллары, су сиптерү җайланмалары алабыз. 2 ел

элек 2 миллион сумга орлыкларны чәчә торган махсус чәчү машинасы алдык.

Бу машина белән чәчкәндә, орлыкларның тишелеше 90% җитә.

Бу бизнеста без өч бертуган берләшеп эшлибез. Туганлык җепләре

эшебезне алып барырга җиңеллек бирә. Беребез инженерлык өлешен,

икенчебез техника өчен җаваплы булса, оештыру һәм агрономия өлеше өчен

мин үзем җавап бирәм.

Бүгенге көндә бездә 50 ләп кеше хезмәт күрсәтә. Вакытында эш

хакларын түләп барабыз, шуңа күрә эш авыр булса да, эшкә урнашырга

теләүчеләр күп. Без үзебезнең район халкы белән генә эшлибез.

Эшчеләребезне эшсез тотмас өчен көзгә оборотка помидор утыртабыз.

Алдагы елларда помидор сатудан зур акчалар ала алмаган булсак, үткән елны

санкцияләр булгач, кыярны да помидорны да әйбәт бәягә сата алдык.

Форсаттан файдаланып, Президентыбыз Рөстәм Нургалиевичка һәм

Апас районы башлыгы Рәшит Нәҗиповичка зур рәхмәтемне әйтәсем килә.

Теплица кырда булганлыктан безгә кереп йөрергә юл юк иде.

Республика программасына кертеп, 1 км озынлыгында 11 миллион сумлык

асфальт юл салып бирделәр. Безгә ышанып юллар салып биргәннәр икән,

димәк, без ышанычны аклап эшләргә, налоглар түләргә, кешеләргә эш

урыннары булдырырга тиешбез.

Ә менә Бөтендөнья татар конгрессы башкарма комитеты ярдәме

белән оештырылган җыеннар, очрашулар безнең өчен бик тә файдалы. 4 ел 18

элек Чувашия республикасына алып барып хезмәт белән матур яшәгән

эшмәкәрләрне күреп кайткач, тагын да көч күәт өстәлде, яна идеяләр туды.

Шуннан соң лизинг грантка заманча технологияләр белән теплица төзедек.

Киләчәккә дә планнар зураерга, заманча теплицалар корырга, яңа эш

урыннары булдырырга һәм армый-талмый эшләргә. Ә безнең эшебезнең

нәтиҗәләре, Апасыбызның матур урамнары - Казанның ял парклары һәм

скверлары. Игътибарыгыз өчен бик зур рәхмәт!

Ринат Закиров: Рәхмәт! Чираттагы сүз Оренбург өлкәсе Абдулла

районы “Авангард” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять директоры Әкбәров

Равил Камил улына бирелә. Рәхим итегез!

Равил Әкбәров: Хәерле көн! Мин Оренбург өлкәсе Абдулла районы

Чаганлы авылыннан килдем. Чаганлы авылы Татарстаннан 17 чакрым, Баулы

шәһәреннән 60 чакрым ераклыкта урнашкан. Авылыбызда 650 кеше яши.

Бездә 9 еллык мәктәп бар, балалар бакчасы, соңгы елларда мәчет салып

куйдык.

Чаганлыда “Авангард” дигән сельхозпредприятие бар. Мин аның

директоры булам. Без анда 2000 нче елдан эшлибез. Нигездә үсемлекчелек,

малчылык та бар. 2000нче елда 3 мең гектар җир эшкәртә идек. Соңгы

елларда без күршеләрнең ташланган җирен алып, 12 мең гектарга җиткердек.

Бүгенге көндә бездә йөздән артык кеше эшли.

Төрле еллар булды, ләкин промышленное предприятиедә развитие

булса да, безнең алдагы елларда кризис иде. Соңгы елларны, Аллага шөкер,

безнең эшләр алга китте. Безнең унынчы елдан санамасаң, һәрбер елны

прибыль белән чыктык. 2015 нче елны бигрәк тә яхшы булды безнең өчен.

Выручка яхшы чыкты – 200 миллион табыш алдык 56 миллион. Бу

прибыльләрне алыр өчен, аңлыйсыздыр инде, авылда эшләргә кыен да түгел,

ләкин бер-ике шарты бар – вакытында эшкәртергә, урырга, җыеп алырга

кирәк. Аның өчен техника, технология кирәк һәм эшчеләр. Ул әйберләр өчен

без соңгы җиде елда 400 миллоннан артык сумга техника сатып алдык.

Без әйтәбез эшчеләр кирәк, яшьләр кирәк дип, ләкин заманча техника

булмаса, яшьләр авылга кайтмый. В основном без российский техникалар 19

алабыз, КАМАЗ белән Россельмаш кына. Калганнары, начар дип әйтсәләр дә,

американский техникалар алабыз һәм немецкийларны алырга туры килә.

Яшьләр, үзегез беләсез, жигулига да утырасыгыз килми, нигәдер ДТ-

тракторларына утырасы килми. Соңгы елларда читтән кайта башладылар.

Рәхмәт. Авылдан Себергә китү тукталды, Аллага шөкер.

Планнар безнең зур. Без борчак та эшкәртәбез, бодай һәм карабодай.

Крупаларны Уфага, Чаллыга сатабыз. Елына 5 мең тонна карабодай. Казан,

Ижевск шәһәрләренә дә сатабыз.

Без терлекчелек белән дә шөгыльләнәбез. 400 баш эре мөгезле, 150-200

баш ат бар, һәм ун баш чистокровный атлар тотабыз. Алар күңел өчен. Ул

атлар белән Уфага йөри идек, Казанга да килгән идек үткән елны. Приз

Мэрии Казани уздык, әмма Приз Президентага нигәдер кертмәделәр.

Соңгы елларда безнең социаль сорауларга да ярдәм итәргә хәл булды.

Без 2015нче елда мәктәпкә, балалар бакчаларына ремонтка 600 миллион акча

бирдек. Шуңа күрә яшьләр хәзерге заманда авылга кайтырга сорасалар да,

башта алар белешәләр, бармы монда балалар бакчасы, мәктәп һ.б.

Авылыбызда юл бар, су, газ кергән. Алга таба да эшләр яхшы барыр дип

уйлыйм.

Казанга якынбыз. Татарлар белән горурланабыз. Без Оренбург

өлкәсендә яшәсәк тә, татарларның данын төшермәскә тырышыбыз, үрнәк

алабыз сездән. Менә шундый чараларга чакырганыгыз өчен зур рәхмәт.

Һәрбер эшне эшләр өчен техника кирәк, аның өчен акча кирәк. Тагын шуны

да әйтәсе килә. Мәскәүдәге зур абыйлар чит илгә йөриләр бит инде. Чит илгә

барганда чит ил банкларына кереп, процентный ставкаларын сорап, безгә дә

шундый ставка булса, безнең эшләр тагын да әйбәтрәк булыр иде,

авылларыбыз таралмас иде. Кичә дә әйттеләр, авыллар таралмаса, тел

сакланып кала, мәңге яшәр иде.

Бергә эшлик, исән-сау булыйк! Зур рәхмәт сезгә!

Рөстәм Миңнеханов: Рәхмәт! Менә ат чабышына кертмәделәр ди.

Анда кертү-кертмәү ике кешедән тора инде. Марат Готович – уң якта һәм

Фатыйх Сәүбәнович – ул эшләргә тыгыла. Икенчесендә кертербез! 20

Ринат Закиров: Рәхмәт! Ә хәзер сүзне Татарстан Республикасы Теләче

районы Олы Нырсы авылы “Закиҗанова И.И.” исемендәге шәхси эшмәкәр

Зәкиҗанов Рушан Габдрафик улына бирәбез. Рәхим итегез!

Рушан Зәкиҗанов: Хәерле көн хөрмәтле Рөстәм

Нургалиевич! Хөрмәтле президиум, Хөрмәтле җыен кунаклары!

Чыгышымның башында сезне үземнең туган авылым – Теләче районы

Олы Нырсы авылы белән таныштырып китәсем килә. Туган авылым миңа

бик якын һәм кадерле. Чөнки бу авылда мин үземнең беренче адымнарымны

атладым, татар телендә “әти”, “әни”дигән сүзләремне әйттем, балаларымны

тәрбияләп олы юлга озаттым, бүгенге көндә шушында яраткан эшем белән

шөгыльләнәм.

Олы Нырсы авылы Теләче районының иң матур урынына урнашкан.

Авылыбызда 162 хуҗалык бар. Халыкның күпчелеген татарлар тәшкил итә.

450 кешенең 92 се – балалар, 28 е – студентлар, 108 пенсионер. Күргәнегезчә,

авыл халкының яртысы хезмәткә яраклы яшьтә. Шулай булгач,

авылыбызның үсеше һәм алга китеше өчен потенциал юк түгел. Нигездә,

халык авыл хуҗалыгында, юл буе сервисында һәм социаль тармакта хезмәт

куя. Бүген авылда авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерү белән 3 фермер

шөгыльләнә. Алар барлыгы 133 га җир эшкәртеп, 75 баш мөгезле эре терлек,

50 баш сарык асрый.

Соңгы елларда авылларыбыз яңарыш чорына керде. Моны без

узебезнең авыл мисалында да ачык күрәбез: Һәр авылга асфальт юл түшәлде,

“Чиста су” программасы буенча авылга суүткәргеч уздырылды. Балаларны

тәбияләү өчен дә бөтен шартлар тудырылган: 40 урынга исәпләнгән менә

дигән балалар бакчасы бар. 2013 нче елда Республика программасы буенча

урта мәктәпкә капиталь ремонт ясалды.

Авыл халкын элек-электән бергә җыеп, күңел ачтыра, бер-берсе белән

аралаштыра торган урын – мәдәният йорты. Иске клуб сүтелгәннән соң авыл

халкы берничә ел бу мөмкинлектән мәхрүм иде. “Күп функцияле үзәк – авыл

клублары төзелеше” программасы буенча 2014 нче елда авылыбызда 200

урынга исәпләнгән мәдәният йорты сафка басты. 21

2013 елда Респулика Хөкүмәте кабул иткән “Авыл җирләрендә

полиция хезмәткәрләре өчен административ-яшәү комплекслары төзү”

программасы буенча безнең районда 4 комплекс төзелде. Шуның берсе –

безнең авылда.

Инде өченче ел рәттән Республикада “Үзара салым” программасы

эшләп килә. Әлегә проект нигезендә, халык җыйган акчага Республика

бюджетыннан 4 сум акча бирелә. Бу акчалар авыл эчендәге юлларны

тәртиптә тоту, зиратларны, чишмәләрне төзекләндерү өчен тотыла.

Алда китерелгән мисаллар авыл халкының яшәү дәрәҗәсен күтәрүгә

Республика җитәкчелегенең зур игътибар бирүен күрсәтә.

Хөрмәле Рөстәм Нургалиевич! Авылларны саклап калуга юнәлдерелгән

бу программаларыгыз өчен барлык авыл халкы исеменнән Сезгә зур

рәхмәтемне җиткерәсем килә.

Мин – авыл баласы. Сигез ел гомеремне шәһәрдә уздырсам да, авылда

яшәү турында хыялландым. Шуңа күрә дә Казан университетын тәмамлап

дүрт ел Казанда эшләгәннән соң, 1992 нче елда гаиләм белән туган авылым

Олы Нырсыга кайтып төпләндем. Совхоз җирләрен арендага алып, 7 ел

бәрәңге игү белән шөгыльләндем. Аннары Казан – Уфа юлында бер

автосервисны арендага алып, үз эшемне башлап җибәрдем. Юл буенда

берничә сәүдә киоскы булдырдым. Әмма тора-бара җитдирәк эш белән

шөгыльләнәсем, үземне җитештерү тармагында сынап карыйсым килде.

2008 елда Чиләбе шәһәреннән беренче станокны алып кайтып, сетка

үрү эшенә керештем. Ни өчен нәкъ менә сетка? Чөнки тирә-юньдә бу эш

белән шөгыльләнүчеләр юк диярлек. Станокны куярга урын юк иде – аны

гаражга урнаштырдым. Әлбәттә, баштарак бик авыр булды. Иң элек

станокны көйләп, эшләтеп җибәрү өчен бер айлап вакыт кирәк булды.

Аннары әзер продукцияне урнаштыру проблемасы килеп басты. Монда инде

безнең киосклар белән эшләгән вакыттагы тәҗрибә ярдәмгә килде. Төрле

районнарга чыгып, төзү материаллары сатучы сәүдә нокталары белән килешү

төзеп, сеткаларны бушлай китереп бирү, түләүне кичектереп тору кебек

кызыксындыру алымнары кулланып, узебезнең сату челтәрен булдырдык.22

2010 елда җитештерү цехы төзеп, тагын ике станок алдык. Үзебезнең

авылдан дүрт ир-атны эшкә урнаштырдык. 2013 елда төсле сетка ясау эшенә

керештек. Моның өчен 2 млн. сум торган җайланманы Тайваньнан

кайтарттык. Тимерчыбыкны төрле төстәге полимер белән каплап, ныграк та,

матуррак та булган сетка ясый башладык. Бу эштә безнең конкурентларыбыз

юк диярлек. Чөнки без Татарстанда полимер белән тышланган төсле чыбык

җитештерүче бердәнбер оешма.

Бүгенге көндә безнең сетка үрә торган 5 станогыбыз, тимерчыбыкны

полимер белән каплый торган ике экструзия линиябез бар. Дүрт эшчебез айга

якынча 20 мең сум хезмәт хакы алып эшли.

2014 нче елда Лизинг грант программасында катнашып, дәүләт ярдәме

белән фронталь погрузчик алдык.

2015 елда 12 млн. сумлык продукция җитештердек. Сеткаларыбыз

республиканың 14 районында, шулай ук Ижевск, Самара, Киров

шәһәрләрендә сатыла.

Үзебезнең авылдагы бушап калган административ бинаны район

хакимияте булышлыгы белән җитештерү цехын урнаштыру өчен сатып

алдык. Бүгенге көндә әлеге бинаны ремонтлап, җитештерүне тагын да

киңәйтү өстендә эшлибез.

Чыннан да, авыл үсә, яңара. Авылыбызга иман нуры өстәп ,яңа мәчет

төзелеп килә. Бу мәчет тулысынча авылдашларыбыз көче белән төзелә.

Ләкин әле авылда чишеләсе проблемалар бик күп.

Хәзерге вакытта авылда бөтен уңайлыклары булган йорт төзеп,

шәһәрдәгедән дә яхшырак итеп яшәргә мөмкин. Ләкин шушы

мөмкинлекләрдән файдаланып, авылда калырга теләүче яшь гаиләләр юк. Бу

нидән килеп чыга соң? Мәктәпне тәмамлап чыккан авыл баласы нишли?

Авылда аны колач җәеп берәү дә көтеп тормый. Бүген генә парта арасыннан

чыккан баланың үз эшен башлап җибәрерлек белеме дә, финанс мөмкинлеге

дә юк. Ул укырга яки эш урыны эзләп шәһәргә китеп бара. Ә шәһәргә китеп

урнаша икән, аның инде яңадан авылга кайтуы икеле. Бүген безгә яшьләрне

авылда калдыру өчен төрле кызыксындыру чаралары уйлап табарга кирәк. 23

Иң беренче шарт - яшьләрне канәгатьләндерерлек югары хезмәт хакы алып

эшли торган эш урыннары булдыру. Авыл мәктәпләрендә эшмәкәрлеккә

өйрәтү дәресләре кертелсә, минемчә, начар булмас иде. Чөнки үз эшен

башлап җибәргән һәркем законнарны һәм налог органнарының таләпләрен

белмәүгә килеп терәлә. Ә белмәү беребезне дә җаваплылыктан азат итми. Һәр

эшмәкәр үзенең бизнес мәктәбен үзенчә үтә. Күбесенчә бу хаталар өстендә

эшләүгә кайтып кала. Соңгы вакытта хөкүмәтебез фермерларга, авыл

хуҗалыгы тармагында эшләүчеләргә сизелерлек ярдәм итә. Авыл җирендә

промышленность товарлары җитештерүчеләргә дә йөз белән борылса, аз

процентлы кредитлар, махсус грантлар булдырылса, әйбәт булыр иде. Бу

инде авылда игенчелек һәм терлекчелекне генә түгел, җитештеру һәм

социаль хезмәт күрсәтү тармагын да алга җибәрү өчен яхшы этәргеч булыр

иде.

Мин үзем татар авылларының киләчәге өчен бик борчылам. Дүрт ел

элек 1нче Татар Җыенында чыгыш ясаганда шагыйрь Айдар Хәлим болай

дигән иде: ”Бездә татар шәһәрләре юк, татар авыллары гына бар. Чөнки

шәһәр җирендә татарлар әкренләп үз телен оныта башлыйлар”. Бу чыннан да

шулай. Авыл яшәгәндә генә татар телебезнең, гомумән, бөтен татар

дөньясының киләчәге якты һәм өметле булачак.

Игътибарыгыз өчен рәхмәт!

Ринат Закиров: Рәхмәт! Хәзер чыгыш ясау өчен сүзне Иске Кулаткы

районы эшмәкәрлек үстерү Үзәге директоры Магдеева Розалия Рафаил

кызына бирәбез. Рәхим итегез!

Розалия Магдеева: Хәерле көн, хөрмәтле Рөстәм Нургалиевич, Ринат

Зиннурович, кадерле дуслар! Сезгә Ульян өлкәсе Иске Кулаткы районының

барлык халкыннан кайнар сәләмнәрне җиткерәм! Казан калабыздан ерак

торуга карамастан, без ел да шушы традицион татар эшмәкәрләр форумына

кинәнеп килеп җитәбез. Быел да шушы вакыйгага безнең районнан дүрт

дистә эшмәкәр килде.

Бүгенгесе көндә безнең Ульян өлкәсендә вак эшмәкәрлеккә, аның

үсешенә зур игътибар бирелә. 24

Мин үзем Иске Кулаткы районының эшмәкәрлек үстерү үзәге

җитәкчесе булып хезмәт итәм. Оешмабызның төп функцияләре:

эшмәкәрлеккә агитация бирү, консультацион ярдәм күрсәтү, эшмәкәрләргә

төрле отчетлар бирүгә, я булмаса бизнес-планнар төзүгә бушлай ярдәм итү.

Әйтергә кирәк, шушындый оешмалар өлкәбезнең бүтән 24 районнарында

2010 елдан алып, эшләп киләләр.

Районыбызда хәзер 200-гә якын эшмәкәр хезмәт итә. Шуның

яртысының күбесе сәүдәлек белән шөгыльләнә, халыкка төрле максатлы

ризалыклар күрсәтә, 50-се – крестьян-фермер тармагында эшли. Уңышлы

гына районыбызда эшмәкәрлекне күтәрү программасы булдырылып килә. Үз

эшен башлап җибәрү теләүчеләргә район администрация тарафыннан

грантлар бирелә.

Шулай ук фермерлыкны үстерүгә багышланган «Башлангыч фермер»

өлкә программасы уңышлы гына эшләп килә. Шул программада

катнашучылар өлкә авыл хуҗалыгы министрлыгы тармагыннан конкурс

аркылы 1,5 миллион сум акча алырга мөмкинлеге бар.

Тагын бер юнәлеш – ул «Гаилә сөт фермалары» дип аталган программа.

Безнең Иске Кулаткы муниципаль бердәмлеген озак еллар буе Эдуард Әнвәр

улы Ганиев җитәкләп килә. Аның исеме “Россиянең йөз атаклы исемнәр”

арасына язылган. Халык сөючән, Иске Кулаткы районының патриоты,

барлык энергиясен, хәләл малын, татар халкын бердәм итүгә, татар

авылларыбызны үстерүгә зур көч куя. Авылда эшмәкәрлекне үстерүдә дә

аның өлеше зур. Мәсәлән, районыбызның 3 фермерлык оешмасына техника

алып бирде. Орлыклар, ягулык белән тәэмин итте. Шунысы гаҗәп,

дистәләгән ел хуҗасыз яткан Яңа Мастяк, Югары Терешка авыллары

җирлегендә фермерлык оештырып, шул авыл кешеләрен кызыксындырып, үз

көчләренә ышандырып, ул халыкка ышаныч биреп, алга тартты.

Билгеле инде, эш башлап киткәч, малтабарларга һәрвакыт финанс

ярдәм кирәк. Губернаторыбыз Сергей Иванович Морозов инициативасы

буенча өлкәдә «Корпорация развития предпринимательства» микрофинанс

25

фонды булдырылды. Бу оешмада эшмәкәрләребезгә максатлы займнар

алырга мөмкинчелекләр оештырылган.

Бүгенге көндә тагын бер зур эш булдырып киләбез – ул районыбызга

инвестицияләр кертү максаты. Район администрациясендә эшләп килүче

авыл территорияләрен үстерү агенствосы белән бер тармакта эшләп,

районыбызның инвестицион потенциалын үстерүгә көч куябыз. Хәзерге

заманда бу бик актуаль тема булып тора.

Иске Кулаткы тармагының инвестицион потенциалы зур. Җирләребез,

урманнарыбыз, зур күлләребез, файдалы казылмаларыбыз бар. Төрле-төрле

инвестицион майданнар булдырылган.

Безгә килүче инвесторларга төрле льготалар булдырыла. Мәсәлән, 10

миллион сум чамасы инвестицияләр кертелсә, ул фирмага яки эшмәкәргә

өлкәбез тарафыннан салымнар буенча льготалар биреләчәк (табыш налогы

буенча), транспорт налогы 10 елга бушлай булачак. Шулай ук милек

салымына да льготалар булдырыла.

Шуның өчен Иске Кулаткы районы сезнең инвестицияләргә,

эшмәкәрлеккә һәрвакыт ачык. Татарстан яки үзгә регион малтабарларын

көтеп калабыз!

Быел 2016 елда безнең Иске Кулаткы авылында зур выкыйга була. Ул

да булса VII Бөтенрусия авыл Сабантуе. Аның көне билгеләнгән – 4

июньда. Бу безнең Ульян өлкәсе һәм Иске Кулаткы җирендә яшәүче

татарлардан зур ихтирам һәм зур җаваплылык таләп итәчәк. Без бу бәйгегә

әзер, эшләр төгәлләнеп килә инде. Күп төбәкләрдән кунаклар көтелә.

Иске Кулаткы районы Ульян өлкәсендә бердән-бер татар районы.

Авылыбыз матур, бай яши. Бигрәк тә матур табигать кочагында урнашкан.

Бездә яшәүче халык та тырыш, уңган һәм таләпчән.

Форсаттан файдаланып, мин Татарстаныбызның житәкчеләрен һәм

шушы залда барлык утыручыларны VII Бөтенрусия авыл Сабантуена Ульян

өлкәсе Иске Кулаткы районына чакырып калам. Авыл Сабантуена

барчагызны да көтеп калабыз!

Игътибарыгыз өчен рәхмәт!26

Ринат Закиров: Рәхмәт! Ә хәзер сүз Саратов өлкәсе авыл хуҗалыгы

товарлары җитештерүчеләр Ассоциациясе рәисе Алимов Ринат Рәшит

улына бирелә. Рәхим итегез!

Ринат Алимов: Саулармысыз, кадерле Президентыбыз Рөстәм

Нургалиевич, Ринат Зиннурович, кадерле дуслар! Беренчедән, гаепләмәгез

мине аптырап китсәм, дөрес әйтмәсәм. Мин беренче тапкыр шушындый зур

аудитория алдында чыгыш ясыйм.

Безнең авылыбыз Саратов өлкәсе Дергачевский районында Верхазовка

дигән авыл бар. Саратов безнең авылдан 400 чакрым. Безгә якынрак

Казахстан Республикасы, 50 чакрым гына кала. Бездә табигать бик авыр дип

әйтәләр. Чөнки 5 елга бер мәртәбә урожай күрәбез, язына бер дә яңгыр

күрмибез. Ләкин шулай да без үзебезнең авылыбызда яшибез, хезмәт итәбез,

авырлыклар булса да, аларны бергәләп ерып чыгарга тырышабыз.

90нчы елларда колхозлар беткәч, фермер хуҗалыклары оеша башлады.

Безнең авылыбызда да колхоз беткәч, юкка чыккач, ике фермер хуҗалыгы

барлыкка килде. Берсе, 5 мең гектар җир эшкәртә, икенчесе, мең гектар җир

эшкәртә. Алар озимый чәчә, яровой культуралар чәчәләр. Иң зур фермер

хуҗалыгының җитәкчесен бүген дә мин алып килдем – Рахматуллин Фәрит

абыйны. Әйтеп киттем, аның 5 мең гектар җире бар. Йөз башка якын эре

терлеге бар. Алар һәрвакытта безнең авылыбызга ярдәм итеп торалар.

Иң беренчедән, 2000 нче елларны авылыбызда, татарлар булсак та,

динебез юкка чыга башлады. Без аны курыкмыйча сыгандык та, киттем

беренче мәртәбә мәдрәсәгә укырга. Барып, өч ел мәдрәсәдә укыдым. Килгәч,

авылымда хәзрәт булып хезмәт итә башладым.

Әз генә динебезне күтәрдек. Авыл халкын ислам дине, ислам

кануннары белән таныштырдым. Балаларыбызга үзебезчә исем бирә

башладык, никахлыр укый башладык. Бөтенесен мөселманча, тәртипләп,

авылыбызны алып бара башладык. Безнең авылыбызда, Саратов өлкәсендә

иң карт мәчет – 1845 елны төзелгән булган. Хәзер дә ул бар. Мин имам

булгач, үзебезнең фермерларыбыз, меценатларыбыз белән, авыл халкыбыз

белән тәрәзәләр алыштырдык, яңарттык, кечкенә генә манара күтәрдек. 27

Шулай итеп мәчетебезне күркәм ясадык. Хәзер дә ул мәчетебез эшләп килә.

Халык йөри, биш вакыт намаз укытыла, азан әйтелә, Аллага шөкер!

6 ел эшләгәч, авыл халкы мине глава поселения итеп сайлады. Бу

урында 10 ел хезмәт иттем. Шул вакытта авылыбызга юл тарттык. Шул ук

вакытта төрле җирләргә, зур властька язып, бездә связь да юк иде. 2008 нче

елны авылыбызга ике вышка – МТС вышкасы һәм Билайн вышкасын китереп

куйдык. Хәзер Америка белән дә сөйләшәбез, Марс белән дә дип әйтергә

була. Связь бар бездә. Җир төбенә төшсәң дә телефоннарыбыз эшли, өскә

менсәң дә эшли. Авыл халкыбыз бик кинәнде.

2010 нчы елны “Сельские дороги” дигән программалар эшләп китте.

Бездә авыррак ул программа эшләде. Татарларны “хитрый” дип әйтсәң, тоже

ярый инде, кирәкле кешеләрне ашатып, эчереп, районда иң беренче 1

километр асфальтны безнең авылга без китердек дип әйтергә була. Хөкүмәт

тарафыннан авылыбызга асфальт җәйделәр. Ул эшебез беткәч, без аптырап

калмадык. Авылыбыз зур, әйтеп китәргә оныттым, 350 изба авылыбызда.

Хәзерге вакытта 780 кеше яши бездә. Калган юлларыбызга да асфальт

салдыралмасак та, таш салып, тигезләп чыктык. Аның һәрберсе авыл халкы

җилкәсенә ятты һәм үзебезнең фермерларыбызга. Аларга да бик зур рәхмәт!

Хәзер авыл юлларыбыз туры, грязьдә батмыйбыз, бер километр асфальттан

йөрибез, машиналарыбыз таш юлдан йөри, Аллага шөкер!

2012нче елны бездә авылыбызда су трассасы бара. Хәзер ул искереп

бетте. Авылыбызның көче белән бер километр трассаны, үзебез авылыбызда

сход ясап, халыктан акча җыеп, алыштырдык. Авылда хәзер су белән

торалар.

Рөстәм Нургалиевич, Ринат Зиннурович, сезгә шундый зур бәйрәмнәр

уздырган оештырган өчен бик зур рәхмәт әйтәсем килә, һәр ел безне

чакырганыгыз өчен. Дөрестән дә, ничә ел киләбез, безгә, конечно, Саратов

өлкәсенә Казанга җитәргә бик авыр, бик ерак. Где-то 15 елга без сездән артта

барабыз. Ләкин сүз бирәбез, без сезнең битегезгә кызыллык китермибез. Без

мишәрләр. Ничек монда әйтәләр: “Казанда татарлар булсалар, мишәрләр, кая

28

авыр, шунда торабыз без”. Ул проблемаларны ерып чыгабыз. Бик зур рәхмәт

үзегезгә!

Ринат Закиров: Рәхмәт! Сүз Чувашия Республикасы Комсомол

районы башлыгы “Слава картофелю” Ачык акционерлар җәмгыяте рәисе

Идиатуллин Хасиятулла Сәмигулла улына бирелә. Рәхим итегез!

Хасиятулла Идиатуллин: Хәерле көн, хөрмәтле Рөстәм

Нургалиевич, Ринат Зиннурович, олы Форум! Мин кыска гына чыгышымда

үзебезнең оешманың тәҗрибәсе турында сөйләп китәсем килә. Монда күбесе

җирдә эшлиләр. Безнең тәҗрибәне кулланып, ниндидер файдалы киңәшләр

ишетсәгез, алып китсәгез, мин бик шат булыр идем.

Алга таба мин 4 моментта тукталыр идем. Без бит инде бәрәңге генә

үстерәбез, һәм иген бар. 15 ел эчендә мин бер уйга килдем – булырга тиеш

специализации, булырга тиеш бәрәңге үсентесе. Аннары тагын бер уй –

техника белән тәэмин ителү. Бу бик җитди сорау. Өченчесе – игенчелектә

биологизацияләү. Дүртенчесе – орлык. Шушы сорауларга мин тукталып

китмәкче булам.

Безнең үзебезнең оешма турында. 2001 нче елда без башлап киттек,

матур гына исем таптык. Эшне укудан башладык. Мин үзем, аннары минем

төп партнер – Капитолов, безнең яшь агроном. Голландия белгечләре

Россиядә курслар үткәрә иде. Шунда ике ел барып-барып укыдык. Бүгенге

көндә дә безнең специалистлар бер семинардан да калмыйлар. Хәтта

Россиядә генә түгел, Германиягә, Голландиягә барып, укып кайталар. Уку

бик каты кирәк инде ул.

Икенче момент, монда әйтеп киттеләр инде – льготалы кредитлар. Без

ошманы ачканнан соң ук, өч айдан, обычно алты айдан бирәләр, безгә

кредитлар бирделәр. Менә шул льготалы кредитлар белән без бүгенге көндә

дә киң кулланып, алга таба барабыз, үсәбез. Шулай ук бүгенге көндә “су

сибү”, “хранилищеләр төзү” программалары белән кулланабыз. Шуның

белән генә алга таба барып була. Безнең барлыгы 5 меңгә якын җиребез бар.

Бүгенге көндә аны эшкәртәбез. Безнең төп культура – бәрәңге. Былтыргы

результатларны күрсәттеләр – 25 меңнән артык бәрәңге җйган идек. 29

4 елда без нинди үзгәреш керттек? Без элек бәрәңге, аның артыннан

рапс чәчә идек. Аннары көзге бодай. Ә хәзер язгы бодай белән донник

чәчәбез. Нигә ул кирәк? Акча в основном бәрәңгедән керә. Игеннән 25-30

центнер алабыз. Рапс – вак орлык, яңгыр яуса чыга, яумаса чыкмый. Шуңа

күрә иген белән донник чәчәбез. Көз көне ул җиргә кермибез. Безнең инде

чыгымнар кими. Яз башында без анда кермибез. Өченче ел без аны дисковать

итәбез, икенче дисковать иткәндә тагын бер культура – редкомасличное

диләр инде, җәй буе безнең җир органика белән баей. Ул органика нәрсәгә

файдалы дисәгез, мәсәлән, үткән елны без ике кырны чагыртырдык. 90

гектарлы кыр бар иде. Берсендә донникны сугып алган, берсендә донникны

дисковать иткән идек. Сугып алганда 27 центнер алдык, а дисковать иткәндә

– 56 центнер. Әле бу удобрение бирмәгән.

Бәрәңге үстерәбез. Аны үстерсәң дә, специализация кирәк. Орлык

үстергәндә бер төрле оешма булырга тиеш, ашарга бәрәңге үстергәндә үзе

бер төрле предприятие булырга тиеш. Аның үзенең инструментлары булырга

тиеш. Каждому предприятию свой тазик димен. Керне чайкарга үзенең

урыны, юырга шулай ук.

Оригиналь орлыклар турында. Без 2014 нче елда башладык. Ел саен

300 тоннага якын Германиядән, Голландиядән элита орлык сатып алабыз. 90-

120 сум бүгенге көндә. Ә хәзер альтернатива эзлибез. 2014 безнең 5 гектар

иде оригиналь орлыклар, быел безнең 60 сутый теплицалар була һәм 7 гектар

оригиналь орлыклар. Оригиналь орлыкны үстерсәң, аның репродукцияләре

күп (5-6), сорт – 5-6, 25 партия була, 2014 нче елда программа белән яңа

хранилище төзеп куйдык, 5 мең тонналык. Анда бер секциясе контейнер

белән. Аерым саклана микроклимат белән.

Безнең монда җыелып, аралашуыбыз, мин тагын бер уйга килдем. Без

технологиядән башка, социология вопросларыннан башка, тагын кооперация

турында сөйләшергәдер дип уйлыйм мин. Ансыз, особенно кечерәк

оешмаларга, авыр буладыр. Бөтен Европада кооперация бар. Шуңа күрә әгәр

тагын бер елга чакырсагыз, менә шул кооперация темасын тирәнрәк итеп,

бергә аралашсак, бик рәхмәтле булыр идек. Рәхмәт! Уңышлар! 30

Ринат Закиров: Рәхмәт! Хөрмәтле коллегалар! Ә хәзер сүзне

Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм Нургали улы Миңнехановка

бирәбез. Рәхим итегез, Рөстәм Нургалиевич!

Рөстәм Миңнехановның сәламләү сүзе: Яңадан бер кат хәерле көн

барыгызга да! Сезне чын күңелдән үзебездә, Татарстанда, безнең калабызда

сәламлибез. Сезнең белән күрешү – үзе бер гомер.

Дөрестән дә, бик матур экспозицияләр күрдек. Нинди эшләр, кем нәрсә

белән шөгыльләнә. Монда күргән эшләр – алар безнең һәммәбезгә дә үрнәк

булып торырга тиеш. Күп кенә әйберләрне без бер-беребездән өйрәнәбез.

Әйтик, Республика күләмендә эшмәкәрләр өчен авыл хуҗалыгында эшли

торган кешелләр өчен мөмкинлекләр бик зур. Аңа карамастан, сезнең читтә

үзегезнең ниндидер уйларыгызны тормышка ашырып, матур-матур авыллар,

шул ук чакта телебезне, динебезне, гореф-гадәтләребезне онытмыйча, безнең

Республика белән, татарлар белән арабызны онытмыйча, матур итеп

эшлибез. Шуңа күрә шушы форманы без киләчәктә дә кулланырбыз, һәм

шулай киләчәктә дә күрешергә насыйп булсын. Сезгә барыгызга да уңышлар

һәм бик зур рәхмәт!

Әлбәттә, бүген сезнең бик кызык чыгышлар булды. Һәммәсенә бер зур

игътибар бирербез. Мин сорадым күпме кеше килгәнен. 700 гә якын кеше

килде. Килергә теләүчеләр 6 мең иде ди. Шуңа күрә киләсе килгән кешеләр

күләме арта барсын.

Дөрестән дә, без үзебезнең татарларыбыз белән горурланабыз.

Татарстанда гына түгел, кайда гына булсалар да, алар һөнәрле, булдыклы

кешеләр. Шул ук вакытта үзләренең гореф-гадәтләрен, телләрен, диннәрен

онытмыйлар. Безгә авылны сакларга кирәк. Әгәр дә авылны сакламасак, безгә

үзебезнең телебезне, динебезне, гореф-гадәтләребезне саклау бик авыр

булачак. Шәһәрдә ул мәсьәләне хәл итүе бик авыр. Безнең министр

образования монда. Актаныш түгел, монда татарча бөтен ил турында хәл

итеп булмый. әлбәттә, бу мәсьәләләр безне бик каты борчый. Бу мәсьәләдә

без сезгә таянабыз. Дин әгъзәләрен без җәй көне чакырабыз һәм бер кат

31

сезнең белән очрашабыз. Читтә торган татарлар белән нык элемтәдә булу

безгә бик зур ярдәм.

Мин сезгә һәммәгезгә дә хезмәтегездә уңышлар. Истә тотыгыз,

Татарстанда сезне гел көтеп торабыз һәм көчтән килгән нинди ярдәм күрсәтә

алсак, ярдәмне күрсәтергә без әзер. Без сезнең эшегез белән горурланабыз.

Чит өлкәләргә барганда мин үзебезнең татарлар белән очрашырга тырышам,

ярдәм күрсәтергә тырышам. Сезнең дә шушылай безгә килүегез, безнең

Республика өчен бик зур ярдәм һәм сезгә бик зур рәхмәт шуның өчен!

Уңышлар сезгә!

Безнең бүген бүләкләребез бар. Хәзер без аларны тапшырабыз.

Ринат Закиров: Илебезнең төрле төбәкләрендә яшәп, халкыбыз

мәнфәгатьләре өчен күп хезмәт куйган, авыл хуҗалыгын үстерүдә һәм

эшмәкәрлек өлкәсендә зур нәтиҗәләргә ирешкән милләттәшләребезгә

Татарстан Республикасының бүләкләре тапшырыла.

(Президентның бүләкләү турындагы фәрманын Данис Шакиров

укый)

Бүләкләр тапшырыла.

Рөстәм Миңнеханов: Яңадан барыгызга да уңышлар! Сезгә бик зур

рәхмәт! Киләчәктә дә күрешергә шулай насыйп булсын барыбызга да!

Рәхмәт!

Ринат Закиров: Рөстәм Нургалиевич! Татар дөньясы һәрвакытта да

сезнең ярдәмегезне тоеп яши. Татарстан белән элемтәләр ныгый, елдан-ел

үсә бара. Без бергә булганда зур көч. Болар татар халкына киләчәктә өмет

белән карарга мөмкинлек бирә, нигез бирә. Сезгә бүгенге җыенда

катнашучылар исеменнән олы рәхмәтләребезне җиткерергә рөхсәт итегез!

Ринат Закиров: Хөрмәтле коллегалар! V Бөтенрусия татар авыллары

эшмәкәрләре җыенында катнашучылар чыгышларыннан күренгәнчә, авыл

хуҗалыгы тармагында булган бөтен авырлыкларга карамастан, авылда

яшәүче милләттәшләребез тырышып эшли, уңышка ирешү юлларын эзли

һәм таба. Проблемалар да, хәл ителәсе мәсьәләләр дә аз түгел.

32

V Бөтенрусия татар авыллары эшмәкәрләре җыенында яңгыраган

чыгышларда күтәрелгән мәсьәләләр буенча сезнең игътибарыгызга

резолюция проектын тәкъдим итәбез. Алар сезгә таратылган. Нинди

фикерләр бар? Без бүген яңгыраган фикерләрне һәм кичә секцияләрдә

яңгыраган фикерләрне аңа өстәрбез. Шулай булгач, шушы резолюция белән

килешсәгез, мин аны тавышка куям. Кем дә кем, шушы сезгә тәкъдим

ителгән резолюцияне, киләчәктә өстәп эшкәртү белән кабул итергә дигән

кешеләрне кул күтәрүен сорыйм. Кулларыгызны күтәрегез. Төшерегез.

Кемнәр каршы? Каршылар юк.

Битарафлар? Битарафлар юк.

Бертавыштан кабул ителде. Рәхмәт! Резолюция кабул ителде.

- РЕЗОЛЮЦИЯ КАБУЛ ИТЕЛӘ –

Ринат Закиров: Шуның белән V Бөтенрусия татар авыллары

эшмәкәрләре җыенын ябык дип игълан итәм. Катнашуыгыз һәм нәтиҗәле

эшегез өчен рәхмәт. Барыгызга да эшегездә уңышлар, иминлек, исәнлек-

саулык телим!

33

V Бөтенрусия татар авыллары эшмәкәрләре җыенының

«Игенчелек» (игенчелек, яшелчәчелек, бакчачылык) секциясе

Модераторлар:

Габдрахманов Илдус Харис улы – Татарстан Республикасы авыл

хуҗалыгы һәм азык-төлек министрының игенчелек буенча урынбасары

Сәнҗапов Рәшит Шәйхулла улы –“Бөтенроссия татар авыллары”

иҗтимагый оешмасы рәисе, җаваплылыгы чикләнгән «Агрофирма Жизнь»

җәмгыяте директоры, Чувашия Республикасы, Батыр районы

Рәшит Сәнҗапов: Хәерле көн, хөрмәтле милләттәшләр, татар

авылларында эшләп, яшәп ятучы эшмәкәрләр, эшкуарлар! Бу мәртәбәле

гамәлнең башында торучыларга зур рәхмәтләребезне җиткерәбез. Ник

дигәндә, бу җыелыш инде бишенче тапкыр уза. Ел саен шулай матур итеп

бөтен Россиядән, төрле төбәкләрдән эшмәкәрләрне берләштерә торган

җыелыш. Быел гомуми алганда делегатларның 70% яңа кешеләр, яшьләр.

Алар күренеп тора, тоелып тора. Бу җыелышның кирәклеген барыбыз да

яхшы аңлыйбыз. Шулай матур гына башлап җибәрик.

Рөхсәт итсәгез, сүзне Татарстан Республикасы авыл хуҗалыгы һәм

азык-төлек министрының игенчелек буенча урынбасары Габдрахманов

Илдус Харис улына бирәбез. Рәхим итегез!

Илдус Габдрахманов: Хөерле көн хөрмәтле милләттәшләр, дуслар,

кардәшләр! Бу инде зур гына җыен. Безнең бөтен мөселман татар

эшмәкәрләре монда зур сөйләшүгә җыйналдык. Мин бөтен агрономнар

исеменнән, бүген үсемлекчелек тармагы булгач, бөтенегезгә дә зур

рәхмәтләремне җиткереп, изге теләкләр теләп калырга рөхсәт итегез.

Бүген чыгыш ясарга җыенгач, ниндирәк формада ясарга икән дигән

сорау туа. Технология турында, ничек чәчәргә дигән сөйләшү түгел бүген. Ә

нинди юнәлешләр бар, шуның турында сезгә кыскача гына сөйләп китәргә

теләгем бар. Чыгышымны слайд белән күрсәтеп барачаклар.

34

Республикабызны алсак, безнең 3 миллион ярымга якын сөрүлек

җирләребез бар. 3 миллион 800 мең халкыбыз яши һәм шуның иң сөенечлесе

миллионнан берникадәр генә киме авыл җирлегендә яши.

Җитештерә торган продукцияне карасак, Россиядә иң зур күрсәткечләрнең

безнең өченчесе. 213 миллиард. Авыл хуҗалыгы продукциясе безнең күмәк

хуҗалыкларда һәм шәхси хуҗалык белән фермер хуҗалыкларында барлыгы

213 миллард 2015нче елның нәтиҗләре буенча. Шуның кадәр бергәләп, безгә

продукция җитештерергә мөмкин булды.

Без узган катлаулы елны да алдагы елга караганда 5% якын үсеш бирә

алдык. Бу бөтен тармаклар төшкән вакытта һичшиксез авыл җирлегендә яши

торган халыкның тырыш хезмәтенең нәтиҗәсе.

Безнең икенче сөенечле вакыйга – ул бөтен Россиядә пычак тотып мал

суйган вакытта Татарстан үзенең кыйбласын барлап, тармакны авыл

хуҗалыгы саклап калырга кирәк, терлекчелекне саклап калырга дигән

юнәлешне алып, бүгенге көндә без югалтмыйча миллион баштан артык

мөгезле эре терлегебез бар, безнең сарыкларыбыз сакланган, безнең

сыерларыбыз күренеп тора – 366 мең, Татарстанда гына шул кадәр сыер бар.

Һичшиксез, моны саклап калу безгә авыр булды. Бу безгә алга таба эшләргә

мөмкинчелек була. Без терлекчелекне, терлекчелек тармагын бүген үзе акча

сугарган станок дип күз алдына китерәбез. Көндәлек кемнең продукциясе

бар, кем җитештерә ала аны сатып, кассасына акча кереп бара.

Аның җитештерә торган күрсәткечләр дә начар түгел. Шулай ук

терлекчелек тармагына килсәк, миллион 700- миллион 800гә якын сөтебез.

Ит буенча шулай ук күрсәткечләр үсү ягына бара. 468 тонна ит

җитештерелгән үзгән елгы күрсәткечләр буенча һәм йомырка буенча

миллард бер йөз - 70 мең данә йомырка җитештерелгән.

Үсемлекчелек тармагына килсәк, без бер генә күрсәткеч белән

сөйләшәбез инде. Бездә шундый күрсәткеч бар. Сезнең төбәкләрегездә дә

бардыр инде ул. Кешене бәяләү, өчен бөртеклеләрдән җыелган уңыш кына

түгел, һәрбер гектар сөрүлек җире, күпме уңыш биргән, шуны бер күрсәткеч

белән күчергәндә, Республика буенча безнең күрсәткечебез 2,22-7/10 центнер 35

бер гектарына туры килде. Инде ул тулаем җыем – 6 миллион 600 мең тонна.

Менә бу Татарстан үсемлекчелек тармагының 2016-2015 елда башкарган.

Безнең бит инде кызыксындыра – үзебезне үзебез туйдыралабызмы?

Татарстанны күз алдына китерсәк ябык дәүләт диеп. Бүгенге көндә Татарстан

төп подукцияләр буенча, ипи буенча да, ит буенча, сөт һәм башка

продукцияләр буенча, башка җитештергән товарлар буенча үзен-үзе тәэмин

итәргә сәләтле. Сүз Татарстанның фәкать үз продукциясен генә куллануы

турында бармый. Ә без үзебезне үзебез тәэмин итеп, безнең авыл җирендә

торган халкыбыз продукцияне читкә сатырга да сәләтле. Шул ук вакытта

безнең кибетләребездә Татарстан продукциясе генә түгел, башка

төбәкләрдән, сезнең төбәкләрдән дә продукция керә.

Төп максат, бердән, эш булса, икенчедән – аннан берникадәр табыш

аласы килә. 2015нче ел буенча безнең хуҗалыклар 14 миллиардлык табыш

алып, аның рентабельлеге 16, 03% булды. Бер яктан зур күрсәткеч түгел, шул

ук вакытта минуска эшләү түгел. Керткән һәрбер сум үзенә күрә табышын да

биргән.

Сезгә дә кагыладыр өстәге слайд. Зарлану эш түгел. Ходай Тәгалә

ничек биргән шулай. Кызганычка каршы, 2010 нчы елдан алып, Татарстан,

безнең җирлектә, бигрәк тә май-июнь айларында корылык килеп, берникадәр

күрсәткечләрне ул төшерә. Менә монда күрсәтелгән. Йөз миллиметрның өске

ягында, андый төшенчәне беләсездер – явым-төшем булганда уңышы да

зуррак, ә менә катлаулы булганда... Республика буенча без йөз миллиметрга

якын, уртача дип санасак, кырыс шартларда Татарстанның,

Республикабызның үсемлекчелек тармагы эшли. Менә әле кызылга буялган

җирләр 2015 нче елда 27 районыбызда, бездә барлыгы 43 муниципаль район,

27 сендә гадәттән тыш хәл кертелде менә шушы корылык булу сәбәпле.

Шул ук вакытта, һава шартлары безнең файдага булмаса, без аны хәзер

зарлану түгел, бездән дә кырыс шартларда икмәк җитештерә торган кешеләр

бар дип кабул итәбез һәм шул шартларга яраклашырга тырышып эшлибез.

Менә монда күрсәтелгән әйбер, шулай ук сезнең төбәкләр өчен кызыклыдыр

ул. Безнең техникалар бит инде искерә бара. Күпләп яңартырга байлыгыбыз 36

сездә дә, бездә дә җитеп бетми. Никадәр булган тракторлар, комбайннар –

аның сызыгы, кызганычка каршы, ахыргы елларда совет чорлары белән

чагыштырганда, шактый кискен генә аска төшә.

Безнең бик зур программабыз, безнең өчен бик кирәкле программа дип

саныйбыз - без ел саен авыл хуҗалыгы предприятияләренә 2 миллиард сум,

фермер хуҗалыкларына 2 миллиард сумлык, без аны “60/40” программасы

дип атыйбыз. 60 % хуҗалык үзе түли, 40% бюджеттан без аны бушка

бирәбез. Ел саен шушы программа эшләү сәбәпле, республикада берникадәр

хуҗалыкларга 40% алган техникасының бәясен кирү кайтару сәбәпле, безгә

техникаларны яңартырга, машиналарны яңартырга мөмкинлекләребез

берникадәр зуррак. Бәрәңге, яшелчә белән шөгыльләнә торганнары өчен

аерым программа. Шушы “60/40” программасы нигезендә үзләренә кирәкле

спецтехниканы алырга мөмкинлек бирәбез.

Республика буенча сездә дә шулай булгандыр ул, безнең сугара торган

җирләр күп иде, совет чорында 169 мең гектар су сибелә торган иде.

Кызганычка каршы, яки бәхеткә каршы да дыр инде, еллар бик уңышлы

килеп, бездә ничектер аны сибәргә туры килмәде. Ходай Тәгалә үз вакытында

яңгырын да биреп, безгә уңышлар килү – бу берникадәр менә бу тармакка

безнең карашыбызны үзгәртте, ләкин безне 2010 ел айнытты.

Корылык – ул, 21 нче ел белән дә чагыштырдык инде без аны, елның

елында 4 миллион тирәсе ашлык җыйган республика барлыгы 700 мең тонна

бөртеклеләр ашлык җыеп алды, шуның 500 мең тоннасы фәкать чәчәргә яңа

орлыкка кирәк иде. Ул чорлар безнең ныклыгыбызны, байлыгыбызны бик

шактый гына киметте. Һәм алдагы слайдны бирсәгез, республика буенча

Россиядә булмаган бердән-бер юнәлеш дии саныйбыз. Без, кем бәрәңге һәм

яшелчә белән шөгыльләнергә теләгән хуҗалыкларга фәкать 10% гына

түләтеп, иң яхшы су сибә торган корылмаларны кайтартып, Россиядән, чит

илләрдән кайтартып (Италиядән, Франциядән), кызганычка каршы, Россиядә

андый машиналар юк иде, фермаларыбызга куеп, менә Минталип

Исмәгыйлович монда утыра, аны бәлки беләсездер әле, күп вакытларда

чыгып сөйләргә ярата, әйбәт оратор. Менә аның шикелле фермер бүген 10% 37

гына бәясен алып, яшелчә һәм бәрәңге юнәлешен Белоруссиягә барып та,

Төмәнгә барып та, яки башка җирләрдән бәрәңге кертмәскә дигән юнәлеш

алдык. Аллага шөкер, соңгы елларда стабиль рәвештә 10 мең гектарга якын

мәйданыбыз сөрүлек җирләрендә һәм яшелчәлек, нинди генә корылык килсә

дә, башка афәт килгәндә дә, тотрыклы уңыш алып, республикабызны тәэмин

итәргә мөмкинлек бар. Алдагы елларны да бу программаны 11 дә генә түгел,

12, 13, 14, 15 һәм 16 нчы елларда да сакладык. Бүген аның 30% хуҗалык

түли. 70% без бюджеттан аларга бирәбез. Бу хуҗлыклар бүген көчәеп, үзләре

эшләргә сәләтлеләр барлыкка килде. Кемнәргә сыйфатлы бәрәңге кирәк, без

сезне чакырабыз! Сатырга бирергә безнең бөртеклеләребез, сыйфатлы

бәрәңге орлыклары бар. Шул ук вакытта әле бит үстерү бер әйбер, икенче

юнәлеш, республикада эшли торган программаларның икенчесе, безнең

тармак белән бәйлесе, кемнәрнең үстергән продукцияне сакларга бәрәңге

базлары таләпләргә җавап бирми торганнарга – 30% бюджеттан капиталь

ремонт ясаган шундый хуҗалыкларга, фермерларга, эшмәкәрләргә 30%

бюджеттан кайтарып биреп, шулай ук шактый, узган елны без 50гә якын

бәрәңге саклау һәм яшелчә саклагычларны көн таләпләренә китерә торган

дәрәҗәгә җиткердек һәм ул программа быел да дәвам итә. Быел да 40-50 без

саклагычлар көн таләпләренә туры китереп, сыйфатлы продукция сакларга

сәләтле. Һәм моны, һичшиксез, үзебезнең сәүдә нокталарына чыгарырга

булдырабыз.

Менә без дә яратмый, сез дә яратмый торган шундый слайд.

Кызганычка каршы, безгә ягулыгы да кирәк, ашламасы да кирәк. Ул

әйберләрнең үсү юнәлеше без теләмәгәннәре берникадәр өскә зуррак үсә. Без

җитештерә торган продукциянең үсүе зур түгел. Монда инде без шаулап та,

ачуланып та, ничектер каршы килеп тә, үзгәртеп булмый. Шушы таләпләргә,

шушы шартларга яраклашырга туры килә. Без шушы шартларда да 2015нче

елда, кыскача гына әйтеп киткән идем 6 миллион 600 мең тонна без

үзебезнең шартлы бөртектә исәпләгәндә продукция җитештердек һәм аның

кыйммәте 5 меңгә якын булды һәм 18-20% якын табышлылыгы.

38

Максатсыз, кыйбласыз үзеңә бурыч куймыйча эшләп булмый. Инде

мин үсемлекчелек тармагында җитәкче буларак, үзебезнең алдыбызга без 7

миллион ярым тонна үстерергә дигән бурыч куеп, шул юнәлештә без язгы

кыр эшләренә әзерләнеп ятабыз. Максатка барганда һава шартларын

белмибез. Шул ук вакытта, нишләптер, халыкны кузгалтырга кирәк дигән,

нишләтеп кузгалтырга районнарны, хуҗалык җитәкчеләрен,

специалистларны дигән сораудан соң без 2015нче елдан районнардан һәм

һәрбер хуҗалыкларга бәя бирергә дигән шундый карарга килдек. Сезгә

кызык булса, кешене уята торган, кешенең үзенең бәя бирдерә торган

шундый методика, хуҗалык үзенең эшләгән өчен, үстергән ашлык өчен ала

балл һәм аның астагы эшләре аның нәтиҗәлеген күтәрерлек эш ясый.

Менә 13 район 2015 елда беренче категория – высший пилотаж дип

әйтәбез инде, әйбәт эшли торган районнар санала, икенчеләре – урта куллар

һәм өченчеләре – менә боларга әле артта, аларга әле эшләсе дә эшләсе. Бу

гына да түгел, хәзер бюджеттан бирә торган акчаны эшли торган һәм эшләми

торган кешегә бүлеп бирү безнең күзлектән чыгып караганда дөрес түгел.

“Не в коня корм” дип әйтелә русча әйткәндә. Эшләгән кешегә күбрәк бирергә

тырышыбз һәм шул күзлектән чыгып, хуҗалык беренче категориягә кергән

икән, бюджет ярдәмен 30% артыграк ала. Икенче категориягә кергәне – 20%

һәм өченчегә дә бирмичә калдыру дөрес түгел – кечкенә өлеше аңа кала.

Безнең бар бөртек. Республика 2 миллион 900 – 3 миллионга якын

безнең чәчүлек җирләренең 2 миллионга якын аның бөртеклеләр белән

чәчелә. 1 миллион 600 бөртекле культуралар һәм аның беръеллык үләннәре

һәм башкалары. Аның сыйфаты яки репродукциясе югалган саен уңыш күпкә

кими. Хуҗалыклар моңа игътибар итеп бетерми башлады. Технология шул

ук, шул ук чыгымнары чыга, ләкин шул ук шартларда уңышы ким була.

Нәрсә эшләргә кирәк? Без менә нинди фикергә килдек һәм үзебездә шуны

керттек, кызыксынсагыз, ул сезнең төбәкләрдә дә актуаль мәсьәләдер.

Республикада менә шундый промышленность нигезендә семеналар,

бөртеклеләр белән тәэмин итү программасы булдырылды. Без министрлык,

без аның координаторы. Монда без институтлар белән эшлибез, безнең 39

үзебезнең бөртекләр җитештерә торган ассоциациябез бар, авыл хуҗалыгы

предприятияләре. Россиядә 2008 еллардан обязательная регистрацияне

бетергәч, ниндидер таркаулык сизелә. Бөтен кеше сата башлады, сыйфатлы

һәм сыйфатсыз, һәм без Россиядә беренчеләрдән булып шушы методика

буенча үзебезнең хуҗалыкларыбызда җитештерә башладык. Дәүләт яки

тармак җитәкчелеге аларны кабул итәме юкмы? Җавап бирәме бу

таләпләргә? Беренче, икенче, өченче категория дигән хуҗалыкларны

бүлгәләп, аларны тикшереп, сәләтлеме ул, специалисты бармы аның, базасы

бармы – менә шул нәрсәдә бездә тәртип оештыру максатыннан без эшләдек.

Безнең 73 хуҗалыктан 62се беренче, икенче категория.

Мин моның белән нәрсә әйтәсе килә? Җәмәгать, әгәр дә сезнең

төбәкләрдә сыйфатлы бөртеккә мохтаҗлык бар икән, без Татарстанга сезне

чакырабыз! Алып, бездә үскән сыйфатлы бөртек белән сез үзегезнең

җирлегегездә дә уңышларыгызны арттыру өстендә эшли аласыз. Без бу

әйберне эшләп, ике мәсьәләне хәл иттек. Беренчедән, кешеләргә үзенең

бәясен бирдек. Моңа без ышанабызмы-юкмы? Мораль ягы бар. Икенчесе,

категориягә эләккән һәрбер гектар бөртеклеләрдән 3 центрнер бөртек семена

саткан икән, без аңа бюджеттан өстәмә ярдәм бирәбез. Ике әйбер барлыкка

килә: беренчесе, мин морально статусымны, үземнең булдыклыгымны

күрсәтәм, икенчедән, ашлыкны сатып, бюджет ярдәмен алу өчен күбрәк

базардан, күбрәк очсыз семена бөртек бирәм. Республикада без сыйфатлы

бөртек белән үзебезнең тулыландыра алдык. Без аның бик дөрес юнәлеш дип

саныйбыз һәм алга таба да аны дәвам итәргә теләгебез бар. Ассызыклап

әйтәм, 20 мең тоннадан артык семена җитештерәбез бөртеклеләрнекен. Һәм

бүген бик теләп сез кабул итсәгез сезнең төбәкләргә чыгып, үзегезнең

семеналарыбызны льготалар һәм башка ниндидер ташламалар белән без

бирергә сезгә бик теләп барыр идек.

Алга таба ничек яшәргә? Ашлыкның бәясе без теләп кенә икеләтә

артмый ул. Хуҗалыкта хезмәт хакы түләү өчен, техниканы яңарту өчен

ниндидер юллар эзләргә кирәк. Шуңа күрә без үзебезгә 2006 елдан төп

юнәлешне алдык – күбрәк табыш бирә торган культураларны арттырырга 40

кирәк дип 2016 елда без үзебезнең алга бурыч куйдык. Районнар белән бик

нәтиҗәле эшлибез дә. 600 мең тонна кукуруза, терлекчелек республикасы,

кукуруза безгә бик тә кирәк. монысы беренчесе. Һәм икенчесе безнең

үзебезнең май заводыбыз. Ишеткәнегез булса “Казанский

маслоэкстрацинный завод” (МЭЗ). Миллион тонна май һәм көнбагыш,

рапстан май чыгарырга сәләтле. Быел үзебездә 600 мең тоннан

җитештерергә дигән бурыч куйдык. Өченчесе, чөгендер. Быел без миллион

ярымга чыгарга планлаштырабыз, чөгендер буенча ике миллион ярымга. Ул

шулай ук табыш бирә.

Республикада бу культуралар 15 миллиард сумлык өстәмә керем

бирергә сәләтле. Алар 100% рентабльлек бирә торган культуралар. Барлыгы

7,5-8 миллиард сум табыш була. Бу табыш хезмәт хакын арттырырга,

техникасын алыштырырга, урында кадрларны саклап калу өчен мөмкинлек

бирә.

Сезнең килүегез дә һәм бер-берегез белән аралашуыгыз кирәкле

технологияләрне, кирәкле юнәлешләрне үзегездә кертү өчен файдалы дип

уйлыйм. Бу юнәлештә мин үсемлекчелек тармагы турында сүз алып барам.

Республикада без яңа һәм Россиядә беренчеләрдән дип әйтә алам менә

мондый “Система земледелия Республики Татарстан” дигән бик зур хезмәт

бу. Өч өлештән тора торган. Беренчесе, “Общие аспекты”. Моны агроном

булмаган кеше дә үзенең җирлегенә туры китереп, эшли ала. Икенчесе,

культураларның технологиясе буенча, өченчесе, агроно өчен, агрономия

менеджмент дип әйтәбез. Менә шушы күләмле китап. Ул эшләгән, уйланган,

эзләнгән кешеләр өчен бик зур хезмәт. Һәм безнең хуҗалыкларда бу хәзер

бар. Республиканың үзенең үсемлекчелек тармагында кыйбласы шулай ук

бар.

Һәм инде тагын Россиядә беренче дип әйтсәк, гел мактанган шикелле

килеп чыгыр. Врач бар, ветврач бар. Мин агроном буларак, гел үземне

кыенсынып йөри идем. Бөтен кеше сумка асып йөри. Врачның крестик

ясаган үзенең сумкасы бар, медработникның тагын, агрономның бернәрсәсе

юк. шулай булгач, үзебезнең хезмәттәшләр белән сөйләштек тә, 2008 елда 41

бөтен Россия, дөнья буенча эзләп гамәлгә менә шундый матур гына сумка

керттек. Агроном басуга чыгып китә дә, үсемлек янына утырып, үзенең

диагнозын куярга менә шундый сумканы булдырып, теләгән хуҗалыкларга

аны бирдек. Чыктың, үсемлек төбенә тыгып, температурасын карыйсың, әче

туфракмы-юкмы, тыгып куясың, үзенең приборы бар, җил исәме-юкмы,

опрыскивательне чыгарып булымы-юкмы – үзенең җил үлчи торган приборы

бар һ.б. Монысы беренчесе. Чыннан да бик кирәкле әйбер. Диагноз

куймыйча, элекке технология белән бер тапкыр чәчеп куеп, икенче тапкыр

комбайн кертеп кенә ашлыкны үстереп булмый. Шуңа күрә бүген

профессиональ агрономга инструмент бирергә кирәк. безнең теләгән кешегә

ул инструментлар бирелде. Без аны теләгән төбәкләргә, теләгән кешеләргә

саттык. Ялгышмасам, биш тонна бодай бәясе иде.

Икенчесе, мин сезгә мөрәҗәгать итеп әйтәм, кем үсемчелек тармагы

белән эшли, менә моны язып алсагыз да була – онлайн школа

консультационная площадка. Нәрсә турында сүз бара.

Без җәйге чорда, узган елны беренче мәртәбә җибәрдек, һәр көнне

җомга намазыннан соң сәгать икедә прямой эфирда теләгән агрономнар,

теләгән кеше шушы сайтка, менә шушы кызыл бар бит “Минсельхоз”

сайтына кереп, яки “Аграрный университет” сайтына кереп, шунда сәгать

икедән ярты сәгатлек итеп, бөтен республикага теләгән кешегә консультация

ясыйбыз. Монда утыра, бүгенгесе көндә үсемлекләр нәрсә бар, нинди

стадиягә җиткән, нинди авырлык килә анда, чүп чыкса, нәрсә эшләргә кирәк

һәм специалист бу яктан сөйли кыскача гына. Каршыда утырган кеше, шулай

ук башка төбәкнең дә кызыксынган кешесе – шунда ук соравыгызны бирәсез

сораучыга һәм сразу җавап аласыз. Монысы беренчесе. Режим онлайн дип

әйтәбез. Икенчесе, көн дәверендә специалистлар соравына шул адреска

җибәрәсез, сезне нәрсәдер бик тә кызыксындырса тармак буенча шунда ук

сезгә җавап килә. Кызыксынсагыз, мин сезгә тәкъдим итәм. Быел без аны

апрельның урталарыннан кертергә планлаштырабыз. Бу хәр атна саен

булачак. Кызыксынсагыз, безнең бу сайтка кереп, үзегезгә кирәкле

технологияләр буенча консультацияләр алырга була. Урыннарда моның 42

белән бик кызыксыналар һәм файдаланалар. Менә бу өченче юнәлешебез.

Һәм дүртенчесе, бүген бит инде кешене флаг күтәреп кенә өндәп йөреп

булмый. Кешене өйрәтергә тырышырга кирәк. Безнең үзебезнең авыл

хуҗалыгы министрлыгының сайты почмагында, үсемлекчелек тармагы

белән кызыксынсагыз, керергә тәкъдим итәм. Менә монда информация для

специалиста һәм рекомендация для агронома дигән бар. Шунда бөтен актуаль

мәсьәләләр: кайда нинди әйберләр саталар, нинди бәя белән, технологиядә

нинди үзгәрешләр бар һ.б. Без аны яңартып барабыз. Теләгән җитәкче һәм

агроном анда кереп, үзенең белемен арттырырга, үзенә кирәкле информация

алырга шулай ук булдыра.

Укыту буенча бездә әзрәк совет чоры сакланган дип әйтсәк тә була.

Бездә вертикаль эшли. Быел гына без республикада барлыгы 630 агроном

бар. 500 агрономны без теләсә дә, теләмәсә дә 3 көнлек курслар аркылы менә

бу әйткән темалар буенча үзебезнең институт аркылы үткәреп, аларны

тикшердек. Безнең үсемчелек тармагы югарырык уңыш бирә һәм күбрәк

табыш алына. Менә шушы юнәлештә без эшлибез. Һәм министрлык бу

өлештә инде үзенең хуҗалыкларга эшли торган, җирдә эшли торган халкына,

специалистларына ярдәмчел булырга тырыша. Минем шуның белән бетте.

Игътибарыгыз өчен бик зур рәхмәт!

Сораулар булса, хәзер үк җавап бирергә була. Сезнең белән булам мин.

Соңрак булса, соңрак.

Илдус Габдрахманов: Хөрмәтле җәмәгать, без сүзне Рәшит Шәйхулла

улы Сәнҗаповка бирәбез. Сез аны беләсез инде – “Бөтенроссия татар

авыллары” иҗтимагый оешмасы рәисе, Чувашстаннан.

Рәшит Сәнҗапов: Беребезгә дә сер түгел, бүгенгесе көндә татар авылы

һәм милләтебезне саклаучы, яклау, үстерүче, безнең иң кадерле мохитләрнең

берсе. Хөрмәтле бүгенге җыелышта катнашучы милләттәшләребез! Бүгенге

вакыйга белән сезне котлыйм һәм җыеныбыз нәтиҗәле үтәр дип ышанып

калам. Без җирле халык, димәк, киләчәкле халык. Шул үзебезнең

нигезебезне, авылларыбызны саклап калу, үстерү – безнең төп бурычыбыз.

Читтән килеп, безгә беркем дә ярдәм итмәс, дөресрәге, читләр үз файдасы 43

өчен йөрер. Ә җирнең кадерен фәкать җир кешесе генә белә! Шунда тир

түгүче, тырышучы, эшләүче кеше.

Билгеле булганча, Бөтенроссия татар авыллары эшмәкәрләренең 3 нче

җыелышыннан соң Татарстан Президентының йөкләмәләре чыккан иде,

эшнең мондый рәвештә оештырылуы безнең өчен бик файдалы булды,

андагы күрсәтмәләр барсы да үтәлде. Шунлыктан, бүгенге җыен нәтиҗәләре

буенча сезнең тагын йөкләмәләрегез кабул ителсә, әлеге җыенның

нәтиҗәләре күпкә файдалырак булыр иде. Мәгълүм ки, бүген Татарстан

әйдәп баручы регион гына түгел, ә дөньяда яшәүче милләттәшләребезне

берләштереп торучы үзәк һәм локомотив. Бу купшы сүзләр генә түгел. Чөнки

кайда гына яшәсәк тә без сезгә карап, сәгатьләрне дөреслибез. Иң мөһиме

Татарстанның шанлы тарихы бар, матур бүгенгесе бар һәм якты киләчәге дә

булыр, иншалла, һәм ул матур киләчәкне мин бүгенге Татарстан җирлегендә

генә түгел, ә зур Татарстан дип татарлар яшәгән барлык җирләрне кертеп

саныйм. Яшерен– батырын түгел, илдә халәт бик катлаулы һәм алда ниләр

булачагын берәү дә төгәл генә белми дә, күрми дә һәм әйтеп тә бирәлми.

Шушы дәвердә без үзебезнең бердәмлекне, милли көчебезне саклап калырга

тиешбез. Монда татар авылы потенциалы бик зур рольне башкарырга тиеш.

Әйтергә кирәк, нинди генә милләтне алсак та аның бүгенге тормышы һәм

өметле киләчәге җир белән бәйле. Без, татар авыл эшмәкәрләре, моны

аңларга тиеш. Кайсы милләтне генә алма, җир мәсьәләсе аның өчен иң

мөһим мәсьләләрнең берсе булып тора. Ерак барасы юк, үзебезнең Рәсәй

җирлегендә дә күп җир хуҗасыз эшкәртелми ята. Бу сорауга килгәндә,

Татарстан безнең өчен үрнәк булып тора, аның тәҗрибәсе бай. Шуңа күрә

бүгенге җыелышыбызның площадкасы монда булуы да дөрес, уйланып

эшләнгән. Күрергә кирәк, йөрергә кирәк. Кайсы төбәктә, регионда

тәҗрибәләр баерак, без аны күрергә тиеш. Күреп, йөреп кенә киләчәк

тормышыбызны без яктыртырга, җиңеләйтергә булдырабыз. Өйдә ятып

кына, тормыш алга бармый. Аны барыбыз да яхшы аңлыйбыз. Алдагы

елларда җир өчен көрәш кискенләшә генә барачак – моны барыбызда соңгы

елларда бик яхшы аңлый башладык. Ул кискен сорау. Шуңа күрә татар 44

милләте җирле халык булып калырга тиеш. Безгә үз милләттәшләребез

арасында бик көчле аңлату эшләре алып баруы зарур.

Бер тәкъдимем бар - бүгенге заман таләбен искә алып, авыл

эшмәкәрләренә татар милли-мәдәни оешмалары белән берлектә туган якны,

авыл тарихын, данлыклы якташлар темасын яктырткан махсус сайтлар

ясауны гамәлгә куярга, ул сайтларда коммерция, сату-алу, реклама

материалларын даими урнаштырып торырга. Мондый тәҗрибә бүген безнең

туган ягыбыз Чувашия авылларында бар һәм эшләп килә. Интернет сайтлары

эшләп килә, татар гәзитләре чыга тора. Болар, һичшиксез, үзен аклый торган

гамәлләр.

Сүземнең азагында шуны әйтәсем килә, бүген без татар милләте һәм

татар авылы төшенчәләрен бер яссылыкта карарга тиешбез. Авылны күтәрү,

анда эшче урыннар, көнкүреш шартларын яхшырту, дөрес гамәлләр. Тик

безнең максатыбыз ул гына түгел - без авылның рухи халәтен ныгытып,

татар милләтен саклап калырга тиешбез. Авыл эшмәкәрләре, эшкуарлары

авылларыбызның бүгенге тормышы һәм якты ышанычлы киләчәге дә.

Авылларыбызның киләчәге булса милләтебезнең дә киләчәге булыр. Шуңа

күрә, хөрмәтле авыл эшмәкәрләре, эшкуарлар, милләттәшләр! Барыбызга да

уңышлар телим. Исән-сау булыйк! Дәүләт белән бергә, бер адымда бизнес,

эшмәкәрлек бергә барырга тиеш.

Һәрбер секциядә тәкъдимнәр булырга тиеш. Тәкъдимнәр булырдыр. Була

калса, уңайсызланып тормагыз, тәкъдимнәрне әйтегез, сорауларны бирегез.

Без аларны тыңларга әзер һәм ахырда инде резолюция кабул итәрбез.

Игътибарыгыз өчен зур рәхмәт!

Илдус Габдрахманов: Рәхмәт! Сүзне «ВолгаАгроСнаб» җәмгыяте рәисе

Марсель Рәфыйк улы Әхмәтшинга бирәбез. Юкмы? Булмаса, алга таба

китәбез.

Ибраһимов Рамил Шәфкать улы - крестьян –фермер хуҗалыгы

әгъзасы, Пермь өлкәсеннән.

45

Рамил Ибраһимов: Исәнмесез, хөрмәтле милләттәшләр! Мин Пермь

крае вәкиле. Үзем Барда районы Удик авылыннан. Безнең авылыбыз зур

гына. 2147 кеше яши. Җәмигъ мәчетебез бар. Ел саен милли бәйрәмнәребез

Сабантуйлары үтеп бара. Күмәк хуҗалыклар таркалганнан соң, соңгы

елларда фермер хуҗалыклары барлыкка килде. Без дә тормыш иптәшем

белән 2004 нче елны фермер хуҗалыгы оештырдык. Һәм бүгенге көндә

уңышлы гына эшләп, яшәп ятабыз.

Төп юнәлешебез – үсемчелек, бәрәңге җитештерәбез. Шулай ук

бәрәңгедән тыш ашлык, печән җитештерәбез. Авыл халкын эш белән тәэмин

итәбез. Мәчеткә булышабыз, авыл эшчеләрен зурлыйбыз. Сезнең

игътибарыгызга үзебезнең җирле телевидение төшергән видеоязманы

тәкъдим итәм. Соңыдан тагын сөйләшербез.

Видеоязма.

Эшләгәч, бер дә проблемасыз булмый инде. Монда минем тормыш

иптәшем дә әйтеп китте. Безнең Пермь краенда орлык бәрәңгесе җитештерә

торган хуҗалыклар бер генә дә юк. Шуның өчен читтән эзлибез.

Илдус Габдрахманов: Мин әйттем бит Татарстанга чакырабыз дип.

Сезне беренче чиратта чакырабыз инде.

Рамил Ибраһимов: Без инде Татарстанга чыктык. Үткән елны без

“Красный бор” белән общаться итәбез Агрыз районындагы. Игътибарыгыз

өчен рәхмәт!

Илдус Габдрахманов: Алчакка барыгыз, Красный Борга барып,

Татарстанның дәрәҗәсен төшермәсеннәр, анда бармагыз.

Рәшит Сәнҗапов: Хәзер сүзне Марий Эл Республикасы «Медведево

муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башлыгы Шаһиәхмәтов Даил

Габдулла улына бирәбез. Рәхим итегез!

Даил Шаһиәхмәтов: Хәерле көн, хөрмәтле коллегалар! Выступление

башында бик зур рәхмәтемне белдерәсем килә безне регулярно чакырып,

шундый аңлатмалар биреп, фикер алышырга, яңа адымнарга өйрәткәнегез

өчен Татарстанның хуҗаларына, белгечләренә.

46

Мин Медведево районы Марий Эл республикасыннан. Миңа бүген авыл

хуҗалыгы тирәсендә социаль үсеш турында кечкенә генә чыгыш ясарга

куштылар. Өченче ел мин сезнең каршыда. Минем чыгышым миграция

турында, халыкның ташлап, безвозвратно китүе турында иде. Шул исәптән

безнең татар халкы да авылны ташлап, шәһәр җирләренә китә. Авыллар

бушый, ләкин торырга кирәк, җирне эшләргә кирәк. Шәһәрдә аларны бүген

беркемдә көтеп тормый. Шул шартларда ничек татарларның бердәмлеген

ныгытырга, шул яңа җирләрдә ничек татарларга гореф-гадәтләрен

онытмаска. Динен, культурасын онытмас өчен нинди юллар эзләве турында

мин чыгыш ясаган идем өченче елны. Быел миңа социаль развитиесе

турында әйтеп узарга куштылар. Мин сезгә әз генә үзебездә оештырган эш

турында әйтеп үтмәкче булам.

Безнең район Марий Эл республикасында алдынгы район. Без авыл

хуҗалыгы продукциясен чыгарабыз. 9-10 миллиард тирәсендә. Бездә бик

яхшы кошчылык фермасы бар. Елына 15 мең ит производить итә. 1400 баш

савым сыер бар. Һәрберсенең 7 мең продуктивность. Премзавод

“Семеновский” 2, 500 баш савым сыеры бар. Һәр сыердан 6700 надои.

Шундый хозяйстволар безнең районның гына түгел, республиканың опорасы

булып торалар.

Районда 500 дән артык савым сыер бар. 53 мең тонна ит җитештерәбез

һәм 35 мең тонна сөт. Безнең хуҗалыклар полностью терлекчелеккә һәм

кошчылыкка багышланган. Без җирдә зур эшләр алып барабыз дип әйтә

алмыйбыз. Безнең үзебезнең проблемалар тоже бар. Без һәрвакытта да эре

товар җитештерү өчен даими эш алып бардык. Зур птицефабрикалар, зур сөт

чыгара торган ширкәтләр һ.б. Шуңа күрә бүгенге көнне безнең яхшы гына

оешмалар бар. Алар районның да, республиканың да тоткасы булып торалар.

Шулай ук бездә тепличное хозяйство бар. Ул яшелчә белән тәэмин итә. Шул

ук вакытта авыл хуҗалыгын алып бару өчен кадрлар кирәк. Ул кешеләрне

ничектер тотарга, аларга тормышларын үзгәртергә кирәк, булышырга кирәк.

Без һәрвакытта да торак төзүне күз алдында тотабыз. Ел саен бер

квадраттан артык кешегә жилье төзибез. Безнең районда барысы 68400 кеше 47

тора. 2015 нче елны без торак төзедек 65 мең, 2014 нче елны – 89 мең

квадратный метр. Менә бу эшләр бик алда бара инде. Шуңа күрә нинди генә

программа бар республикада, Россиядә – без аларны тормышка ашырырга

тырышабыз. Менә сез күрәсез без Россиядә кердек “Социальное развитие

села” дигән программага. Әлеге программада мәктәп эшләү, менә шушындый

коттеджный поселок, благоустройство инженерной сети, стадион – барысы

да бу программага кереп, йөз миллионга эшләнде. Программаны без

продолжать итәбез. Әле монда 36-40 тирәсе өй эшләнгән. Яңадан 60 йорт

эшлибез.

Шушындый ук программаны, почти шушындый названиесе белән хәзер

Акашевода эшли башладык. Әгәр дә монда йөз миллионлык программа булса

– федеральная программа. Ә анда безнең уже 370 миллионлык программа

эшлибез. Ничек итеп аны ахырына җиткерербез – күренер, ләкин хәзер ул

эшне алып барабыз һәм исәпләр анда шушындый ук яхшы.

“Яңа жилье для российской семьи”. Без бу программага тоже кердек. Бу

безнең районный центр янында институт бар безнең. Шул институт

базасында яңа программага кереп эшли башладык. Монда булырга тиеш

безнең 800 тирәсе квартир. Бу бик яхшы проект. 15 многоэтажный,

многоквартирный йорт булырга тиеш. Моның где-то 7 йортын эшли

башладык. Жильеның квадратный метры 24 мең килеп чыга бездә.

Икенче программа. Сез ишеткәнсездер инде яки беләсездер, тоже

элисездер бу программада, “Переселение граждан из аварийного жилья” .

Район буенча без программага 24 мең квадратный метр аварийное жилье

күрсәтеп, эшли башладык. Бүгенге көнне 20 мең тирәсе торак сдавать иттек.

Дөресен генә әйткәндә, менә безнең земляклар бар монда, бүгенге көнне без

аварийный жильены районда бетердек дип әйтә алабыз. Калды только Сурок

дигән поселокта, тагын бер поселок Новыйда. Анда яңадан 2 кырыгышар

квартирлы йорт эшлибез икән. Аварийный йортлардан кешеләрне переселять

итеп бетердек дип әйтеп була. Минемчә бу иң бәхетле минутларның берсе –

кешене черегән йортлардан яңа квартираларга переселять итү.

48

Үзегез аңлыйсыздыр, анда 1300 кеше күчте уже. 437 гаилә переселять

ителде. Без бу программаны бик яхшы, нык тотып эшләдек. Бик тә җиңел

нәрсә түгел. Менә миңа бүген әйтәләр: “Тәкъдимнәр кирәк”, - дип. Бу

переселять итү программасы шул кадәр тупланган Мәскәүдә, менә бер

запятую да күчереп булмый. Бу кадәр полномочие калдырмыйча урында,

кешене бик авыр переселять итәргә бу өйләрдән. Шуңа күрә, форсаттан

файдаланып, мин әйтер идем – менә бу программаларда калдырырга кирәк

ниндидер самостоятельность местное самоуправлениегә. Бөтен нәрсә

Мәскәүдә язылган, барысы да. Менә бер нәрсә атап булмый. Төрмәдә утыра

кеше – без аңа квартир төрмәгә ачкычын бирергә тиеш. Ул зур,

многоквартирный квартирны сүтеп, бозып ташлап булмый. Менә шундый

абсурд нәрсәләр дә күп инде. Шуңа күрә безнең решениедә менә шушы

нәрсәне языр идек.

Аннан соң бездә “Местные инициативы” дигән программа бар. Үзегез

беләсез, халык бик күп нәрсәне сорый. Кирәген дә сорый, кирәкмәгәнен дә

сорый. Барысына да акча табып бетерүе читен. Ә инде халык үзе шунда

катнаша икән, бу совсем икенче нәрсә. Әгәр дә ул әз генә түләсә, пускай 10 %

түләсен шул объектның, уже уйлый башлыйлар, бу кирәкме-кирәкмиме.

Бездә шундый примерлар бар. Менә шушы кечкенә генә 46 хуҗалыклы

авылда киломерт ярым асфальт салып чыгарга инициатива күрсәттеләр.

Әлбәттә, аның 60% республика алды, 30% - без, зато бөтен авылга километр

ярым асфальт юлы салынды. Менә бу программа бик приятный, бик

файдалы нәрсә. Иң мөһиме халык үзе катнаша.

Менә өстәге снимокта стадион күрәсез. Районда хәзер шундый 4 стадион

бар. Здесь стандартное футбольное поле, беговая дорожка, волейбольная,

баскетбольная площадка, мини футбольное поле с искусственным

покрытием. Бу стадионның 10-15% халык үзе финансировать итте. Кадерен

дә беләләр, ватмыйлар да хоккей тартмасын. Менә шундый бик яхшы

программа бар. Бу программа буенча без даими эшлибез.

Тагын зур гына эш районда балалар бакчалары төзелү буенча алып

барыла. Үзегез беләсез, 2012 нче елны В.В.Путин барлык балаларны 49

садиклар белән тәэмин итәбез диде. Мин аны ишетеп алу белән, кешене

көтеп тормадым, проект эшләттем. Башта 3 этажлысын 280 урынга, аннан

соң тагын берсен заказать иттем, йөз урынга. Аннан соң да акча бераз килми

торды да, килде. Акчаның 70% миңа бирделәр. Нәтиҗәдә без 500 яңа 2-3

этажлы, бассейнлы детсадлар төзедек. Шуңа күрә мин уйлыйм, менә монда

утырган кешеләрдән бик күп тора, вакытында бу программаларны тотып

алып, ике кул белән ябышып, тырышып эшлисең икән, мондый детсадлар

алып була.

Без болай да инде бер детсадны беркайда куймаган идек. Без

республикада бары бер район, безнең халык ел саен артып бара. Шуңа күрә

демографик хәл яхшыра. Хәзер яңа программа ачыла. Мәктәпләрдә икенче

сменаны бетерергә дигән. Финанс хәлләре ничек булыр, ләкин безнең инде

проектлар әзер. Без бу программаны кулланырбыз дип уйлыйм.

Без район үзәгендә бик матур стадион төзедек, аннан башка 3

стадионыбыз бар. Яңадан ике стадионны быел төзеп бетерергә исәп. Безнең

ат спорты комплексы бар. Ул безнең районның да, республиканың да

горурлыгы ул.

Аннан соң менә бу бар эшләгәннәрне ничек тә халыкка да күрсәтергә

кирәк. Бер барлык конкурсларда да катнашабыз инде. Әле сезнең алда

сәламәтлек саклау объектлары. Безнең республикада бик күп ФАПлар эшли.

Кайберегез ишеткәнсездер дә инде. Алар аркасында безнең сайлауда да

конфликтлар булып алды. Безнең районда 22 ФАП (фельдшер акушерлык

пункты) бар. Барысы да яхшы хәлдә. Поликлиника җибәрдек яңа. Болар

барысы да халык өчен эшләнә. Үзегез беләсез, ФАП дигән нәрсәләр алар

барысы да авылда, авыл халкы өчен хезмәт итәләр. Без төрле күргәзмәләрдә,

конкурсларда катнашабыз. Үзебезнең республикада конкурсларда безнең

районный центр – ул бессменный лидер, һәрвакытта да без беренче урын

алып барабыз. Ел саен без бер сельская администрацияне центральная

усадьбасын эзлибез дә, представлять итәбез һәм республика победитель итеп

чыга. Россиядә участвовать итәбез. 2024 елйомгаклары буенча безнең

50

җирлеккә Медведев дипломнарны тапшырды. Мин уйлыйм, быел да без

артта калмабыз, бу грамоталарны алырбыз.

Районда 5 чиркәү бар. Менә мәчет тә эшләп куйдык район үзәгендә.

Шулай ук бездә зоопарк бар, ипподром бар. Халык полный тормыш белән

яши. Зур шәһәрләрдә булган барлык уңайлыклар да бар. Мин уйлыйм,

боларны барысын да бар җирдә дә эшләп була дип. Шуңа күрә сезгә уңышлар

телим! Тыңлаганыгыз өчен рәхмәт!

Рәшит Сәнҗапов: Хәзер сүзне Түбән Новгород өлкәсе Пильнә районы

Сафаҗәй авылы Киров исемендәге авыл хуҗалыгы җитештерү кооперативы

рәисе Нуриманов Шамил Әнәс улына бирәбез. Рәхим итегез!

Шамил Нуриманов: Хәерле көн, иптәшләр! Мин Пильнә районыннан.

Безнең районда 4 татар авылы бар. Татар советы дибез инде,

администрациясе бар. Безнең өлкәдә барлыгы 45 мең татар яши. Аның 27

меңе 34 татар авылында яши. Безнең өлкәдә 34 татар авылы бар.

Мин Сафаҗәй авылыннан. Аны иң борынгы авыл дибез, ул иң зур

авылларның берсе. Бездә 2400 кеше яши. 1100 йорт бар. Күбесе хәзер безнең

Мәскәүдә яши. Авылыбыз территориясендә СПК колхоз бар. Зур фермер

хуҗалыгы бар һәм 10 кечерәк фермер хуҗалыгы эшли. 5 мәчетебез бар.

Мәктәптә 200 бала укый. Балалар бакчасында 65 бала тәрбияләнә. СПКда

бүгенге көндә йөзләгән кеше эшли. Безнең халык бит основной казы тутыру

белән шөгыльләнә. Татарстанда казылык дип әйтәләр, без казы дибез. Сезон

бетә, октябрьдән бөтен халык китә – казы тутырабыз, казы эшлибез.

Безнең колхозда 4700 гектар җиребез, 1871 га пай, кеше башына 2,51

гектар тия. Пайның 1220 гектар бүгенге көндә колхозда санала инде. 300

гектары фермерларда. Невостребованныйлары бар да колхозда, пока бездә

дибез. Пай башына 200 килограмм игенен бирәбез, 500 кило печәнен.

Саламын кем күпме ала инде дибез. 656 баш хайваныбыз бар, 261 – сава

торган сыерыбыз дибез. Бездә колхозны күбесе яратмый. Халык бик яхшы,

бай тора. Зерновойларыбыз 2450 гектар, урожай төрле вакытта төрлесе була.

20-45центнерга тиклем урожайларын алабыз. Проблемалар барыбызда да бер

51

– удобрениелар күпләп кертәлмибез. Мөмкинлекләр юк. Инвесторларыбыз

юк.

Бөртеклеләр 6 тәңкәгә төште, уртача 9 тәңкәгә саттык. Безнең халык

терлек белән тора. Безнең кайбер гаиләләрдә утызар баш терлек тоталар.

Күбесе үстерү белән шөгыльләнә. Алар Мәскәүгә ташыйлар, Нижнийга

шулай ук. Халыкка без күп игенен бирәбез, уртача алсак, 6-7 мең тонна

гомум уңыш.

Халык авылдан китү проблемасы бар. Китәләр икән, җитәкчеләрнең

хатасы. Трактор ватылды дибез, моторы. Ремонт 500 меңгә ясадык.

Трактористы ватылса, ул безгә кирәкмени? Без кешегә игътибар әз бирәбез.

Менә нәрсә! Без үзебезнекеләрне үзебез сакламыйбыз. Үткән еллар

санаторийдан 50 кеше үткәрә идем. Быелдан без 50-60 кешене обязательно

һәр елны унар көнгә санаторийга җибәрергә карар иттек. Кадрларга зур

игътибар бирмибез. Аннан әйтәбез, кеше юк эшләргә дибез. Безнең бит татар

хатын-кызын больницага да алып бармый, даже кирәкле медкомиссияне дә

ул барып үтми безнең татар кешесе.

Авыл бетсә – татар бетә инде. Аллага шөкер, без эшлибез. Урысында

нанимаем, чувашын да – барысы да үзебезнекеләргә дибез. Минеке сүз шул.

Рәхмәт игътибарыгызга!

Рәшит Сәнҗапов: Хәзер сүзне Волгоград өлкәсе Иске Полтава

муниципаль районы Лятошинка авыл җирлеге хакимият башлыгы Юналиев

Шәфкать Исмәгыйль улына бирәбез. Рәхим итегез!

Шәфкать Юналиев: Исәнмесез, кадерле эшмәкәрләр! Мин

Волгоград өлкәсе Иске Полтава районы Лятошинка дигән авылыннан. Авыл

рәисе булам инде, глава администрации. Мин мишәр малае. Татарча мин бик

яхшы сөйли алмыйм. Гаеп итмәсәгез, мин русча сөйлим инде.

В Волгоградской области у нас находится из татарских поселений 4

села в отдаленности каждый друг от друга 300 километров. Мы в

Старополтавском районе – это единственное татарское село, в котором

проживают 640 человек и все татарской национальности. Административным

52

центром является село Лятошинка. Удаление от Волгограда 360 километров,

от районного центра 22 километра.

Климат у нас континентальный, холодный, малоснежный зимой, с

продолжительным жарким летом. Земель сельхозназначения поселения

занимает 7426 гектаров. Из них пашни 4200, остальные пески. На территории

поселения функционирует, и ведут свое хозяйство 12 крестьянско-

фермерских хозяйств и организация малого бизнеса – это ИП. Они в

основном занимаются выращиванием арбузов. Одним из более крепких

является крестьянско-фермерское хозяйство Хужиахметова Абдуллы

Джарулловича, который присутствует в зале. Он занимается выращиванием

зерновых технических культур, бахчевых. Обрабатывает он 1300 гектаров

земли, основная хозяйственная деятельность которого растениеводство и

животноводство, производство мясомолочной продукции. Крупный рогатый

скот составляет 150 голов, в т.ч. 100 коров и 380 голов овец и 6 лошадей.

Абдулла Джаруллович үз эшен башлады 1991 елны. 63 гектар бирделәр үзенә

гомер буе эшләргә. Колхоздан иске генә ДТ-75 бирделәр 1әм почти сибелгән

комбайн НИВА.

На сегодняшний день у Абдуллы Джарулловича имеется вся

необходимая новая техника. В 2012 году он купил новый К-700, в 2013 году

МТЗ-82, в 2014 году новый комбайн ВЕКТОР. В 2015 году по

инвестиционной программе обновления материально-технической базы

купил МТЗ 2112 – энергонасыщенный трактор. Так как Абдулла

Джаруллович и арбузы выращивает, в основном он реализует в ваших краях,

в Татарстане. Много покупателей приезжают именно с Татарстана. Ежегодно

он выращивает зерновые культуры на 400 гектара. Из них озимые 130

гектаров, яровых – 270. Технические культуры 200 гектаров. Это

подсолнечник и кормовые культуры для того, чтобы кормить скот сеном

зимой – 150 гектаров, бахчевые 350 гектаров. Средняя урожайность

составляет 16 центнеров гектара. Для наших краев это, конечно, хороший

урожай. В 2015 году у нас засушливый год был. Урожайность не очень – то

53

хорошая была. Тем не менее, успехи есть у него. 80% урожайности

выращенного зерна является продовольственной.

В отрасли животноводства я уже говорил, что у него 100 коров. От

каждой коровы в год он надаивает по четыре с половиной тысяча килограмм

молока. Общий надой в 2015 году у него составил 458 тонн. В основном он

реализует на молзавод, который находится на расстоянии 200 километров.

Үзебезнең райондагы молзавод таралды. Аны Саратов өлкәсенә Энгельский

сөт заводы алды. Шулай ук ит белән шөгыльләнә. Молодняк үстерә,

сыерлары бозаулый, бозаулар үсә. Ел да 4 мең ярым килограмм сыер ите һәм

3300 кило куй ите (овец) реализует. Бүгенге көндә 4 баш сыер русская

комолая нәселеннән. Кайсы выведены именно в Старополтавском районе

Волгоградской области. Имеет золотую медаль, который в Москве на

выставке ВДНХ. Это мясная порода, быки которого весят от тонны 300 до

тонны 700 весом. На сегодняшний день у них в наличии 19 быков и 200 с

лишним коров. Абдулла Джаруллович как-то у них выкупил все-таки 4

коровы. Они не продают их. Селекцией занимаются, но не продают.

Мы живем в Волгоградской области, это не Краснодарский край и не

Татарстан. В Краснодарском крае, как говорят, «засунешь ветку в землю,

завтра будет дерево». В Татарстане почти также, но земли получше, чем у

нас. У нас в Волгоградской области за лето почти не выпадает осадков, а

температура доходит до 40 градусов. Изнурительная жара, спрятаться негде.

Конечно, на современной технике трактористам работать лучше. Абдулла

Джаруллович купил новую борону и дискатор. Это районный семнар по

обмену опытом на его базе было. Еще ученые - биологи Докучаев и Костычев

по поручению Академии Наук побывали в наших краях в 1902, 1903, 1906 гг.

Вывод ученых был неутешительным. Земли Заволжья использовать под

пашню опасно. Заволжье – зона рискованного земледелия. Есть условия для

орошения, речка рядом. Но летом она полностью пересыхает. Виной,

конечно, всему этому наши соседи саратовцы. Мы живем на границе с

Саратовской областью. Речка протекает как раз через две области. Там

каскад целых незаконных плотин. Вода перекрыта и с верховьев не идет. 54

Протяженность речки составляет 140 километров. По Саратовской области

протекает как раз ее половина. И на этих половинах 7 плотин. В ее верховьях

есть большое водохранилище. Каждый раз просишь их выпустите немного,

откройте шлюзы – нет. Даже природоохранная прокуратура ничего не

смогла для этого сделать.

Мин барчагызга саулык телим. Ходай Тәгалә югары уңышлар бирсен.

Мин беренче тапкыр Татарстанда, Казанда. Рәхмәт сезгә чакырган өчен.

Рәхмәт тыңлаган өчен.

Рәшит Сәнҗәпов: Хәзер сүзне Омск өлкәсе Благорусь социаль

программаларны яклау регионара иҗтимагый фонд рәисе Бареев Шәйхулла

Хаҗи улына бирәбез.

Шәйхулла Бареев: Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахииим! Хөрмәтле

делегатлар, хөрмәтле Президиум. Я приветствую вас от имени жителей

Омской области татарского населения Тюменской области. Наш

Межрегиональный общественный фонд «Поддержка социальных программ

Благорусь» как раз занимается теми социальными вопросами, с которыми на

сегодняшний день сталкивается сельское население наших регионов.

Особенно вся Омская область. Это тоже аграрный регион. Она делится на 4

полосы. Это таежная, потаежная, лесостепная, степная зоны, где солонцы и

т.д. В степных зонах непосредственно требуется очень большая потребность

в воде. В советской время там были поливочные установки. Несколько

десятков стояли насосы. Там полегче тем, что Омская область как раз по

диагонали с юга на север протекает великая река Иртыш. Поэтому это в

какой-то мере спасало и спасает наших сельчан,

сельхозтоваропроизводители. На сегодняшний день в связи с распадом

Советского Союза Российская Федерация стала обособленным

государственнм устройством. В советское время на границе не было таких

плотин. Нам маленько препятствует по снабжению воды – это наш великий

сосед Китай. В советское время было 2 плотины, на сегодняшний день уже 4.

Наши соседи казахи – они тоже плотину построили. Наша река Иртыш

маленько обмелела. На низине от города Омска на сегодняшний день 55

строится плотины. Тоже для подъема воды для миллионного города для

обеспечения водой для южных районов. В северных районах очень много

рек, которые верхними водами подпитываются.

Наш межрегиональный общественный фонд – это поддержка

социальных программ Благорусь является социально-ориентированной

коммерческой организацией, который на сегодняшний день взаимодействует

с органами исполнительной власти субъектов. Это с Омской областью в

решении задач, направленных на достижение общественных благ и решения

социальных программ. Это социальная поддержка защиты граждан, охрана

окружающей среды и защита животных. Содействие деятельности сфер

профилактики охраны и улучшение здоровья граждан, содействие

улучшению качества жизни граждан, улучшение социально-

демографических ситуаций в нашем регионе и т.д. Также это развитие

социальной инфраструктуры, реконструкция модернизации технического

перевооружения систем водоснабжения и систем сельхоз водоснабжения.

Создание благоприятных условий для проживания на территории нашего

региона за счет улучшения экологической обстановки окружающей среды,

создание условий снижения экологической нагрузки на окружающую среду,

животный мир и на здоровье населения. Но с участием фонда на

сегодняшний день в Омской области произведен капитальный ремонт и

строительство водоотводов общей протяженностью более ста километров. Я

не знаю как в других регионах, но у нас в Омской области в сельской

местности РЭК (региональная энергетическая комиссия) один метр две

тысячи рублей для обеспечения сельского населения холодным

водоснабжением. Вот посчитайте, сто километров обошлось нашему фонду,

чтобы обеспечить населенные пункты, что способствовало снижению

бюжетных затрат, потерь и повышению эффективности и качества

ресурсаснабжения. С этой целью фонда привлечение средств за счет

инвестиционных и кредитных ресурсов, юридических и физических лиц

Российской Федерации, введение на территории субъектов РФ в

гражданский оборот товарного знака «Благорусь», что предоставляется 56

фондом на возмездной основе, организациям разных форм собственности по

лицензионному договору для размещения на товарах, в том числе на

этикетках упаковок, финансовых и прочих документов.

Средства, поступившие от утилизации, не пригодные для

дальнейшего использования по целевому назначению растительных и

водохозяйственных объектов, нефтепроводов и продуктопроводов, не

используемых, технически морально устаревших, в результате чего на их

дальнейшую эксплуатацию становится экономически не целесообразно.

Мы предлагаем присутствующим и нашим уважаемым коллегам с

Министерства сельского хозяйства о сотрудничестве и взаимодействию с

основами государственной политики в области экологического развития на

период до 30 года, который был утвержден президентом в 2012 году 30.04 и

с концепцией долгосрочного социально-экономического развития на период

до 2020 года. Утвержден правительством Российской Федерации. В рамках

программы фонда, что послужит основанием для привлечения фондом

внебюджетных средств.

Также программа фонда предусматривает улучшение экологической

обстановки в местах. Мы еще поработали, помните, наверно, когда колхозы,

совхозы развалились, я не знаю как в других регионах, но у нас это был бич,

где в складах у нас очень много осталось тех веществ, как химически

опасных, так и удобрений, которые лежали тоннами. Нашему фонду

пришлось все это утилизировать, нейтрализовать и ликвидировать. Но это,

естественно, вылетает в копеечку, но, тем не менее, есть инвесторы, с

которыми мы работаем. Вы же сами знаете, химикаты, попадая в воду, в

почву, а земля – это же живой организм, воспринимает все и попадает в

организм человека и животного. И мы в этом плане стараемся работать,

уменьшаем негативные последствия. Естественно, трудно, но есть

понимание. Я думаю, что мы завтра повстречаемся с представителями

министерств экономики и сельского хозяйства, с работниками нефтяной

промышленности. У нас есть не только вхождение в субъекты, но и другие

регионы. Если у вас желание будет, а у нас есть это желание со стороны 57

правительства Республики Татарстан. Мы можем тоже здесь обменяться

опытом, можем даже сотрудничать и работать в этом плане.

Моя первая специальность тоже агроном. У меня сильно сердце

болит, когда наш народ сталкивается с трудностями. В Республике Татарстан

и в европейской части определенная поддержка у татар есть. У нас в Сибири

компактное проживание – это Тюменская области, в Омской области

практически всего два района. Это в Усть-Ишимске – 47% татар, Тарский

район есть маленько, в Большереченске. На сегодняшний день такая

статистика. Я еще будучи молодым специалистом работал в райкоме партии,

так как своей наивностью брякнул, почему татар обижаете, а русских села с

3-4 домишками делают центральными усадьбами. Вот в 70-е годы такое

было. На сегодняшний день вся инфраструктура построена,

общеобразовательные школы двухэтажные, фирмы на тысячу, полторы

поголовья. На сегодняшний день в связи с распадом Советского Союза те

деревни татарские, Аллага шокер, процветают, местным аборигенам некуда

ехать. Понимаете? А вот те селения, русские, я не националист, но, тем не

менее, я подчеркиваю факты, практически старики остались пенсионного,

предпенсионного возраста, ферм нет, школа малокомплектная. В этой школе

русских 16 детей, с татарской деревни 15 километров – 67 детей на автобусах

везут. Это разве правильная политика? Нет, конечно! И вот у меня просьба, в

какой-то мере, чтобы на это тоже наши скажем, наш флагман, субъект

Российской Федерации как Республика Татарстан реагировали

Представители. Всемирный конгресс татар этим делом занимается,

социальные, политические и др. вопросы поднимает. Каждый своим делом

должен заниматься. Мне бы хотелось, чтобы хотя бы на это внимание

обратили, какую-то хотя бы моральную поддержку что ли. Годы идут,

Аллага шөкер, уже мне 58 лет, понимаете. А ведь сердце болит, переживаешь

– а что мы оставим своим детям? Пусть хоть одна семья татарская живет в

русской деревне, но, чтобы он себя не чувствовал ущемленным. А чтобы

русские браться наравне с ним поддерживали, и он тоже подтягивался и мы

должны на него внимание обратить, для того, чтобы мы его не бросаем. 58

Северные районы я всегда посещаю, в месяц раз я всегда объежзаю. Хоть

поздороваюсь, чайку попью, в мечеть зайду, с муллами, со стариками

общаюсь. Старики тоже разные, бывшие коммунисты и т.д. взгляды разные.

Я говорю и свое видение, и чаяние людей моего народа и других

народов, которые населяют нашу область и другие регионы. Мы должны

совместно работать и друг-друга поддерживать. Без татарлар, без акыллы

халык, без тәртипле халык. Без бай халык в первую очередь, материальное

приходит и уходит, также как и мы. Мы должны оставить хороший и

отличный след своим потомкам. Бик зур рәхмәт!

Рәшит Сәнҗәпов: Хәзер сүзне җаваплылыгы чикләнгән “Биоплант”

җәмгыятенең Татарстан Республикасындагы вәкиле Гыйниятуллин

Гарифулла Шәйдулла улына бирәбез. Рәхим итегез!

Гарифулла Гыйниятуллин: Исәнмесез якташлар, кардәшләр!

Барыгызны да күргән кебек, ел саен безне җыялар, шул кадәр күңелле.

Әйтүем буенча эшлим Нагрода представитель булып, шуны әйтәсем килә,

мин туган якка, үзем Питрәч районыннан, Казаннан ерак түгел.

Татвоенкоматтан алып киткәч, гомерем буе погон астында йөредем. Ә бит

вакыт бара, пенсиягә чыккач уйлый башлыйсың, кайда эшләргә. Ярый әле

Лаеш авыл хуҗалыгы техникумы бетергән идем. Шуннан килеп чыкты

уйлар, ул заводта эшләп, монда килдем. Беренче туган якка кайтуга игътибар

иткән идем, 90нчы елларда әгәр дә уйлаган булсам, авыллар бетә икән,

кайткач шулай бик җәлләп китәсең. Кайттым унынчы елны, Мишә буеннан

күтәреләм, үзегез беләсездер, кем Уфа ягыннан килә Мишә аркылы киләсез

бит инде. Мишә ягыннан күтәреләм, барып булмый балыкка. Мин энекәштән

сорыйм, ул авыл советында эшли, мин әйтәм: “Бу нинди хуҗалык? Нинди

хайван, шундый күп?”. 90 нчы елларда юк иде. Ул әйтә: “Ничек инде,

хуҗалыкныкы”.

Шул хәтле кеше яши мени бездә? Монда бит үтәрлек түгел, ике яклы

ярда хайван. Ул әйтә: “Хәзер бездә бер программа бар”,-ди. Оказывается иске

молокозаводларда кала иде күп акча. Хәзер президент килде дә: “Бу болай

булмый, давай конкуренция”. Шулай итеп әйтә дә, сөтнең бәясе арта, бәясе 59

арткач хуҗалыкка файдалы. Хуҗалык арттыра сыерны. Бер сыер урынына 3-

5 сыер тота башладылар. Шәһәрдәге балаларына булышалар. Ул бит инде

үсә, авыл хуҗалыгы да күтәрелә. Шунысы мине бик сөендерде.

Икенче яктан, Тукай районына барып кердем, мин сорыйм: “Риф

Канифович, бу нинди йортлар, кемнәр сала моны?” Чаллыдан ерак булмагач,

мин уйладым бу Чаллыныкы дип. “Безнеке ул” – ди. Мин әйтәм: “Ничек?

Кем ничек сава соң моны? Ул сразу башлады: “Специалистлар өчен агроном,

комбайнер, доярка”. “Бөтен урам буенамы?” Бөтен урам буена. Менә ун ел

эшли, аның үзенә кала. Ире, хатыны... Менә сезнең шундый җирләр дә

бардыр, үзегез телефоннар алып китә аласыз. Бездә андый яшь

специалистлар бар бит, кая барырга белми семьясы белән. Андыйлар булса,

монда килергә, туган якка. Әгәр дә монда тумасалар да, безнең өчен барыбер

туган як, шулай бит. Шундый киңәшләр бар.

Үземнең эшемә килсәм, “Нагро” – ул биопрепарат. Химия монда юк.

Без әкрен-әкрен генә химиядән тартыла башлыйбыз, әгәр дә җир дөрес

эшкәртелеп барса. Кешегә витамин җитмәгән кеше, шушы

“Нагробиопрепарат” үсемлекчелектә бик кирәк. Аның нинди файдасы бар?

Ул урожайны гына арттырмый, аның сыйфатын да арттыра.

Билгеле, зерновой бар, аннан соң шикәр чөгендере бар. Шикәр чөгендере Буа

районында 60% артты менә шуны применять итә башлагач. Монда алган

кешеләр бар, файдаланган кешеләр бар. Минталип Исмәгыйлович нәрсә

икәнен белә. Шимбә көнне генә күрешмәдек, без Чаллыда җыелышкан

вакытта сез каядыр бүтән чарада идегез. Файдасы бар, халык белә, куллана.

Әгәр дә теләгегез булса, минем телефоннар бар. Мәскәү телефоны, анда

бесплатный Россия буенча инде. Әгәр дә теләгегез булса, мин сезгә үземнең

адресларымны, телефон номерларын калдырам. Файдалы булсын өчен сезгә

дә, безгә дә – барсында эшлибез. Менә мин тыңладым Илюс Харисовичны,

үзегез беләсез, ничә ел эшлибез, ничә ел аны тыңлыйм, телевизордан да, ул

монда рядом, сорау бирергә була. Менә семинарда выступать итәм, Россия

буенча үзебездә, менә безнең генералҗный директор бу Сергей Новиков, и

сорыйлар инде бездән: “Сездә ничек?” – дип. Бездә бара Татарстанда. Менә 60

16 меңгә семена алалар, бездә семеноводческое хозяйстволар бар, һәм 8

меңен бюджеттан кайтарып бирәләр. Барысының да исе китә. “С вашим

президентом конечно можно жить” – диләр. Ул бит кемнән башлана? Авыл

хуҗалыгы министрлыгыннан. Бер җыелышта булып килә президент, ул

сорый: “Ничек инде эшмәкәрләр доильный аппарат кире кайтарып булмый?”

Уже 40% кайтаралар, шулай бит?

Икенче ягы бар. Шушы препаратны кертер өчен протравитель кирәк.

500 гектарга хәтле булган җирле эшмәкәрләр алар бит азапланалар. Барган

саен әйтәләр: “Башта сез безгә кечкенә генә портативный ясагыз шул

аппаратны, очсыз да булсын, файдасы да булсын, шуннан соң сезнең

удобрениене ала башлыйбыз”. Быел ул бар, эшләнгән. Себестоимость 72 мең.

2 направлениедә эшли. Берсен протравить итергә була зерноны амбарда 220

вольт белән, икенче положение – куясың сеялкага, 12 вольт белән эшли.

Тагын шундый сораулар бирәләр президент килгәч. Ул сорауларны, билгеле,

сразу күчерә. Алар өчен 40% төшерелгән. Мин инде яңа ел алдыннан аның

коллегасына барып сорыйм, зам главы механизации: “Бу дөресме? – дип. Ул

әйтә: “Сезгә аның өчен монда сервисный центр ачырга кирәк. Кайда сезнең

сервисный центр?”. Мин әйтәм: “Әле ачылмаган, Питрәч районында була.

менә шул ачылгач, килерсең. Обязательно Россиядә чыгарылган булырга

тиеш. Сорауларыгыз булса, көтәм.

Залдан сорау.

Гарифулла Гыйниятуллин: Шуны әйтәсем килә, менә бу сорау

буенча. Ул дөрес сорау. Соңгы вакытта, әгәр дә Башкортостан белән Чаллы

арасын алсаң, ул граница хәзер, барсын да эшкәртәләр эшмәкәрләр

Башкортостаннан килгән эшмәкәрләр белән. Сезнең районда да бар ул. Нәрсә

килеп чыга. Менә син бирәсең препаратны, анда Башкортостан кешесе эшли.

Ул әйтә: “Юк, Башкортостанныкы әйбәтрәк эшли, сезнеке эшләми”.

Аңладыгызмы? Шуның өчен үзең белер өчен, үзең эшләп карарга кирәк.

Аннан соң безнең Рязаньда булды опытное хозяйство. Буа районында

әйбәт чөгендерләр булды инде. Узган ел яңгыр бик булмаса да, иген яхшы

булды бит. Тагын нинди сораулар бар? 61

Залдан сорау.

Гарифулла Гыйниятуллин: Әйе, әйе. Ул чемодан шикелле. Миндә

бар ул. Сатыла. Бу сайтта керергә була һәм минем аркылы да. Мин сезгә

визиткалар бирермен, теләгән кешегә. Сез шуннан керерсез. Аннан соң

бесплатный телефон бар бит каталогта, Россия буенча бесплатный телефон.

Анда шалтратасың да, сорыйсың: “Мне нужен специалист именно по

протравителю”, -дип. Вас соединяют с этим специалистом.

Рәшит Сәнҗәпов: Хөрмәтле милләттәшләр, хәзер сүзне Татарстанның

баш казые, Балтач районы имам-мөхтәсибе хөрмәтле Җәлил хәзрәт

Фазлыевка бирәбез.

Җәлил хәзрәт Фазлыев: Әгүүзүбилләәһи минәш-шәйтаанир-

раҗиим. Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим. Әлхәмдүлилләәһи раббил-

гааләмиин. Вәссаләәтү вәссәләәмү галәә Мүхәммәдин вә галәә әәлиһии вә

сахбиһии әҗмәгыйн! Газиз дин кардәшләрем, Әссәләәмүгаләйкүм вә

рахмәтуллааһи вә бәракәәтүһ! Мин агроном түгел инде. Инде чыккач,

берничә сүз әйтмичә булмас. Минем бик зур рәхмәт әйтәсем килә иң беренче

менә шушында утырган бөтен кешегә дә. Безнең авылда ел саен мәктәп

чыгарылышының очрашуын үткәрәләр. Февральнең икенче шимбәсендә.

Анда авылдан каядыр китеп, әзрәк күтәрелгән бөтен кешене сәхнәгә

чыгарталар, менә бу булган, бу әйбәт диеп. Авылдаш кешеләр залда утырып

торабыз инде, тегеләргә кул чабып. Шуннан мин әйтәм, давай үземә сүз

биргәч, авылда калганнар торып басыгыз әле диеп. Торып бастылар да

залдагылар, мин әйтәм менә боларга рәхмәт әйтик, менә болар булмаса, сезгә

кайтырга урын булмас иде дидем.

Монда авыл эшмәкәрләре җыелган икән, сезнең шикелле, безнең

шикелле авылда тора торган диваналар булмаса, ул авыллар булмас иде.

Шулай бит инде? Рәхмәт Арча районына да, мин гел күтәрәм инде. авылны

кем тота дигәндә, төп йорт киленнәре тота димен мин. төп йортта килен

булмаса, нигез бетә. Читтәге кешегә дә кайтырга урын бетә. Төп йортта килен

булмаса, ул да бетә. Атабыз Адәм (г-гә) хаталангач, Аллаһы Тәгалә иң

беренче җир йөзенә күчергәч, иң беренче өйрәткән һөнәре игенчелек булган. 62

Иң мактаулы һөнәр игенчелек. Һәм бердәнбер өстәмә продукция бирә торган

әйбер – ул җир. Менә бер заводка бер кило тимер керсә, ничә кило кадак

чыга? бер кило чыкмый инде ул, артык чыкмый, кимрәк чыга. Әллә нинди

нанотехнологияле заводларда да кергән чималга караганда чыккан продукция

кимрәк була. бердән-бер артык продукция бирә торган тармак – ул җир.

Шуңа күрә тарих, кешелек үзен белә башлаганнан алып бүгенге көнгә кадәр

авылны талыйлар, чөнки бүтән җирдә таларга әйбер юк. Бүтән җир өстәмә

продукция бирә алмый. Әмма без бүген менә шушы өстәмә продукция бирә

торган җир-ана дип йөртә торган шушы җиргә, җирдәге хезмәткә һәм җирдә

хезмәт итүчегә безнең игътибар җитми бүген. Әйтәләр, оборона кирәк,

стратегия, ракеталар кирәк дип. Әгәр ил үзен продукция белән тәэмин итә

алмый икән, аны бернинди ракетада алып кала алмый. Авыл хуҗалыгыннан

башка бит булмый. Әйтәләр, чит илдә әйбәт, очсыз продукция җитештерелә

дип. Бер дә теге унынчы елны өч тәңкәлек бәрәңге кермәде бит бер җирдән

дә, утыз тәҗкәгә керттеләр, шулай бит. Әгәр без һаман игътибарсыз, читтән

керә-керә дип, бездә беткәч, кертмәячәкләр аны. Менә шуңа күрә, беренчесе,

ничек кенә булса да хөкүмәт ягыннан җитәрлек игътибар юк дим. Икенчесе,

үзебезнең җитәкчеләр ягыннан да игътибар юк җитәрлек.

Элек колхоз бар иде. Монда колхозны белгән кешеләр утыра инде.

Элек авырсаң больниска барырга да колхоз кирәк иде, бакча сукаларга да

колхоз кирәк иде. Шулай бит инде? Әле көтүеңне дә чыгармаска мөмкиннәр

иде. көн саен иртән больниска барырга кирәкме, сиңа утын алып кайтырга

кирәкме, такта ярырга кирәкме, фураж кирәкме – колхозга бара идек. Бүген

ул яктан колхоз берәүгә дә кирәк түгел. Ашлыкны китереп бирә, печәнне

китереп бирә, пилорамнар эшләп тора, яралар, онны китереп, тартып китәләр.

Әмма ул вакытта кешегә җитәрлек игътибар булмаса да, аның канына сеңгән

инде, колхоздан башка булмый диеп.

Минем икенче рәхмәт әйтәсе килгән сүзем, техниканы ремонтларга 500

мең акча табабыз диде монда утырган кеше. Алланың рәхмәте булсын, әмма

без һаман колхоздан башка яши алмыйлар дип, кешегә игътибар юк бүген.

Җирдә эшләгән кешегә игътибар юк. Шуңа авылда фермада каласы килми 63

кешенең. Ә без элеккечә һаман фикерлибез – акчасыз да эшләтеп була,

колхоздан башка торалмый дип. Менә бу ялгыш фикер. Безгә кешеләргә

беренчедән, йөз белән борылырга кирәк. Икенчедән, бөтенебез балаларны

авылдан китсен дип үстерәбез. менә шушы безне туйдыра торган, өстәмә

проукция бирә торган җирдә эшләргә балаларыбызны өйрәтмибез. Хәзер

инде мин вәгазьдә бастырам, картларны да бастырып куям. Авылда калган

минем яшьтәшләр дә бар. Әйдәгез мин әйтәм, авылда калганнар карагыз

тормышны, читкә шәһәргә киткәннәрнекен карагыз. Әлбәттә, бар шәһәргә

киткәннәрнең, ләкин бөтен кеше дә министр да булып китми. Аның әйбәт

яшәгәне санаулы гына, ә гомуммасса авылда калганга караганда начар

шартта бүген. Картлык көнендә дә начар шартта. Йә марҗа алганының

хатыны куып чыгарган, йә балалары белән квартир бүлешә алмый, авылга

кайтып җыгылган ул. Йә ул ике бүлмәле хрущевкада тора. Безнең авылдагы

прихожий да аның ике бүлмәсеннән зуррак. Шулай бит инде?

Менә мәктәпләргә баргач та үзебезнең балаларга да менә шушыны

күрсәтергә кирәк. Әдәм баласы җир йөзенә михнәт өчен килгән. Бүген

әйтәбез, безнең чиләнгән җиткән, авылдан китегез дип. Әмма ул күрәсе

михнәтне күрмичә дөньядан үтәлми, шәһәргә китеп, михнәттән кача алмый

ул. Менә Хуҗиәхмәт Ясәвигә әүлиялек килгәч, өенә кайткан да, атасы

бакчада чүп утап йөри икән. Кызык итим әле дигән дә, утырып дога кылган.

Бөтен чүп ызынга чыгып яткан. Атасы бакчада утырып дога кылган да,

чүпләр кире урынына утырган да, утый башлаган. Син дигән бу чүптән мине

мәшәкатьтән коткармакчы буласыңмы? Бу бетүгә икенчесе чыга, монысы

рәхәтрәк сиңа.

Һәм квартир проблемасы, ипотека, ссуда – балаларыбызны кабалага

кертәбез. Ә йөз квадрат метрлы өйләр буш тора. Без шәһәрне мактыйбыз.

Мәктәп тә шушының белән шөгыльләнә, үзебез дә, балаларны авылда

калдырмыйбыз дип. Менә шушы шәһәрдәге кешеләрнең тормышын аңлатып

күрсәтергә кирәк. Моны без эшләргә тиеш. Шәһәрдәге кешеләр белми инде

ул, алар аңлаталмый. Безгә балаларыбызны, бөтен нәрсә кибеттә булса да,

җирне эшкәртүдән, шунда орлык утыртудан, аның тишелеп чыкканын 64

күрүдән, үзе үстергән әйберне өзеп кабудан тәм таба торган итеп, балаларны

үстерергә кирәк. Үзебез әйтәбез, авылсыз милләт бетә дип, балаларыбыз

авылда калмаса, авыл үзе генә авыл булып торалмый. Шулай бит инде.

Бөтенебезгә менә бу якка бик каты игътибар итәргә кирәк. Мин аны үземнең

вәгазьләрдә дә язам инде. менә бу Локман Хәким нәсыйхәтләрендә дә яздым

инде. Бөтенесен дә яздым. Шунсыз булмый.

Авылда эш юк диләр. Менә мин 60 ел авылда торам. Бер кая чыкканым

юк. Дүрт буын да бер түбә астында тордык – әни, хатын белән мин, малай

белән килен, оныклар. Менә бер эшсез көнебез дә юк. Авылда эш бар, теге

10-15 мең ала торган бюджет урыннары юк. Минем ике малай да авылда

калды. Кызны авылда алмадылар, анысына инде мин гаепле түгел, алсалар

анысын да бирә идем. Ике малай да авылда. Берсе башка чыкты, берсе үзем

белән. Мин авылда калырга дип сөйлим икән, минем малайлар авылда, үзем

дә авылда мин.

Оештыручыларга бик зур рәхмәт әйтәсем килә. Пәйгамбәребез (с.г.в.)

әйткән: “Үзара аралашыгыз. Үзара аралашсагыз, йөзегез нурлы булыр,

ризыгыгыз киң булыр, калебегез чиста булыр, арагызда ризык артыр”, -

дигән. Менә социология дигән фән буенча байлыкны арттыра торган әйбер

аралашу икән. Күпме җирдән кеше килеп аралаша бит, болай аралаша

алмыйбыз. Бу шул яктан бик әһәмиятле. Бик зур рәхмәт оештырга кешеләргә!

Мин аны хатын-кызлар форумында да әйткән идем инде, монда да әйтәм.

Менә бездә җирдәге кешенең хезмәте бәяләнми. Җиргә дә бәя юк бездә,

чәчелмәгән җирләр дә шактый һәм әни булу бездә бүген модада түгел. Безнең

кызлар укысын, ЕГЭ бирсен, институтка керсен, аннары профессия алсын,

аннары бәбәй эшкә комачаулый, йә торырга урыны юк. Һәм татар халкы

кимеп бара демографик яктан. Чөнки әни булуның кыйммәте юк. Авылда

яшәүнең дә кыйммәте юк. Без аны ничектер күтәрә алмыйбыз. Безгә моны

ничектер күтәрергә кирәк. Менә шушы җир кешесенең хезмәте

бәяләнмәгәнгә, әни булу хезмәте бәяләнмәгәнгә күрә, Россиядә бүген ике

проблема бар. Берсе – кысыр җирләр, берсе- кысыр хатыннар.

65

Менә без авылда торгач, үзебезнең балаларыбызга әзрәк авылда

торыгыз, менә шушында әзрәк мөмкинлек бар бит, балалар алып кайтыгыз

дип әйтәбез. Бездә бик әйбәт эшмәкәрләр, авылда яшибез. Мин эшмәкәр

түгел инде, кешеләр. Йорт-җирләр дә әйбәт. Бала юк ди, бездән соң кемгә

кала ул йорт җирләр? Фермерское хозяйстволар кемгә кала? Без бу якка

игътибар итмәсәк, безнең бит киләчәк юк. Әзрәк менә шушы якка

игътибарны арттырырга иде. Мин бүген чыгыш бирерләр димәгән идем,

чыккач сөйлим инде. Боталганмындыр да, гафу итегез. Әмма бу якка

игътибар бөтен яктан да кирәк.

Алланың рәхмәте булсын, тыңлаганыгыз өчен, чакырганыгыз өчен!

Берәү өйләнгән бит, хатынын аерган да, аннан җиде тапкыр өйләнгән. Тагын

кабат беренче хатынына барган да, әйтә икән: “Мәрфүга, синнән соң җиде

тапкыр өйләндем, берсен дә ошатмадым. Сиңа тагын килдем, чык миңа”, -

дигәч, - рәхмәт, кешегә санап чакырганың өчен”. “Чыгармын”, -дип әйтте

дигән. Шуңа күрә кешегә санап чакырганыгызга, сүз биргәнегезгә рәхмәт!

Тагын бер авырткан җирне әйтәм инде. Ачык дәрес булды. Бездә әхлак

дәресе укытыла 18 ел инде районда. “Әни килде” спектакленнән өзек

күрсәттеләр. Аннан соң күрсәттеләр бер бизнесмен анасын картлар йортына

итеп куя. 8-9 нчы класслар елый-елый карап утыралар. Дәрестән соң йомгак

ясаганда, мин сорау бирәм балаларга: “Кайсыгыз әтисен яки әнисен картлар

йортына илтә?”. “Берседә итмибез, теләмибез”,- ди. Шуннан кызлар яртысы.

Мин әйтәм: “Кайсыгыз кайнана янына килен булып килә?”. Берседә кул

күтәрми. Төп йортка әти-әни янына килен булырлык кызлар үстермәсәк, ул

картлар йорты бушамаячак бит инде. үзебезгә килен кирәк, әмма кызларның

берсен дә кайнана янында тотасы килми.

Мин җомга көнне җомгага чакырып йөрим кешеләрне. Кердем, йөз

квадрат кына түгел, ике йөз квадрат метрда әби белән бабай, ике сыерлары

бар. “Нишләп малай китте?” – димен, - киленгә эш булмады”, -ди. Казанда

эш булдымы? “Булды”, -ди. 11 меңгә медсестра булып урнашты, - ди, -

больницада”. “Кайда торалар?” – димен. “16 квадрат метрга 15 мең түләп

торалар”,- ди. Килен 11 мең акча ала, 15 мең квартирга түлиләр. Элек бар 66

иде бит, кияү лоторейга бер сум откан, бер ярты тоткан. Әби белән бабай

әйтә, ике айга 60 меңлек продукция саттык ди. Аны кем өчен саталар инде?

Балалары тегендә изалана, квартир юк, мәктәп проблема, детсад проблема.

Бездә мәктәп буш, детсад буш дибез авылда. Оптимизация ясый, хөкүмәтне

сүгәбез. Хөкүмәтне күпме генә сүксәк тә, хөкүмәт бәбәй таба алмый.

Менә шушы якларга игътибар итеп, балаларыбызны тәрбияләсәк иде,

менә бу авылны саклауда нәкъ эшмәкәрлек шикелле үк, мөһим әйбер.

Әссәләәмүгаләйкүм вә рахмәтуллааһи вә бәракәәтүһ!

Рәшит Сәнҗәпов: Рәхмәт! Киләсе сүзне Түбән Новгород өлкәсе

Кызыл Октябрь районы хакимият башлыгы Ильясов Рафаэл Нәбиулла

улына бирәбез.

Рафаэл Ильясов: Әссәләәмүгаләйкүм вә рахмәтуллааһи вә бәракәәтүһ!

Хөрмәтле Президум, хөрмәтле хәзрәт, хөрмәтле делегатлар, хәерле көн! Мин

сезгә зур сәламнәр белгертәм, Кызыл Октябрь районы Нижгар өлкәсеннән.

Зур сәламнәр белән килдем сезнең оешмага. Без инде мишәр ягыннан. Минем

булыр инде урысчарак выступлением, гаеп итмәсәгез. Минем чыгышым ике

өлештән тора. Беренче өлештә район турында бер-ике сүз әйтер идем.

Икенчесендә, район авыл-хуҗалыгы турында.

Краснооктябрьский район расположен на юго-восточной части

Нижегородской области. Граничит с Республикой Мордовия. Территория

района составляет 890 квадратных метров. Численность населения района

10,5 тысяч человек. Районным центром является село Уразовка, в которой

проживают 1,5 тысячи человек. Расстояние до центра 175 километров. На

территории района 12 сельских поселений, 41 населенный пункт. Из них 17

татарских населенных пунктов, с численностью проживающих 8 тысяч

человек. И 24 русских населенных пунктов с численностью проживающих

2,5 тысяч человек. Национальный состав района: 68% татар, 28% русских,

2% мордва и 2% других национальностей.

В районе функционируют 11 школ. Из них 5 средних, 3 основных, 3

филиала двух начальных и одно основное. Количество учащихся по району

908 человек. 10 детских садов, с количеством детей 260 человек. В сельском 67

хозяйстве насчитывается 31 сельскохозяйственное предприятие. Из них

несколько фермерских хозяйств. Также на территории района Уразовская

центральная районная больница на 60 коек и участковая больница на 17 коек.

В районе 23 клуба, 19 действующих мечетей и одна церковь. Еще есть

Уразовский дом-интернат для граждан пожилого возраста и инвалидов на 40

мест и социальный приют для детей и подростков Краснооктябрска в селе

Солганы на 20 мест. Еще имеется в районе МУП Рыбное хозяйство

«Кызылъяр» по выращиванию мольков и товарной рыбы.

По итогам за 2015 год отгружено товаров собственного производства

на суммы 718 миллионов рублей, что составило по уровню с 14 годом 70%.

Основное в районе сельскохозяйственное производство. Одна из ведущих

отраслей в районе. Основная специализация сельского предприятия –

растениеводство, на долю которого приходится 85% всей продукции

сельского хозяйства. И на долю животноводства всего 15% годовой

продукции.

В районе сельскохозяйственную деятельность ведут 29

сельскохозяйственных предприятий, 50 крестьянско-фермерских хозяйств,

3200 личных подсобных хозяйств. Общая площадь сельскохозяйственных

угодий 57% от общего числа занятых в экономике. Среднемесячная зарплата

составило где-то 9 тысяч рублей, к сожалению, конечно.

Вся посевная площадь в Краснооктябрьском районе 47.600 гектаров. В

том числе зерновые и зернобобовые 35 тысяч гектаров. В техничные и

масличные культуры входят сахарная свекла, рапс, подсолнечник, горчица –

9 тысяч гектаров. Внесено минеральных удобрений 530 тонн действующих

веществ. Приобретено 900 тонн элитных семян. Это составляет 15 процентов.

Внесены жидкие минеральные удобрения по вегетации на площади 82

тысячи гектаров.

Труженики села ценой невероятных условий сделали все для того,

чтобы в этом году получить хороший урожай зерна - 78,700 тонн в

бункерном весе при урожайности 22, 05 центнеров с гектара. Это результат

по области, по валовому сбору зерна. 68

При подведении итогов, работа агропромышленного комплекса

Нижегородской области за 9 месяцев 2015 года, Кызыл Октябрь районы был

награжден почетным знаком губернатора Нижегородской области «За

достижения в развитии агропромышленного комплекса», как у нас

называется «штандарт». В нашем районе уже 4 штандарта. Слова

благодарности хочется сказать нашим сельхозпроизводителям. Значительный

вклад в достижение этого результата внесен такими хозяйствами, как ОО

«Нижагро» - урожайность 45,6 центнеров с гектара, ОО «Ивановка» -

урожайность 46,7 центнеров с гектара. ОО «Симбилей» - 30,6 центнеров с

гектара и др.

Состояние дел сельхозпроизводства также зависит и от внешних

факторов. В первую очередь от закупочных цен на производимую

продукцию, затраты на производство сельхозпродукции, постоянное

повышение цен на ГСМ. Запчасти, удобрения и т.д. остаются высокими.

Наши сельхозпредприятия стараются выйти из положения. Но с каждым

годом труднее добиваться таких результатов, к сожалению, конечно. Такова

жизнь, такова ситуация в нашей стране. Надеемся на лучшее, что все будет у

нас хорошо. Надо всегда надеяться на лучшее.

Важнейшим фактором производства труда в сельском хозяйстве

остается энерговооруженность производства: обновление машинно-

тракторного парка, внедрение новой высокопроизводительной техники и

новых технологий. Наиболее успешные технологии применяются в нашем

районе. Есть хозяйства, которые совсем отказались от плуга, почву

обрабатывают под так называемые «нулевые технологии». Хлеб убирают

современными высокопроизводительными комбайнами, применяющих

минимальную обработку почв.

Администрация района делает все возможное для того, чтобы изыскать

производства, имеющие резервы, возможности повышения эффективности

производства. Нам удалось вовлечь практически все хозяйства на

реализацию государственной поддержки. Хочу подчеркнуть, наш земляк

Морозов Алексей Иванович – он является министром сельского хозяйства 69

Нижегородской области. Он оказывает большую помощь для нашего района,

участвует в программах и по животноводству и по производству зерна. И

хотелось бы сказать нашему земляку слова благодарности, все-таки наш

земляк, не забывает нас. Как говорят «своя рубашка ближе к телу». В 2015

году получили помощь от области 61,2 миллиона рублей. Также мы

участвуем в программе сельского хозяйства, которые выиграли

инвестиционную программу на 600 голов КРС. У нас развивается

крольководческое фермерское хозяйство. В одном хозяйстве у нас сейчас

тысяча маток.

Район наш сельскохозяйственный. Безнең татарлар батыр халык. Урыс

халкы бездән калыша. Безнең авыллар тырыш. Элекке заманнан безнең

халык батыр халык булды. Кем колхозда эшли, кемдер малчылык белән

шөгыльләнә. Каян акча килә, барысы белән дә шөгыльләнәләр, бернәрсәгә дә

иренмиләр. Бездә инде Мәскәү каласына бар халык ашкына. Каршы килеп

булмый. Менә шулай Кызыл Октябрь районы тормыш алып бара.

Игътибарыгыз өчен рәхмәт! Хәзрәткә бик зур рәхмәт! Бездә мәчетләр бар,

авыл яши, дин бар. Бөтендөнья татар конгрессына зур рәхмәтләремне

белгертер идем, шулай ук Татарстан җитәкчеләренә форумны оештырган

өчен, безне чакырган өчен. Делегатларга саулык-сәламәтлек телим, уңышлар

үзегезгә, саулыкта-шатлыкта тагын күрешергә язсын барыгыз белән дә!

Рәхмәт!

Рәшит Сәнҗапов: Рәхмәт! Хәзер сүзне Удмуртия Республикасы Ува

районы Кизвар авылы “Авангард” авыл хуҗалыгы җитештерү кооперативы

рәисе Халитов Фәрит Муллагали улына бирәбез.

Фәрит Халитов: Хәерле көн, хөрмәтле Президиум, милләттәшләр!

Мин “Авангард” председателе булгач, мин животноводствоны күрсәтәм

дигән идем, ләкин аны күрсәтүче күп ди. Растениеводство кирәк диделәр.

Ратениеводство шул ике фермерское хозяйство инде.

Безнең әтинәр-әниләр 1959 нчы елны Кукмара районыннан килделәр.

Безнең әти Купкадан. Сугыштан соң 18 йорттан 17 татар иде. Элек бит итеп

басканнар кыш көне. Председатель сугыш вакытында әйткән, сез килегез 70

безгә, кыш көне итек басырсыз дип, җәй көне стройка белән шөгыльләнерсез

дип. Безнең әтиләр-әниләр иң соңгылары килгәннәр инде. Төрле җирләрдән

җыелганнар иде. Сабантуйлар үткәрделәр. Сабантуйны беренче майда

үткәрәләр инде бездә. Удмуртларда Пасха вакытында йомыркалар красить

иткәч, татар балалары кызыгып калып, шул Сабантуй гел буды инде анда.

Аннан соң әзрәк онытылып китте ул.

Мин үзем бишенче бала. Ике бала Купкада туганнар иде. Мин шунда

ук күрше авылда мәктәпне бетергән. Механический институтны Ижевскида

инженер-строительгә укып бетердем. Аннары кире авылга кайттым,

колхозга. 91 нче елны колхоз председателе итеп сайлап алдылар. Бер ел

эшләдем дә, мин аннан качтым. Бик авыр эш. 25 яшьтә мин яңа гына

өйләнгән идем. 1993 нче елны фермерское хозяйство ачтым. Мин бит

инженер-строитель булгач, колхозда да акча юк. Ул бик авыр вакытлар иде.

Строитель булып кайткач, эш тә юк. Я всю жизнь мечтал жить в деревне в

городских условиях. Шуның өчен строительгә укырга бардым инде мин.

Фермерское хозяйство ачтым. Нәрсә эшләргә инженер-строительгә?

Чыкырдым агрономны. Нишләргә бу җир белән димен. 18 гектар җир.

Нишлисен инде ди. Арпа белән клевер чәч тә ди, бер-ике ел ял итәрсен ди,

печән чабарсын ди. Мин шулай иттем дә. Арпасын аннан соң бәрәңгегә

алыштырдым, клеверын сатып булмады, алыштырдым Актаныш районында

севокка. Байыйм дип уйлаган идем шул севокны алып 20 сумга, кайтып,

чистартып базарга чыгардым 25 сумга, алучы булмады. 15 сумга калды ул.

Ярты тонна севок кулда калды. Жалко бит инде хәзер. Бер суган 60 грамм

үссә, бер севокны чутлап чыгардым, килограммында бер грамм диеп. 60

өлешкә күбәя икән ул. Шул суган белән акчасын кире чыгарам дип, мин аны

өйрәнә-өйрәнә шул суган белән 5 ел эшләдем инде. Баеп булмады. Базарга

алып барам да, 6 сумнан сатырга дип, базарда үзбәкнеке 4 кә саталар. Минем

суган әйбәтрәк димен, безгә әйбәт кирәк түгел, безгә ашарга кирәк диләр

тегеләр. Шулай итеп, суганнан баш тарттык. Мин күчтем бәрәңгегә. Бүгенге

көндә минем 25 гектар бәрәңге бар. Җирне күбәйтәсе килми, шул да җиткән.

И вот 2008 нче елны кире рәис итеп колхозда сайладылар. Фотографияләрне 71

күрсәтегез әле. Ничек без тотындык. Действительно авыр тотындык, кул

белән эшләп. Авыл кешеләренә бик зур рәхмәт! Алар да миңа рәхмәт әйтергә

тиеш, потому что колхозда акча түләмиләр иде шул вакытны. Дояркалар

сыер сауганнан соң киләләр иде минем басуга янга эшләргә.

Менә шушы суганны үстердек инде. Әбиләр белән, бабайлар белән – 80

кеше басуда эшлиләр иде. Хәзер 10 кеше дә җитә инде. Шул ук җирдә

эшләргә. Бәрәңгене кул белән эшләдек инде. Бу өйдә мин тудым. Бу

җәмәгатем, кызым. Бу өйдә үстем инде мин. Менә бу өйне хәзер салдык без.

Бу минем әти – Бөек Ватан сугышы инвалиды. Халык депутат итеп тә

сайладылар инде мине, өченче созыв инде. Монысы үзәк усадьба. Бу безнең

гаилә. Менә әниебез, 94 яшьтә. Минем җәмәгатем мәктәптә эшли. Районный

конкурска бардык. 17 ел подряд инде мини-футбол үткәрәбез авылда. 200

кеше уйный. Женский кубок үткәрәбез һәм мужской. Менә быел да үтте ул 6

мартта. 150 кеше уйнаучы булды. Ике кубок разыгрываться итте. Шунда

дояркалары да уйныйлар, бала-чагалары да уйныйлар. Ул 23 февральгә дә, 8

мартка да багышланган.

2008 нче елны ситуация предбанкротный булгач колхозда, безнең глава

мин сине рекомендую диде. Мин сайламаслар дигән идем, фермер булгач,

колхозны үзенә тартып бетерер дип куркырлар дигән идем. Юк, сайладылар

биш кешедән мине сайлап алдылар. 2008 нче елдан 3600 литр бер сыерга сава

идек. 10 фермадан, 8 ярым ферма уже капитально отремонтирован. Мин

сыерларны күрсәтермен дигән идем. Флешкадагы материалны алып

килмәдем. Бик матур сыерлар безнең. Племрепродуктор 2013 нче елны

алдык. Безнең 10% сатырга план. 250 сумнан быел бер килосын саттык инде.

Шуннан 7 миллион акча керә. Бер баш 120-140 мең. Шуның өчен әзрәк

реклама да ясасы килә иде. Авылда мәчет юк. Ләкин җыелабыз. Братка

әйтәм, мәчет салырга уйлыйм бит, салырмын, акча бирсән ди теге. Может

Медведевский районга җиткерербез. 10% җиткерербез дә, калганын

җиткерәләр ди үзләре. Бар татар зираты үзебездә. Быел татар зиратын эшли

башладык. Бик куркыныч инде анда, агачлар үскән иде. бер илле кубомерт

агачын чыгарганбыздыр, анда беләсез инде үзегез. Җил чыкса, ул бар 72

каберләрне бетерә инде. Шуның өчен быел чистартып куйдык. Тоже

огораживать итәбез. Шулай тырышабыз, татар халкының маркасын

саклыйбыз.

Теге елны 43 регион катнашкан иде. Быел да кем генә юк монда.

Барыгызга да бик зур рәхмәт чакырган өчен, ашаткан өчен, концертлар

күрсәткән өчен, гостиница өчен! Бер проблема, конечно, бар. 15 ел үтте

инде. 4 сум 50 тиенгә бәрәңгене Дагестанга сатып җибәргән идем. Все равно

4 сум 50 тиенгә килеп җиттек. Базарда Татарстан бик каты тәэсир итте.

Монда 215% что ли сезнеке, ул бит перепроизводство. Монда бит инде

фермерлар, предпринимательләр – безгә бер-беребез белән күрешеп,

сөйләшеп, продукция белән алышабыз. Безгә дә читен, сезгә дә читен. Рәхмәт

сезгә!

Рәшит Сәнҗәпов: Рәхмәт! Хәзер сүзне Ульян өлкәсе Иске Кулаткы

муниципаль берәмлеге администрациясенең Авыл җирләре үсеше идарәсе

башлыгы Аблязов Азат Ринат улына бирәбез. Безнең бу елны Кулатка

районында Бөтенроссия татар авыллары Сабантуе узачак. Ул инде җиденче

мәртәбә уздырыла. Иң беренчесе Гали авылында иде. Аннан Чувашия –

Шыгырданда, дальше китте Оренбург и т.д. Быелгысы елда Кулатка

районында билгеләнгән.

Татарстанда булып, Татарстаннан бер кеше дә чыгыш ясамады, дөрес

булмас. Монда безнең мөхтәрәм фермер булып эшли торган бик актив

егетебез, кардәшебез Минталип Исмәгыйль улы Миңнеханов. Сүзне аңа

бирәбез.

Минталип Миңнеханов: Хөрмәтле җәмәгать, без сезне барыгызны да

бик сагынып көттек. Әгәр дә төптән уйлап карасаң, сезнең арада бардыр

безнең туганнар да. Чөнки теге революциядән соң, аннан соң сөргән

вакытларда, раскулачивать иткән вакытларда безнең күп кенә туганнарыбыз,

бабаларыбыз, бик эшлекле кешеләрне тотып озатканнар төрле якларга.

Шуның өчен сезне барыгызны да сагынып көтеп, бу конгресста тзбриклим.

Барыгызга да саулык, сәламәтлек, шулай бергә-бергә шләргә насыйп булсын.

73

Трибунага чыккач, бу кеше сүз әйтерлек кешеме юкмы дип һәрберегез

уйлый инде. Әгәр дә кеше үзе эшләгән эшен сөйләсә, аны тыңларга рәхәт.

Мин Миңнеханов Минталип Исмәгыйлович булам. Тукай районында безнең

60 фермерское хозяйство бар. Мин шуларның председателе бердән,

икенчедән, үзебезнең конкретный фермер хуҗалыгы бар. Анда 450 гектар

җире бар. Менә без һәрвакытта капиталистлар белән чагыштырып алабыз

үзебезне. Вот капиталистларда тегеләй-болай. Әгәр дә яхшы итеп уйлап

карасак, безнең фермерлар капиталистларның фермерларын узып китәләр.

Без 450 гектар җиребездә 100 дән 160 гектарга хәтле бәрәңге үстерәбез.

Доминирующая культура дибез инде без аны. Аннан соң бөртеклеләр. Бездә

бик уңышла булды “Мелиорация” программасы. Рәхмәт Республика

җитәкчеләренә. Унынчы елда, Аллага шөкер, безнең уже яңа поливной

агрегат эшли иде, су сиптерә торган. Как раз безнең бәрәңге җире шунда иде.

Безнең бит инде эшләү тәртибе ул булырга тиеш түгел именно кесәгә акча

тутыру гына. Без социаль инфраструктураны да уйларга тиеш.

Менә мондый хәл булды. Татарстанда 2010нчы елда бәрәңгенең бәясе

җитте килограмы 25 сумга хәтле җитте. Безнең ике глава администрации,

шәһәрнеке, районныкы килде дә: “Минталип Исмәгыйллович, давай халыкка

сатыйк бәрәңгене нормальный бәядә ди. Мин спорлашып та тормадым, 17

сум белән куйдык. 17 сум белән бөтен социаль инфраструктура: детсадлар,

мәктәпләр, здравоохранение и калган точкаларга без, Аллага шөкер, аны

куйдык. Еллар дәвамында шул тәртиптә эшләп барабыз, Аллага шөкер!

Без бәрәңгеләрне җыеп алганын да көтеп тормыйбыз. Комбайн әгәр

җирнең яртысын эшкәртеп узды икән, уже аннан халык керә, сорый. Без бит

инде һәр елны орлыкларны яңартабыз. Үзебезнең халкыбыз җыеп кала

бәрәңгеләрне. Шуннан соң безнең бик зур эшләр алып барыла үзебезнең

авыл халкы белән, шунда эшли торган халык белән. Зират тирәсен тотарга

акчалата ярдәм бирәбез, мәчетләргә ремонтлау өчен дә ярдәм итәбез.

Сабантуйларны уздырабыз, Аллага шөкер, үзебезнең эшли торган халык

белән дус яшибез.

74

2010нчы елның тагын бер примерына киләбез. Безнең кырда крупный

холдинговая компания дибез инде, агросила групп. Илдус Харисович

барсында белән инде аларны. Тегеләр чәчкәннәр иде яровой клин, безнең

чәчелгән иде арыш. Мин моны бер дә юкка гына сөйләмим. Хәзер

уборкаларны җыеп алдык, бездә башак ясау диләр инде эре мөгезле терлекне

ашатырга, салам кирәк обязательно, печән кирәк. Арышны матур гына итеп

җыеп алдык, ә саламны покосларга салып бардык, измельчительне сүндереп

куеп. Аннан соң комбайн белән җыеп алдык и бөтен халык ябырылып килә,

кем мотоциклда, кем коляскада. Шуның белән алалар, ташыйлар. Халык

әйтә: “Кечкенә генә фермерское хозяйство бөтен халыкны салам белән

тәэмин итте”, -ди. Һәрберебез без төрле якларда, төрле төбәкләрдә эшлибез,

бу әйберләр прибыльләр алу гына түгел, безнең значение булсын, кирәклеге

булсын бу җирлектә.

Икенче пункт ясап, үзебезнең район фермерлары нигезен дә әйтеп

китәсем килә. Бездә кошчылык та бик көчле рәвештә, 4 фермерское

хозяйство, бездән несушкаларны килеп алалар Красноярский крайдан хәтле.

Үзебезнең территория, Аллага шөкер, обеспечен. Аннан соң умартачылык та,

эре мөгезле терлекчелек тә, дуңгызчылык та, анысы бик әз инде бездә. Сарык

үрчетү буенча да, атлар үрчетү буенча да төрле эшләр алып барыла.

Аларның барсының да эшен суммага салып әйкәндә, безнең фермерлар

кимендә 700 миллион продукция җиткерәләр хәзер. Без бит личное

подсобное хозяйстволар белән дибез инде. Алар белән берлектә безнең бер

миллиард ярым сумлык продукция җитештерелә. Т.е. Аллага шөкер, бу

направлениедә эшләр әйбәт бара.

Инде без министерствода очрашканда да, район конференцияләрендә

дә фермерлар белән җыелгач, “Союз власти и фермера

сельхозтоваропроизводителей”. Безнең Президентыбыз Рөстәм Нургалиевич

бик зур внимание обращает ярдәм нигезеннән. Безнең министр Марат

Готович һәм башка зам министрлар. Мин бер-ике тапкыр резко әйткәч,

Илдус Харисович әйтә: “Сез барыгыз да миңа бер, -ди, – что крупный

сельхозпроизводитель, что мелкий. Бармакны кайсын тешләсәң дә авырта”, - 75

ди. Аллага шөкер, без положенный субсидияләрне алып торабыз, хөкүмәтне

ярдәмен сизеп торабыз. Сезнең якларда да, Инша Алла, шулай булса, әйбәт

булыр.

Инде безнең задача, менә дуслар, туганнар бергә җыелыштык.

Барыгызда игътибар бирәсез Татарстанның авторитетын күтәрү

мәсьәләсендә. Да, без җир шарында кайда гына булсак та, кайда гына яшәсәк

тә, үзебезнең телебезне, моңыбызны, йөрәк серебезне онытмыйча, үзебезнең

Татарстанны менә шулай хупларга, күтәрергә тиеш. аны олы авторитетка

куярга. Чөнки сәләмә оешмага беркем дә игътибар бирми. Әгәр дә без бергә

эшләп, сезнең белән контактта булып, шундый зур уңышларга ирешәбез

икән, ул вакытта безнең дәрәҗә зур булыр.

2000 нче елларда туры килде Америкада стажировка үтәргә. Центр

внедрения науки сельского хозяйства – университет Клемсона, Южная

Каролинада булырга туры килде миңа. Монда Татарстанның бөтен

сувенирларын алып бардым мин: флагларны, түбәтәйләрне алып бардым. Кая

капиталистларга встречага барабыз, тегеләргә бирәм сувенирларны,

күчтәнәчләрне. Хәзер капиталистлар карыйлар. Герб булгач, значит суверен

государство булырга тиеш бит инде. Сорыйлар тегеләр, Татарстан что за

страна, без аны белмибез монда диләр. Шуннан соң переводчик белән

бастым да, мин әйтәм: “Вот это громадная Russia, а вот центр Татарстан”.

Хәзер капиталистлар сорыйлар: “Россия при Татарстане что ли? – дип. Инде

лекция вакытларында безнең кайбер коллегалар “вот, бездә булмый инде,

бездә тегеләй инде, болай инде” диләр. Без, Аллага шөкер, нольдән тотынып,

5 мең тонналык бәрәңге склады төзеп, зерноскладлар төзеп, эшне алып

барабыз. Конечно, хөкүмәтнең дә ярдәме булганда һәм бер-береңне дөрес

аңлаганда, аннан соң менә шушындый Республикада, сезнең регионнарда

моральный, психологический климат иң беренче безнеңбашларда оешырга

тиеш. Без преданный булып, үзебезнең кирәклегебезне белеп эшләсәк, что

без бу илгә кирәк, бу халыкка кирәк, вот шул вакытта без бөтен

авырлыкларны да җиңеп, бергә эшне алып барачакбыз. Инша Алла, бергәләп

шулай уңышларга ирешербез. Барыбыз да сау-сәламәт булыйк, бергә булыйк, 76

бердәм булыйк! “Татар халкының моңын, телен, җырларын саклыйк һәм

шулай һәрвакытта шундый шатлыклы күрешүләр булсын! Бергәләп олы

проектлар оештырырга, татар халкының продукциясе” дигән реклама белән

булырга тиеш продукцияләре. Красноярский крайдамы, Пермский крайдамы,

– без, эшмәкәрләр, барып керәбез икән, допустим, Удмуртиягә, әхә, безнең

монда татар продукт бар менә шул урамда, шул адреста. Барып керәсең,

коллегалар белән сөйләшәсең, менә бу продукция узамы монда, юкмы,

мондый продукция кирәкме монда, юкмы. Бергәләп сөйләшеп, киңәшеп, шул

вакытта бер-беребезгә этәргеч көч булып, бер-беребезгә ярдәмләшеп,

ихтирам итеп яшәргә насыйп булсын! Рәхмәт сезгә!

Илдус Габдрахманов: Җәмәгать безнең программада язылган кешеләр

бетте. Тагын чыгып сөйләргә теләгән, сораулары, киңәшләре булган кешеләр

бармы? Менә Җәлил хәзрәт сөйләп китте бит, минем дә бу очрашуны булган

хәл белән бетерәсем килә. Шушындый матур гына җыелыш бара, бик

алдынгы хуҗалык. Мин үзебезнең райондагы җитәкчеләргә күп сөйлим инде

аны. 40 еллап җитәкче булып эшләгән кешене бик зурлап зур ялга озаталар,

пенсиягә. Бүләкләрен бирәләр, мактыйлар. Минем шикелле җыелышны

бетерергә әзерләнгәндә арттан бер яшь агроном кул күтәрә: “Фәлән Фәләнеч,

сорау бирсәм ярыймы?” Энем, ярый, ярый. “Менә сез инде бик күп күргән

кеше, күп эшләгәнсез, җитәкче булып та күп, күп чәчүләрне үткәргәнсез, күп

уңышларны җыеп алгансыз. Менә сез ничек уйлыйсыз, безнең алдагы ел

ничек булыр микән алдагы елда?” Энем, күп күрдем инде, күп эшләдем, менә

мин язга чыкканда ел саен уйлый идем быел ел әйбәт булырга тиеш диеп. Но

мин эшләгән чорда булмады, икенче ел әйбәт булырга тиеш”, -дип әйтте ди.

Шуның шикелле матур итеп, үзебез алга ышанып, менә Минталип

Исмәгыйлович бик яхшы әйтеп үтте, үзебезгә ышанып, төшенкелеккә

бирелмичә, матур итеп яшәсәк, уңышлары да булсын, бәрәкәте дә булсын.

Килгәнегез өчен, катнашканыгыз өчен, тыңлаганыгыз өчен бик зур рәхмәт!

Шуның белән тәмамлыйбыз. Рәхмәт!

77

V Бөтенрусия татар авыллары эшмәкәрләре җыенының

терлекчелек секциясе.

Фәрит Уразаев: Сәгать 10 минут китте өченче. Шуңа күрә калганнар

килә торыр. Без эшебезне ипләп кенә башлыйбыз. Мин Уразаев Фәрит Язкәр

улы булам. Бөтендөнья татар конгрессы бюро әгъзасы, Бөтендөнья татар

эшмәкәрләр ассоциациянең башкарма директоры.

Бүгенге көндә без бишенче мәртәбә Рәсәй авылларыннан җыелган

татар фермерлаы-эшмәкәрләрнең җыенын уздырабыз. Бүген секция эшләре.

Безнең терлекчелек, животноводство юнәлешендә сүз булыр. Терлекчелек

булгач, малны үстерү генә түгел, переработка, эшкәртү дә кирәк. Малны

җитештергәч, азыгын сата да белергә кирәк. Логистикасы турында да

сөйләшербез. Бу әйберләрнең барысы да татар авылларында формалаша.

Авылның хәле турында да фикер уртаклашырбыз. Тагын безнең

үсемлекчелек буенча бер секция эшли һәм һөнәрчелек буенча бер секция

эшлиячәк. Иртәгә 17 көнне барыгызны да җыеп, Алла насыйп итсә, Теләче

районына, бик матур район, Казан кырыенда 80 километр, шул районга

барып, Татарстанда фермерлар, предпринимательләр ничек итеп яшәп ята

шуларны карарсыз. Һәм 18 март көнне безнең пленарка “Корстон”

гостиницасында. Татарстанның Президенты катнашуында. Анда инде без

уртага салып өч көндә тупланган фикерләребезне сөйләшербез һәм уртак

резолюциягә, фикерләргә килербез. Аннан тыш “Корстонда” булачак сез

регионнардан алып килгән эшмәкәрләрне продукцияләренең ярминкәсе. Шул

ук вакытта татар сувенир продукцияләре бик күп булачак анда, һәм татар

авыллары тарихы турындагы, Россиядә бүгенге көндә 800 гә якын китап

язылган, шуларның китап күргәзмәсе дә булачак. шуңа күрә рәхим итегез, өч

көн эчендә бер-берегез белән дуслашып, танышып, матур итеп чын татарча

эшләрне алып барырга кирәк булыр.

Бүген сүзебезне башлау өчен беренче чиратта шулайрак сөйләшик,

беренче чыгыш ясаучыбыз, әлбәттә, Татарстаннан булырга тиеш. Без 78

Татарстанда җыелдык бит инде, монда нинди хәлләр бар, нинди уңышлар

бар, нинди юнәлешләр билгеләнгән. Безнең арабызда авыл хуҗалыгы

министры урынбасары Хазипов Назип Накипович бар. Аның фикерен

тыңларбыз. Аннан соң безнең Башкортостаннан килгән иптәшләребез бар.

Алар мондамы? Кул күтәрегез әле. Башкортостан икенче зур татарлар яши

торган регион. Андагы милләттәшләребезгә дә сүз биреп китәрбез. Аннан соң

Төмәннән килгән дусларыбыз бар. Төмән безнең бик зур регион.

Регламентны билгеләргә кирәк. Без сәгать икедән бишенче яртыга

кадәр эшлиячәкбез. С двух часов до 16.30 мы должны уложиться. В течение

5-7 минут можем показать, рассказать и обозначить точки роста и внести

предложения. Эти предложения будут собраны и 18 го в пленарном

заседании в виде резолюции предоставлены нашему форуму.

Иң беренче итеп сүзне терлекчелек буенча Татарстан Республикасы

Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры урынбасары Назип Накиповичка

бирәбез. Рәхим итегез! Татарстан, үзебезнең Казан. Башкалабызда нинди

эшләр бара, шулар турында информация алып китик әле. Если кто-то не

понимает, я сразу буду переводить.

Хазипов Назип: Хәерле көн, добрый день, кадерле кунаклар! Чын

күңелдән сезне Татарстан Авыл хуҗалыгы министрлыгы бинасында каршы

алуыбызга бик шатбыз. Алга таба бергәләп, матур итеп эшләрбез дигән

шушындый фикредә калабыз. Беренче сезнең белән очрашырга үземнең

коллегаларым белән таныштырам. Сораулар булса, если имеются вопросы, со

мной присутствуют в зале Закиров Ильсур Рашитович - начальник

управления, Гараев Айрат Рашитович – заместитель начальника главного

управления при кабинете министров. Шулай ук Рафиков Фәнис Фәрисович –

зам. начальника отдела реструктуризации. предприятий и развития

агробизнеса. Менә шушындый кешеләр сезнең белән монда аралашырга әзер.

Әлбәттә, мин шактый күбегезне беләм. Соңгы елларда бигрәк тә аралашып

яшибез. Төрле бизнес-форумнарда катнашабыз. Төрле программаларда

бергәләп эшләргә тырышабыз. Кулдан килгәнчә ярдәм итеп, сездә нәрсә бар,

аны монда Татарстанга алып кайтып, үзебездә эшләргә тырышабыз һәм 79

әйтергә кирәк, аның нәтиҗәләре озак көттерми, барлыкка килә. Иртә белән

бүген Марат Готович Төмәннән килгән делегация белән сөйләшеп алды, алга

таба матур гына планнар сыздык. Инша Алла бүген безнең дә планнарыбыз

барып чыгар, тормышка ашыр дип уйлап торабыз.

Дөнья бүген кая барганын үзегез күрәсез, ничек барганын да күрәбез.

Үзебезнең язмышыбыз үз кулыбызда. Аны матур итеп алып барырга бездә

бөтен мөмкинлекләр бар дип саныйм. Алып баручыга әйтәсе бер фикерем

бар. Сүземне башлап җибәргәнче, 5-6 минутлык кына фильм бар иде. Рөхсәт

итсәгез, аны карап китәрбез. Аннары кыскача гына 5 минутлык доклад

сөйләп китәрмен, Республикада бүген терлекчелек ничек алып барыла.

Видео.

Кыскача гына сезнең каршыда фильм булды. Күп әйберләрне

аңлагансыздыр инде. Бәлки сөйләп торырга да кирәк түгелдер, но шулай да

әзерләнгәч, берничә генә слайд күрсәтеп китәм, рөхсәт итсәгез. Рәхмәт!

Әйдәгез беренче слайдны куегыз. Сезнең каршыда безнең күрсәткечләр,

2015нче ел нәтиҗәләре буенча по всем категориям хозяйств. 488 мең тонна

ит җитештерәбез. Шуның эченнән забойга китте 468 мең. Алга таба барыга

шундый бурычлар куела, елдан ел үсеп барабыз, Аллага шөкер. Сату

мәсьәләләре дә нормально гына куелган. Реализация соңгы вакытларда бар.

Реализуем не только внутри Татарстана, России, но и за пределами, в странах

СНГ. В последнее время интенсивно ведется работа в Дальнем Зарубежье,

особенно в арабских странах. Также есть из европейских стран есть интерес.

Приезжают из рубежа делегаты, интересуются. Думаю, вот уже летом

первые партии меда и кроличье мясо будут отправлены. В этом отношении

мы интенсивно работаем. Йомырка 1 миллиард 170 миллион җитештерәбез.

Сельхоз организациядә 869 мең. Куябыз миллиард 200 миллион дип

быелгысы елда. Моның өчен бөтен мөмкинлекләр бар. Реализация тоже

матур гына бара. Алга таба миллиард 300, шул тирәдә чыгарырбыз дип

исәпләп торабыз. Рейтинг буенча Россия Федерациясендә товарный молоко

буенча без беренче урын алып торабыз һәм дүртенче урынны ит буенча алып

торабыз. 80

Икенче слайдны куегыз. Бу безнең сельхозформированияләр буенча.

357 мең ит җитештердек -103%. Убой 339 мең - 102%, сөт 1 миллион 172 мең

тонна – 104% һәм бер сыерга 2015 нче ел нәтиҗәләре буенча 5 мең литр сөт

савып алырга ирештек. Без моның белән пока мактана алмыйбыз, әлбәттә.

Поэтому перед нами, перед коллективом животноводов на сегодняшний день

поставлена задача в ближайшее 2-3 года увеличить на тысячу килограмм

продуктивность. Для этого, мы считаем, все возможности у нас имеются.

Обеспеченность населения. Мы говорим, что мы самодостаточная

республика. Очень много вывозим. Из-за этого у нас бывают и ценовые

перекосы. Җәй көннәрендә 600, 700, 800 тонна көндәлек савылган сөтне

читкә сатырга мәҗбүр булабыз. Бүгенгесе көндә сөт продукцияләре буенча

бер кешегә күчереп исәпләгәндә Республикада 410 килограмм –

Минэкономика күрсәткечләре бу, сөт җитештерелә. Нормага караганда 121%,

күрәсез. Мөмкинлекләр тагын бар дип саныйбыз. Кичә кич белән дә

сөйләшеп утырдык бу темага. Россия 10% рынок безнеке булырга тиеш дип

әйтәбез. Бүгенге көндә сату буенча где-то 7-8% алып торабыз. Ит

продукцияләренә килгәндә 104%. Без пока аксыйбыз мөгезле эре терлек ите

белән.

Мактана торган җиребез юк. Сөт буенча, башкалар буенча әйбәт

эшлибез. Шушыны каплар өчен, кызылны бетереп, яшелгә әйләндерү өчен бу

сыйфатның 78% узган ел, быел, алга таба зур бурычлар куйдык.

Кормплощадкалар, симертү мәйданнары төзү буенча. Аның инде бер 4

меңлесен аякка бастырып киләбез быел. Коллегалар белән сөйләшү булды

бүген, әйтеп киткән идем. Ул яктан да матур гына эшләп китәргә исәбебез

бар. Районның да, администрациянең дә һәм безнең авыл хуҗалыгы

министрлыгының да, килгән иптәшләребезнең дә уйлыйбыз, бу мәсьәләне

хотя бы 100% җиткереп, 26 килограммга, алдагы 3 елда ябырга Республикада

бөтен мөмкинлекләр бар. Тавык ите буенча 117%, дуңгыз ите буенча 110%,

баранина бүгенгесе көндә 2,3%. Хотя соңгы вакытта безнең бу өлкәдә нык

кына эш бара. 3 елда 3 мәртәбә башларны арттыра алдык. Эшмәкәрләр

ныклап ябыштылар бу юнәлешкә. Бу үзенең күрсәткечләре белән безне 81

кәнәгатьләндерә. Йормырка буенча, күрәсез, 117%. Менә Республиканың

күрсәткечләре бүген шушылай.

Кошчылык тармагына килгәндә, менә шушындый күрсәткечләр. Кичә

бездә булып китте клуб Ломанн, йомырка буенча бөтен Россиядән җыелган

идек. Монда яңадан бер кат сөйләшеп алдык. Генетический селекционный

центрлар төзү буенча, репродуктор в первом порядке дип сөйләшәбез. Алар

буенча да шактый гына сүз алып бардык. Генетика буенча читтән кергән

материалларның шактый өлешен үзебездә җитештерергә мөмкинлекләр бар

дип саныйбыз, кошчылык тармагында, бигрәк тә йомырка мәсьәләләрен

алганда.

Бүген бездә 14 миллион төрле кош-корт бар. Зур агрохолдинглар: “Ак

барста” 5,7 миллион, “Лаишевский” – 0,5, “Челны-бройлер”да 6 миллионга

якын бүгенге көндә кош бар. Алдагы ел белән чагыштырганда, цифрларны

күрәсез. “Лениногорский” йомырка җитештерә торган оешма. Һәм шулай ук

Республикадагы удельный весын күрәсез.

Алга таба ит җитештерү буенча слайдлар күрсәтеп китәсем килә.

Безнең ике лидер “Челны-бройлер”, “Ак барс”. “Челны бройлер” 115 мең

тонна ит җитештерә. 2020 нче елга компания чыгарга тиеш 200 мең тоннага.

Бүгенгесе көндә яңадан бер кат комбинат по глубокой переработке дип

әйтәбез, тирән ит эшкәртеп җитештереп яталар, шулай ук алар бүгенге көндә

икенче убойный комплекс эшләп яталар һәм репродуктор первого порядка

эшләнеп ята. Бу холдингта бик җанлы эш алып барыла.

Икенчесе безнең “Ак барс” холдинг. 75 мең тонна алдагы 3 елда бурыч

куелды һәм йөз мең тонна дигән бурыч куела. Шул ук вакытта безнең

эшмәкәрләр бик зур эш алып бара. Соңгы елларда бу юнәлешкә шактый зур

адымнар белән кереп киттек. Залда алар утыралар, һәрбер юнәлештә эшли

торган кешеләребез бар. Әйтик, үрдәк буенча өр-яңа эшен башлап җибәрде

Фәрит Нәфигуллович, әле залда утыра, Алла бирса, чыгышын ясап, әйтеп

күрсәтер.

Аннан соң безнең казчылык юнәлеше дә бар, күркә юнәлеше дә һәм

башкалар. Бөтенесенә дә тигез карыйбыз. Килгән дәүләт ярдәмен, бирелгән 82

дәүләт ярдәмен һәрберсен дә үз вакытында җиткерергә тырышабыз. Ә инде

авыл хуҗалыгы министрлыгы Марат Готович, бигрәк тә фермерларга, кече

эшмәкәрләргә, беренче чиратта бу ярдәм итәргә тырыша.

Киләсе елга нинди бурычлар куябыз? Кыска гына әйтеп китәсем килә.

Терлекчелек тармагына 5% үсәргә. 5% рост объема животноводческой

продукции. Ким дигәндә 250 килограмм сөтне җитештерүне арттырырга.

Бүгенге көндә 4-5% белән үсешне пока алып барабыз шушы ике айны. Менә

сөт буенча миллион 800 мең тонна дип бурыч куела. Ит буенча 500 мең тонна

һәм 1 миллиард 200 миллион штук йомырка буенча бурыч куябыз. Әйтергә

кирәк, бу үтәлмәслек әйберләр түгел. Бюджетлар каралды, алар хәзер инде

эшли башлады дип әйтергә була. Мәскәү буенча да сөйләшүләр шушы арада

килеп җитергә тиеш. Без моны үтәп чыгарбыз дип уйлыйбыз. Язның килүен

мин начар дип әйтмәс идем, кем ничек уйлый торгандыр. Йөреп чыктык

хуҗалыкларны. Техника ремонтын апрель башларында төрле формаларда

кабул итәбез.

Икенче слайдны куегыз. Менә шушындый программа эшли башладык,

кукуруза һәм масличный культуралар чәчергә. Нәрсәгә чәчәбез? Энергетика

кирәк Республикага. Без хәзер сенаж салырга, печән җыештырырга күпмедер

өйрәндек, ә энергетика буенча төрле тармакларда, төрле хуҗылкларда безнең

эшләп бетерәсе, кызганычка каршы, эшебез бар. Менә экранда күренә. Бәлки

һәрбер хуҗылкта 10% булып бетмәс, ләкин 6-7%, твердо дип әйтәбез,

монысы булачак. Шушының буенча без бүген хуҗылкларда эшлибез.

Алга таба слайдта безнең программа капитального ремонта. Бу инде

хәзер безнең беренче ел гына түгел. Ел саен шушындый ремонтлар алып

барабыз. Хуҗалыкларыбыз беренче елны авырдан гына кереп киткәннәр иде,

соңгы елларда инде йөгереп эшли башладылар. Ел саен шушындый

юнәлештә эш алып барабыз һәм федераль программаларда да катншабыз.

Участвуем в федеральных программах.

Мясо и скотоводство. Әйткәнемчә, безнең авыррак урыныбыз. 2-3 ел

эчендә без аны физиологик нормативларга җиткерәчәкбез. “Ак барс”

холдингта безнең откормплощадкалар бар, 1200 башка, “Союзагроныкы”. 83

Аның башкаларының да булыр. Республикада ит бүгенге көндә сатып алына.

Төрле базарлар вакытларында, аннан соң төрле ярминкә вакытларында без

аларны сатырга тырышабыз шәһәр халкына. Ит үстерергә өйрәндек.

Технологияләрне җайлап кына кертеп җибәрәсе иде. Нинди кеше

факторыннан китә торган технологияләр бар, бу инде бигрәк тә шуңа күрә

практически 2-3 кеше белән 1500-2000 башны обслуживать итәргә көч бар.

Без шушы юнәлештә эш алып барабыз. Технологияләр бар.

Монысы – алга таба нәрсә була шушы январь-февраль айларында. 915

миллион сөтчелек тармагына биерлә торган бюджет поддержкасын куйдым.

Аларны үз вакытында җиткерәбез дип әйтәсем килә. Биредә безнең Фәрит

Нәбиуллин утыра – аерым шәхесебез. Авыл хуҗалыгы министрлыгы, мин

инде монда чыккач, әйтмичә булдыралмыйм. Соңгы вакытта

“восстановление старотатарской породы” дигән юнәлеш алып барабыз. Бөтен

әйберләребез бар, башкортларда башкирская порода бар. Бик әйбәт кенә алар

үрчетеп яталар. Якутиягә барсак, үзләренеке бар, Алтайга барсак, үзенеке

бар. Бу идея безнең килеп чыкты 3 ел элек. Без конные пробеги уздыра

башладык анда. 30 километрга, 50, 80 километрга. Быел 100-150 гә хәтле

Всероссийский шушындый әйбер уздырабыз дип, шушы юнәлештә эш алып

барабыз. Кемнәрдә бар, элекке тарихи атлар, безгә чыгыгыз. Без сезнең белән

бергәләп, бу юнәлештә эш алып барырбыз. Минем өчен дә кызык тема.

Эшмәкәрләребез Республикада шактый шөгыльләнә.

Республикада терлекчелек буенча җанлы эш алып барыла. Үзебезнең

җитештергән продукция җитеп кенә калмый, без аны сатабыз. Россия, СНГ,

Европа, Азия базарларында ныгырга дигән шушындый бурыч куеп, шушы

юнәлештә эш алып барабыз. Республика җитәкчелеге, аның хөкүмәте, авыл-

хуҗалыгы министрлыгы терлекчелек тармагын көндәлек контрольдә тота.

Һәр программа үз вакытында кабул ителә дип әйтәсем килә. Соңгы вакытта

балыкчылык тармагы буенча, аквакультура дип сөйләшәбез, аның буенча

программаны алып бардык. Умартачылык буенча аерым җирдә очрашабыз.

Алар үзләре елга 6 мең тонна ярым бал җитештерәләр. Менә шушындый

җанлы тормыш алып барыла. Бергәләп эшләгәндә, Ходай ярдәме белән дип 84

әйтергә кирәк, куелган бурычларны үтәргә бөтен мөмкинлекләр бар.

Исәнлек-саулык телим. Матурлап, бергәләп, әйдәгез дөньяны матур итеп

алып барыйк! Рәхмәт сезгә!

Фәрит Уразаев: Назип Накипович, бик зур рәхмәт үзегезгә дә! Бик

матур итеп Татарстан турында информация алдык. Әлбәттә, без беләбез, бу

шушындый юнәлештә эш алып барырга тиеш дип, яңа механизмнар

салынып, алга таба өндәү формасы да. Авыл җирендә эшне алып бару бик

гади генә түгел. Бүгенге көндә күпчелеге аның әле иске технологияләр белән

дә эш итә. Бик авыр эш алып баручылар да бур. Шуңа күрә без бөтен

картинасын, бөтен хәләтен күрергә тиешбез бу процессларның. Безнең

Башкортостаннан “Калтай Агро” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять

директоры Гыйльманов Дамир Фәнүзовичкә бирәбез. Чыгып, үзегезнең

КФХ фикерләрегез белән уртаклашсагыз иде. Төмәнләргә әзерләнергә.

Башкортостанда ни хәлләр? Зур регион бит инде ул. Анда да авыл хуҗалыгы

бик көчлеләрдән санала. Кемнең видеорядлары бар, флешканы алданрак

биреп куерсыз. Мин алдагы чыгыш ясаучыны әйтеп барам.

Дамир Гыйльманов: Хәерле көн! Хуҗалык безнең 2004 нче елны

банкротка дучар булган элекке “Урал” колхозы нигезендә оештырылды.

Баштагы елларны без 800 гектар мәйданда гына чәчү, урып җыю эшләре

белән шөгыльләнсәк, бүгенге көндә сөренте һәм чәчүлек җирләре 2500

гектарны били. Без соңгы елларда элек обороттан чыккан, агач баскан

басуларны чистартып, тәртипкә китереп, яңадан чәчүлек җирләренә

әйләндерә барабыз. Шулай ук соңгы 6-7 ел эчендә ныклап малчылыкны

торгыза башладык. Әлеге вакытта 300 башка якын эре мөгезле терлекләр,

шуларның йөздән артыгы савым сыерлар исәпләнә.

Дөресен генә әйткәндә, эшне башлаганда сыер савырга бер доильный

аппарат та калмаган иде. Барысын да яңадан тергезергә туры килде. Шулай

ук сарыкчылыкны да әкренләп тергезә башладык. Әлегә 150 баш сарык

асрыйбыз. Соңгы елларда шулай ук атларга зур әһәмият бирә башладык.

Әлегә безнең хуҗалыкта 135 ат исәпләнә. Быел 50-60 баш колын алырга исәп

тотабыз. Әлеге вакытта программага керү нияте белән, фермаларда ремонт 85

эшләре башлап җибәрдек. Югарыда әйтеп үтелгән уңышларның барысына да

үзебезнең көч белән, хуңалык эшчәнләренең тырышлыгы нәтиҗәсендә генә

ирешә алдык. Бу уңышларга без чынлап та үзебезнең хуҗалыкны файдалы,

дөрес алып бару нәтиҗәсендә генә без әкренләп, елның елында шушы авыл

хуҗалыгы продукциясен басучылыкта да, малчылыкта да әкренләп

арттырып, маллар санын үрчетеп киләбез. Әгәр дә инде хөкүмәтебез

тарафыннан безгә ныклап ярдәм дә булганда, без ныклап алга китәр идек.

Барлык эшләрне дә оештырырга туры килә Россельхозбанктан кредит

алып. Конечно, әзрәк мәзәгрәк. Фермер зур процентлар белән кредит ала,

продукция җитештереп, илнең халкын туйдыра. Русча әйткәндә,

обеспечивает продовольственную безопасность страны. Минемчә, илнең

азык-төлек хәвефсезлеген тәэмин итә торган авыл хуҗалыгы продукциясен

җитештерүгә бәйләнгән эшләрне башкару өчен, беспроцентный кредит

бирергә кирәк. Әгәр дә без һәм ил җитәкчеләре читтән продукция кертүне

позор дип карап авыл хуҗалыгына, тиешле ярдәмне арттырсак, безнең ил

ярты җир шарын туйдыра алыр иде.

Иптәшләр, безнең иң борчыган мәсьәләләрнең берсе булып, авылларны

саклап калу, мәктәпләрне, балалар бакчаларын саклап калу тора. Бүген ил

буенча эш эзләп, ягъни эше булган очракта да эшләп алган хезмәт хакының

бер өлеше квартирага түләп торучылар да бихисап. Әгәр без авыл

җирлегендә төрле производстволар ачып, эш урыннары булдырып, аларны

торак белән тәэмин итсәк, бу зур ике проблеманы хәл итү булыр иде.

Беренчедән, күреп торасыз, шәһәрләрдә елдан-ел халык саны арта,

техникалар арта, йөрергә мөмкинчелек кими, пробкалар барлыкка килә.

Шәһәр халкының эш табалмыйча, квартираларга түләп торган өлеше авылга

юл алса, мәктәпләр дә, балалар бакчалары ябылмас иде. Монда да эш

урыннары сакланып калыр иде. Авыллар яңа сулыш алып, җанланып,

яңарып китәр иде. Илебезнең аркасы ныклы булыр иде, чөнки илнең терәге –

авыл.

Яшь буын укучыларга хәрби патриотик тәрбия бирү нияте белән, без

2009 нчы елда спортзал булмау сәбәпле, элекке райпо магазины бинасында 86

хәрби патриотик һәм спорт клубы оештырдык. Монда безнең 200 ләп укучы

шөгыльләнә. Болар Республика ярышларында, Приволжский федеральный

округта булган ярышларда, шулай ук Россия чемпионатларында да безнең бу

укучылар катнаштылар, авыл балалары. Безнең райцентр укучылары да

бүгенгесе көнне мондый ярышларга йөргәннәре юк. Алар арасында 4

кандидат мастера спорта һәм перворазрядниклар инде җитәрлек. Шушында

тәрбияләнгән укучылар бар да хәрби хезмәттә служить итәләр. Кайсы

десантные войскада, кайсы монда Казанда да танковое училищеда укый

безнең авыл егете. Бар да хәрби хезмәттә бүгенгесе көнне шушы егетләр. Без

мәктәп белән менә шушы эшләрдә һәрвакыт тыгыз элемтәдә эш алып

барабыз.

Безнең хуҗалык елның елында район күләмендә чәчү, урып җыю

эшләре буенча алдынгылар рәтендә. Үткән елның җәй айларыннан башлап,

үзебезнең җитештергә малчылык продукциясен, итне, сөтне, каймакны,

творогны, шулай ук фарш ясап, район үзәгендәге магазиннарда сата

башладык. Киләчәктә кымыз, казылык эшләргә ниятлибез. Хуҗалыкта

эшләүчеләр саны елдан ел арта. Чит районнардан да теләп килүчеләр бик

күп. Аларга инде без торак, йорт оештырдык. Җәйге чорда 4 тапкыр, ә кыш

айларында 3 тапкыр бушлай ашату оештырылган. Әлеге вакытта эшкә

киләргә нияте булган яшь гаиләләргә торак мәсьәләсен хәл итү өстендә

эшлибез. Килгән һәр кешене эш белән тәэмин итеп, хезмәт хакын вакытында

бирергә тырышабыз.

Иптәшләр, безнең монда килүнең төп сәбәбе - үзара аралашу, бер-

беребездән өйрәнү, бер-беребезгә ярдәм итү, яңалыклар өйрәнү. Бу өлкәдә

инде безнең Республикада да бик күп эшләр башкарыла. Без Республиканың

башка районнарына да чыгабыз, күрәбез, өйрәнәбез һәм инде үзебездә дә

яңалыкларны кертергә тырышабыз.

Безнең авылның 300 еллык тарихы бар. Ата-бабаларыбызның әле без

яшәгән җиргә килеп, төпләнүенә быел 300 ел тула. Бу инде 1715 елның 23

нче мартында Калтай Капканов, Мөслим Ходайбердин үзләренең иптәшләре

белән башкортлардан җирләрне арендага алу өчен килешү төзиләр һәм 1716 87

нчы елның февралендә шушы җиргә килеп, 14 гаилә төпләнә. Һәм шушыннан

безнең Калтай авылы барлыкка килгән. Быел безнең 300 еллык зур юбилей.

Ез ниятлибез менә шушы үзебезнең тугандаш Татарсан Республикасы

җитәкчеләре һәм үзебезнең Башкортостан Республикасы җиткәчеләре белән

берлектә шушы зур юбилейны бергәләп үткәрербез дип.

Күпмилләтле Россиянең тарихы – ул безнең тарих. Безнең ата-

бабаларыбызның тарихы. Без үзебезнең тарихыбызны яхшы белеп, анда

булган начарлыкларны, хаталарны кабатламыйча, яхшылыкларны, ыңгай

нәтиҗәләрне югалтмыйча, онытылганнарын тергезеп, илебезнең,

халкыбызның ныклыгын, бердәмлеген, бердәмлеге өчен, сәламәтлек,

иминлек өчен бөтен көчне, мөмкинчелекне биреп, эшләрбез һәм ныклы урын

алырбыз дип ышанасы килә, чөнки без – булдыра торган егетләр! Рәхмәт!

Фәрит Уразаев: Бик зур рәхмәт! Менә әле авылыгызның тарихы

турында әйтүгә мин тукталып китәсе килә.

Дамир Гыйльманов: Дөресен генә әйткәндә, выступлениене кичә

кичтән генә әйттеләр. Авыл турында фотолар да әзерләгән идем.

Фәрит Уразаев: Әле аларына тукталырбыз. Киләчәктә бу

чыгышларның җыентыклары да басылып чыгачак. Авыл тарихына мине

тукталасым килә. Ул менә 300 ел диде. Я хотел бы обратить ваше внимание

на историю этого села. Человек взял обанкротившееся фермерское хозяйство

или развалившийся колхоз и потихонечку встает на ногу. Татарча әйтсәк

инде, бу авылга җан өреп маташа бу егетебез, чын мәгънәсендә. Шуңа күрә

мин мондый фикер әйтәм сезгә. Киләчәктә безнең татар авыллары тарихын

язу буенча Общество краеведов татар России, октябрьдә съезды була. Сез

фермерлар, үз авылларыгыз тарихларын, үз краеведларыгыз белән очрашып,

ипләп кенә, бастыр башлагыз. Ни өчен? Татарның иң зур байлыгы –ата-

бабалар тарихы, аннан соң яшәгән җирлеге, андагы су һәм андагы яшәүче

кеше. Менә шушы 4 байлыгыгыз булса, калганы аңа өстәләчәк, үсәчәк.

Беренче дүртесе булмаса, күп әйберләр генә кыланып карасагыз да, артык

ерак китә алмассыз. Җирнең хуҗасы булырга тиеш. ата-бабасының каберен

белгән генә аңа дога кылган гына үзенең җирнең хуҗасы итеп таный. Ә җир 88

хуҗасы булган, Аллаһ колы да булыр. Шуңа күрә бу әйберләргә

игътибарыгызны җәлеп итәсем килә. Рәхмәт сезгә! Аллаһ насыйп итсә,

бергәләшеп сезнең авылыгызның 300 еллыгын бәйрәм итәргә насыйп итсен.

Безнең Төмән өлкәсеннән Насыйров Ренат Хәмзиевич – авыл

хуҗалыгы продукциясе җитештерү һәм үсемлекчелек диеркторы . Бу бик зур

хуҗалык. Ул гына түгел, Ренат Хәмзиевич безнең Төмән өлкәсендәге татар

конгерссы Башкарма комитеты рәисе дә. Бик зур эшләр алып баралар. Аңа

сүзне бирәбез. Ә безнең әзерләнеп тора Нәбиуллин Фәрит әфәнде.

Ренат Насыйров: Әссәләмәгәләйкүм үә рахмәтуллаһ үә бәракәтүһ

кадерле, хөрмәтле кунаклар, хөрмәтле Президиум! Рәхмәт шулай безне

чакырып, үзебезнең арага юл салган өчен. Безнең үзебезнең эшебез төрле

яклардан эшләнә. Без сөт белән дә шөгыльләнәбез, ит белән дә

шөгыльләнәбез, растениеводство белән дә. Зур мегафермалар корган

булабыз, откормочный площадкалар.

Бүгенгә бездә меңгә якын кеше эшли. Бүгенге көндә безнең 30 мең

гектар җиребез. Хайваннар, кәҗәләр, сарыклар, сыерлар, атлар – бөтенесе

белән эшлибез. Төп максаты – аның өчен түгел. Ни өчен без монда килдек?

Чыннан да, әйтәсе килә, татар халык – җирле халык. Җирле булгач, җирдә

эшләгән кеше була. 19 нчы гасырның ахырында 1905-1909 нчы елга хәтле

Балтач районы Апас районыннан, бүтән районнардан, безнең үзебезнең

татарлар, бабайлар, олы бабайлар әкертенләп Себер ягына күчеп китә

башлый. Шунда Болгар дигән авыл сала. Ничек алар эшләп килгәннәр?

Моннан чыгып киткәннәр бер балта белән генә. Балта белән килеп, зур-зур

каеннарны егып, җирләр ачканнар, Аллага шөкер эшли башлаганнар. Нәрсә

белән җиңгәннәр? Көч белән, баш белән, мал белән. Менә шундый

үзгәрешләр бүгенге көндә безгә дә иң зур файда, иң зур көч безгә – менә ул

преемственностьтә. Менә шуны саклап калырга кирәк.

Әйтип китик, беренче хат язылган Татарстанга, үзенең туганнарына:

“Килегез, каен агачы күп, утын бар, җирләр күп, игеннәр ачырга була һәм

бодай үстерергә була”, -дип, шундый хатлар җибәрә башлаганнар. Бүгенге

көнгә без биш районда эшлибез. Шактый гына эшләребезне уңышка керттек. 89

Нәрсәгә без тупланабыз? Беренче башта куябыз кешене. Кеше, яшь егетләр

бездә эшли күбесе, алар яхшы укыйлар, читкә йөриләр, Татарстанга киләләр

һәм анда яңалыкны күреп, үзебезгә кайтып, аны хәлгә китерәләр. Шуның

аркылы көч алабыз.

Министерство сельского хозяйства Татарстанныкы аларның бүгенгә

сайтларында, информационный порталларында бөтен нәрсә ачык. Бу үзебезгә

дә җиңел. Эшне башлап җибәрергә дә җайлы. Татарстан безне җыя, чтобы

без бер-беребез аша юл салырга. Менә уже бишенче тапкыр җыелдык, менә

бу залда 5-6 кешене болай таныйбыз инде. Ә калганнары киләбез дә, кайтып

китәбез дә, аралашу шуннан туктап кала. Ә Татарстан безгә ярдәм итте инде

инде ул менә монда килеп, җыйган белән генә. Җыеп безне, бер-беребезгә

кирәклекне күрсәтте. Ә без һаман нәрсәдер өметләнеп көтәбез. Нәрсә көтәбез

соң? Үзебезнең җирдә эшләргә кирәк, бирле халык була торып. Үзебезнең

пайларны җыярга кирәк, үзебезнең җирләрне. Менә берничә ел элек зиратта

безнең абыебыз, Хәсән абый, зтинең дусты: “Ии..әле безнең Абзал бабай

кабердән чыгалмый, -ди. Чыкса, чыбыркы белән кыйнаган булыр иде”, -ди.

Алар ачкан җирләрне бүгенге көнгә алабута баскан. Алар корган йортлар

бүгенге көндә кәпшәеп торалар ди. Менә без үзебез татар була торып,

үзебезнең кыенлыкны җиңә алмасак, бер-беребез белән элемтәгә кермәсәк,

бернинди үзгәреш булмый. Элемтәгә кереп, бер-беребезгә ярдәм итү дигән

сүз – ул “бирү” дигән сүз. Гыйлем бирү, мәл бирү, аңлау бирү. Минем дәү

әтием язып калдырган: “Өч тиен эшләсәң, бер тиенне дошманыңа бир, бер

тиенне иптәшеңә ир, бер тиенен үзеңә калдыр”- дип. Менә бер тиенен үзеңә

калдырырга өйрәнсәң, дошманны хөкүмәт дип әйтә алмыйбыз инде, налоглар

дибез, ә бер тиенне дусыңа бир. Т.е. таянып үзебезнең якын кешеләребезгә,

үзебезнең татарларга. Шуның аркылы гына без үзгәртәләбез дөньяны,

тормышны. Әгәр дә мөмкинчелегегез бар икән, килегез безгә, языгыз. Нәрсә

беләбез, шуны өйрәтергә тырышырбыз. Шулай ук сезгә һәрвакытта әйтсәгез

барабыз, өйрәнәбез. Үзгәрешләр шактый гына күрергә була. Тырышырга

кирәк. Тырышлык аркылы, бөтен нәрсә үзгәртергә була. Балта белән килеп

90

себергә, авыллар салып, йортлар салып, җирләр ачып, үрнәк халык булып

үзебезне күрсәтә белгән безнең бабайлар. Ә безне нәрсә тота?

Җыелыш өчен бик зур рәхмәт! Төп сәбәбе үзебез бер-берара юл салу.

Элемтәгә керсәк, үзгәрешләр булачак. Менә абыебыз күрсәтеп китте, эшнең

бу башы гына әле. Әле башладыгыз гына, абый. Әле бу атка яңа гына ияр

кидерткән шикелле. Әле ул атны ашатырга кирәк, карарга кирәк, әле аны

җигеп, алып барырга ай-яй зур юллар үтәргә кирәк.

Татарстан ачык бүгенге көнгә. Бүген без очраштык Марат Готовичта.

Рәхмәт Назип абыйга да. Безнең планнарыбыз шактый гына. Татарстанда

безнең ике проектыбыз бар. Аларда ике миллиард ярымлык инвестицион

проектлар. Алар безгә ачык күрсәттеләр, ничек ярдәм итә алалар. Әгәр дә без

үзебез ачык булсак, үзебез тырышып эшләсәк, ул вакытта уңышлар булачак.

Рәхмәт бөтенегезгә!

Фәрит Уразаев: Рәхмәт, Ренат Хәмзиевич. Ул безгә һәрвакытта да

ярдәмчел. Бик зур эшләр алып баралар. Ул көненә 100 тонна сөт кенә

эшкәртеп, Төмән шәһәрен тукландырып тора. Аның хозяйствосы бик зур. Ул

монда бик скромно гына чыгыш ясады. Әмма аның белән аралашкан саен,

күп әйберләргә күзегез ачылыр. Фәрит әфәнде рәхим итегез! Безнең

әзерләнеп торса иде Светлана Владимировна, Лаеш районыннан.

Татарлар атсыз булалмый бит инде. Безнең ир-ат дигән исемда дә ат

сүзе бар. Фәрит әфәнде күп еллар бу юнәлештә эшчәнлек алып бара. Бу

теманы без көннән-көн үстерергә һәм хәрәкәт иттерергә тиешбез. Ул Лаеш

районында шәхси эшмәкәр. Татаратлары. Рәхим ит!

Фәрит Нәбиуллин: Хөрмәтле Президиум, хөрмәтле делегатлар!

Хәерле көннәр! Әйе, безнең халык кайда гына барып җитмәгән, ул бит инде

үзе генә йөри алмаган. Аны кырында дусты булган. Дусты белән, көче белән

ул татарны, дөньяны таныткан. Бу ат. Бу ат ничектер социализмга күчепме

без, йә яңа тормыш корабыз дип, үзебезнең дусларыбызны шулай кинәт кенә

оныта башладык. Тракторга күчтек, тагын нәрсәгә. Үзебезнең милләт

дуслары, шул ук казахлар, тувалар, шул ук хакаслар, йә себер, төмән

тирәсендә яшәүче милләттәшләребез – алар аларны саклап калдыра алганнар. 91

Без бит үстек авылда, авыл балалары. Безнең бабайлар бәләкәйдән үк

әйтеп калган өчендер инде, бу теләк сакланган. Мин дә бу эшне кинәт кенә

башламадым. Башта бер биш ел эзләнеп, уйланып йөрдем. Булдырып булыр

микән дип йөрдем. Аннан соң балалар да үсә килә. Әйтик, эшләр дә

көйләнгән кебек инде. Кемдер башларга тиеш бит дип, башладым. Алтайга

да бардым, Башкортостанга да, Казахстанга да, Тувага да бардым.

Монголиягә дә барып кайттым. Монголиядә татарлар юк. Анда без булсак та,

атларыбыз белән бергә киткәнбез икән. Шушы атларны кайтарырга нинди эш

эшлибез?

Авыл хуҗалыгы министрлыгы шундый программа алды – татар атын

яңадан үз халкыбызга кайтарырга. Ул җиңел түгел бит бер мал үзеңнән

киткәч, авыр да, теләк тә юк. Аннары ярар инде дип, икенче нәрсәгә дә кереп

китәбез. Менә шулай тормыш безне алып китә. Марат Готович ярдәме белән,

Нәҗип абый да әйтте аны, ел саен үткәрә башладык Кырлайда ат чабышлары.

Былтыр да булды. Ренат абый чыгыш ясады бит. Ул молодец! Каян кая ул

килде, катнашты. Без дә Казаннан ераграк районнар. Без дә килдек,

катнаштык. Безнең атыбыз өченче урын алды. Бу әле эшен дә белеп

бетермичә. Әйтик, чистокровный английскийлар артта калды.

Былтыр да үткәрдек үз көчебез белән. Киләчәктә республиканский

уровень булыр дим. Быел да теләгегез, мөмкинлегегез булса, килегез. 20се,

иртәнге сәгать 9 без ат чабышы 10 чакрымга ясыйбыз. Тирә-як районнарны

чакырабыз. Кем тели – килә. Анда карга боткасы пешереп, бергәләп

аралашып, концертный программалар оештырабыз.

Һәрберебез әйтә авылыбыз сүнмәсен, яшьләребез анда калсын. Бүгенге

көндә кем авылдан китте, аның баласы, белмим әле, шәһәрдән авылга

кайтучылар бик сирәк. Сельхозуниверситетын укып бетерәләр дә, кайтырга

бик теләмиләр. Ничек кайтарырга? Менә бу бер юл дисәк, икенчесе, юллар,

газ, матурлык үзебездән тора. Ничек без бу тормышны кабул итәбез,

карыйбыз, иртән ничек уянабыз – менә шуннан тордыр инде дип уйлыйм.

Мин күп йөргәч, төрле кешеләр белән таныштым. Менә Хәсән абый

белән таныштым, Рәсим Закиров бар, аның белән танышытм. Алар 92

Башкортостанда. Ахун авылына да барып кайттым. Чиләбедә Мөслим

авыллары бар бит. Алар да Татарстаннан киткән халык. Менә алар белән

аралаша-аралаша, сөйләшә-сөйләшә зур тәҗрибә алам һәм үзем дә шуны

таратам. Мин шуны күрдем. Башкортостанда, Казахстанда нишлиләр? Алар

анда ат бәйрәмнәре үткәрәләр. Болай гына түгел. Анда конкурслар

оештыралар. Бөтен хуҗалыкта бик күңелле үтә. Безгә дә бәлки үткәрергә

кирәк кымыз бәйрәмнәрен. Безнең әбиләр әйтмешли, без бу дөньяга кунакка

гына килгән кешеләр. Кирәк вакытта эшне дә эшли беләбез без, юк түгел.

Ләкин мөмкинлек булганда, ял итәргә дә кирәк, күрсәтә белергә кирәк. Менә

шушындый тәкъдим белән мин чыгар идем. Үзебездә күбрәк шундый

чаралар оештырырга.

Хәзер инде безнең, чыннан да, эшләр бара. Ул безнең племуправление

аша бара. Бу эшне Илсур Рәшитович алып бара. Менә шушындый эшләрдә

эшләп ятабыз инде. Бик зур рәхмәт сезгә!

Фәрит Уразаев: Рәхмәт, Фәрит әфәнде! Киләчәктә эшләрегездә

уңышлар булсын. Әлбәттә, бу хәрәкәткә әйләнергә тиеш. Безнең Бөтендөнья

татар конгрессы татар авыллары буенча ат чабыштыру бәйгесе уздырабыз.

Бергәләшеп, отдельный бер проект буларак уйлашырга кирәк. Бүгенге көндә

безнең күп җирләрдә бу тема үсеп бара. Ренат Хәмзиевич себер якларында

ерак араларга бу атларны чабыштыру бәйгеләре дә уздырыла Рәсәй күләме

дәрәҗәсендә. Ул әйберләр белән дә танышырга кирәк. Мин уйлыйм инде, ат

кына түгел, әле татар дөньясында караван юлларын йөртә торган дөяләр дә

булган. Безнең Лаеш районында дөяләр асрыйлар. Верблюды, которые всю

жизнь являлись кораблями караванных путей.

Бер әйберне аңлыйм мин, иптәшләр. Әкренләп йоклый башлаучылар да

бар. Ашап килдегез тәмле итеп, ерак юллардан соң. Йокы тарта торгандыр.

Әмма ләкин тырышырак булыгыз, ике сәгать ярым. Рәхим итегез! Светлана

Владимировна. В Лаишевском районе есть фермерство по выращиванию

верблюдов. Она вкратце даст нам информацию о своей деятельности.

Светлана Владимировна: Здравствуйте, уважаемые коллеги! Для

меня большая честь быть сейчас на этом месте, потому что нет ничего 93

важнее в жизни, когда ты занимаешься любимым делом. Ведь

сельскохозяйственный бизнес – это всегда в первую очередь жизнь, это

счастье, это удовольствие. У каждого из нас масса проблем. Мы утром

встаем и переживаем, какая погода. Нормальные люди встают и понимают, я

на работу буду по пробкам добираться. Мы встаем и думаем, а что сегодня

будет? Мороз, дождь, солнце – любая погода для нас есть угроза. Мы

переживаем, произведем продукцию, а потом думаем куда ее продать. Мы

переживаем, кто у нас родится, сколько у нас родится. У нас очень много

проблем. Но каждый из нас, мне кажется, счастлив.

Я хочу поделиться с вами своим счастьем. Мое счастье – это вот эти

замечательные, прекрасные животные. В переводе с арабского “верблюд”

означает “красота”. Верблюд не просто так пришел в Татарстан. Он был

давным-давно здесь. Когда-то давно по территории Древней Булгарии

проходил Великий Шелковый путь. Именно в том самом месте, где сейчас

стоит древний город Булгар находилась некая система, когда караванщики

оставляли своих верблюдов, усталых, обезвоженных, для того, чтобы они

восстанавливались. И вместо этого приобретали других верблюдов. Так что

верблюды достаточно давно живут в Татарстане.

Совсем недавно, буквально 3 года назад, а именно 11 марта 2013 года

было принято решение нашей команды о том, что мы постараемся

восстановить этого прекрасного животного. Вы знаете, не поверите, но

верблюд приснился. Приснился прекрасным караваном. И у нас получилось.

Проблем огромное количество. Но когда ты трогаешь это потрясающее

животное, и видишь вот этих верблюжат, на фотографии им всего 3 дня и

понимаешь, что жизнь твоя удалась. Значит и у тебя будет все хорошо.

Этому животному 45 миллионов лет. И он выжил, он живет на планете. Для

меня большая честь, что верблюды позволили нам ухаживать за ними.

А теперь от лирики к экономике. По данному проекту верблюд был

выбран в связи с тем, что на наш взгляд это наиболее маржинальное

животное. Верблюд маржинален по пяти каналам продаж. Детки верблюда

стоят достаточно дорого. Средняя стоимость колеблется от 55 тысяч до 150 94

тысяч. От чего зависит? Отнюдь не от веса. А от экстерьера – насколько он

красив, насколько он свеж, насколько у него хорошая шерсть. И вообще

насколько он хорошо бегает и насколько любит людей. Следующий канал

продаж – это шерсть. Продавать сырьем абсолютно экномически

неэффективно и бесмысленно. Соответственно, нами была предпринята

попытка и она увенчалась успехом - восстановить древнюю технологи

переработки верблюжьей шерсти.

Уважаемые коллеги, я кому-то уже успела подарить вот такую

маленькую штучку. Это стопроцентная, натуральная верблюжья шерсть.

Здесь нет никаких примесей. Почему она в таком виде? Потому что древние

тюрки считали, что кусочек верблюжьей шерсти приносит счастье,

богатство, здоровье. Хотя для здоровья верблюжья шерсть нужна было на

пояс. Мы восстановили эту технологию. Сейчас работает на производстве

порядка 27 человек. Производство исключительно ручное, так, как было

более тысячи лет назад. Переработка шерсти осуществляется в ручную, без

использования химических препаратов. У нас в лаборатории как ведьменные

лавки. Заходишь и огромно количество баночек, бутылочек, здесь розмарин,

здесь лаванда, здесь льяное масло, здесь кардамон. Для того, чтобы эта

шерсть была живой.

Сейчас разработана по шерсти порядка 19 ассортиментных позиций.

Полная ассортиментная матрица составляет 156 элементов. Мы столкнулись

со следующей ситуацией. Мы сделали, восстановили технологию. А теперь

дальше что? А беда ведь в том еще заключается, что из Казани турист,

который приезжает, ему даже нечего увезти. Потому что чак-чак – это

всетатарское блюдо, которое можно купить в любом городе страны

практически. Казылык – его тоже можно купить не только в Казани. А вот

такие вещи можно купить только в Татарстане, только в Казани. И поэтому

мы сформировали заявочку и разместились в службе, которая регистрирует

товарные знаки и фирменные наименования. И сейчас бренд “Сделано в

Татарстане” для вашего благополучия на центральной пешеходной улице

Баумана. Мы тогда пошли не потому, что нас не брали сети. Мы изначально 95

знали, что мы не подходим под сети. Мы не можем выполнить их огромное

количество требований, которые есть. Начиная от упаковки, и заканчивая

отсрочкой платежа, возврат неликвида – огромное количество проблем.

Зачем? Зачем лезть туда, куда тебя не ждут? На мой взгляд, сети – это место

для серьезных предприятий, для агрохолдингов. А мы с вами уникальны.

Я очень-очень хочу, мечта, чтобы когда я умру, в Татарстане осталось

много-много верблюдов и, самое главное, много изделий. И чтобы они по

прежнему приносили тепло, радость и богатство. Все именно то, что несет

верблюд. Это, что касается изделий. Сейчас у нас 5 магазинов на территории

Казани. Наши изделия уходят в Корею, Италию, Америку. Мы попытались

прийти в сети и отказались от этой мысли. Мы стали делать свои маленькие,

маленькие магазинчики.

Воспользуясь случаем, потому что здесь находятся коллеги со всей

страны. Если вдруг кто-нибудь из вас когда-нибудь утром проснется и

поймет, что у него есть много свободной земли, пожалйста, займитесь

верблюдами. Это великое животное. Оно приносит богатство, счастье и

позволяет быть счастливым. А когда вы займетесь верблюдоводством, вы

поймете, что шерсть куда-то надо девать. Я с удовольствием буду покупать

эту шерсть. Сейчас большая проблема – в России нет качественной

верблюжьей шерсти. В мире нет столько верблюдов, сколько есть изделий из

верблюжьей шерсти. Мы говорим о подделке, о контрафакте. Отнюдь,

верблюжью шерсть даже не подделывают. Там просто пишут “Вещь с

верблюжьей шерстью”. Тот, кто хотя бы раз в жизни подержал в руках

настоящую верблюжью шерсть, он никогда больше не купит подделку.

Сегодня вечером вас ждет прекрасный ужин в НКЦ “Казань” .

уважаемые коллеги, я вас прошу на первом этаже рядом с гардеробом

размещена наша большая выставка. Каждый из вас подойдите и возьмите на

счастье вот эту маленькую штучку. Мы очень хотим, чтобы уезжая из

Татарстана, у вас была такая приятность.

Следующий канал продаж – это молоко. Вообще верблюжье молоко

назвать молоком относительно сложно, потому что согласно элементарным 96

знаниям биологии, важнейшая часть молока – это лактоза. А в верблюжьем

молоке лактозы просто нет. Это безлактозное молоко. Большие сложности с

тем, чтобы уговорить подоить верблюдицу. Это огромные проблемы. В

книгах верблюд дает 2 или 3 литра молока. Пока нам не получается. Пока

они дают 200-300 литр. Если в день она даст литр – для нас это уже праздник.

Но завтра она может вообще не дать молока.

Уважаемые коллеги, я рада всех вас видеть. Для меня это первое

выступление среди своих коллег. Будьте богаты и счастливы! Спасибо!

Фәрит Уразаев: Зур рәхмәт! Огромное спасибо, Светлана

Владимировна! В самом деле очень экзотичное направление. Когда

туриндустрия в Татарстане бурно будет развиватҗся, то она будет

востребована. Потому что восточный сегмент. Этот рынок не занят. Его надо

занимать достойно. Спасибо огромное!

Среди нас есть крупное хозяйство в Татарстане. Фермерское хозяйство

“Рамаевское”. Хайрутдинов Фарит Нафик улы, прошу вас. Монда каз,

үрдәк турында да сөйләрбез, ит булгач. Потому что безнең башка

секцияләрдә растениеводство, казны анда кертеп булмый бит инде. Шуңа

күрә анысы турында бер-ике сүз әйтеп китербез. Камил Әхәтовичкә

әзерләнергә.

Фәрит Хәйрутдинов: Меня зовут Фарит. Всем здравствуйте! Я

представляю фермерское хозяйство «Рамаевское». Мы занимаемся

производством мясо утки. Мы первыми в России начали заниматься этим

делом, но сейчас уже есть конкуренты. Наше производство состоит из

полного цикла. Мы имеем родительское стадо, которое производит утиное

яйцо, после этого инкубируем яйцо, вырищиваем птицу, после этого

забиваем птицу, перерабатываем и реализуем. Реализуем мы ее по всей

стране. Крайняя точка Сахалин, где продается наша утка в тюбетейке. И

последняя точка, наверно, это Калининград. Город Москва, Санкт-Петербург,

Нижний Новгород и др.

Обороты наши составили в этом году более 300 миллионов выручки.

Каждый год мы ее поднимаем. На следующий год, в 2016 году, намерены 97

сделать 500 миллионов выручки. За счет чего произошел этот успех, если его

можно назвать успехом. Прежде всего, это халяльность продукта. Что такое

халяльный продукт – вы все хорошо знаете. Это не только та птица, которая

зарезана по канонам Ислама, это та птица, то животное, тот труд, который

честен. Прежде всего, это выдача своевренной зарплаты, это тоже входит в

условия халяльности. Содержать птицу тоже надо в хороших условиях,

вентиляцию дать, подстилку, подкормку, только после этого можно получить

положительный результат. Это первая причина.

Вторая причина опять-таки в богоугодности и как это выразить. В 2010

году наш Президент Республики Татарстан, а последующее и Президент

Российской Федерации объявили о поддержке мелкого и среднего бизнеса на

селе. Мы все это помним. Это послужило нам сигналом для того, чтобы

начать работу. Как мы достигли этих результатов? Мы птенцов сами не

выращиваем. Мы родительское стадо завезли из Англии. Почему из Англии?

Они взяли башкирскую, прошу простить меня. Потому что селекция, которая

занимается в России, она отстала. Та селекция, которая должна быть –

сельчанин он очень практичный человек и он выбирает все, что по лучше. И

мы привезли из Англии птицу, которая отличается большой грудью,

маленькой попой, тонкой кожей и костью. Выживаемость у нее намного

выше, чем у нашей российской и проку больше. За 42-43 дня достигает веса в

убойном весе 2,5 килограмма мяса, что у нашей породы невозможно. У нас

их более 12 тысяч голов. Мы получаем по 250-280 яиц с каждой штуки.

Потом мы их высаживаем в инкубаторах, получается здоровый цыпленок.

Поскольку у нас нет площадей, мы ограничены средствами, кредитов брать

не хочется, поэтому это дело мы отдаем сельчанам на выращивание.

Сельчане выращивают эту птицу, берут ее, слово безвозмездно не правильно,

с отсрочкой платежа. Кроме того у сельчанина нет ничего, кроме огромного

желания честного сердца. Мы ему также даем корма, которые берем у

«Челны-бройлер». После того, когда он вырастит эту птицу, он нам ее сдает.

Мы ее забиваем и вместе с ним на условиях партнерских ее реализуем. В

основе опять-таки лежит не обмани, не подведи, потому что один раз можно 98

подвести, больше не получится. Поэтому мы ежегодно увеличиваем объемы

дважды. Продукция идет хорошо.

Это наверно вторая причина. Я сам городской, поэтому, наверно, и

говорю на русском. Пошел работать в село, потому что понятно, что

сельчанин – это удивительный человек, который выживет в любых условиях.

Если городского отвезти в село, он там погибнет, а сельчанин в городе станет

на ноги, пустит корни и будет лучшим из лучших. Сельчанин может

простить, сельчанин может понять, сельчанин очень трудолюбив. И поэтому

если мы говорим о зарабатывании денег, то лучше, конечно, в селе. И той

поддержки, которая сегодня оказывает село, я еще никогда не видел. Сейчас

куда вкладывается? На вооружение и на село. Я никогда не стою в очереди

ни к одному заму, ни к одному начальнику отдела, даже до министра, потому

что все четко понимают, что человек приехал из села, что он приехал за

общими проблемами и выцыганивать, выпрашивать субсидии никогда не

приходится. В той части, как все борются с коррупционной частью, у нас

этого тоже нет. Я это говорю вполне официально, потому что все это

прошло через мое сердце.

Я в принципе закончил. Если кому-то будет интересно поделиться этим

опытом, каждый день я принимаю, наверно, от трех до четырех сельчан,

которые пытаются или хотят встать в очередь, чтобы заняться этим

бизнесом. Т.е. они у нас берут птицу, они ее выращивают, потом

совместными усилиями на условиях однозначно только партнерства, никакой

соподчиненности. Если есть цена, например, 240 рублей, давай подождем,

250 там еще как то. Достаточно успешный бизнес, все радуются. В

следующем году я сказал, что будет, надеюсь, в этом году 500, а если будет

так дальше идти, то 2018 й год, я думаю, закончим миллиардом.

Вообще людей у нас тут работает очень мало. На сегодня поголовье 12

тысяч голов. Ежемесячно мы производим 120-130 тысяч голов. 2,5

килограмма одна утка, вот и перевели. Почему скажете утку взяли. Она

меньше подвержена болезням, как мы все прекрасно знаем. Она кушает всего

42 дня, если гусь кушает 90 дней. Реализуется великолепно, жизнестойкая. 99

Сельчане умеют работать. Я когда начал сам выращивать сохранность 80%,

приехал парень из села, у него сохранность 98%. Он умеет это делать. Как

очень хорошо сказал предыдущий оратор, он любит этим делом заниматься,

независимо от того, где он работал, когда он работал. Он всегда домой

приходил и заводил птицу. Заводил 10, 20 штучек. Это ему доставляло

удовольствие. Сегодняшний день это удовольствие доставляет ему деньги.

Самое интересное, эти деньги уходят не внутри села, а они уходят за село, и

возвращаются назад. Мне хотелось бы, чтобы не люди сотрудничали со мной

ни в коем разе, хватает, честное слово, я от этого устал. Мне бы хотелось,

чтобы все пошли по этому пути, по более комфортному, чтобы и труд

доставлял деньги. Если у человека есть 50 тысяч рублей, он на эту сумму

может купить 4 теленка. Мы все прекрасно понимаем, все здесь жители села.

Этого теленка надо кормить 2 года, чтобы он достиг 400 килограмм весом. 2

года за четырьмя телятами. Поэтому сельчане пашут и пашут, не дай Бог

один из них умрет. И мы получим с вами тонну 600 мяса. За 2 года. Если

взять на эти 50 тысяч одну тысячу утят, через 42 дня у вас будет 2,5 тонна

мяса. Тонна 600 мяса и 2,5 тонна мяса – это разные цифры. 42 дня и 2 года –

это разные цифры. И когда хочу я, здоровье не позволяет, можно прекратить

эту работу. А для этого не нужно ничего, нужен старый корпус и чуть-чуть

души и сердца. Прошу простить меня, если я занял много времени. Сейчас в

Агропарке мы делаем все: коптим, жарим, варим и т.д. Все уходит, пух, перо,

даже лапы, которые выбрасывают, корейцы берут за 500 евро за тонну.

Хорошая цена.

Фәрит Уразаев: Сезгә бик зур рәхмәт! Огромное вам спасибо!

Беренчесе, үзенең эшен Ходай Тәгаләнең тәкъдиреннән чыгып оештырган.

Икенчесе, татар мәдәниятендә, татар халкы культурасында каз-үрдәк үрчетү

темасы бик борынгыдан килә һәм ул бик киң таралган. Человеческий фактор.

Өченчесе – партнерское взаимоотношение, т.е. эшләүчеләр белән партнер

буларак эшне оештыра алган. Дүртенчесе – селекция. Англиядән

конкурентноспособный породаларны алып кайткан. Дүрт әйберне бергә

куйган һәм бугенге көндә үзе үрчетә, үзе переработка ясый, үзе сата. Чыннан 100

да аның “Рамайское”пордукциясе бөтен җирдә бик яхшы танылган. Шуңа

күрә татар авыллары Татарстанда елгалар, күлләр, чишмәләр булган җирдә

урнашкан һәм кешегә таратып аны җыеп алу системасы тоже бик яхшы

эшли. Фәрит әфәнде, вы настоящий татарин. Бик зур рәхмәт сезгә!

Безнең арабызда Киров өлкәсеннән килгән Камил абый бар Әхәтович.

Селекция юнәлешендә эш алып барган кеше, без аксакалны тыңлап китик

инде. Россельхозбанк.

Камил Әхәтович: Хөрмәтле милләттәшләр, хөрмәтле авылдашлар!

Чөнки без һәрберебез дә авылдан килгән кешеләр. Сезне бүгенге шушы

бәйрәм белән тәбриклим!

Шәрыкъ мәкале әйтә: “Китаплардан алган гыйлемең һәм кешеләрдән

ишетеп алган гыйлемең синең төп капиталың булсын”. Ул вакытта синең

башыңда туган фикерләр аның проценты булыр ди. Инде безнең бу очрашуда

һәрберебез үзенең төп капиталын күтәрергә, арттырырга һәм аның

процентын алырга ирешсә иде дигән теләктән башлыйм. Төп темага

күчкәнче, кыска гына әйтеп китәсем килә идарә итү мәсьәләсе турында.

Чөнки нинди генә эш булмасын, барысы да менә шушы идарә итүдән бик күп

тора. Нәрсә соң ул идарә итү дигәндә, син җитәкче икәнсең кечкенә бер

ширкәтнеңме, муниципаль берлекнеңме, илнеңме, синең төп вазыйфаң

үзеңнән түбәндә автоном эшли торган берәмлекләр, коллективлар булдыру.

Монда бер дә дөрес булмый, әгәр дә син һәр түбәнгә хәтле үзең кул

аркылы уздырырга тырышсаң. Хәтта менә тарихтан беләсез, средневековье

чорында шундый мәкаль булган, шундый принцип булган “Вассал моего

вассала не мой вассал” дигән. Минем подчиненныйның подчиненные минем

подчиненный түгел дигәнне аңлата. Бу принцип хәрби заводларда, мин

эшләгән заманнарда бик төгәл үтәлә иде, әгәр дә мәсәлән отдел начальнигы

буларак, главный инженер буларак, менә минем шундый проблема, нишлим

дисәң, аның җавабы мондыйрак була иде: “Греби на тот берег”.

Авыл хуҗалыгына килгәндә, авыл хуҗалыгы табигатькә бик нык бәйле,

шуңа күрә табигать һәр мизгелдә аңа төрле проблемалар китереп чыгара. Ул

проблемаларны шул урындагы, шунда эшли торган булдыклы кеше генә шул 101

мизгелдә үти ала. Өстән торып аны үтәп булмый. Шуңа күрә бу принцип

управления авыл хуҗалыгына да бик керергә тиеш. Хәзер, Аллага шөкер, бу

принцип кереп бара.

Инде төп темага күчим. Мин сарыкчылык буенча бер технология

турында әйтмәкче идем. Алдан ук әйтеп китәм, мин 8 ел “Татарстан” колхозы

председателе булып эшләгән идем Кукмара районында. Бу технология мин

уйлап чыгарган эш түгел. Мин моны Омский өлкәсендә “Москалинский”

совхозына барып, бер атна торып, анда өйрәнеп кайтып, үзебезнең шартларга

яраклаштырган идем. Ул вакытта, бу 87 нче еллар иде, “Москалинский”

совхозы 20 мең сарык асрый иде. Аның күрсәткечләре прекос породасы иде.

прекос породасы бердән артыкны бик сирәк китерә. Аларның күрсәткее

мондый иде – йөз сарыкка 120 бәрән үстерәләр. Бәрәннәрнең аерганда, 5

айлык вакытта авырлыклары уртача 32 кило иде. Мин җитәкләгән колхозда 4

мең ярым сарык иде. Күрсәткечләр шундый иде – йөз ана сарыкка 70 бәрән

үстерә идек. Авырлыгы уртача 17 кило иде. менә шунда барып, өйрәнеп

кайтып, үзебезнең шартларда шушы технологияне керткәч, бер ел эчендә

күрсәткечләр кискен артты. Йөз ана сарыкка 110 бәрән алып үстерә

башладык. Бәрәннәрнең уртача авырлыгы 28 килога җитте. Моның нәтиҗәсе

булды. Мин бу хакта бер кечкенә генә китапчык шикелле нәрсә яздым.

Үземнең сайтны ачарга җыенам. Анда аны урнаштырырмын. Монда сезгә

кыскача гына өстән-өстән генә аңлатып китәм.

Моның төп мәгънәсе нидә? Өч төрле щит ясала. Бер щит ике метрлы

озынлыкта, 1 метр да 20 сантиметр биеклектә. Икенче щит метр ярым

озынлыкта, шулай ук биеклеге 1 метр да 20. Өченче щит ике метрлы, шул ук

биеклектә. Әмма аның кечкенә бер ишеге бар бәрәннәр кереп йөрергә.

Анысын соңыдан әйтермен нәрсәгә икәнен. Сарыкның бәрәннәр вакытын

сизсәң, йә инде ул бәрәнләп куйса, мин аны щит №1, щит №2 димен, менә

шушы ике щит белән бер клетка ясап куясың, сарыкны шунда

урнаштырасың. Таныч шунда тыныч условиядә бәрәнли, бәрәне белән 3-5

көн шунда тора. Бу нәрсә бирә? Сарык тыныч условиядә бәрәнли, аны беркем

102

борчымый. Бәрәнләгәч, аңа бәрәнен эзләп йөрисе юк. Кирәк булса, син анда

кереп булыша аласың, имезә аласың. Бу сохранностьне күтәрә.

Мин үземнең хуҗалыкта шушы метод белән эшлим. Минем 100%

сохранность. Бөтен туган бәрәннәр үсә. Сарыкка да, бәрәнгә дә беренче

көннәрне аерым уход кирәк. Сарык бәрәнләгәч, сәгать ярым, ике сәгать бик

нык сусый, аны шунда ук туйганчы эчтертергә ярамый. Бер литр итеп сәгать

саен эчертеп торасың. Монда артыннан куып, эчертеп булмый, тегендә

клеткага керәсең, эчертәсең. Шулай ук аңа яхшы сыйфатлы печән бирәсең.

Ул аны ашый, бүтән сарыклар кереп, аны борчый алмый. Һәм бәрәне бергә

торганда анасын табарга өйрәнә, аңа ияләнә. 3-5 көн узгач, сарыкны общий

группага чыгарасың, шул вакытта 3 дигән щиток белән ясап куясың

столовый. Анда бәрәннән кереп йөри торган тишеге бар. Бәрәннәргә яхшы

печән бирәсең, ашлык бирәсең.

Минем тәҗрибәм буенча сарык бәрәннәре атна ун көндә шунда кереп,

печән ашый башлыйлар. Бераздан, 1-2 атнадан ашлык ашый башлыйлар. Бу

нәрсәгә китерә? Бәрәннәр анасыннан аерылмаган. Алар анасын күреп тора,

кирәк икән, чыгып имә, ашасы килсә, тегендә кереп, туйганчы ашый. Аңа ана

сөте генә җитми, ул әз аңа, шундыктан аның русча әйткәндә “энергия роста”

диләр, шул яхшы файдалана. Сарык бәрәне беренче биш айда булачак

авырлыгының 60-70% җыярга тиеш. Һәм ул җыя да. Уртача бу система белән

эшләгәндә, бәрәннәрнең көндәлек үсеме 200 граммнан артыграк була.

китапта язылган 70 грамм алсаң, яхшы диеп. Әмма теге совхозда,

Мөбәрәкшин аде аның директоры, ул әйтә иде: “200 граммнан алмасаң,

сарык асрыйм дип йөрмә”, -дип. Шунлыктан, бу, бердән, аерылмаган,

икенчедән, кайчан кирәк, шунда кереп ашый ала туйганчы.

Малны, дөресен әйткәндә, туйганчы ашатырга кирәк. Канадада КРС

малларын туйганчы ашаталар. Алай ашатсаң, расход кормов на единицу

әзрәк тә чыга, чем әз ашатканга караганда. Инде биш айдан соң тәкәләрне

аерасың. Общая группа ясыйсың. Менә технологиянең принципы шул.

Колхозда безнең 4500 сарык иде. 2 мең ана сарык. Бер бинага, стоголовик

диләр инде аны, 70 метрга 12 метрлыкта 84 квадратный метр. Бер сарыкка 103

бәрәне белән норма 3 квадратный метр кирәк. шунда без асрый идек 300 баш

ана сарык, кышлатуга куя идек. Шул 300 баш ана сарыкны шушы ук принцип

белән эшлибез инде анда, бер-ике клетка түгел, кайчагында 304 клетка ясасы

була иде. шунда эшли иде 4 хатын-кыз. Икесе төшкә хәтле, иртәдән сәгать 12

гә хәтле, икенче сменада 12 дән 6 га хәтле. Шулар үзләре корм алып керә,

үзләре ат җигә, үзләре карый – бөтенесен үзләре эшли. Аңарчы читен иде,

безнең корм кертүче аерым иде, киләсең: “Нишләп ашатмадыгыз?”

- Менә корм кермәде.

- Нишләп кермәде?

- Атчы исерек иде.

Ә болай булганда атчы да исерек түгел, үзләре корм кертә дә.

Фәрит Уразаев: Камил Әхәтович, Аллаһ насыйп итсә, сайтыгызны

ачкач, китабыгыздан күп әйберләрне укып, белербез. Сезгә бик зур рәхмәт!

Камиль Әхәтович – ул безнең КАИны бетергән кеше. Түләү системасын

әйтегез, акча турында, хәзер инде акчага күчәбез.

Камил Әхәтович: 120 сум аванс биреп бара идек, ул вакытта бензин 3

тиен булганда. Үзегез беләсез инде, зур акча иде ул. Соңыдан, сезон азагында

расчет ясыйбыз. Шундый условие керттек – әгәр дә 90 бәрән алалар икән йөз

сарыкка, берәр бәрән дүретсенә дә. 95 алса 2, 100 алса 3, 105 алса 4, 110 алса

5. Зарплата 240 сумга җитә иде. һәм һәрберсе бишәр бәрән алып китә иде.

Кызыксынган кешеләр булса, минем ул китап рәвешендә бар. Мин аны

үземнең сайтка урнаштырырмын. Рәхмәт тыңлавыгыз өчен!

Фәрит Уразаев: Бик зур рәхмәт! Иптәшләр, беләсез бит инде, бу

эшләрнең барсында эшләү өчен акча кирәк. Акча кая? Акча

Россельхозбанкта. Россельхозбанктан безнең Хәбибуллин Ленар

Рамилевич – главный менеджер филиала “Россельхозбанк Татарстана”.

Пожалуйста!

Ленар Хәбибуллин: Хәерле көн, хөрмәтле Президиум, хөрмәтле

кунаклар! Изге, данлыклы Татарстан җирендә сезне сәламлибез.

Россельхозбанкка килгәндә һәрберегез беләдер – федераль банк, Россиянең

һәрбер төбәгендә дә эшләп килә. Бүгенге көндә Татарстан алдында безнең иң 104

мөһим задача – язгы кыр эшләрен вакытында һәм в полном объему башкарып

чыгу.

Саннарга килгәндә, бүгенгесе көндә Татарстандагы Россельхозбанк 2

миллиардтан артык сум акчаны Республиканың

сельхозтоваропроизводительләренә бүлеп бирде. Сезнең рөхсәтегез белән

үзебезнең презентацияне тиз генә күрсәтеп китәм.

Как уже говорил, самая актуальная задача – проведение сезонно-

полевых работ, своевременно и в полном объеме. Если прийти к кредитным

продуктам Россельхозбанка, актуальный продукт на сегодняшний день – это

кредит на проведение сезонно-полевых работ. Цель кредита – это покупка

кормов, семян, удобрений, ветпрепаратов, молодняка, сельхозживотных.

Кредит выдается сроком до 12 месяцев. Очень важный момент для вас.

Буквально с 9 марта заниженные процентные ставки. Значительно снижены.

На текущую дату они составляют для фермеров и членов Аккор 15, 66%

годовых. Соответственно, с учетом субсидирования ставка составит 2-3%.

Кредит залоговой – в виде залога принимаются ликвидный залог, а также

поручительство гарантийного фонда по Республике Татарстан, также

корпорации МСП.

Следующий слайд. Также актуальный продукт – кредит на покупку

сельхозтехники, либо оборудования. Кредит предоставляется сроком до 7

лет. Есть отсрочка платежа по основному долгу до 12 месяцев.

Соответственно, кредитуются 85% от стоимости техники либо оборудования.

Ставка у нас на текущий день 19, 24% годовых. Залог никакой

дополнительный не нужен. Покупаемая техника либо оборудование идет в

залог. Соответственно, от 15% это первоначальный взнос на покупку техники

или оборудования. Также ставка по кредиту субсидируется государством.

Следующий продукт – кредит на приобретение сельхозживотных.

Выдается он сроком опять-таки до 5 лет. Есть отсрочка основного долга до

12 месяцев. Ставка 21,41% годовых. Также есть субсидирование процентной

ставки. Залог тоже дополнительный не нужен. Залогом идет приобретаемый

молодняк животных, либо основное стадо. 105

Следующий продукт – очень интересный продукт на инвестиционные

цели. Он дается на строительство, либо на реконструкцию

животноводческих помещений, цехов по переработке сельхозпродукций.

Максимальный срок кредита до 15 лет. Отсрочка от основного долга до 3 лет.

Процентные ставки вы видите на экране. Залог обязательный, ликвидно-

имущественный залог. Также нам очень помогает и первое место по итогам

2015 года Россельхозбанк получил помощь от лица гарантийного фонда

Республики Татарстан. Они помогают поручительством, у кого не хватает

залога и корпорацией МСП.

Очень интересный момент, если при рассмотрении вопроса о

кредитовании делается финанализ о компании. Если доходов вашей выручки

не хватает для получения данного кредита, банки может финансировать по

схеме проектного финансирования. Что это такое? Готовится бизнес-план.

Мы учитываем доходы, которые вы получите при реализации своего

инвестиционного проекта. И за счет этих доходов банк выделяет вам кредит.

Кредит залоговой, еще раз повоторяюсь. В этом случае необходимо

соблюдение соотношений. 25% - это ваше участие должно быть

обязательным. 75% уже вкладывается в ваш инвестиционный проект.

Следующий продукт. Также у нас имеется два кредитных продукта для

сельскохозяйственных кооперативов. Первый продукт – эт она текущие цели.

Цель кредитования – приобретение материальных ресурсов для проведения

сезонных работ и организационное устройство самого кооператива. Это

приобретение мебели, оргтехники и т.д. Максимальная сумма кредита до 2х

лет. Отсрочка платежа до 9 месяцев. Процентная ставка – 18,77% годовых.

Также предоставление залога обязательно.

Следующий продукт для кооперативов – это инвестиционные цели. Т.е.

он дается на создание материально-технической базы, приобретение,

строительство, реконструкцию помещений, на приобретение техники, а

также оборудования. Максимальный срок предоставления кредита 10 лет с

возможностью отсрочки платежа по основному долгу до 2 лет. Ставки перед

106

вашими глазами. Опять-таки кредит – он залоговый и необходимо

предоставления залогового имущества.

Кроме кредитных продуктов есть у нас и расчетно-кассовое

обслуживание. Также клиенты нашего банка, приятно видеть среди вас

успешных клиентов, уважаемых клиентов нашего банка. Есть такой продукт

совместный с банком, клиенты еще и зарабатывают, на средства, которые у

вас лежат на расчетных счетах, банк имеет право начислять проценты и

нормальные проценты, до 7%. Таким образом, получая доход, вы можете

свои расходы по ведению расчетного счета закрывать за счет этих доходов.

В принципе у меня все. Если будут вопросы, то можете обращаться.

Залдан сорау: Меня один вопрос интересует. Годовой кредит был 6%,

у вас 22-24%. Как это соотносится?

Ленар Хәбибуллин: Банковское законодательство у нас одно ко всем

банкам, а условия не одинаковые. Банк сам покупает денежные средства на

внешнем рынке и потом раздает их. Т.е. банк покупает, потом под

определенные проценты раздает.

Фәрит Уразаев: Это вопрос наверно такой риторический. Ленар

әфәнде, сезгә бик зур рәхмәт! Я надеюсь, мы в дальнейшем будем

поддерживать контакты. На выставке-ярмарке ваши продукции, буклеты

будут. Желающие могут подойти. Будут консультироваться. Я желаю вам

удачи!

Ленар Хәбибуллин: Өстәп китәргә буламы сезнең сорауга. Все-таки

без барыбер развиваться итәбез. Бүгенге көндә 19% булса кредит на

проведение сезонно-полевых работ, 15% хәтле төшерелде. Шуңа күрә банк

на встречу идет и развивается. Надеюсь, в дальнейшем тоже такая ситуация

сохранится.

Фәрит Уразаев: Бик зур рәхмәт! Иптәшләр, без малларны үстерү,

эшкәртү турында да сөйләштек. Акча турында да сөйләштек. Әле бит аны

сата белергә дә кирәк. Монда инде миңа калса, Пенза өлкәсеннән,

Шыгырданнан, Мордовиядән егетләр килеп ярдәм итә башласа әйбәт булыр.

107

Хәзер мин Пазюков Азат әфәндегә сүзне бирәм. Ул Шыгырданнан

Батыревский район Чувашской Республики. Рәхим итегез!

Азат Пазюков: Хөрмәтле җыенда катнашучылар. Мин Чувашия

Республикасы Шыгырдан авылында эшмәкәр. Шушы трибунадан

фикерләремне җиткерергә рөхсәт итегез.

Мин ит продукциясе җитештереп, сату белән шөгыльләнәм һәм үз

мисалымда шуны әйтәсем килә. Безнең эштә иң зур проблема продукцияне

чыгару түгел, ә аны сатып алучыга җиткерү. Үз вакытымның күп өлешләрен

әзер продукцияне сатып җибәрү өчен партнерлар эзләргә һәм сату процессын

үземә сарыф итсәм, ялгышмамындыр. Шушыларга бәйләп, татар

эшмәкәрләренең күңелендә күптән йөргән бер теләкне сезгә җиткезәсем килә.

Россия төбәкләрендә “Татар продукт” дип аталган күргәзмә, сәүдә

үзәкләре ачып җибәрү, бу үзәкләрдә татар эшмәкәрләренең авыл хуҗалыгы,

сәнгать өлкәсендә, IT-технологияләр өлкәсендә эшләп чыгару - барлык төп

продукцияне тәкъдим итеп булыр иде. Алай гына да түгел, бу үзәкләрдә

дусларча җылы мөхит тудырып, татар эшмәкәрләре өчен ниндидер уртак бер

йорт кебек урында була алыр иде. “Татар-продукт” үзәгендә күргәзмә,

офислар, шул исәптән төрле эшлекле сөйләшүләр алып барырлык офисларда

урнаштырып була. Моннан кала урта һәм түбән температура, суыткыч

камералары куелган. Үзенең кечкенә генә булса да кунакханәсе, рестораны

да булсын. Продукция китерүче компанияләр һәм заказ бирүче эшмәкәрләргә

яшәү һәм туклану өчен рестораннар,арым алганд адаими рәвештә әзер

продукцияне тотып карау, дегустацияләр уздырырга була. Самара һәм

Мәскәү якларыннан берничә татар эшмәкәре инде хәзердә үк үз төбәкләрендә

“Татар-продукт” үзәкләре төзүдә катнашырга теләкләрен белдерделәр.

Тагын бер тәкъдим. Бу югары җыенның Бөтендөнья татар конгрессы

Башкарма комитеты рәисе Ринат Зиннур улы Закировның да катнашуын

файдаланып, аңа үтенеч җиткерәсем килә. Шундый “Татар-продукт”

үзәкләре, бәлки бераз кыскартылган рәвештә татар күпләп яшәгән чит

илләрдә ачу мөмкинлекләрен карасагыз иде. “Татар-продукт” үзәкләрен чит

илләрдә булдыру татар эшмәкәрләре җитештерелгән продукция экспортка 108

чыгарырга мөмкинлек бирәчәк. Татар бизнесменнары өчен бу өстәмә

инвестицияләр һәм яңа технологияләр дигән сүз. Ахыр чиктә болар барысы

да татар эшмәкәрләренең эчке һәм тышкы базарларда көндәшлеккә сәләтен

арттырачак. Һәм соңгысы, бу югары җыенның карарларына, резолюциясенә

Рәсәй төбәкләрендә “Татар-продукт”, күргәзмә һәм сәүдә үзәкләре ачу

өстендә эшләүче бер координацион совет булдыру турында карар кертергә

тәкъдим итәм. Игътибарыгыз өчен рәхмәт!

Фәрит Уразаев: Бик зур рәхмәт! Азат әфәнде, бирегез әле

чыгышыгызны, безгә резолюциягә кертергә кирәк булачак бу тәкъдимнәрне.

Безнең арабызда Пенза өлкәсеннән Урта Әләзән авылыннан, Пенза

шәһәрендә яши, үзе депутат – Агишев Рөстәм Аюпович. Рәхим итегез!

Рөстәм Агишев: Добрый день, уважаемые коллеги, предпринимтаели

сельские, уважаемый президиум! Я представляю Пензенскую область, где

сегодня проживают около миллиона 355 человек, из них сто тысяч

представляет татарское население.

В сельскохозяйственной области сформировались 3 основные

категории сельскохозяйственных товаропроизводителей с высоким

экономическим потенциалом. Это у нас предприятия, которые представляют

группу компаний “Дамате” и “Русская молочная компания”. Они занимаются

выращиванием индейки. Все, наверно, видели хорошую рекламу по

Российской Федерации и занимаются производством молока. Также почти 2

тысяч крестьянско-фермерских хозяйств и кооперативов много. У нас

конечно нет ни нефти, ни газа. Бюджет скудный Пензенской области. Но у

нас есть, как говорится, татарский народ в лице жителей села Средней

Елюзани порядка 10 тысяч населения. Сегодня намечается большой отток в

Московскую область, город Москва, Татарстан, Самара. Но в то же время

они производят большое количество мясной продукции. В данной момент

люди после банкротства выкупили все хозяйство. Сейчас выращивают

столько скота, что даже во времена совхозов такого количества не было. Там

есть производство, разводим гусей, уток, короче, многопрофильное

предприятие. 109

Что касается работы кооперации Пензенской области, мы сохранили

эту систему кооперацию. Все вы знаете, кооперативную организацию

систему облпотребсоюза. Во всех 27 районах работают райпо,

многоукладные предприятия. Занимаются заготовкой, переработкой,

торговлей оптовой и в розницу. Сегодня развиваем свою сеть розничной

торговли. Оборот хороший, я думаю, что для Пензенской области, порядка 3

миллиардов рублей. С населением налажена хорошая взаимосвязь.

Обеспечиваем тем самым работой, закупая у них сельскохозяйственную

продукцию и выезжаем в ярмарки. В 2010 году, вы знаете, была такая жара.

И когда бывший губернатор попросил организовать торговлю картофелем

Елюзаньцы откликнулись и завозили со всей России этот второй хлеб –

картофель. И сегодня они обеспечивают по субботам и воскресеньям все

население города Пензы. И мясом, молоком, всей продукцией, которая

выращивается на нашей земле.

Пользуемся КФХ, ЛПХ большой господдержкой. Сегодня мы

подписали инвестиционное соглашение группы Дамате. Они горят желанием

войти в Республику Татарстан. Посещал и Айрат Хайруллин – крупный

бизнесмен и сам министр сельского хозяйства Марат Готович. Я думаю,

будет обоюдная работа для развития этих территорий Пензенской области и

Республики Татарстан.

Конечно, сегодня хорошее мероприятие. Я очень рад, что сегодня

участвую в этом мероприятии. Для себя почерпну самое полезное. И по

приезду соберем все крестьянско-фермерское хозяйства и будем говорить об

этом сходе. Особо хотел бы поблагодарить конгресс татар, Фарита

Язкаровича за организацию этой работы. Конечно, общение – это большое

достижение, я думаю. Между Пензой и Татарстаном идет постоянная работа.

Мы контактируем с Татпотребсоюзом вплотную. Большой обмен происходит

всегда. Поэтому все вам большое спасибо за гостеприимство! Рәхмәт бик

зур!

Фәрит Уразаев: Үзегезгә дә бик зур рәхмәт! Аллаһ насыйп итсен

киләчәктә дә бергә эшләргә. Сүзне бирәсе килә Татарстан Центр поддержки 110

экспорта Республики Татарстан, начальник центра Ануфриева Ульяна

Игоревна. Пожалуйста!

Ульяна Ануфриева: Добрый день, хәерле көн, уважаемые

предприниматели, сельхозпроизводители! В первую очередь, хотела бы

поблагодарить за возможность выступить и донести информацию, которой

непосредственно мы владеем и той поддержки, которую мы оказываем.

Центр поддержки экспорта Республики Татарстан является

структурным подразделением фонда поддержки предпринимательства

Республики Татарстан, которые непосредственно являются

подведомственные структуры министерства экономики РТ. Наша основная

деятельность признана помощью субъектам малого и среднего

предпринимательства. Фонд поддержки предпринимательства в целом

оказывает услуги от начала как заняться предпринимательством и как начать

свой бизнес. Существуют разные программы. Я думаю, что многие про них

вы уже знаете, слышали. Если нет, то мы с удовольствием готовы в

частности рассказывать про эти программы.

Я бы хотела остановиться на центре поддержки экспорта. Т.е. то

структурное подразделение, которое возглавляю, мы признаны помогать,

выводить малые и средние предприятия на экспорт. Как-раз предыдущие мои

докладчики говорили о том, что есть проблема по сбыту продукции.

Республика Татарстан, Министерство экономики верят, что экспортироваться

может не тольк крупный бизнес, но и малый и средний бизнес тоже с

успехом это делает. Я в свою очередь, хотела бы донести, что у нас есть

возможности помочь вам, начиная, допустим, с малого. Т.е. мы проводим

информационно-консультационную поддержку. Если кто-то решил заняться

или у кого-то есть какие-то проблемы по экспорту, вы можете прийти и

обратиться. Мы в каждом случае применяем индивидуальный подход.

Также должна отметить, что Центр поддержки экспорта подписал

соглашение о проведении образовательной программы совместно с

российским экспортным центром. Это федеральное окно, структура которой

была создана в прошлом году, в 2015 году. Возглавляет ее Петр Михайлович 111

Фрадков. И мы стали пилотным регионом по проведению данной программы.

Программа направлена на обучение предпринимателей, кто хочет начать

заняться экспортом. Думаю, что программа начнется в конце апреля, в мае. В

любом случае обращайтесь в наш центр, регистрируйтесь и становитесь

участником данной образовательной программы.

Если говорить о практической помощи, Центр поддержки экспорта

систематически выезжает на выставочные мероприятия за рубежом и на

международные выставки на территории Российской Федерации. Также мы

проводим межрегиональные и международные мероприятия. В этом году

запланированы как страны СНГ, так и дальнего зарубежья.

Также было поручение относительно того, чтобы в этом году обратить

особое внимание на сельхозпроизводителей. Центр поддержки экспорта

готов в образовательную программу включить отдельный семинар. И мы это

уже сделали, как выходить с сельхозпродукцией на зарубежные рынки.

При Центре мы создали в прошлом году в декабре дискуссионную

площадку. Назвали ее “Клуб экспортеров Республики Татарстан”. Первая

такая встреча в этом году пройдет завтра в Торгово-промышленной палате с

участием министра экономики Артема Алексеевича Здунова в 10.30. Т.е.,

если у кого-то будет возможность и желание, я думаю у вас плотная

программа, но в любом случае мы готовы общаться и рассматривать каждый

запрос. И конечно же помимо Центра поддержки экспорта использовать те

инструменты поддержки, которые есть в фонде поддержке

предпринимательства.

Много слов по поддержке, но это так и есть. Мы готовы, мы ждем вас.

У нас есть такая сложность, что мы не всегда можем донести до каждого

уголка Республики Татарстан о тех возможностях, которые у нас есть. Если

вы услышите, что кому-то нужна поддержка, мы всегда рады ее оказать. Еще

раз спасибо большое за возможность выступить и донести информацию!

Успехов!

Фәрит Уразаев: Огромное спасибо вам, Ульяна Игоревна, потому что

в этом направлении в самом деле нужно системно работать. Потому что 112

будущее все равно за этим. Это, наверно, на сегодняшний день единственная

продукция, экологически чистая, которая из России экспортируют в другие

страны мира. Здесь, я думаю, проблем не будет, потому что у нас еще земля

благодатная.

Сейчас хотелось бы предоставить слово очень интересному человеку из

Муслюмовского района – Хамадишину Иреку Шакирьяновичу. Он сам

производит, сам перерабатывает, сам продает и сам новую мысль всегда

формирует и предлагает другим. Это, наверное, на самом деле

индивидуальный предприниматель. Пожалуйста, рәхим итегез!

Ирек Хамадишин: Хәерле көн, хөрмәтле Президиум әгъзалары һәм

милләттәшләр! Мин Хамадишин Ирек Шакирьянович, 2005 нче елдан

башлап Мөслим районында авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерү белән

шөгыльләнәм. Безнең хуҗалык каз, основное, ит юнәлешендәге үрдәкләр,

күркәләр үстерә. Шулай ук 400 гектар мәйданда азык өчен бөртекле

культуралар җитештерәбез.

Республика хөкүмәте фермер хуҗалыкларына безнең Республикада

һәртөрле ярдәм күрсәтә. Шуңа күрә дә илебездә кризис булуга карамастан,

соңгы елларда фермер хуҗалыклары саны арта гына бара. Икътисадый

чикләүләр импортны алыштыру шартларында кыска срокларда үзебездә

җитештерелгән продукцияне сату мөмкинлеге барлыкка килде. Бүгенге көндә

Россия һәм Татарстан хөкүмәте хуҗалык итүнең кече формаларын, димәк

авыл хуҗалыгы кооперативларын да үстерүне максат итеп куя. Кочшы-

фермер сыйфатында күп еллар эшләгән тәҗрибәбез кооператив форматында

табыш алу мөмкинлеген раслый.

Тәкъдимнәр, идеяләр бик күп. Без үзебезнекен тәкъдим итәбез.

Кооператив форматында авыл хуҗалыгын үстереп, эре һәм вак авыл

хуҗалыгы структураларының коммерцияле хезмәттәшлеген хупларга кирәк

дип саныйбыз. Ягъни, подряд, аренда, килешү, контракция нигезендә эре

ферма производство күәтенең бер өлешен кече фермерларга, шәхси ярдәмче

хуҗалыкларга, милекчеләргә бирергә тиеш. Төрле ресурслар белән тәэмин

итсә, хезмәт күрсәтсә, җитештергән продукциясен дә сатып алса, бик әйбәт 113

булыр иде. Элемтәләр вертикаль оештырылган очракта, барлык авыл

хуҗалыгы җитештерүчеләре нәтиҗәлерәк эшләрләр иде. Фермерлар һәм

авылда эшләргә теләүчеләр саны артыр иде. Бераздан аңлатып китермен. Без

моның өчен программа эшләдек һәм үзебезнең җирлектә шушы система

белән эшлибез. Бу системаның асылында яхшы итеп хисапланган, вакыт

белән тикшерелгән расчетлар ята. Анда безнең белән эшләгән эшмәкәрме,

шәхси хуҗалыкмы үзенең комфортын сизә һәм ике якка да файдалы

механизм белән эшли.

Шушы ук программаны терлекчелек мисалында да эшләтеп була. Аның

өчен агрохолдинг или эре хуҗалыкның күпмедер өстәмә акчасы булуы һәм

эшләү теләге кирәк. Без бу программа нигезендә ун дистәдән артык кешегә

өстәмә керем кертергә булышсак, тагын безнең кебек Татарстанда уңышлы

эшләүче йөз эшмәкәр табылса, үз чиратында алар да шул ук күләмдә

кешеләргә өстәмә керем чыганагы булдыра ала. Казлар гына түгел,

бозауларны яздан таратып, көз сатып алсалар, җыйсалар, сыер таратып, сөтен

генә алып хакын түләтсәләр, Татарстанда бер миллион кешенең өстәмә

кереме булыр иде. Бу дүрт кешенең берсенә булышу булыр иде. Республика

халкы шуның белән баерак яшәр иде.

Минем хуҗалык фермерлар Раиф Мортазин, Эльвир Шагалиев, авыл

хуҗалыгы кулланучылар кооперативына берләшеп, кош-корт сую һәм

эшкәртү цехы төзеде. Цех заман таләпләренә һәм техник регламентларына

тулысынча җавап бирә. Республика программасы кысаларында әлеге

объектка илтүче юлның яртысына таш җәелде, бетон, юл җәелде. Кооператив

сатып алган чит ил җиһазларына чыгымнар 60/40 программасы нигезендә

субсидияләнде. Бүгенге көндә “Агролидер” кооперативы 10 әгъзаны

берләштерә. 2015 елда 17 мең баш каз, 10 мең баш үрдәк, бер меңс сынау

партиясе булып күркә эшкәртү буенча хезмәт күрсәтте. Быел эшкәртү

күләмен икеләтә арттырырга телибез.

Бүген күпчелек фермерлар бары тик чимал җитештерү белән генә

шөгыльләнә. Продукцияне сатудан табыш алу өчен, аны эшкәртүне, сатуны

көйләргә кирәк. Эшкәртелгән продукциянең бәясе күпкә югары. Шуңа күрә 114

без эшкәртү һәм реализация белән шөгыльләнәбез. Җитештерелгән

продукциябез татар халкының милли ризыгы какланган казны матур итеп

кискәләп, эшкәртеп, хәләл стандартларга туры китереп чыгарабыз.

Халыкның үз мәшгульлеген оештыру максатында, кооператив эшчәнлеген

башлап җибәрүче фермер хуҗалыкларына, аерым кешеләргә дә ярдәм

күрсәтә. Татарстан Республикасы фермерлар ассоциациясе белән берлектә

кооперативның фермер хуҗалыклары, гаилә фермалары һәм аеры кешеләр

белән хезмәттәшлек итү нигезендә, каз бәбкәләре үстерү буенча бергә дүрт

программасын эшләдек. Бу нидән гыйбрәт? Билгеле бер көндә халыкка һәм

фермерларга килешү нигезендә бушлай, тәүлекле каз бәбкәләре таратабыз.

Дүрт ай үткәч, таратылган санның 25% күләмендә казларны кайтарып

бирәләр. Ягъни 4 каз бәбкәсен бирәбез, үстергәч, бер казны кире кайтаралар.

Калган казлар алучыларның табышы аз түгел. 2015 елда 7 фермерга һәм 93

шәхси ярдәмче хуҗалыкка 27 мең каз бәбкәсе бирдек. Алар безгә 6750 каз

үстереп бирде. Халык бу программа белән бик нык кызыксына, быел күләмне

арттырырга планлаштырабыз. Әлеге эштә катнашучылар өстәмә керем

чыганагы алалар. Программаның халык мәшгульлеген хәл итүдә, авыл

халкын җитештерү белән шөгыльләнүгә җәлеп итәргә булышалар. Мондый

чаралар кооперациядә катнашучыларның эшенә дә этәргеч ясый. кооператив

эшчәнлеге эш башлаучы фермерларның, крестьян-хуҗалыкларның

эшмәкәрлектәге рискларын башлангыч этапта ук киметә. Алар кош-

кортларны ашату һәм тәрбия технологиясе, ветеринария хезмәте буенча

эшлекле киңәшләр алалар. Без каз үстерү буенча шәхси ярдәмче хуҗалыклар,

фермерлар җитештергән авыл-хуҗалыгы продукциясен үстерү, сатып алу,

транспортлаштыру, эшкәртү һәм саклау һәм сатуны тәэмин итүче кооператив

инфраструктура булдырдык.

Башка регионнарда һәм Республикабызның төрле почмакларында

яшәүче милләттәшләр, кооператив форматында берләшеп эшләсәк, эшләнгән

эшләребез нәтиҗәлерәк һәм уңышлырак булыр иде. Республика хөкүмәте

һәм җитәкчелеге тарафыннан һәрдаим ярдәм тоябыз. Бу безгә катлаулы

115

экономик шартларда эшчәнлегебезне киңәйтергә мөмкинлек бирде,

киләчәктә тагын да тырышыбрак эшләрбез дип ышандырабыз.

Темадан бераз читкә тайпылып, бер тәкъдим ясыйсым килә. Фәрит

Нәфигуллович үзе чыгып китте. Ул үрдәкләренә дә татарларның милли

түбәтәен кидереп йөри. Киләсе конгрессыбызга татар эшмәкәрләре үзебезнең

милли түбәтәебезне киеп киләлмәссезме икән дип әйтмәкче булам.

Игътибарыгыз өчен рәхмәт!

Фәрит Уразаев: Сезгә дә бик зур рәхмәт! Чыннан да зур эшләр алып

барасыз. Авыл җирендә күп кешегә эш белән тәэмин итү мөмкинчелеген дә

тапкансыз. Һәм шул ук вакытта азык-төлек белән дә тукландыру

юнәлешендә. Аллаһ бирсә берсе көнгә Ирек әфәнденең җитештергә

азыкларын, каклаган казларын яңа ассортиментта авыз итеп карарсыз. Бер

мәртәбә авыз итсәң, ул тизрәк аңлашыла сөйләгәнгә караганда.

Безнең хәзер чыгыш ясаучы кеше Шәйдуллин Рафаэль Вәлиевич –

доктор исторических наук. Ул үзенең фәнни эшчәнлеген һәрвакытта да

алып барды шушы авыл, фермер белән бәйле юнәлештә. Шуңа күрә авылның

тарихын да белә, бүгенге көнне дә белә һәм киләчәккә дә фикерләр йөртә.

Рәхим итегез!

Рафаэль Шәйдуллин: Хәерле көн, мөхтәрәм милләттәшләребез,

мөхтәрәм якташларыбыз, мөхтәрәм эшмәкәрләр! Россиянең төрле

төбәкләреннән килгәнсез. Мин шатланып торам сезнең казанышларыгызга.

Татарстанның Авыл хуҗалыгы да зур казанышларга иреште. Татар

эшмәкәрләре дә зур казанышларга ирешә, зур уңышларга ирешә.

Мин дә быел беренче тавыклар тота башладым. 9 тавыгым, бер әтәчем

кыш чыкты кайчан да булмаганны. Мин дә сезнең кебек эшмәкәр булдым

инде. Әлбәттә, казанышлар, уңышлар гына түгел, авыл җирендә бик күп

проблемалар да. Шул проблеманың берсе – авылларның юкка чыгуы. Уйлап

карагыз, 20 нче йөздә Россиядә 150 мең авыл юкка чыга. Шуларның 23 меңе

90нчы елдан 2013 нче елга кадәр юкка чыга. Татарстанда 1930 нчы елдан

алып, 1992 нче елга кадәр 1300 чамасы авыл юкка чыга. Сәбәпләре төрле,

әлбәттә. Хрущев, Сталин заманында яшәүчеләр белә инде, колхозларны 116

эреләндерү, персперктив авыллар белән көрәшү, шәхси хуҗалыклар белән

көрәшү. Уйлап карагыз, терлекчелек. Хрущев реформалары вакытында

шәхси хуҗалыкларда 22 миллион баш сыер. 5-6 ел эчендә аларны саны 12

миллионга кими. Хәзер дә Татарстанда 700 артык авыл юкка чыга. Уртача

мин санап киткән авылларда 50 кеше яши. Кайсыларында 10 кеше яши.

Шулар арасында Татарстан реестрында бар 40 авыл. Аларда бер кеше дә

яшәми.

Әлбәттә, әйтерсез колхозлар таркалды дип, авылда эш юк дип. Ләкин

шул ук вакытта шәхси ярдәмче хуҗалыклар калмады. Яңа төр хуҗалыклар

авылда барлыкка килде, фермерлар һәм башкалар. Хәзер авылга карасаң,

авылны шәхси ярдәмче хуҗалыклар тотып тора. Аларның потенциалы белән

авыл яши әле. Ләкин озакка барыр микән? 10-20 ел иң күбе. Чөнки авылда

халык калмый. Авылдан яшьләр китәләр, күпләп китәләр. Шулай ук безнең

күпчелек фермерлар да гаилә формасында оешалар, төрле авыл хуҗалыгы

әйберләре җитештерәләр. Шул сәбәпле авылда эшсезлек арта бара. Эш

булмаганга күрә егетләр, кызлар шәһәрләргә китәргә мәҗбүр булалар. Минем

бер иптәш малай Биектау районында эшли. Сөйләшеп киттек тә, әйтте:

“Безнең фермада без риза түләргә 20-25 мең акча сыер савучыга, ләкин

проблема, - ди, - чөнки алар 30 көн эшләргә тиеш”. Ялны, бәйрәмнәрне алар

белмиләр. Кем сәгать 3-4 торып, кичке 9 га хәтле эшли ала? Яшьләр андый

шартларга риза түгел. Шул сәбәпле, уйларга кирәк. Бу фермерларның, яңа

хуҗалыкларның үсеш юлларын. Чөнки хәзерге фермерлар ничек оешкан?

Горизонталь формада. Бәлки уйларга кирәктер инде вертикаль модельны да.

Бу мәсьәләне инде 20 нче ел башында Чаяновлар, Масловлар,

Макаровлар күтәрде. Башка илләрдәге фермерлар күбесенчә горизонталь

формада түгел, вертикаль модельдә оешалар. Нәрсәгә кирәк соң ул вертикаль

модель? Менә бит әйттеләр, банкир әйтте, 25% кредит берә алабыз ди.

Америкада белмим анда, иң күп кредит 5-6% ахры. Вертикаль формада

оешсагыз, әлбәттә, юридик яктан да сезгә ярдәм була, икътисадый яктан да.

Фермерның көче җитми Беларус сатып алырга. Бер Беларус тора 1 миллион

да 200 мең. Шулаймы? Бер Беларус сатып алыр өчен күпме бөртек үстерергә 117

кирәк. Аның 4 мең җире генә булырга тиеш, чтобы аны сатып алыр өчен. Ә

кредитка ала башласаң, ул кабалага керә. Ыштансыз кала. Ә Америкада һәм

башка җирләрдә бар техника прокаты, ашламаны да бурычка биреп торалар.

Әлбәттә, колхоздан калган комбайннар бар әле. Ләкин алар озакка барырмы?

Фермерларның “Дон” комбайны алырга хәле юк. Татарстан дәүләте дә аларга

шактый ярдәм күрсәтә алмый.

Бу мәсьәләне уйларга кирәк. Бу минем үземнең фикерем. Бу мәсьәләне

сезнең алда күтәрдем. Авылларга кайтканда, быел Ульян өлкәсендә аграр

авылларга карый торган конференция була. Ул конференция 25-27 майда

була. Ике елга бер тапкыр агроконференция була. Ул Россиякүләм

конференция. Бу юлы минем тәкъдимем буенча агроконференция авылларга,

авылның тормышына карый. Анда югалган авыллар турында да, андагы

эшмәкәрләр турында да һәм башка бик күп мәсьәләләр турында докладлар

булырга тиеш. Мин сезне дә бу конференциядә катнашырга чакырам.

Татарстанда ул 2012 нче елда булды. 2014 нче елда Чебоксарда булды. Хәзер

инде Ульян өлкәсендә була. Рәхмәт!

Фәрит Уразаев: Рәхмәт, Рафаэль әфәнде! Иптәшләр, безнең

вакытыбыз бетеп килә. Әле 3-4 кеше калды. Мин хәзер сүзне Али әфәнде

Сөләймәновка бирәсем килә. Ул безнең Татарстанда яшәп, шәхси эшмәкәр,

татар милли ризыкларын җитештерә. Бик тырыш кеше, үзе җитештерә, үзе

сата, үзе үстерә. Шуңа күрә тыңлап карыйк әле аны.

Али Сөләймәнов: Хәерле көн, хөрмәтле милләттәшләребез! Мин

эшмәкәр буларак, Татарстанда инде официально 15 ел эшләп киләбез. Бер

елга хәтле индивидуальный предприниматель булып эшләсәк, хәзер

крестьянско-фермерское хозяйство. Эшебез шул ук уңайда бара. Без ат

продуктлары ясыйбыз, казылыклар һәм ат итеннән башка төрле

деликатеслар.

Крестьянско-фермерское хозяйствога нәрсәгә күчтек? Татарстанда

беренчеләрдән булып крестьянско-фермерское хозяйстволарны минсельхоз

җитәкчеләре һәм дә үзебезнең Президентыбыз Рөстәм Нургалиевич бик әйбәт

поддержка бирә малый бизнеска, семейный бизнеска һәм личное подсобное 118

хозяйстволарга. Без дә шуңа күрә бу программага күчтек инде. Крестьянско-

фермерское хозяйство ачылды безнең. Без бүгенгесе көндә үзебезнең көчебез

белән 2,5 гектар җир алдык – сельхозназначение һәм март аенда договор

төзедек, заброшенная фермалар алдык һәм “Красный восток” агрохолдингы

белән договор төзедек. Шунда 50 баш тайлар керттек.

Бүгенге көндә без казылыкны айга 5 тонна җиткерәбез. Шуның 3

тоннасын без торговый сетьларда таратабыз без посредников, 1 тонна

казылыкны оптом и в розницу Агропаркта сатабыз. Тоже без посредников.

Ул бик зур дәрәҗә. Ул бирә безгә мөмкинчелек нормальный бәяләр белән

халыкка җиткерергә. 1 тонна казылыкны без таратабыз үзебезнең сайт аша,

интернет аркылы башка регионнарга. Безнең Татарстанда ясалган бу

казылыкларыбыз бүгенгесе көндә Сургут, Красноярск, Москва, Санкт-

Петербург, Уфа, Төмән, Омск татарлары белән сөйләшеп, без аларга

җибәрәбез “Деловые линии” автокомпаниясе аша.

Безнең продуктлар барсы да сертификацияләнгән. Аллаһка шөкер,

хәләл сертификатларыбыз барысы да. Шулай ук без как член национальной

ассоциации халял индустрии по всей России. Ул добровольная организация,

ул безгә бик зур ярдәм итте, чөнки безнең өчен аларның интернет сайтлары

эшләп тора. Россиянең кайсыдыр төбәгендә казылык купить хочу дигән

сорау бирсә, ул безне беренчеләрдән предлагать итә инде. Алар белән без йә

телефоннан, йә интернеттан элемтәләр белән алышып, на доверительных

основах без җибәрәбез без всякой предоплаты, тәүге 3 айга льготный бяләр

бирәбез, чтобы кешеләр безнең продуктларны могли изучить, реализовать и

потребить.

Фәрит Уразаев: Вакыт белән чыгабыз, Али әфәнде. Шуңа күрә сезгә

бик зур рәхмәт! Сезнең продукция выставка-ярмаркада була.

Али Сөләймәнов: Шуны гына әйтәсем килә, мөмкин булса.

төбәкләрдән килгән башка регион татар халыкларында, монда сөйләнде инде

крупно рогатый скот турында, кроликлар турында, казлар, үрдәкләр турында.

Россия күләмендә бүгенгесе көнне атлар проблемасы күтәрергә кирәк

төбәкләрдә. Потребность ат продуктлары бер дә ким түгел говядинага 119

караганда һәм башка продукцияләргә караганда. Менә мин үзем

Нижегородская областьтән, Сергач өлкәсеннән. Анда бер авылда бүгенгесе

көндә 65 ат суела, бер атнада. 200 ат суела, димәк, бер айга. Атларның

бүгенге көндә потребность зур. Шуңа күрә теләр идем башка төбәкләрдә дә

атлар белән шөгыльләнү татар халкына бигрәк тә кирәк. Ул чын татар

халкының бер эшмәкәрлеге. Бик зур рәхмәт! Сау булыгыз!

Фәрит Уразаев: Менә карап торам, иптәшләр, инде йоклаучылар юк

бугай инде, Аллаһка шөкер, инде азагына барып җитәбез. Монда берничә

кеше чыгыш ясарга тиеш иде. Вәлитов Фәрид Әнәсович мондамы? Ул

Удмуртия Республикасы “Заря” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять

җитәкчесе. Буквально Фәрид Әнәсович берничә сүз белән, яме?

Удмуртиядән. Рәхим итегез! Калган иптәшләр үзләренең чыгышларын,

фикерләрен язма рәвештә җиткерәлсәләр миңа рәхмәтле булыр идем.

Фәрид Вәлитов: Әссәләәмүгаләйкүм вә рахмәтуллааһи вә бәракәәтүһ,

кадерле Президиум, кадерле милләттәшләребез! Зур сәлам сезгә

Удмуртиядән. Безнең предприятие җыела башлады 1993нче елдан. Бигрәк

кыен булды. Хәзер ул предприятие безнең семейного типа + замкнутого

производства. Безнең җир бар 3 мең гектар. Без аны эшкәртәбез. Ул җирдән

бөртекләр, печәннәр, силослар, корма хайваннарга әзерлибез. 980 баш эре

мал бар. Анда 450 сыер. Сыердан 2015 нче елны без 5600 литр беш башка сөт

алдык. Сыерлардан без сөт һәм ит алабыз. Шуны перерабатывать итәбез.

Бар безнең мясокомбинат. Шунда без хәләл продуктлар производить

итәбез: колбаса, деликатес, полуфабрикатлар. Бар безнең молочный цех.

Анда без сөтне разливать итәбез. 3,2% - 2,5%. Шуны үзебез сатабыз, үзебез

реализовать итәбез. Калган сөтләрне бүтән переработкага сдавать итәбез. Ике

авылда без сельским хозяйством занимаемся. Ул авылларга без булышабыз,

мәктәпләргә, садикларга. Ветеринария белән заниматься итәбез.

Ижау кырында Пирогово дигән авыл бар. Шунда без ел саен

Сабантуйлар уздырабыз. Эшмәкәрләр белән җыелышып, бик матур, әйбәт

кенә уздырабыз. Безнең планда бар безнең поголвьены переводить итәргә

беспривозное хозяйствога. Потому что без Ижау кырыенда торабыз. Ижау 120

зур шәһәр. Кешеләр җитми. Шуның өчен доильный зал ясарга кирәк. Аллаһ

бирсә, без Рослизинг белән сөйләшеп, договорлар төзеп, доильный заллар

быел әзерләрнергә тиеш.

Шулай ук молочный цехта кисломолочное направлениенә әзерләргә

уйлыйбыз. Менә монда әйтелде, эшләргә без булдырабыз, ясарга

булдырабыз, производить итәргә булдырабыз, но вот реализациянә күтәрергә

кирәк. Самое основное – реализация.

Фәрит Уразаев: Бик зур рәхмәт! Алалһка шөкер, безнең татар

егетләре, мишәр егетләре бар. Алар реализовать итәргә булышырлар. Без

аларны чакыра башладык. Монда экспорт темасы да каралды бүген,

подворьеда эш алып баручылар да, фермерлар да, агрохолдинглар да, сату-

эшкәртүчеләр дә – сез барыгыз да монда. Әмма ләкин бер сорауга ныклап

тукталыйк. Без сезне ни өчен җыябыз? Менә ул әйтеп китте авылларга

булышабыз дип. Сез татар авылларына бүгенге җан өрүче, бәрәкәт бирүче,

социаль эш урыннары ачучы кешеләр, шәхесләр. Сезгә карап татарның

киләчәген билгеләячәкләр. Бүген татарның 75% шәһәрдә. 25% гына авылда

калды. Авылларның 90 процентында яшәүчеләрнең 70-80% пенсионерлар.

10-15 ел җирдә 10-12% татар яшәп калырга мөмкин. Бүген татар җирсез

калып бара. Ул авыл бетү генә түгел, Рафаэль әфәнде әйткән – җир хуҗасыз

кала, татарсыз кала. Аның хуҗасы тиз табылыр. Әмма ләкин без җирсез

халыкка әйләнсәк, бәрәкәт китәр. Шуңа күрә минем үтенечем сезгә

түгәрәкләр алдыннан – без юкка гына түгел татар авылларының тарихын

язучылар краеведлар съездын формалаштырып киләбез. Бүгенге көндә юкка

гына түгел 800 китапны җыеп алып, сезгә 18 нче март көнне күрсәтәчәкбез.

Татар авыллары тарихын – алыгыз, карагыз, өйрәнегез. Һәрберегез, татар

кешесе буларак, иманлы кеше буларак, үз авылының тархын краевед, галим

табып, яздыруны амәнәт итеп өстегезгә алыгыз. Тарихыгыздан башламасагыз

җир дә китә, су да китә, милек тә китә. Бу турыда без шактый гына кагылдык.

Шуңа күрә безнең ике төркем формалашып килә: краеведлар һәм фермер-

эшмәкәрләр. Алар барсыда төбәктә, авылда, җирдә. Һәм акыл һәм йөрәк

аркылы уздыручылар үзләренең хезмәтен, хәрәкәтен. 121

Минем үтенеч бүгенге көндә Бөтендөнья татар конгрессы аркылы,

Бөтендөнья татар эшмәкәрләре аркылы, татар авыллары Ассоцияациясе

аркылы, булган интернет - системалар аркылы в режиме онлайн. Виртуаль

татар дөньясын формалаштыру да килеп басты. 24 сәгать 365 көн без

аралашып торырга тиешбез в режиме онлайн. Без сибелгән, без таралмаган.

Без сибелеп яшибез. Безгә динамизм кирәк, яңа технологияләр кирәк. Безгә

яңа информацион кырлар кирәк. Безгә мәдәниятебезне һәм мәгърифәтебезне

сакларга кирәк. Шуларын эшләмибез икән, ашап-эчеп, күңел ачып кына әле

ерак китә алмасбыз. Безнең халык һәрвакытта д аиманлы халык булган,

мәдәниятле халык булган, белемле-гыйлемле халык булган. Балаларыбызны

да, менә бүген Төмәннән килгән делегат әйтте преемтсвенность дип, ул уже

иртәгә килеп басты преемтсвенность дигән сүз. Кемнәргә нәрсә калдырырбыз

һәм калдырырга булырмы әле? Дөньяны алып барырлармы – монысы

турында да уйларга кирәк. Шуңа күрә 3 көн эчендә минем сезгә үтенечем –

зурдан, матур итеп, акыл белән, бәрәкәттә булып, үзара аралашып, элемтәләр

алынып, киләчәктә бер-берегезгә йөреп һәм информацион кырда торып,

сайтларда торып, конгрессныкымы, Ассоциацияме хәрәкәт итәргә кирәк.

Барыгызга да зур рәхмәт! Саулык-сәламәтлек булсын! Яз якынлашты, сезне

барыгызны да зур эшләр көтә. Шуңа күрә без бергә булганда гына бу

юнәлештә зур эшләр эшли алырыбыз.

Бүген Рәсәйдә 4500 татар авылы. Шуңа күрә бу татар авыллары җирсез

калмасын иде. Хәрәкәтебез стратегик характерда. Сез моны аңлап китсәгез

иде. Рәхмәт, эшебезне дәвам итәбез программа буенча.

Фәрид Вәлитов: Рәхмәт Татарстан Республикасына! Без монда күп

файда алабыз. Беренче файда – производство халяль без ясадык. Безнең

монда берсе көнгә выставка булыр. Анда безнең продукция булыр. Икенче –

без монда шәҗәрә турында ишеттек, тарих турында. Мин үзем авылны

табып, без репрессированы Ижауда, 80 елдан артык төпне тапмадык. 300

еллык шәҗәрәне җыйдык. Рәхмәт сезгә!

122

V Бөтенрусия татар авыллары эшмәкәрләре җыенының

һөнәрчелек (һөнәрчелек, умартачылык, балыкчылык)

секциясе

Кадрия Идрисова: Хөрмәтле җәмәгать, хәерле көн, исәнмесез! Әгәр дә

инде без тулаем алганда килеп беттек кебек күренә, ә инде берничә генә кеше

килмәгән икән, алар инде әкренләп килеп, үз урыннарын алырлар дип

ышанабыз. Сез барыгыз да белгәнчә, без V Форумга, авыл эшмәкәрләре

форумына җыелдык. Бу безнең Бөтендөнья татар конгрессы кысаларында

бишенче ел хәзер форумга киләбез, җыелабыз. Шул нигездә эш алып

барабыз. Быел 600 эшмәкәр чакырылды Татарстаннан һәм регионнардан. Без

шушы 600 кешене 3 секциягә бүлдек, чөнки без пленар утырышта гына бер-

беребез белән очрашып, сөйләшеп, үзебезгә фикерләребезне әйтеп, киңәшеп

бетерә алмыйбыз. Шуңа күрә беренче көнне секцияләр эшлиячәк. Без 3

сәгать сезнең белән эшлиячәкбез. Игенчелек, терлекчелек һәм һөнәрчелек

секцияләре. Игенчелек, терлекчелек икенче урында үтә, безнең өченче секция

Татарстан Республикасы мәдәният министрлыгында үтә.

Безнең бу секциядә умартачылар, аннан балыкчылар һәм төрле һөнәр

осталары. Җирлекләрдә, авылларда яшәп, үз һөнәрләре белән шөгыльләнгән

халык – безнең коллегаларыбыз утыра.

Без күп вакыт әйтәбез, безнең бу секциядә кем катнаша, безнең

сорауларга җавап бирерлек кешеләр буламы монда, безгә сораулар бирсәк

буламы монда дигән гозерләрегезне әйтеп, шундый мәгълүматлар биреп

төшеп киттегез. Мин сезгә әйтәсем килә, менә бүген кемнәр катнаша. Безнең

авыл хуҗалыгы министрлыгы белән сөйләшү булды. Балыкчылык буенча

Гарифуллин Хәйдәр Харис улын чакырдык, Татарстан Республикасының

балыкчылык хуҗалыгы оешмалары берләшмәсе, ягъни Татрыбхоз дип атала

ул. Сафиуллин Рәшит Рәкыйп улы –умартачылык идарә дәүләт бюджет

оешмасы җитәкчесе һәм Набиуллин Ринат Габделхак ул – умартачылык

белән эшли торган хуҗалыкның беренче урынбасары. Ни өчен алар бүген

икесе дә бермә, мин сезгә алдан ук аңлатып китәм. Безнең Рәшит Рәкыйп улы 123

алдан чыгыш ясый да, аннан соң үзләренең эшләре белән китә. Ләкин бөтен

сорауга да җавап бирә торган беренче урынбасары кала. Шулай дип

килештек. Аннан Мостафаев Нури Әмди улы – Татарстан Республикасының

сәнгать һөнәрчелеге һәм кәсеп үсеше үзәге генераль директоры. Һөнәрчелек

белән үткәргәч, кемгә мөрәҗәгать итәргә, ничегрәк анда эшлиләр микән

дигән сорауларыгыз була икән, зинһар өчен, ул кеше белән дә сезне

таныштырып китәбез. Менә шуңа күрә безнең бүгенге җыелган халык

һөнәрләре буенча кирәкле булган сорауларыгызны аларга юллый аласыз.

Бүген безнең чыгыш ясаучылар барысы 15 булачак. Мин

кайберләрегезне шалтратып, белешсәм дә, монда килеп кергәнегезне

күрмәдем. Әгәр дә мин монда игълан итеп барганда фамилиягез чыкмаса,

зинһар үзегез белдерерсез килгәнегезне, барлыгыгызны. Чыгышлар

беткәннән соң, бергәләшеп фикер алышу булачак. Һәм әйтәлми киттем дигән

фикер булмасын иде. Фикерләрегез бар икән, чыгыгыз да әйтегез. Хәзер

эшлекле сөйләшүне башлап җибәрербез. Һәрберегезгә уңышлар телисем

килә!

Беренче сүзне “Умартачылык буенча идарәсе” дәүләт бюджет

учреждениесы генераль директоры Сафиуллин Рәшит Рәкыйп улына

бирәбез. Рәхим итегез!

Ришат Сафиуллин: Хөрмәтле кунаклар, хәерле көннәр! Бүгенге көндә

шушы форумда катнашуыма мин бик шат. Монда без әзерләнеп килгәндә

килгән идек түгәрәк өстәл артында утырып, сорау-җавап булыр дип, ләкин

халык бик күп булып чыкты.

Кадрия Идрисова: Мин инде, Рәшит Рәкыйпович, сезгә әйтергә

мәҗбүр булам. Без мондый секцияләрне үткәргәндә, менә узганы да декабрь

аенда үтте, авыл эшмәкәрләре түгел, гомумән йомгаклау формасында үтте.

Ул вакытта кемдә сораулар булган, алар әйтте шулай очрашып алырга иде,

болай очрашып алырга иде дип. Кемдә андый фикерләр булды, Марат

Готович безне кире чакырып икенче көнне үз янына чакырып алды. Әгәр дә

андый сораулар булса, сезнең янда барып, күреп, танышып сөйләшәсе килгән

кешеләр булса, сез кабул итәрсез дип уйлыйм. 124

Ришат Сафиуллин: Берсүзсез.

Кадрия Идрисова: Килештек. Бөтен җитәкчеләргә дә кагылган

фикерләр.

Ришат Сафиуллин: Бүгенге көндә Татарстанда умартачылык

тармагы сакланып калды. Безнең руководство ул яктан безгә бик нык

булышты. Хәзер беләсез, Рәсәйдә умартачылык тармагы буенча безнең

Государственное бюджетное упраление по пчеловодству дип атала. Андый

оешмалар хәзер Рәсәйдә юк дип әйтерлек. Премьер-миниистр булып

эшләгәндә Фрадков Россиядәге умартачылыкның конторасын бетереп

ыргытты, но бездә калды ул. Аның файдасы хәзерге көндә авыл

хуҗалыгының умартачылык тармагы сакланып калуының бик зур файдасы

бар.

Хәзер мин сезгә берничә сан әйтеп китәм. Татарстанда безнең 43

муниципальный район бар, авыл хуҗалыгы районнары. 43 районда 14 меңнән

артык умарта хуҗалыклары бар. Барлыгы 14 мең умарта хуҗалыкларында

249 мең дә 500 умарта семьялары үстерәбез. Узган елны бер умартага 26

килограмм без товарный бал җитештердек. Барлыгы 7 мең тоннага якын.

Валовый 11 мең тоннадан артып китә. ЕЛ сан без үзебезнең Республикага,

башка Республикага һәм регионнарга 15-20 меңгә якын умарта пакетлары

сатабыз. Умарта пакетлары нәрсә икәнен беләсез инде – кечкенә генә

умарталар. Сумма валовой продукции бөтен Республика буенча безнең 2

миллиард та 416 миллионга чыга. Сатылган продукция суммасы 1 миллиард

843 миллионга чыга. Бер умартага әйләндергәндә 7-8 мең дигән сүз. Күп

түгел ул. Бер умарта семьясыннан 7-8 мең чиста доход алу –ул безнең өчен

әле әз дип тә уйлыйм мин.

Безнең умартачылык конторында 40 артык кеше эшли. Анда безнең

хозрасчет та бар, бюджет та бар. Үзебезнең балавыз ясый торган заводыбыз

бар. Умартачыларда кәрәз җыеп, без ел саен 100-150 тоннага якын чиста,

яхшы кәрәз сатабыз. Товарообмен да бара инде анда. Умарта инвертарьләре

белән дә шөгыльләнәбез. Безнең һәрбер районда Госинспекция по

пчеловодству бар. Алар районнарда бөтен умартачылык буенча умартачылык 125

тармагын җитәкләп баралар. Елга ике тапкыр, яз һәм көз без районнарда

бөтен умартачыларны җыеп семинарлар уздырабыз.

Татарстан умартачылыгы бүгенге көндә Рәсәй буенча беренче

урыннарда бара. Шулай дип әйтергә кирәк. Без бөтен показательләр буенча

да Россиядә беренче урында барабыз. Умарта саны буенча гына

башкортлардан артта калабыз. Аның сәбәбе нәрсәдә? Әйтеп китәсем килә.

монда башкортлар да бардыр. А то әйтерләр, мактанып утыра дип. Аларның

җирләре безнең җирләргә караганда ике тапкыр күбрәк. Россиядә 70 % урман

булса, аларда 40% урман. Ә бездә 17% урман. 1 гектар җиргә 14 кә якын

умарта туры килә, аларның 5-6 чыга. Шуңа күрә плотность буенча

Татарстанда умарталар күбрәк дип саныйм мин. Без алар белән һәрвакыт

бергә эшлибез. Аларның хуҗалары белән без һәрвакыт связьда.

Бүгенге көндә безнең барлык бал запаслары: урманнан – 69% килә.

шуларның 64% - юкә чәчәге балы. Естественный площадьләр 5%, авыл

хуҗалыгы площадьләре 25%. Үзебездәге бал запасы 300 мең умарта тотырга

мөмкинлек бирә. Рязаньский областьтә бар шундый институт, Институт

пчеловодства дип атала. Ул Россельхозакадемия составына керә. Без 2002

нче елдан бирле шул институт пчеловодстводагы сотрудниклар безгә килеп,

договорлар төзеп, районнарга барып, анализлар алып, укытып, бик күп файда

китерделәр. Шуның аркасында бүгенге көндә безнең Республикада үзебезнең

породный тип “Татарский” дигән среднерусская породаның “татарские”

килеп чыкты. Без аны Мәскәүгә барып, защищать итеп кайттык. Комиссиядә

бик җиңел булмады.

1986 нчы елны безнең Республикада Постановление Кабинета

министров кабул ителгән иде. Анда Балтач, Саба, Мамадыш районнары – иң

күп урманлы районнар. Ул районнарда государственный заказник дигән сүз

килеп чыкты . Ул нәрсәне аңлата? “Госзаказник по сохранению

среднерусских пчел” дип атала инде ул. Урманнарда, пасека кырыйларында 3

километр бер агач кисәргә, агу сиптерергә ярамый, бернәрсә ярамый. Шуның

аркасында безнең урманнарда чиста кортлар сакланып калдылар. Ул

районнар бүгенге көндә беркайчан да кортларны сатып алмыйлар. Сату белән 126

шөгыльләнәләр. Корт сатканда читтән начар кортлар да кайтмый, авырулар

да кайтмый. Родственное спаривание булмасын өчен умартачылар аналарны

алыштырып шөгыльләнәләр инде. Анда безнең һәрбер умартачыны академик

дип әйтергә була. Ул яктан безгә институтның файдасы бик зур тиде.

Бүгенге көндә Татарстанда умартачылык буенча закон кабул ителде.

Әле Россиядә юк ул. Үзебезнең “Концепция развития пчеловодства” дип

атала ул. Мәскәүгә барып, утверждать итеп кайттык. 2020 нче елга кадәр

концепция кабул ителде. “Программа развития пчеловодства до 2020 года”

кабул ителде. Ул программаларда 2020 нче елга корт саны 300 меңгә җитергә

тиеш. Товарный бал булырга тиеш 8 мең тонна. Токымлы умарта пасекалары

уннан артык булырга тиеш. Бүгенге көндә Саба районында, Балтач

районында икәү, Мамадыш районында һәм Бөгелмә районында. Кортлар кая

чиста сакланган, без Мәскәүгә барып, племенной эш белән шөгыльләнергә

аларга сертификат-лицензия биреп кайтардылар.

Әйтәсе сүзләр бик күп, шуңа күрә безгә бер очрашып алырга кирәк

булыр дип уйлыйм. Токымлы умарта бакчаларына Мәскәү акча выделять итә.

Бер племенной пчелосемьяга килеп чыга инде ул 1 меңгә якын. Шуның

күпмесендер Мәскәү бирә, күпмесендер без үзебезнең Татарстаннан бирәбез.

3 ел рәттән Мәскәүдән шул программа буенча без субсидие (акча) алып

кайтып, 24 миллион, 27 миллион. Быел яңадан 27 миллион планга кергән ул.

Алып кайтып, умартачыларга киләчәктә умартачылыкны үстерергә

булышабыз.

Аннан соң центр занятости аркылы безнең умартачыларга тоже акча

бирәләр. Соңгы 2 елда 23 миллионнан артык акча алдылар безнең

умартачылар. 14 тән артык авыл хуҗалыгында эшләгән умартачылар

тракторлар, автомашиналар алалалар грант буенча. Анда тоже үзенең

льготалары бар аның.

Кадрия Идрисова: Менә Рәшит Рәкыйпович үзе киткәнче, әгәр дә

сезнең сорауларыгыз булса, менә мин уйлар утырам, без һәрвакыт татар теле

укытучыларын да, башка һөнәр ияләрен дә бер җыеп, регионнан килгәннәрен

дә шундый семинарлар үткәрәбез. Менә мин тыңлап утырам, Татарстанда 127

умартачыларны җыясыз бит инде, форумнар, семинарлар формасында

очрашулар үткәрәсез. Әгәр дә регионнардагы безнең умартачылар безнең

теләсәләр, андый мөмкинлекне булдырып буламы?

Ришат Сафиуллин: Бүгенгесе көндә мин уку турында әйтеп

китмәдем. Без районнарда ел саен икешәр семинарлар уздырабыз дип әйттем.

Безнең Республиканский семинар була яз көне һәм көз көне. Анда Чуваштан,

Маридан умартачылар килгәлиләр. Удмуртлар килә, Башкорттан да килеп-

килеп китәләр анда. Әгәр дә кемнеңдер теләге бар икән, үзегезнең

телефоннарыгызны калдырасызмы, без чакырабыз обмен опытом

булдырырга. Без дә сезгә барырбыз, сез дә безгә килегез. Каршылау,

урнаштыру, озату – барсыда безнең өстә була. Шулай ук без районнарда һәр

елны 30-40 умартачыны җыеп, укулар уздырабыз. Безнең Авыл хуҗалыгы

министрлыгы каршында Татарский институт переподготовки кадров, шунда

ике атнага теләге булган умартачыларны, башлангыч умартачыларны җыеп,

укулар уздырабыз. Безнең ел саен бер районда бөтен Республиканың мәктәп

балаларын җыеп, бер мәктәптә шундый конкурслар була. Һәрбер умартачы

баласы чыга да, үзләренең опытларын әйтәләр, кем нәрсә эшләгән, нәрсә

эшли һ.б. Ул безнең системага кереп китте хәзер.

Кадрия Идрисова: Сорауларыгыз юкмы?

Ришат Сафиуллин: Сайт бар, мин визиткаларымны калдырып китәм.

Залдан сорау: Бөтендөнья татар конгрессының Башкортостандагы

вәкиле Алик Локманов. Мин монда бүген делегация алып килдем. 70 кеше.

Монда безнең умарта тотучылар да бар. Менә сез әле әйткәч, шундый фикер

туды. Без үзебезнең Республикадагы шушы умарта белән шөгыльләнгән

кешеләрне җыеп, сезнең белән семинар үткәрә алабызмы? Быел җәй.

Ришат Сафиуллин: Үткәрсәк аны үткәрергә кирәк сайлаулар

башланганчы. Үткәреп була. Минем урынбасар янына килерсез,

сөйләшербез. Адресларыгызны калдырасыз, сезгә якынрак районнарда

үткәрергә кирәк була инде. Азнакай тирәсендә, тегендә-монда йөрмәскә.

128

Алик Локманов: Или сезне чакырып. Безнең Иглин районында зур

хуҗалык бар. 30 урынлык кеше урнаштыралабыз без анда. Шул базада эшли

алабыз. Мин әйтәм Башкортостандагы үзебезнең умартачыларны җыеп.

Ришат Сафиуллин: Әгәр дә сез бездән кеше кирәк дисәгез, без

барабыз. Без үзебезнең берничә умартачыларны алып барабыз. Ничә кеше

кирәк алып барып, бөтен программаларны алып барып, күрсәтеп, сезгә

калдырып, сездән опыт алып кайтабыз. Сүз юк. Ике якта да йөрергә кирәк

безгә.

Алик Локманов: Рәхмәт!

Кадрия Идрисова: Әгәр дә сорауларыгыз була икән, бу оешмадан

кеше кала. Рәшит Рәкыйпович, сезгә бик зур рәхмәт! Килүегез өчен, икәүләп

бер оешмадан килүегез өчен. Биргән сорауларга җавапларыгыз өчен,

таныштырганыгыз өчен үзегезнең эшчәнлек белән. Уңышлар һәм сәламәтлек

сезгә! Бик зур рәхмәт!

Ришат Сафиуллин: Бик зур рәхмәт сезгә! Гафу итегез инде, шулай

килеп чыкты.

Кадрия Идрисова: Ә хәзер сүзне Гарифуллин Хәйдәр Харис улына

бирәбез. Рәхим итегез!

Хәйдәр Гарифуллин: Исәнмесез! Бик зур рәхмәт сезгә чакырганыгыз

өчен. Минем күптән бу очрашуга киләсем килгән иде. Балыкчылык буенча,

кызганычка каршы, Татарстанда бик алга китмәгән. Аңа үз вакытында

җитәрлек внимание обращать ителмәгән. Несмторя на то, что Татарстанда

елына 39 мең тонна балык потреблять итә халык. Шуның 2700 тоннасы

безнең үз елгаларыбызда тотыла. Всего мең тоннага якыны безнең күлләрдә

үсә. Без аларны үстерәбез. Башка республика белән чагыштырганда бу бик

әз, мең тоннага якын балык. Краснодарский областьтә, мәсәлән, любой

колхоз мең тонна үстерә. Ә бездә бөтен Республикада мең тонна. Бу,

действительно, бик әз.

Без озак кына моның өстендә эшләдек. Безнең соответствующий

программалар юк идее, координацияләр юк иде. 2015 нче елның 28

декабрендә без, наконец-то, балыкчылык буенча үзебезнең программаны 129

чыгардык. Аның русчасы болай дип атала “Развитие товарной аквакультуры

в Республике Татарстан”. 991 постановление Кабинета министров. Кем

балык үстерә, шулай ук данный момент балыкчылык белән шөгыльләнә,

бюджеттан нинди поддержка бирәләбез, шуның турында инде бу.

Кыскачы гына әйтеп үтәм. Сезнең арада балыкчылар булса, балык

үстерергә теләсәгез, бюджеттан нинди поддержка алу турында, әйтик, яз

көне, май аенда сезгә күбегезгә маймычлар кирәк булачак балык үстерү өчен.

Ул маймычларны кем сатып ала, бюджет аларга 50% возмещать итәчәк.

Безвозмездно инде бу. Балык та сезнеке кала, бюджеттан килгән акча да

сезнеке. Икенче яхшы ягы бу программаның – кем дә кем үзенә специальный

машиналар сатып аламы яисә балык үстерү буенча завод төзиме, или

коптильный цехлар төзиме, без бюджеттан возмещать итәләбез почти 50%

якын (40% дөресен әйткәндә) шул оборудованиеның стоимостен. Әйтик, сез

аласыз икән бер миллионлык холодильник, шуның 400 меңе сезгә бюджеттан

кайтачак. Аның өчен алдан документацияләр кирәк. Акт прием-передачила.

Перечень документларның каян алырга икәнен әйтәбез кирәк кешегә.

Тагын бер җайлы ягы – кем кредит ала, балык үстерү буенчамы, или

үзләренең күлләренә реконструкция ясыймы, или үзенең помещенияләренә

реконструкция ясыймы – с возмещением процентной ставки дигән әйбер

кертелгән бу программага. Т.е. где-то 12% , если сез алсагыз 16-17% кредит,

12% бюджеттан кайтачак сезгә. Менә шушындый уңай яклары бар инде без

эшләп чыккан бу программаның.

Минем сезнең вакытыгызны күп аласым килми. Сөйләсәң, сүз күп, әгәр

дә сорауларыгыз булса, мин җавап бирермен. Укыту буенча әйтеп китәм.

Точно также, Ришат әфәнде әйткәнчә, без институтта подготовка,

переподготовка кадров ясыйбыз. Ел саен. Быел апрельның урталарында

булачак. Кемгә кирәк информация, мин телефоннарымны калдырам, звонить

итәсез дә, без сезне шунда җыябыз.

Кадрия Идрисова: Сорауларыгыз булса бирегез.

Залдан сорау: Сез әйтеп киткән ярдәмнәр Татарстанда гынамы?

Хәйдәр Гарифуллин: Әйе, Татарстанда. 130

Кадрия Идрисова: Бәлки сездә дә бардыр без белмәгән ярдәмнәр.

Шуңа нинди программалар белән эшлисез дип сорыйбыз.

Хәйдәр Гарифуллин: Татарстан беренчеләрдә булып ясады бу

программаны, все равно.

Кадрия Идрисова: Сез кайтып әйтәләсез үзегезнең республикада,

менә Татарстанда шундый программалар эшли икән дип. Мәсәлән, мин үзем

кәсепче булмасам да, сезнең өчен мисал өчен кызык дип уйлыймын. Шундый

программа бар икән. Бездә дә эшләп булмый микән дигән сорауны сез

куяласыз бит. Шуңа күрә без нинди мөмкинлекләр бар, шуны бирергә

телибез инде. Укырга әгәр дә килергә телисез икән, повышение

квалификации диделәр инде, була дигән фикерне әйттеләр бит инде. Кемгә

кирәк булачак телефон номерлары, миннән килеп алырсыз.

Залдан сорау: У меня такой вопрос. Я депутат городского совета

города Уфы. Возглавляю рабочую группу по туризму. Мы долгие годы,

зачастую весной и осенью, ездим на рыбалку в Астрахань. Вопрос, какие

преференции есть для того, чтобы была возможность инвестировать создание

базы у вас по примерно такой же программе. Это первое. И второе,

приглашаю всех инвесторов Татарстана для реализации программы

«Лэмпинга» на территории Республики. Лэмпинг – это легкие туристические

лагеря. Люксовый отель, не просто палатки, нормальный туалет с

нормальной водой, с нормальной инфраструктурой. Ждем в этом вопросе

тоже инвесторов. Предоставим все преференции. Спасибо.

Хәйдәр Гарифуллин: Бездә Татарстанда бу любительская рыбалка дип

атала инде. Действительно, күп халык почему-то Астраханьга чыга. Но

безнең соңгы ике елда тоже бик күп кеше вложиться итте үзенең

инвесторларын любительская рыбалкага. Но алар бөтенесе частный

компанияләр. Алар күлләренә балык җибәрделәр. Алар бездә бар, ләкин

Астрахань белән чагыштырганда алар кечкенә генә. Потому что анда

комплекслары бик каты зур, көчле эшлиләр. Безнеке авыл халкы өчен күбесе

эшләнелә. Астраханьга бөтен Мәскәү, Ленинград өлкәләреннән киләләр бит.

131

Ә бездә Татарстаннан гына киләләр. Кызганычка каршы, любительская

рыбалка өчен учетта бернәрсә дә каралмаган.

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт! Ә сездә сорау бар. Әйдәгез.

Залдан сорау.

Хәйдәр Гарифуллин: Безнең зона дип әйтик инде, ул зоналарга бүленә

Россия. Самый популяр балыклар бездә толстолобик, белый амур һәм карп.

Кыйммәтле балыклар үстерергә нежелательно. Ул бездә үсми дип әйтергә

кирәк. Үстереп карадылар, но килеп чыкмый.

Кадрия Идрисова: Уйлый торыгыз. Әгәр дә сораулар туа икән, яңадан

да бирергә була. Без чын күңелдән Хәйдәр Харисовч рәхмәт әйтәбез. Хәзер

сүзне Мостафаев Нури Әмди улына бирәбез. Ул безнең русча сөйләр, чөнки

ул кырым татары. Безнең Казанда ул бик күптәннән эшли инде. Сәнгать

һөнәрчелеге һәм кәсеп үсеше генераль директоры. Рәхим итегез!

Нури Мостафаев: Рәхмәт! Исәнмесез иптәшләр, дорогие

предприниматели! Ваше достойное звание предпринимателей села делает

вам честь. И, конечно, информация, с которой я с вами сейчас поделюсь, по

традиционным народным художественным промыслам, ремеслам, которые

имеют определенный статус в Республике Татарстан в части и

государственной поддержки, и в части ее развития. Достаточно обширная.

Судя по тому, что прошло еще полчаса, еще два часа. Так что у меня время

есть, поэтому я начну, наверное, издалека, если вы не против.

Вообще нация «татары» - это одна из древнейших наций, которая имеет

свои ярко выраженные культурный традиции. Естественно, одним из самых

предметных выразителем культурной традиции – это народных

художественные промыслы и ремесла. История развития народных

художественных промыслов имеет свою историю с домонгольского периода.

Когда основными промыслами являлись кермика, художественная обработка

дерева, железа, кости. И по мере своего развития, продвижения,

формирования государственности, так и культуры, впитывание и расширение

традиционного географического обитания татарского народа, естестественно,

поглощение всех остальных культурных составляющих других народов, 132

татары явились собирательным образом в своем культурном наследии и на

сегодняшний день являются одним из самых в части традиционной

культуры.

До прихода и формирования Золотой Орды на территории тоже самой

России, отсутствовали, как сегодня говорят естественные промыслы, как

золотое шитье, узорная кожа, бисероплетение, т.е. все то, что на

сегодняшний день является естественным. Тогда татары являлись носителем

и продвигали свою культуру, как бы адаптируясь культурами других народов

с кем они соприкасались.

Татарские народных художественные промыслы являются уникальным

еще почему, потому что, находясь на территории Российской Федерации, я

могу засвидетельствовать, что в мире существует, особенно в Европе, очень

большая проблема в части развития народных художественных промыслов.

Ситуация, которая сложилась на сегодняшний день народное художество

практически полностью отсутствует. Вообще. Мы на сегодня не можем

назвать ни французских народных художественных промыслов, ни

итальянских, ни испанских, если взять там, например, корриду и другие

причиндалы, которые присутствуют во время корриды. Ни немецких, если

кроме Южной Баварии, связанных с охотой. Но и других. Почему, потому

что произошло событие, которое разбавило нацию, лишив ее уникальности.

Мы татары, казанские, сибирские, астраханские, крымские – мы

сохранили эту культуру и Республика Татарстан, являясь единственным

государством, уполномоченным, вроде бы олицетворяет всех татар

образованием, на сегодняшний день является разработчиком

государственной программы «Сохранения, возрождения и развития

татарских народных художественных промыслов». Основные виды татарских

народных художественных промыслов – это художественная обработка кожи

и меха, это узорная кожа, художественная обработка металла, войлока,

дерева, золотое шитье, узорное ткачество, ковроделие, и многое другое,

которое на сегодняшний день практически во многих странах умерло,

вообще. Вообще-то какой-то парадокс. Чем меньше вливается массовая 133

культура со своим техногенным, технократическим ввозом в культуру других

народов, тем больше там сохраняется его уникальность. А чем больше туда

вливается массовая культура, со своим технократическим ввозом, тем

меньше мы видим сохранение традиций того или иного народа, которые

выражаются в народных художественных промыслах.

Вот вы живете в своих селах. Вы предприниматели. Вы тоже, в общем-

то, являетесь носителем не только языка и культуры, но и носителем того

способа, того вида деятельности, который помогает вам существовать, т.е.

предпринимательство. Продвижение культурных традиционных промыслов и

ремесел тоже является одним из элементов предпринимательской

деятельности.

На сегодняшний день в Татарстане поставлены и решается вопросы

государственной поддержки традиционных народных художественных

промыслов. Например, ежегодно в Республике Татарстан выделяется до 4

миллионов рублей для предприятий, для мастеров художественного

промысла, которые непосредственно сохраняют и развивают традиционные,

те, которые сложились исторически на территории Татарстана промыслов и

ремесел.

Что касается развития сувенирной продукции, то они попадают под

программу Непосредственной поддержки малого и среднего

предпринимательства. В этом плане мы имеем на сегодняшний день

определенный результат. Как и во всех республиках на территории бывшего

Советского Союза 90-е годы, конечно, несли колоссальный ущерб, разорвали

очень многие связи.

В республике Татарстан действует программа «Народные

художественные промыслы», также есть палата народных художественных

промыслов, которые объединяют мастеров не только Татарстана, Чувашии,

Санкт-Петербурга, Москвы, Челябинской области, Оренбургской области и

Астраханской области, которые вступая в нашу палату как бы

присоединяются к тому действию, который осуществляет защиту и

поддержку народных художественных промыслов. Да, на сегодняшний день 134

есть процессы, которые мы вынуждены констатировать как вымирание

некоторых отдельных художественных промыслов в силу того, что нет

передаточного звена между старыми мастерами и молодежью. Потому что

труд мастера очень тяжелый, ручной труд. Я вам скажу больше. Именно

татарский народный художественный промысел является одним из самых

трудоемких и самых дорогих промыслов. Если сравнить с российскими

промыслами, когда у вас лапти, плетения, горшки, там еще что-то, то у нас

это золотое шитье, кожная мозаика, художественная обработка меха. Это

очень трудоемкий и очень дорогой труд. Поэтому не все, особенно из

молодежи, проникаются традициями и идут по стезе носителя народных

художественных промыслов.

В Республике Татарстан, тем не менее, существует техникум народных

художественных промыслов, который обучает молодежь, прививает им

первоначальные навыки и выпускает в свет уже как ремесленника, которого

в дальнейшем в своей деятельности может стать и мастером народных

художественных промыслов.

Мы очень активно работу ведем в татарских диаспорах, я имею в виду

то, что где проводятся Дни Республики Татарстан, где проводятся Сабантуи.

У нас высылаются целые делегации мастеров и демонстрируют искусства

народных художественных промыслов Республики. Если у татарских

предпринимателей возникнут вопросы в части приобретения изделий

народных художественных промыслов, организации выставки-продажи,

организации выездной торговли сувениров и произведений татарского

народа – мы к вашим услугам. Мы можем организовать такой выезд при

помощи Министерства культуры, Правительства Республики Татарстан. И в

крупных татарских селах мы можем даже провести своеобразные дни

татарской традиционной культуры с ознакомлением деятельности самих

мастеров, интерактивных мастерских, мастер-классов, что позволит

молодежи, вашим детям соприкоснуться непосредственно с действием как

создаются татарские народные художественные промыслы.

135

Еще я хотел бы вам сказать, чтобы вы записали сайт, куда вы можете

заглянуть и посмотреть, как у нас ведется работа по сохранению и развитию

народных художественных промыслов – remeslo.tatarstan.ru. И второй –

remeslo - rt .@ yandex . ru . Это второй сайт. Вот здесь тоже присутствуют

мастера народных художественных промыслов. Я надеюсь, они выступят,

расскажут вам о своей деятельности. Сейчас я прошу вопросы.

Залдан сорау: Вот вы сказали, что до 4 миллионов происходит

ежегодное субсидирование. Общая сумма какая по Республике?

Нури Мостафаев: Все зависит от экономической составляющей.

Например, 5 лет назад субсидирование народных художественных

промыслов составляла 45 миллионов. Т.е. проходит комиссия, и кстати, 80%

получили субсидию предприниматели на развитие сувенирной деятельности

и развития художественных промыслов и ремесел и создание новых образцов

художественного промысла. В этом году Министерство культуры чисто

профессиональный, истинный традиционный народный художественный

промысел. У нас есть еще поддержка Министерства экономики, там

выделяется общая сумма до полторы миллиарда. Из них 30% могут

претендовать те, кто производит непосредственно сувенирную продукцию.

Это в рамках республиканской господдержки. В рамках государственной

поддержки города Казани тоже выделяются определенные суммы, кредиты,

субсидии беспроцентные, на несколько лет процентов можно не платить,

тоже для поддержки промыслов и развития производства сувенирной

продукции в части и в контексте развития туристического бизнеса. Это очень

важно, потому что принята программа “Развитие туристического бизнеса”.

Производство сувенирной подарочной продукции, сувенирной

туристической продукции имеет очень большое значение.

Залдан: Мы тоже на это сейчас делаем большой акцент. Более того, мы

также через Министерство культуры собрали народный промысел.

Проблемы, которые у них у всех возникает – это сбыт. Т.е. у них нет денег на

производство, потом они не умеют это дело сбывать. Мы придумали и вам

предлагаем, и в свою очередь, у вас готовы учиться на тех же условиях. Речь 136

идет о следующем. Есть компания, она называется “Джимал”, которая готова

принимать на себя продукцию промыслов, выставкой будет торговый центр

“Башкортостан” и “Конгресс холл”. По системе супермаркета. Не происходит

аренды квадратного метра, т.е. торговый центр получает конкретную

комиссию, 10%. Потому что мы не знаем какая будет продажа, достаточно

рискованный момент. А с точки зрения поддержки это очень важно.

Мы приняли решение, что процентов 10 будет оставаться в торговом

центре. Это будет как якорь дополнительный для других людей. И

происходит все через одну компанию. Ремесленнки сдает свою продукцию,

сегодня товар продал и сегодня он деньги получил. Т.е. если вы нам

предоставите площадку на тех же самых условиях, мы практически через

неделю гтовы все 144 артели, продукцию выставить у вас в Казани. И свою

очередь на этих же условиях готовы приянть продукцию у себя. То, что вы

объединили Оренбург, Марий Эл, Чувашию, Татарию с удовольствием.

Спасибо.

Нури Мостафаев: Спасибо. Хороший вопрос. Мы очень тесно

сотрудничаем с Башкирией, с Агиделью, с Центром народных

художественных промыслов Башкирии. Недавно мы участвовали в большой

выставке “Ладья” (Уфа). Проблема сбыта изделий народных художественных

промыслов существует и у нас. Но в этом случае в Республике Татарстан

существует своеобразная государственная поддержка на несколько самых

значимых выставок, которые имеют всероссийское и региональное значение.

Мы полностью оплачиваем выезд наиболее ярких предпринимателей,

достойно представляющих Татарстан, оплачиваем выезд, оплачиваем места,

арендуем и предоставляем мастерам выставлять свою продукцию.

Второе, сейчас у нас принята программа туристическая, где вдоль

туристических непосредственно маршрутов будут выставляться вплоть до

передвижных киосков по продаже сувенирной продукции народных

художественных промыслов.

Третье, у нас есть такие рэперные точки – Свияжск, Булгар, Казанский

Кремль, Татарская Слобода, где уже постоянно организованы для того, 137

чтобы мастера могли свою продукцию реализовывать на очень низкой

арендной плате, продаже изделий наших мастеров. Это помогает, хотя кризис

тоже повлиял. И мы еще очень расчитываем на то, что мы будем расширять

нашу региональную и всероссийскую выставочную деятельность и

попытаемся продвигать продукцию наших мастеров по всей России,

особенно в местах компактного проживания татар. Я вам скажу, что есть

такой яркий опыт. Например, мы проводили Дни Татарстана во

Владивостоке, мы привезли свою продукцию, открыли продажу. Мы много

привезли, 2 самолета, целой делегацией, и танцоры, и артисты, и мастера

привезли свою продукцию. 3 часа. Ничего не осталось. Т.е.

востребованность существует. Мало того, что люди соскучились по

настоящим татарским промыслам и очень многие вещи покупали не только в

подарок, а для того, чтобы в пример показать, что это можно делать, к этому

можно стремиться и возродить те промыслы в местах компактного

проживания татарского населения.

Еще один важный факт в этом плане, у нас существует постоянная

государственная подпитка в части незапланированных мероприятий.

Например, скоро будут Дни Республики Татарстан в Чехии, туда высылаются

мастера. Если есть приглашения от послов, Индии и еще какого-то

государства, мы туда посылаем наших мастеров. Т.е. это тоже один из

мощных рычагов.

Но и последнее. Я очень надеюсь, когда вы зайдете на сайт, вы

запишите, кстати, телефон приемной 8-832-54-45-12. Мы можем вывести

делегацию мастеров, организовать у вас выставку, в вашем татарском селе на

каком-нибудь мероприятии. Это будет взаимовыгодно и вам и нам. В том

числе мы можем выполнить заказы. В свое время сдавали вот такие каталоги

“Изделия народного художественного промысла”, но к сожалению, сейчас

они кончились. Мы сейчас тоже будем издавать новый каталог, и тоже

распространим непосредственно среди татарских предпринимателей,

татарских сел. Мы, наверно, будем переиздавать еще одну книгу “Татарский

народный орнамент”, где порядка 10 тысяч орнаментов, которые являются 138

носителями татарской орнаментальной культуры. На основе этой книги

можно поставить вопрос о возрождении и дальнейшем развитии

художественных промыслов непосредственно у вас в селах для детей, для

подрастающего поколения, чтобы они сохранили преемственность. Спасибо!

Кадрия Идрисова: Нури Әмдиевич, бик зур рәхмәт! Әгәр дә сезнең

сораулар була икән тагын, безнең Нури Әмдиевич монда була, беркая да

китми, аның янына киләсез. Килешәбезме?

Хәзер сүзне Азнакайдан килгән кунак “Чәк-чәк” оешмасы җитәкчесе

Шәйдуллина Фәридә Рафаил кызына бирәбез. Безнең Азнакай җирлегенең

“Ак калфак” хатын-кызлар оешмасы җитәкчесе дә. Рәхим итегез! Ул сөйли

торыр, аның пешерелгән чәк-чәген сез авыз итә торырсыз. Ул безгә бик күп

итеп чәк-чәк пешереп алып килгән. Безнең узган ел “Ак калфак” ның

һөнәрчелек мәктәбе булды Казанда. 13 төрле азык-төлек пешерергә өйрәттек

без регионнардан, чит илләрдән килгән хатын-кызларга. Анда да ул безнең

чәк-чәк пешерү остасы булып, өйрәтүче булды.

Фәридә Шәйдуллина: Хөрмәтле милләттәшләр! Мин Азнакай районы

Буралы авылыннан. Үзем чәк-чәк пешерәм. Чәк-чәк пешерүнең серләре бик

нечкә. Эш булмаган вакытта уйлап-уйлап торасың да, чәк-чәккә тотынасың.

Ул чәк-чәк кабарып пешә, кабарып. Һәр кешенең туй мәҗлесенә, туган

көннәргә, бәйрәмнәргә - чәк-чәк өстәлнең нуры.

Чәк-чәгебезне чират торып алалар дип әйтеп булмый. Бер семьядан

алган икән, бөтен семьясы ала. Чәк-чәгебез үтеп тора, Аллага шөкер! Чәк-

чәгебезне төрле районнардан да алалар. Без аларга хакларын ул хәтле

күтәрмибез, шуңа заказлар бик күп. Мин аны Җәлил бистәсендә күбрәк

сатам. Сатучыларым да бар, пешерүчеләрем дә бар. Аларга мин акча

түләмим. Алар өйрәнергә киләләр дә, миңа да ярдәм итәләр. Атнага 2-3

тапкыр килеп китәләр алар. Калган көннәрен үзем пешерәм.

Туган авылым Буралыда бик күп бәйрәмнәр дә үткәрәбез: каз өмәләре,

Яңа ел бәйрәмнәре, Нәүрүзләр, Җиңү бәйрәмнәре, өлкәннәр көнен, әниләр

бәйрәмен – барсында авылда үткәрәбез. Бик матур итеп каз өмәсе үткәрдек.

Мин шул бәйрәмнәргә үземнең спонсорымны кертәм чәк-чәк өлешемнән. 139

Спонсорлыктан керткәч, безнең чәк-чәкләребез үтеп тора. Ул чәк-чәкләрдән

бәйрәм табыннарыбызны ямьләп, чәйләр эчертәбез, концерт номерлары

күрсәтәбез. Районыбызның җитәкчесе дә безнең шул хәтле яхшы кеше.

Безнең эшмәкәрләребезгә һәрвакыт ярдәм кулы сузып тора. Нинди генә сорау

белән барсак та, ул безнең эшләребезне уңай якка җибәрә. Шәйдуллин

Марсель Зөфәрович.

Безнең Азнакаебыз көннән-көн матурлана. Кунакка килегез! Безнең

районда “Ак калфак” оешмасы уңышлы гына эшләп килә. Җитәкчебез –

Эльвира Сәйлүн кызы Вәлиева. Ул безгә һәрвакытта да “Ак калфак”та нинди

генә яңалыклар керсә дә, безгә шалтыратып, һәрвакыт нәтиҗәләребезне

аңлаша, яңалык керсә өйрәтә. Безнең һәрвакыт “Димчелек” клублары эшли.

Алар белән “Пар балдаклар”, “Югалган авыллар”. Милли гореф-

гадәтләребезне – һәммәсен дә “Ак калфак” җитәкчебез Эльвира Сәйлүновна

оештыра. Балалар бакчаларында бишек җырлары башкару, бергәләп мунча

себеркеләре бәйлибез, дару үләннәре җыябыз шушы “Ак калфак”лар белән.

Җиләкләр җыябыз җәй көне. Аларны картлар йортына бирәбез.

Урсай авылында ветераннар советы рәисе булып эшләүче Резидә

Зарипова җитәкчелегендә “Димчеләр” клубы Республикага таралды. Аңа һәр

көнне звонить итәләр, һәр егет звонить итеп кыз сорый.

Кадрия Идрисова: Сез боларны тыңлап утырыгыз. Ул үзенең бөтен

гаиләсен чәк-чәк пешереп, бөтен материаль байлыклары чәк-чәк пешереп

барлыкка китерәләр. Ул бөтенебез өчен дә кирәк. Менә монда да утыра

торгандыр әле ул. Һәр район саен, регион саен меңнән артык кияүгә

чыкмаган 30 яшьтән алып 50 яшькә хәтле кызлар һәм өйләнмәгән егетләр.

Меңнән артык. Ул безнең фаҗигабыз. Хәзер Республикада 42 картлар йорты

булса, киләчәктә район саен, регион саен картлар йорты булачак. Проблема

бу. Тыңлап утырыгыз шуңа. Ул көлеп утыра торган әйбер түгел. Чәк-чәк

күргәч, бәлки көлгәнсездер, әйме.

Фәридә Шәйдуллина: Бездә кызлар күп, егетләр дә бар. Бәлки

очраштырырбыз. Бик әйбәт чара бу, бәйрәм кебек була. Азнакай районында

140

менә шулай гөр килеп яшәп ятабыз. Бөтен җирдә безнең эшләребезне

күрәләр. Мең рәхмәт! Сау булыгыз!

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт, Фәридә! Телефоннарны сорыйлар.

Әйтегезче, зинһар өчен. Үзем әйтәм. 8-9274501022 –Фәридә Шәйдуллина.

Азнакай, Буралы авылы. Сораулар бармы Фәридәгә? Усманов Роберт Гаяз

улы биредәме? Әйдәгез. Ульян өлкәсеннән Иске Кулаткыдан “Умартачылык

тармагының үсеше”. Рәхим итегез!

Роберт Усманов: Исәнмесез иптәшләр! Бесспорно, чәк-чәк дигәндә

балсыз чәк-чәк булмый. Мед – ценный, полезный продукт. Он широко

используется с древних времен в различных сферах деятельности человека,

медицины и продуктов питания. В настоящее время мед не потерял своей

значимости. Люди используют его полезные качества для улучшения

здоровья.

Химический состав и пищевая ценность меда зависит от многих

факторов: источника нектара, региона произрастания, времени получения

зрелости меда, породы пчел, погодно-климатических условий, солнечной

активности и других показателей.

Наш старокулаткинский район находится в южной части Ульяновской

области и издавна люди занмаются разведением пчел. В частном секторе у

нас много стационарных пасек. А предприниматели разводят свои более

крупные кочевые пасеки. Медоносная база района располагает занмиться

пчеловодством в крупных масштабах. Как говорили наши деды, аксакалы,

пчеловоды, «пчел надо держать много». Мы стараемся соответствовать этому

принципу.

Остановлюсь на первых этапах содержания. По сравнению с другими

областями у нас цветение медоносных культур начинается чуть раньше.

Опыление начинается в мае и в начале июня. Ставим уже магазинные

наставки в это время. Далее идет разнотравье. Потом у нас сеется горчица,

подсолнечник, также у нас сеется рапс.

Старокулаткинский район богат лесными угодьями, лиственными

лесами, где растут липы. Сильные медоносы, которым 30-40 лет и более. К 141

моменту цветения липняков задача пчеловодов – нарастить сильные

пчелиные семьи, чтобы плодотворно использовать медосбор.

Преимущественно разводим карпатскую породу пчел или их первую

продуцию. Каждый год заказываем чистокровных карпатских маток, со

специализированных пчелопитомников, а также пчелопакеты от 3 до 6-5

рамок. Сами выводям молодых пчеломаток и делаем базу с помощью

нуклеусов для полноценного проведения главного медосбора. По

возможности с помощью маневров пчеловодческого опыта избегаем роения

пчел. По данным управлениям сельского хозяйства в районе числится более 2

тысяч пчелосемей. За сезон, за одну полноценную семью откачиваем в

среднем по 50 килограммов товарного меда. Некоторые пчеловоды ткаже

занмиаются изготовлением пыльцы, прополиса и реализацией воска. Для

реализации меда выезжаем на ярмарки, в соседние области, в Саратовскую

область, также в Татарстан приезжаем часто.

Но надо сказать честно, в последнее время реализация меда, в

частности, желает оставлять лучшего. Нам надо было вместе встретиться и

обговорить на эту тему. Еще раз, пользуясь случаем, хочу вас всех в этом

году 4 июня пригласить на Сабантуй в Старокулаткинский район. Хотя будет

и сезон в это время у пчеловодов, но в любом случае приезжайте, ждем вас!

Спасибо!

Кадрия Идрисова: Сорауларыгыз бармы?

Залдан сорау.

Роберт Усманов: Они из других мест откуда-то лицензию берут. Вы

свои координаты оставьте. Я вам тоже свой номер оставлю. У нас та же

ситуация. По области у нас свой госконтроль есть. Лицензии мы областные

берем. Такая ситуация есть. Нам надо кооперироваться по своим областям.

От Татарии мы недалеко живем. Вы правы, сейчас химия пошла, что не

отлечишь от натурального. Никогда не садится, не кристаллизуется. Мы

ветеринарные паспорта отдельно берем, лицензии отдельно берем. Спасибо!

142

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт! Ә хәзер сүзне Хөснуллин

Галимулла Габдулла улына бирәбез – крестьян фермер хуҗалыгы башлыгы,

Оренбургтан.

Галимулла Хөснуллин: Кадерле милләттәшләр, хезмәттәшләр!

Рөхсәт итегез миңа Оренбург өлкәсе делегациясе исеменнән сезгә Оренбург

далаларыннан кайнар сәлам тапшырырга.

Кыскача үзебезнең хозяйство турында. Безнең хозяйство күп тармаклы.

Т.е. игенчелек белән дә шөгыльләнәбез, малчылык белән дә һәм

умартачылык белән. Үзем белемем буенча агроном. Әлеге вакыттан фанатик-

животновод. Миңа әйтәләр умарталыкта тугансың дип. Шуңа күрә

умартачылык миңа бик якын. Әлеге көндә 1200 гектар җир эшкәртәбез.

Гектарның күәте 20-25 центнер. Малчылыкта 250 баш Симментальская

породалы мал тотабыз. Сарык – 350 баш. Берсе Куйбышевская порода

икенчесе Эдильбаевская. Әгәр дә шушынды утырган әфәнделәргә кирәк була

икән, племенной Куйбышевская порода, яхшы маткалар бар һәм бәрәннәр

бар. Умартачылык буенча, һәм умартадан 50-60 килограмм товарный бал

алабыз.

Мин былтыргы чыгышымда әйткән идем: “Оренбург өлкәсендә

Пономаревка районында умартага һәйкәл салына дип. Шул эшләр эшләнде.

Шушы һәйкәлне ачканда үзебезнең бөек шагыйрә, күп җырлар авторы

Шәмсия Җиһангирова шаһит булды даже. Минем мәрһүм әни 4 яшемдә 12

метр тирәнлектә коедан тартып чыгарып, икенче мәртәбә җан җылысын

бүләк иткәннәр. Әгәр дә алай эшләмәсәләр, мин бүгенге көндә сезнең алда 66

елдан соң басып тормас идем дә. Зур рәхмәт Шәмсия Җиһангировага! Ул олы

башын кече итеп, ерак араларны якын итеп, килеп, безнең авылга кояш нуры

кебек ямь биргән өчен. Әниемнең истәлегенә багышлап, Шәмсия чишмәсен

матурладык.

Умарта памятнигы ясавының сәбәбе шул. Күпләр әйтәләр, ни өчен

умартага һәйкәл ясадыгыз диләр. Без иртән уянабыз да бер-беребезгә хәерле

иртә дибез һәм исәнлек-саулык телибез. Ә исәнлек-саулыкның 60% по

наследству ата-анадан, калганы от окруңаюәей среды. Умарта адәм 143

баласының исәнлеген саклауда зур роль уйный. Умарта – неизученный мир,

русча әйткәндә. Анда распределено все, һәммәсе дә үз урынында. Әгәр дә без

әдәм балалары бу якты дөньяда аларга карап үрнәк алып эшләсәк, безнең

җир шары бик матур булыр иде. Аларның кулларында сәгать юк, но 15

августтан соң трутеньнәрне оядан куалар. Ә безнең обществода күп

депутатлар, чиновниклар урын табалар да, никак чыгарып булмый аларны.

Шулардан үрнәк алып эшләсәк, яшәр өчен рядовой халыкка матуррак булыр

иде.

Күп тармаклы хозяйстволар, малчылык, игенчелек, умартачылык безгә

финансовая независимость бирә. Без бервакытта да долгларда булмадык,

кредит та алмадык. Кредит турында болай әйтәсем килә. Суган ашарга кирәк

күмәч белән, су белән йотып куярга. Бу кредит алмас өчен менә шушындый

безнең коллективта девиз.

Технологиясе бик простой, как автомат Калашникова. Надежный и

прочный. Беренче конвейр кормовых культур и конвейр медоносных

культур. Животноводство мөмкинчелек бирә на высшем уровне. Шуңа күрә

безнең привес малчылыкта 1250 кәмегәне юк. Хотя мы зимуем в полевых

условиях, под открытом небом. Былтыр без Мамадышта карадык. Мин

дөньядан артта калганлыгымны шунда сиздем әзрәк. Т.е. юк тепличных

условий, но, однако, бер тамчыдан күл була дилә. Менә шушы 3 тармак безгә

независимость бирә. Умарталар безнең платформалы, тәгәрмәчтә.

Кышлыйбыз омшаникларда. Калганнары обычная технология дип әйтәсем

килә.

Йомгаклау алдыннан әйтәсем килә. Безнең девиз, пасека кергәндә дә

язылып куелган: “Балың булса мактанма, умартаң үлсә уфтанма” . Русча

әйткәндә: “Все фигня, кроме пчел”.

Һәммәгезгә дә исәнлек-саулык, зур уңышлар! Минем тагын бер уем

бар. Кем генә булмасын кеше, президентмы, министрмы, үзенең исәнлегенә

хотя бы 4-5 умарта тотса, будет на соответствуюәем уровне. Менә миңа 70

тула, Аллабирса. Умартада мин үземне как президент хис итәм. Ә үгезләр,

таналар янында на уровне губернатора. Сарыклар янында на уровне главы 144

администрации района. Умарта – это основа здоровья. Мин хәзер Кадрия

ханыма үземнең реквизитларны бирдем. Памятка пчеловодуны да бирдем,

күрсәтер ул сезгә. Без һәрбер банкага реквизитларны язабыз. Кайчан

алынган, нинди бал. Астына даже язып куйдым, минем исемем Галимулла

булгач, пасека Россииның девизы бар: “Трудись как пчела, будешь

счастлив!”. Бер егет сочинение яза икән, бу девизны алган да, язган:

“Трудись как пчела, будешь счастлив как Галимулла” дип язган. Шул алган

кешеләр бездән еллар буе покупают. Миндә проблема юк бал сату буенча.

Шуңа күрә һәрбер умартачы үзенең йөзен күрсәтергә тиеш, лицо, не нарушая

правила игры. Зур рәхмәт!

Кадрия Идрисова: Кемнәрдә сораулар бар? Чынлап та Галимулла

безнең абыебыз бик тә хөрмәткә лаек, ихтирамга лаек. Мин аның

фотосүрәтләрен сезгә җибәрдем. Менә шушы бал кортына куелган һәйкәлне

карагыз әле сез. Җибәрегез кулдан кулга. Аннан соң тагын бер фотосүрәтне

күрсәтәм. Молельная комната. Безнең Кол Шәриф мәчетенең сүрәте тора. Эш

урынында болар барсыда. Менә аның умарталары.

Бик кызыклы шәхес. Бүген әле ул чишмәләрен сөйләмәде дә, ничек

матур итеп ул чишмәләрен эшли. Исән-имин генә булыгыз.

Ә хәзер сүзне “Джимал” җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять генераль

директоры Гыймалетдинов Салават Хәсән улына бирәбез. Рәхим итегез! У

вас выступление.

Салават Гыймалетдинов: А что я должен сказать?

Кадрия Идрисова: Вы уже высказались да? Офис мебельләре

җитештерә торган оешманың генераль директоры эшчәнлеге турында бер 3

минутлык чыгыш.

Салават Гыймалетдинов: Компания “Джимал” создана в 1992 году 29

октября в день рождения комсомола. В этом году получается 24 года нам

будет. Начинали заниматься офисной мебелью, потом проектировали,

строили. Подобные залы полностью можем оснащать. Вентиляция,

кондиционирование светом, мебелью, звуком. Много гостиниц сделали.

Обеспечивали столовые для школы, для больниц, для ресторанов. 90% 145

ресторанов Уфы оборудована нами. Много оборудований, если говорить про

Татарстан, поставили в Бахетле.

Как уже ранее сказал, я являюсь депутатом горсовета. Год назад

возглавил рабочую группу по развитию туризма города Уфы. Когда мы

говорим про город Уфу, мы понимаем, что Уфа – это главный кластер

Республики. На самом деле говорим мы про всю Республику. Провели

публичные слушания в сентябре. И 2 февраля буквально недавно досдали

многопрофильный информационный туристический центр. Если говорить о

народных промыслах, то нам удалось объединить все артели, которые у нас

существуют. Мы их насчитали 144. В чем проблема возникает? Люди умеют

делать хорошо вещи, но не знают как это продавать и где продавать. Потом,

когда они приходят в торговые центры, им сразу выставляют достаточно

большой ценник. Кто-то рискует и быстренько прогорает, и ничего у них не

получается. Мы пришли к некоторому выводу, что собрав и сконцентрировав

их через себя, мы выходим, самые крупные торговые центры, а именно

торговый центр “Башкирия” и “Конгрес-холл”, они несут с собой

туристический кластер, где происходит единый каталог, который выражен и

по интернету и в виде каталога, и в виде продкуции на прилавках.

Происходит единая цена. Ремесленник ничем не рискует. Продал товар, он

заплатил с продажи 10%. В свою очередь тут же получил деньги себе в

карман. Т.е. у него всегда есть деньги для развития, если он успешен. И он

сегодня неким образом обезопасен в рамках той ситуации, которая сегодня

происходит на рынке. Кому интересно, могу продиктовать свой номер 8-

9174149999. Что касается промысла, то мы по этому принципу готовы

работать в любом регионе, не только в Татарстане. И вас, в свою очередь,

приглашаем к нам.

Помимо этого, безусловно, нас интересует так называемый этнотуризм.

Т.е. мы готовы поставлять своих туристов к вам. В свою очередь, хотели бы

обмениваться и получать туристов от вас. Сейчас у нас готовится соглашение

между Минобр Республики Татарстан и Республики на основе соглашения,

между Миннихановым и Хамитовым. У нас есть полмиллиона учеников, у 146

вас есть 450 тысяч учеников, которые, я считаю, в течении 10 лет своего

обучения в школе так или иначе каждый побыть в Республике Башкортостан

и каждый должен побыть в Татарстане. Тоже самое касается и всех

остальных регионов. Спасибо за внимание!

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт! Исемен язып алдыгызмы?

Гыймалетдинов Салават. Хәзер сүзне Кабиров Госман Мәксүт улына

бирәбез.

Госман Кабиров: Хөрмәтле эшмәкәрләр, сүземнең башында сезне

Республикабыз эшмәкәрләре исеменнән бу мәртәбәле җыенда сәламлим.

Сезгә эшегезгә уңышлар, саулык-сәламәтлек, гаиләләрегезгә иминлек телим.

Бүгенге көндә барыбызда да проблемалар һәм хәл ителмәгән

мәсьәләләр бар. Аларны без бергә генә чишә алачакбыз. Мондый югары

дәрәҗәдә эшмәкәрләргә аралашу мөмкинлеге булдырган өчен мин

Республикабызны һәм конгресс җитәкчеләренә рәхмәтемне җиткерәм.

2014 нче елның ноябрь аенда Республикабыз Президенты Рөстәм

Нургалиевич Миңнеханов катнашында Теләче сәнгать мәйданында яңа завод

ачылды. “ЛМР Пласт” компаниясе пластмасстан югары сыйфатлы өй һәм

бакча өчен җиһазлар җитештерә. Безнең продукция ел ярым вакыт эчендә

Россиянең пластиктан ясалган товалар базарында үз урынын тапты. Сату

географиясенең киңлеге сату күләмен көннән-көн арттыру, эре сатып

алучылар тарафыннан зур кызыксыну, региональ һәм федераль дәрәҗәдә

кибетләр – болар барысы да үсеш өчен мөмкинлекләр ачалар.

Бүгенге көндә без Ерак Көнчыгыштан алып, Калининградка кадәр

продукцияне сатабыз. Себер, Урал, Үзәк Россия – бу регионнарның барсыда

безнең “ЛМР Пласт” компаниясенең даими клиентларына әйләнделәр.

Болардан тыш бездә җитештерелгән продукция таможня союзына кергән

илләр Казахстан һәм Белоруссияга да чыгарыла. Чиратта Прибалтика,

Мордовия, Европа илләре. Без анда д аүз урыныбызны табарбыз дип

ышанабыз.

Тәҗрибә алмашу кысаларында мондый нәтиҗәләргә ирешү юллары

турында әйтеп китә кызыклы булыр дип уйлыйм. Беренчесе, ул 147

Республикабыз җитәкчеләргә министерство, ведомстволар һәм Теләче

муниципаль районы җитәкчеләре ярдәме. Мондый ярдәм булмаса,

эшмәкәрләрлек үсә алмый. Икенчесе, безнең продукция югары сыйфатлы

булу белән аерылып тора һәм Ауропа җитештергән товалар белән дә

көндәшлек итә ала. Югары сыйфатка ирешү, оборудование җитештерү

җиһазлары, югары сыйфатлы чимал җитештерү процессы хезмәткәрләрнең

профессиональлеге аша томышка ашырыла.

Җитештерү җиһазлары турында сөйләргә, беренче җитештерү

мәйданнары турында әйтеп узарга кирәк. бу елны без мең ярым квадратный

метр мәйданга өстәп, яңа склад булдырдык. Нәтиҗәдә, җыештыру мәйданы 2

мең ярым квадратный метрга кадәр артты. Бүгенге көндә тагын 2 мең квадрат

метрга яңа бина төзү эше бара. Аннан соң ул саклау склады буларак

сакланачак.

Җитештерү җиһазларына килгәндә, бүгенге көндә җитештерү линияе

Европада җитештерелгән 12 термопласт автоматтан тора. Планда яңа

термопласт автоматлары алу. Бездә Ауропа һәм Төркиянең югары сыйфатлы

формалары кулланыла. Куллана торган чималыбыз Татарстанда

“Нижнекамскнефтехим” да җитештерелгән югары сыйфатлы полипропилен.

Кызганычка каршы Россия Федерациясе белән Төркия арасындагы

мөнәсәбәтләр салкынаюы кирәкле җиһазлар һәм комплектлаучы әйберләр

кертүне кыелаштырды. Бу мәсьәләдә без дәүләт структураларыннан ярдәм

өмет итәбез. Бүгенге көндә оешмада 43 хезмәткәр эшли. 2 төрек белгече,

мастер наладчик, берәү җитәкче булып хезмәт итәләр.

Европа дәрәҗәсенә сыйфатлы продукция чыгару өчен чит ил

белгечләре тәҗрибәсе бик кирәк. станокларда тиешле таләпләр буенча

көйләү эш процессына болар барысы да продукциянең сыйфатларында

чагылыш табалар. Эшчеләр күбесе Теләче районыннан. Чит ил белгечләре

керткән яңалыклар, эш тәртибе, персональ укыту һәм гомумән хезмәт

коллективының дәрәҗәсенә уңай йогынты ясыйлар. Оешмада уртача хезмәт

хакы 18 мең сум тәшкил итә. Биш көнлек эш сменасы билгеләнгән. Без закон

кысаларында эшлибез. Дәүләткә тиешле түләүләрне вакытында күчереп 148

барабыз. Яңа эш урыннары булдырабыз. Халыкара базарга чыгуда бер

адымда булдык. Франкфурт-на-майне күргәзмәләрендә катнашырга уйлап

торабыз.

Киләчәккә бурыч – продукция чыгаруны арттыру, безнең продукция

ихтыяҗы бар һәм бөтен Россия регионнарында үз продукцияне күрергә

телибез, Аллаһы боерса. Игътибарыгыз өчен рәхмәт!

Кадрия Идрисова: Үзеңнең кайдан икәнлегеңне әйтсәң.

Госман Кабиров: Мин үзем Васильеводан.

Кадрия Идрисова: Бик тырышты татарча сөйләргә, күрәсезме,

сөйләде. Менә тырышсаң, була икән.

Госман Кабиров: Без иртәгә күрешербез, Аллаһ боерса, безгә иртәгә

кунакка киләсез сез. Это в основном хранение корзинки для белья,

пластиковые изделия, большая линейка ассортиментов. За счет этого наша

продукция интересна и она востребована на рынке. Федеральные сети очень

интересуются продукцией. На выставках мы участвуем в Москве, что дает

большую пользу. Полгода уже прошло. За эти полгода не мы знакомим с

этим товаром, а люди к нам уже приходят за товаром. Нас ищут и нас знают.

Бренд Fimako начал появляться. Такая задача была изначально поставлена.

Сделать марку, сделать европейский качественный товар по доступным

российским ценам. У нас турецкие специалисты мастера своего дела. В

Турции этот бизнес давным-давно был налажен. И вот их школа пришла к

нам сюда. Начиная от упаковщицы и заканчивая даже мной, я тоже

постоянно учусь, узнаю что-то новое, т.е. мы вместе развиваемся. Завтра вы

приедете к нам на завод, я вам более подробно все процессы покажу и

объясню.

Кадрия Идрисова: Иртәгә без Теләчедә булабыз. Бик зур рәхмәт сезгә!

Ә хәзер сүзне Оренбург шәһәреннән килгән, безнең “Оренбургские

пуховицы” оешмасы директоры Әбсәләмова Альбина Фаил кызына сүз

бирәбез.

Альбина Әбсәләмова: Исәнмесез! Оренбург өлкәсеннән һәм Оренбург

шәлчеләре оешмасыннан тагын бер сәлам сезгә! 149

Оренбург өлкәсендә борыннан әбиләр күз нурларын түгеп, күңел

елысын салып, кәҗә мамыгыннан бәйләнгән шәлләр хәзерге вакытта да бөтен

дөнья хатын-кызларының иңнәрендә. Йомшак, ак болыттай кабарып, яз

көнендә беренче чәчәк аткандай күңелләргә яктылык, йөзләргә гүзәллек

өстәп, тәннәргә елылык биреп, салкыннарда, авырулардан саклый. Бу шәлләр

алтын йөзек аша үткәрерлек нәзек, төрле ис китәрлек матур бизәк төшерелеп

бәйләнгән. Алар халкыбызның рухын, осталыгын, сәләтен күрсәтә. Үзләре

бер җырга, бер моңга, сәнгатькә тиң.

Тарихка күз салсак, Оренбург җирлегендә шәл бәйләү белән мавыгу

250 ел элек барлыкка килә. Күбрәк Урал, Сакмар буен авылларында тарала, ә

Оренбург шәле үзенең беренче халыкара данын XIX гасырда ук Лондон

күргәзмәсендә яулап, алтын медальгә лаек була.

Зур бер мамык шәлне өлгертү өчен 480 сәгать вакыт кирәк. Чилтәр

шәлгә әзрәк - 320 сәгать. Бу вакыт эчендә кәҗәне тараганда аның мамыгын

классификацияләү, мамыкны эшкәртү, эрләү һәм бәйләү керә. Безнең

предприятие шушы эшләрне башыннан ахыргача тулысынча башкара.

Оренбург кәҗәсенең дебете йомшак, нәфис, шул ук вакытта бик нык була.

Оренбург шәле иң җиңел, нәзек итеп эрләнгәнгә, артык мамыкланмый.

Палантиннарыбызның мамыгы күренми дә. Кайберләре аптырап, моның

дебете бармы соң дип сорый. Һәрбер әйберебезнең 85% дебет, 15% җеп. Үзе

күренмәсә дә уникаль Оренбург мамыгыннан ифрат зур елылык килә.

Шәл бәйләүче осталарның иң иңнәрен ачыклау өчен өлкә буйлап бөтен

татар авылларында конкурс үткәрдек. Шундый 86 бәйләүчебез бар хәзер.

Алар бер-берсен кабатламый. Хәтта үз-үзләрен кабатламый. Безнең һәр

шәлебез бердәнбер. Кемдер сыйфатка эшли, кемдер санга. Безнең өчен

беренче урында сыйфат тора. Саткан әйберебез өчен йөзебез кызармау кирәк.

кеше сокланып, яратып кисен өчен, менә шунда гына безнең җаныбыз тыныч

булачак.

Айга ничә шәл бәйлиләр? Төрлесенчә булырга мөмкин. Иңе, буе 2

метрдан арткан шәлләр бәйләүчеләр бар. Үзләре эрләп, икешәр ай бәйлиләр.

Эксклюзив саналган автор эшләре беркайчан да арзан булалмый. Хәзер 150

шәлне бисер, чигү белән эшли башладык. Бу әле яңа технология. Безнең

максат – сатып алучыны гел гаҗәпләндереп тору. Алар моны үзләре таләп

итә. Кибеткә килгәч, берәүгә дә күрсәтмәгән эшең бармы, балам дип

сораучылар күп бездә.

Мамык шәлне бәйләүчегә күз нурлары, күңел елысы кергән диләр.

Безнең якта хатын-кыз телевизор каршына энә алмыйча утыралмый. Кем

эрләгәнен, кем бәйләгәнен, кем кулы икәнен шәлгә кагылуга танылып тора.

Оренбург өлкәсе зур. Бер төбәкнең шәлләре икенчесеннән нык аерыла. Хәтта

бер авыл икенчесеннән аерылып тора. Бәйләүчеләребез барысы да диярлек

пенсия яшендә. Бүгенге яшьләрнең кызыксынулары башка шул. Буыннан

буынга күчеп килгән һөнәрне саклыйсы иде бит!

Авылларда балаларга шәл бәйләргә өйрәтү өчен тәгәрәкләр ачтык.

Аларның бәйләгән эшләрен укучылар эше дип үзебезнең кибетләрдә сатабыз

да, аларга шул акчаларны бирәбез, стимул булсын дип.

Чит илләрдә бик еш күргәзмәләрдә катнашабыз. Аннан үзебезгә яңа

модельләр, яңа мода кертәбез. Хәзерге вакытта дебетне төрле матур төсләргә

буярга тотындык. Без моны Оренбург шәленә яңа сулыш өрү дип саныйбыз.

Согы вакытта мамыктан туй күлмәге, якалар, яшьләр өчен стильле кием-

салым җитештерә башладык. Шәлләрне бәйләвен бәйләрбез дә без, тик чимал

проблемасы бар. Кәҗә мамыгын “йомшак алтын” дип юкка әйтмиләр шул.

Монысын үз ферманы оештырып кына хәл итеп буладыр инде. Әле анысы

киләчәк эшебез.

Уңыш берәүгә дә бер көндә килми шул. Үргә күтәрелү өчен еллар

кирәк. Мамык эшкәртү цехы, 4 кибетебез фирменный, икесе музей-кибет. Ул

музейларда шәл бәйләү процессы башыннан ахырына кадәр күрсәтелгән. Без

бит кунаклар көтәбез, төрле делегацияләр безгә күп килә. 15 ел эчендә безнең

предприятие шактый күп дипломнар һәм алтын медальләр җыйды. Ул безнең

эшкә бик зур бәя. Һәр эшләгән көнебез халык каршында зур имтихан биргән

кебек. Безнең девиз – традицияләрне дәвам итү һәм качествоны югарыга

күтәрү. Оренбург шәле кул эшләренең кыйммәте. Кадерен, дәрәҗәсен

белгәннәрнең сокландыруы дәвам итә. Ул, әлбәттә, яшәячәк! Җомга көнне 151

“Корстон”да выставкабыз була, килерсез, карарсыз. Безнең семейный бизнес,

бу минем ирем, коммерческий директор һәм безнең цех по переработке

пуханың җитәкчесе.

Кадрия Идрисова: Икәүләп бергә тотынсаң, була инде ул һәрнәрсә дә.

Менә гаҗәеп матур, күрәсез бит.

Альбина Әбсәләмова: Безнең Оренбургта һәрбер кыз балага 5 яшьтә

кулына энә тоттыралар. Безнең бөтен кызлар да шәл бәйли. Без шушы

промыселны саклауга тырышабыз. Бәяләр 500 алып и выше. Төрле эшләр

бар. Хакы узорына карата да, дебетенә карата да. Шуңа күрә килгәч

күрсәтермен, сөйләрмен. Игътибарыгыз өчен рәхмәт!

Кадрия Идрисова: Альбина Фаилевна, бик зур рәхмәт сезгә! Инде аны

бик матур итеп безнең “Сөембикә” хатын-кызлар журналына да төшерделәр.

Гаиләләре турында яздылар. Бәлки сезгә ул яктан да таныштыр. Гаҗәеп бик

сәләтле Оренбург яклары безнең. Ә хәзер сүзне Галимуллина Эльмира

Гыйльман кызына бирәбез. Пермь өлкәсе. Татар бизәкләре һәм паласлар

туку. Әйтеп китәсем килә. Узган ел без ике төрле зур бәйге үткәрдек.

Бөтендөнья татар хатын-кызларының “Ак калфак” оешмасы белән. Мин аның

җитәкчесе булам. Анда без сорадык рәссамнардан, һөнәрле кешеләрдән,

гомуми бөтен дөнья күләмендә бәйге булды ул. Шунда алардан килгән иде

бик матур палас. Анда гаҗәеп зур мәчет барлыкка килә шуны җәеп җибәргәч.

Шуңа күрә без Пермь якларына чыгышны бирдек. Аларда бу һөнәргә хаслык

бар. Рәхим итегез!

Эльмира Галимуллина: Хәерле көн, исәнмесез хөрмәтле дуслар!

Мин Гыйльман кызы Эльмира Галимуллина Пермь крае татар иҗтимагый

үзәге рәисе булам. Ә төп эшем – мәдәният йортында халык иҗаты бүлеге

мөдире буларак, мәдәни чаралар үткәрү белән бервакытта халык таланталары

үстерүгә, гореф-гадәтләрне саклап калуга зур әһәмият биреп эшләргә туры

килә.

Татар халкы элек-электән һөнәр осталары белән таныла. Безнең Пермь

ягы татарларының да борын-борыннан килгән, бүгенге көнгә хәтле сакланган

халык һөнәрләре бар. Аларның берсе тукучы, безнең крайда сугучы дип 152

әйтәбез инде без аларны. Бу һөнәр башлыча районыбызның Югары һәм

Түбән Сеп авылларында сакланып килә. Нәсимә Гайсина, Шакирова Фәнәзия

кебек осталарның исемнәре хәзер крайда күпләргә таныш. Алар тастымал

һәм паласлар тукуны әбиләре һәм әниләреннән өйрәнеп үскәннәр. Әлбәттә,

районда халык һөнәрчелеген саклауга үзләреннән лаеклы өлеш кертәләр.

Менә сез аларның фотоларын экраннарда күрәсез. Алар үзләре генә түгел,

аларның балалары да тукучы. Алар икесе дә “Пермь крае халык остасы”

исеменә лаек булдылар. Безнең апаларны төрле төбәкләргә мастер-класслар

үткәрергә чакыралар. Рәсәй күләмендә үткәрелгән күп кенә күргәзмәләрдә

катнашабыз.

Күңел елысын биреп эшләнелгән әйберләр күпме кешегә матурлык

бүләк итә. Алар күпме йортларга ямь өстәп тора. Бала чакта өйрәнгән

һөнәргә озак еллар дәвамында барлык буш вакытларын багышлыйлар апалар

безнең. Үзләре, күршеләре, таныш-белешләре һәм шулай ук килгән кунаклар

да аларның эшләрен бик яратып алып китәләр. Сату өчен дә әзерлиләр инде

алар ул эшләрне. Якты бизәкләр төшереп тукылган җәймәләргә, келәмнәргә

сорау зур. Заказлар белән күп кенә киләләр безгә. Безнең якта кызны кияүгә

бирнә белән кияүгә бирәбез бит. Элекке йола буенча, шулай бит? Сездә дә

шулайдыр? Кызның, әлбәттә, сандыгы булырга тиеш. Ә сандыкта беренче

булып келәм ятарга тиеш безнең якларда һәм шулай ук тастымал булырга

тиеш. Шуңа күрә заказлар шуңа да киләдер дип уйлыйм инде мин.

Шәһәрдән кунакка кайткан күп кенә туганнарыбыз, якташларыбыз

кайберсе авыл истәлеге итеп, кайсыбере бүләккә дип апаларның кул эшләрен

алып китәләр. Берничә ел элек безнең район үзәгендә халык һөнәрләре

мәктәбе ачылды һәм аның бер юнәлеше нәкъ менә тукучылыкка

багышланган. Безнең балалар да өйрәнәләр ул эшкә. Конечно, һәр төбәктә

шундый һөнәр ияләре табарга була. Сездә дә күптер алар. Аларга игътибар

бирергә, осталыкларын камилләштерү буенча конкурслар һәм күргәзмәләргә

йөретергә һәм заказлары белән нык өстән торып, заказлар булсын дип

кайгыртырга кирәк. Шул чагында гына безнең борынгыдан килгән

һөнәрләрне саклау һәм үстерү буенча нәтиҗәләр күренер дип уйлыйм. 153

Әлбәттә бу эш мәдәният хезмәткәрләренә кагыла. Ә сезгә, эшмәкәрләр

буларак, зур үтенечем бар. Әгәр дә сезнең якларда менә шундый талантлы

кешеләр бар икән, менә шундый һөнәрчеләрне үз канат астына алыгыз.

Чөнки һәрбер кеше дә үз эшен башлап җибәрә алмый. Андый кешеләр оялчан

дип әйтимме, тырышлар, өйдә эшләп утыралар, ә сатарга алар күтәреп

чыкмыйлар бервакытта да. Шуңа күрә бар икән сездә шундый талантлар,

бераз гына аларга булышлык кирәк дип уйлыйм. Булышып җибәрергә кирәк.

Безнең күргәзмәне сез дә шулай ук “Корстон”да җомга көнне күрә

аласыз. Унлап эшебезне алып килдек без. Менә монысы инде безнең

Сабантуйда. Монда Татарстаннан, Башкортостаннан килгән кунаклар безнең.

Күргәзмәләр оештырабыз. Мәскәүгә выставкага барабыз. Чиләбе шәһәренә

конкурска бардык. Анда икенче урын алып кайттык. Сыктывкар шәһәренә

барып, лаеклы урыннар алып кайтканыбыз бар. Чакырган җиргә барабыз,

әлбәттә. Әгәр дә мастер-класслар күрсәтәсегез килә икән үзегезнең

халкыгызга, җыелган бәйрәмнәрдә үзегезнең кунакларга, чакырыгыз безне.

Анда безнең адреслар, номерлар бар. Сорауларыгыз булса, җавап бирермен.

Рәхмәт!

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт сезгә! Чынлап та, үзебезнең

электәнге булган һөнәрләребез әкренләп кире кайта бара, күреп торасыз сез

аны. Җәймәләр туку, идән җәймәләре, паласлар – алар әкренләп барсыда

кайта бара. Безнең элек-электән калган, гомер буена безгә бүләк итеп

калдырылган читекләр, сахтиян читекләр. Менә без сахтиян читекләрне

әйтәбез юк бит алар дип. Тегелә алар, хәзер дә тегелә. Менә шуларның

осталарын бүген без бирегә чакырдык. Сахтиян күн мозаика техникасын

кулланып, аяк киеме җитештереп чыгаручы оешма. Аның җитәкчесе

Гайнетдинов Илдус Хазимуллович. Рәхим итегез! Гаҗәеп заказлар күп,

бүген Арча читекләре дә килеп җитешәлмәде. Менә матур бит!

Илдус Гайнетдинов: Хөрмәтле җәмәгать, рәхмәт мине монда

чакырганыгыз өчен! Чөнки мондый мәртәбәле кунаклар алдында минем

күптәннән булганым юк иде инде.

154

Безнең аяк киемнәренең тарихы бик тирәнтен. Бүгенге көндә күпме

генә китапларны укып бетермәдем, кайсы вакытта чыкканын төгәл генә язган

кеше юк аны. Соңгы булган күргәзмәләрдәге, музейлардагы читекләрне

карасаң, аларның чыгышы 17-18 гасыр тирәләре. Ә менә безнең

меңъеллыкта казылмалар булган вакытны Хузин чакырган иде мине. Бу

нинди аяк киемнәр, сезнекенә ошаган дип. Ул вакытта кисәк кенә җир

шуышып, катланып калган. Кремль астында аяк киеме тегүче остасының

мастерское булган, шунда чыккан иде байтак кына аяк киеменең күн

детальләре. Әгәр дә шуларны карасаң, бүгенге көндә безнең читекнең бөтен

рәвеше дә килгән. Борынгы технологиясен дә без шул вакытта карадык,

өйрәндек. Борынгы технология дә шул вакытта бар иде.

Безнең бабаларыбыз шундый оста куллы булган. Безнең татар халкы

бөтен җирлектә дә һәрберсенең үз өлкәсендә үзенең һөнәре бар. Алар гел

һөнәрчелек белән шөгыльләнгән, чөнки яздан башлап көзгә хәтле ул

игенчелек белән шөгыльләнсә, кыш көне өйдә тик утырмас өчен кул эше

тоткан, итек баскан, читек чиккән һәм башкасын эшләгән. Менә шуңа күрә

без шундый эшчән булганлыктан, бай булганлыктан, бердә булып, шушы

көнгә хәтле яшибездер инде.

Безнең читекнең тарихы узган гасырны карасак, сугышка хәтле бик

каты үскән чоры була аның. Ул вакытны 14 миллион пар аяк киеме

җитештереп, бөтен дөньяның зур-зур шәһәрләренә озата торган булганнар.

Казанда “Спартак” оешмасы бар иде. Безнең милли аяк киемнәр фабрикасы

оешмасы. Икесен бергә берләштергән вакытны 13 миллион пар аяк киеме

чыгардылар, әле бүгенге машиналарны кулланып. Ул вакытны кул эше,

бернинди машина булмаган вакытта, сугыш алдыннан бит инде нинди

машина була, һәрбер авылда 300-500 кеше эшләгән. Бүгенге көндә, әлбәттә,

ул андый хәлдә түгел. Тарихны карасак, тарихта зур үсешкә ия булган аяк

киемнәре бүгенге көндә базар экономикасына күчкән чорда бетү хәленә

җиткән иде. 1999 нчы мин үземчә тотындым аны яңа баштан аякка

бытырырга дип. Белгечләрне җыеп, яңадан башладык без аны. Бүгенге көндә

Дөбъяз авылында, аннан соң Казанда кечкенә генә коллектив бар, барысы 155

бергә утызлап кеше җыела. Менә хәзер үземнең туган Арча төбәгендә ачырга

йөрим. Аларның белгечләре күбрәк. Иң аянычы шул, бүгенге көндә хакимият

моңа игътибар бирми. Милли курчакны үстерәбез Питрәч районында дигән

әйбер чыкты. Әле аяк киеменә барып җиткәннәре юк. Бәлки безнең аяк

киеменә дә барып җитерләр, Аллаһ боерса.

Шушы эшли башлаган чорда, башка өлкәләрдә ничектер, менә безнең

өлкәдә, русча әйтәбез инде аны “палата ремесел” дип, Нури Әмдиевичның

тырышлыгы белән бөтен төр һөнәрчелекнең дә кем кайсы өлкәдә эшли ала,

берәмтекләп шуларны җыйды. Менә мин дә шул вакытта килепэләктем дә

миңа ул бик зур этәргеч булды, чөнки безне ул вакытны йөрттеләр. Рәсәй

буенча кайда татар төбәге бар, без шул төбәккә барып, күргәзмәләр

оештырып, сату оештырып, эшләгән эшебездән акча алып кайтып,

һөнәрчелеккә яңадан акча кертеп, үстерә алдык аны ул вакытта. Ул бик зур

этәргеч булды, чөнки аны бүгенге көндә башлавы бик авыр булыр иде.безнең

хәзер нигез бар, мөмкинчелекләр икенче. Безне хәзер кеше белә. Бүгенге

көндә Республикада “Сахтиян” оешмасы зур күләмдә эшләүче бердәнбер

оешма.

Аяк киемнәре белән үзебезнең дәүләтебезнең горурлыгы булган татар

бия ансабле, татар дәүләт филармониясе, “Казан” ансамбле, районнарның

башка ансамбльләре – барсыда безнең кулдан эшләнгән читекләр белән

бииләр, бизәкле түфлиләребезне кияләр. Самара өлкәсеннән, Оренбург

өлкәсеннән, Мәскәүдән, Санкт-Петербургтан, Екатеринбургтан һәм Ханты-

Мансийсктан да киләләр. Менә әле яңадан Чулпан Закирова әйтте, 21 көнне

очрашыйк әле. Лезгинка биюенә кирәк иде шундый аяк киеме дип.

Кыскача гына әйткән вакытта, үзебезнең үсешләр бар. Киләчәгебез

булыр дип өметләнәм, чөнки безгә бүгенге көндә караш икенче һәм сезгә дә

шундыйны телим. Таза-сау булыгыз, мәртәбәле булсын эшегез!

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт сезгә! Продукцияне кайдан аласыз?

Залдан: Я хочу добавить, что сапоги Ильдуса Хазимулловича носят в

Париже, Дижоне, Брюсселе, в Берлине, в Италии и в Португалии.

156

Илдус Гайнетдинов: Продукция безнең Кремльдә сатыла. Менә

монда телефоннар язылган, өләшерсез.

Кадрия Идрисова: Сырье каян аласыз ди тегәр өчен?

Илдус Гайнетдинов: Сырьены алабыз күпчелеге Италиядән. Безнең

сахтиян читекләре элек-электән сафьян читек дип аталган. Ике телле

булмасын дип, без татарча исем куштык “сахтиян” дигән. Казанда күн

заводында булдык. Анда кара күннән башка күн юк. Без шуң акүрә төсле

күнне эзлибез. Без Төркиянекен дә ала идек, бүгенге көндә аннан килми

башлады. Без Санкт-Петербургка барып, Италиядән килгән күнне сайлап

кайтабыз. Шулай ук Мәскәүгә дә барып алабыз.

Бәяләр төрлечә. Менә монсы 18-19 мең, монысы 28-29 мең. Чөнки чигү

бөтенесе дә кул белән чигелгән. Кул белән эшләнгән читекне машинада тегеп

булмый бит аны. Менә бу читекне бер чигүче бер ай буе чигә. Менә бу

күннәрне табарга кирәк, бүгенге көндә менә бу күннең 1 дециметры 35 сум.

Чигәргә кирәк, аннан соң тарттырып киптерергә кирәк. Без кәҗә тиресеннән

дә эшлибез. Күн эшкәртү бүгенге көндә бик ансат әйбер түгел. Әлбәттә,

безнең Казанда бар иде ул элек. Бүгенге көндә экология мәсьәләсе беренче

урында тора. Очистное сооружение иң кыйммәтле әйбер.

Кадрия Идрисова: Ул инде эш күрсәткән кеше. Башка кешеләр

тиресен эшкәртсен. Менә шундый егетләр барлыкка килергә тиеш үзебезнең,

тире эшкәртә торганнар. Алар нинди генә заказ үтәмиләр бүгенге көндә.

Менә безнең Арчадан килергә тиеш иде тагын бер егетебез. Ул әйтә

“Созвездие”гә Кукмарага итеп бирәсем бар читекләрне ди. Мин читкә китеп

йөри алмыйм, без 8 генә кеше эшлибез ди. Төн дә йокламыйбыз, шул кадәр

заказ күп ди.

Без аны кыйммәт дибез. Без аны алып, үзегезнең хатыныгызгамы,

кызыгызгамы, әбиегезгәме, әниегезгәме бүләк итәсез икән 30 меңгә – ул бит

гомер буена җитә! Гомер буена ул аны кия. Мәсәлән, мин 4 ел киям бер

читекне, әле бернәрсә дә эшләгәне юк. Әле бүген дә аягымда.

Бик зур рәхмәт сезгә! Эшегезд уңышлар! Менә безнең 23,24,25

апрельдә хатын-кызлар форумы. Без 500 хатын-кыз җыелабыз бөтен 157

регионнардан, чит илләрдән, Татарстаннан. Алар безнең бик тә читек

сорыйлар, калфак сорыйлар, изү сорыйлар һәм татар күлмәкләре сорыйлар.

Безнең өчен мондый һөнәр ияләре бик тә кирәк. Хатын-кызлар өчен дә, ир

атлар өчен дә кирәктер дип уйлыйм.

Безнең биредә Гыймадисламова Гөлназ бармы? Юкмы? Хәзер берничә

сүз үзем әйтеп китәм.

Безнең бүгенге бу секция эшендә 15 чыгыш тыңланды. Һәм минем

уйлавымча, барсыда бик кирәкләр, бик эшлеклеләр. Сезгә ничек, ошаган

микән, белмим, минем үземә ик ошады, чөнки уйлап утырасың. Менә шуны

да эшләргә була икән, безнең авылда менә шул яклар да бар, тырышырга

кирәк икән. Тырышмый гына бернәрсә дә булмый. Безнең эшкуарларыбыз,

һөнәрчеләребез юктан бар булмаганнар. Алар тырышкан, бер тиеннән ике

тиен ясап, ике тиеннән дүрт тиен ясап – алай итмичә генә булмый. акча

чыгармый гына эшкуарлыкка кереп китеп булмый. Менә, мәсәлән, читекне

күтәреп чыктылар. Күпме аңа хезмәт кирәк? Күпме аңа чимал кирәк? Күпме

аңа тырышлык кирәк? Ул бит бер караганда кыйммәт кебек тоела, ә икенче

караганда гомумән кыйммәт түгел. Андый әйберләрне гомергә бер аласың.

Ул бит абзар арасына киеп, түтәлдә суган утап йөри торган аяк киемнәре

түгел. Ул безнең кешелеккә кия торган, кеше янына чыкканда менә безнең

татарларның нинди киемнәре бар, менә без татарлар нинди халык булганбыз

дип кия торган киемнәребез. Шуңа күрә аның шәле дә очсыз булырга тиеш

түгелдер дип уйлыйм һәм бу читекләрдә, һәм башка әйберләр дә.

Менә без бал турында сүз алып бардык. Ул бит инде граммлап,

миллиграммлап җыелган әйбер. Һәм шул кадәр файдалы әйбер. Без бит 400

сумга бер килограмм кәнфитне алып кайтабыз да, ашыйбыз. Бернинди

файдасыз. Аны уйлап тормыйбыз. Ә бал ала башласак, кыйммәт. Кыйммәт

түгел. Менә шуңа күрә бер-беребезгә игътибарлы булып мондый вакытта,

бер-беребезне кимсетми генә, бер-беребезгә икенче төрле фикерләр әйтмичә

генә бу әйберләрне бер-беребездән сатып алып, ярдәм итешеп торыйк. Шул

кадәр матур чыгышлар бар. Монда чыгыш ясаучылар брасыда бер-берсенә

ярдәм итә торган кешеләр. Әгәр дә бал кортына кеше һәйкәл куйган икән 158

бүгенге көндә, ул аның бөтен азыны белә торган, аның өчен яна, көя торган

кеше. Ул аны белә торган һөнәр яисе. Менә шуңа күрә бу әйберләргә

игътибарлы булсак иде.

Мин Бөтендөнья татар хатын-кызларының “Ак калфак” оешмасын

җитәклим һәм Бөтендөнья татар хатын-кызларының форумы рәисе булып

торам. Шуңа күрә мин уйлыйм инде хатын-кызлар оешмалары бар җирдә дә

булыр дип. Ни өчен татар хатын-кыз оешмалары кирәк икәнен дә әйтәсем

килә. Без күп вакыт әйтәбез ирләр белән хатын-кызларны аермагыз дип.

Менә Красноярскидан кайттым әле мин ике көн элек кенә. Менә анда безнең

Красноярскидан утыралар. Һәм хатын-кызларга бу оешманың никадәр кирәк

һәм тансык икәнен белеп кайттып. Аларда юк иде. Җитәкчеләре әйтә иде:

“Ирләр белән хатын-кызларны аермыйбыз”. Аңлагыз, бу аеру түгел, ә

ирләргә хатын-кызларны якынайту, җанкисәкләрем. Чөнки без анда ниләр

генә өйрәнмибез, ниләр генә белмибез.

Кайсы илгә барсаң да, кайсы регионга барсаң да, үзебезнең Татарстан

районнарында йөргәндә: “Сез сөйлисез дә китәсез, ә без бит онытабыз

яңадан, кире кабат кешегә сөйли алмыйбыз”, - дип әйтәләр иде. Китап

чыгарырга куштылар. Без уйладык, чөнки күп чит илләрдә гарәп графикасы

белән һәм латын гарфикасы белән язалар. Алар безнең рус графикасын,

татарның һәрефләрен аңламыйлар. Шуңа күрә без кино форматында ,сезгә

кадәр булганнарның күбесе белде, сатып алганнар да бардыр дип уйлыйм.

Без чыгара башладык кино форматында. “Тәрбия баскычлары” дип атала, бер

сәгатьлек кино. Карыннан алып, баланы кырыгына кадәр тәрбияләү. Безнең

татар милли баласы нинди булырга тиеш. Без моңа тотындык ни өчен?

Гомумән, карын тәрбиясе. Карында вакытта нәрсә эшләргә кирәк. Эмбрион

чорында ук нәрсә эшләргә кирәк. Балага җан кергәнче нинди теләк теләргә

кирәк. Җан кергәч, дускайларым, соң була. Ә аның өчен нәрсә эшләргә?

Шуңа күрә без 3 юнәлешен алдык: дини юнәлештә алып барабыз,

халыкчанлык юнәлештә алып барабыз, фәнни юнәлештә алып барабыз.

Ни өчен халыкчанлык? Дин килеп кергәнче безнең татар халкы яшәгән.

Аның үзенең кануннары булган, үзенең йолалары, максатлары булган. Бик 159

зур тәҗрибәсе булган. Мисал өчен, авырлы хатын-кызга бау аша атлап

чыгарга ярамый. Ни өчен? Чөнки баланың кендеге муенына бәйләнер.

Кешене атлап чыгарга ярамый, ни өчен? Баланың муенына кендеге уралыр.

Авырлы хатын-кызга үлгән кешене карарга ярамый. Ни өчен? Чөнки туган

баланың йөзе ак булып туар. Бөтенесе монда кертелгән. Без берсенә дә менә

шушылай булыгыз, болай булыгыз дип сөйләмибез. Дини юнәлештә ничек

каралган бу тема, дөньяви юнәлештә, фәнни юнәлештә. Исегездә булса,

электән баланы алалар иде дә, чыгы китәләр иде. 8, 12 сәгать баланы

бирмиләр, имезмиләр. Бу хастаханәләрдә шулай эшләнә иде. Ә хәзер

хастаханәләрдә без төшердек, күрерсез – баланы туу белән ананың карын

өстенә салып куялар. Менә шуннан без аңладык. Элекке халыкчанлык белән,

дин белән фән параллельно барган җирдә берләшә. Һәм киләчәктә, Аллаһ

бөерса, безнең бәхеткә бер ноктага тоташырлар дип уйлыйм.

Без анда күп нәрсәләргә игътибар иттек. Күп нәрсәне күрсәтергә

омтылдык. Чөнки бу әйберне без бөтен татар милләте: әтиме ул, әниме ул,

бабаймы ул, малаймы ул, кызмы ул, баламы – белергә тиеш. Бәби туу белән

ике кабер авызы ачык булыр ди. Берсе ана өчен, берсе бала өчен. Чөнки

дөньяга яраклашмаган бала туа һәм бала тудырган, 7 кылы өзелгән әни ята.

Кырыгына кадәр, исегездәдер авылда яшәгәннәр, бәби ашы китерү бар иде.

Кырыгына кадәр. Кырыгыннан соң өзлекмәсә, әни әйбәтләнә. Күп вакытта да

ир кешеләр дә аңлап бетермиләр. Менә шуңа күрә бу әйберләрне белү өчен,

безнең бу нәрсәләр кирәк.

Исем кушканда бер нәрсәне хәтергә алыгыз. Нинди генә исемнәр

кушмыйбыз. Мәсәлән, сериал карыйбыз да: “Әй, матур исем! Шул булсын.”

Аннары әнинең ярты исемен әтинең ярты исеме белән берләштерәләр дә,

мәгънәсез исемне кушып куялар. Кытай халкының бик күркәм бер мәкален

әйтәсем килә сезгә. “Баланың әле кайсыдыр зәгыйфь булып тууы ул хәтле

куркыныч түгел, ләкин туган балага мәгънәсе булмаган исем кушу – менә

монысы фаҗига”. Чөнки без балага әйткән саен ул исемне, бала формалаша,

балага ул керә бара. Ә бернинди мәгънәсе булмаган исем кушу баланы

тискәрегә этәрә. Хәзер без моның буенча бик күп эшлибез. Үзебезнең “Ак 160

калфак” оешмаларында, хәзрәтләр белән эшкә тотындык моны буенча.

Мәгънәсе булмый икән, хәзрәтләр исемне кушмыйлар. Күп җирләрдә хәзер

безнең шулай. Бу әйберне барыбызга да кертергә кирәк. Безнең фарсы, гарәп,

төрки исемнәре бар, сүз дә юк. Дин кергәннән бирле безгә ул исемнәр керә

башлый. Ә татар исемнәре нинди исемнәр? Татар исемнәре мәгънәсе

аңлашыла торган исемнәр. Мәсәлән, минем исемем Кадрия – кадергә ия. Мин

шул хәтле сөенәм әти белән әни шундый исем кушканга. Мин аны тоям,

Аллаһка шөкер. Мәсәлән, Азат дигән исем – азат ул, беркемгә дә буйсынырга

теләми, аның үз фикере, үз яшәеше, үз карашы. Ул шундый кызык. Кешене

карый башласаң исемнәре белән – ул шул кадәр туры килә. Менә шуңа күрә

мин сезгә әйтер идем, бу әйберләргә зинһар өчен игътибарлы булсагыз иде.

Монысын без таратып бетергәннән соң, бер яшькә кадәр, аннан соң 3

яшькә кадәр чыгарабыз. Ни өчен бер яшькә кадәр? Кешенең тормышында иң

кирәкле чор кырыгына кадәр. Фәнни яктан бер ай диләр, ә халыкның әйтеме

кырыгына кадәр, тәҗрибәдән алынган безнең һәм бер яшькә кадәр чор.

Исегезгә төшерәм, бер яшькә кадәр бала 26 сантиметр үсә. Ә аннан соң 2-3

сантиметр елга үсә башлый. Туган бала, мисал өчен, 59 сантиметр + 26

сантиметр. Менә никадәр үсеш бер яшьтә. Буй гына түгел, бөтен әгъзаларда

да бик зур үсеш. Әгәр дә балага кирәкле безнең фикерне, кирәкле безнең

кыланмышларны, бишек җырына кадәр шул яшьтә бирәбез икән, әйе, без

балага кирәкле әйберне биргән булабыз.

Менә шуңа теләгән кешеләргә бу дискны алырга була. Бу диск бүләк

формасында эшләнгән, коробка белән. Бөтенесе аңлатылган анда. Татар

телендә алып барыла, рус телендә титр белән языла. Кемнәр, нинди

белгечләр катнашканы бөтенесе дә язылган, бөтенесе дә күрсәтелгән. Сүзнең

нәрсә турында барганы инглиз теленә дә тәрҗемә ителгән. Шуңа күрә кирәк

кеше мөрәҗәгать итә аласыз. Мин уйлыйм, бөтен татар гаиләсендә дә бу

әйбер булырга тиеш, чөнки бик күп әйберне без белмибез. Карыйбыз да,

аннан соң шак катабыз, шулай икән бит дип.

161

Бүгенге чарага кайтып калганда, үзегезнең нинди фикерләрегез бар?

Безнең күпмедер вакыт бар. Кем фикер әйтәлми калды? Безнең язылып,

чыгыш ясаучылар тәмам. Кем үзенең фикерләрен җиткерәсе килә?

Залдан сорау: Менә мин 2007 нче елны Мамадыш районында совхозда

булган идем. Анда зерноводство белән заниматься итәләр иде. Алдагы

очрашуларда шуны күреп булмас микән: файдалы микән аның белән

заниматься итү? Реализацияләп була микән үзләренең продукцияләрен?

Кадрия Идрисова: Тагын нинди теләкләрегез, фикерләрегез бар?

Әйтегез, монда бернинди дә гаеп итеш юк, чөнки шуңа мин сезгә

башланганда ук әйттем – без эшлекле сөйләшүгә җыелдык. Монда чөнки

үзегез эшләп килгән кешеләр. Аны белгән кешеләр, аңлаган кешеләр.

Залдан сорау: Безнең бит тарих буенча янәсе халык бер мең элек

Ислам динен кабул иткән дибез. Менә шәҗәрәне тикшерә башласак, 7- 8нче

буыннан башлана мөселман исемнәре түгел, татар исемнәре башлана. Димәк,

Ислам динен кабул иткән верхушка, ә халык тәңре динендә булган әле.

Урысларда булган шундый нәрсә, янәсе Казанда зур пожар булгч, бер кыз

бала икона таба Казанской Божьей Матери. Ул янмаган имеш, чудо диләр

алар. Мин әйтәм, чудо түгел ул. Ул вакытны Казан халкы тәңре динендә

булган һәм икона шуннан калган ул. Ислам диненә кадәр безнең тәңре дине

булган бит инде. Шул вакытта безнең Пәйгамбәр булган Кәүсәр исемле.

Шушы Пәйгамбәр безне эшләргә өйрәткән. Шуннан соң 9 саны изге сан

дигән. Нигә 9 ай? 9 айдан бала таба ханымнар. Шул ук вакытта әйтеп

калдырылган, ялан баш керергә ярамаган тәңре храмына. Ни өчен? Чөнки

шулкадәр көчле энергетика, что хатын-кызга ир-атта кирәкми, уже авырга

кала. Шулай кыз бала авырга калып, Кәүсәр Пәйгамбәр туа. Шушыны Иисус

Христосның биографиясендә язалар, чөнки Иисус Христосны тапкан Дева

Мария диләр. Но Дева Мария яшәгән 600 ел элек. Менә шундый нәрсәләрне

дә белү кирәктер безгә. Рәхмәт!

Кадрия Идрисова: Безгә бөтен нәрсәне дә белергә кирәк, хөрмәтле

җәмәгать. Чөнки менә хәзер без кереп киттек “Ак калфак” оешмасы белән,

тарихны белмибез, шәҗәрәбезне белмибез. Миңа КФУда укытырга туры 162

килә, студентлар белән эшләргә. Гаҗәпкә каласың. Шәҗәрәгезне эшләп алып

кил дигәч, нәрсә икәнен дә белмәгән балалар бар. Без шуңа күрә

Татарстанның Балтач җирлегендә Шәҗәрә бәйрәме үткәрдек. Ни өчен бу

җирлектә? Монда бик шөгыльләнәләр, авылы авылы белән. Регионнан

килгән кешеләр аңлап утырыгыз, без ел саен регионнардан җыябыз, шәҗәрә

белән таныштырабыз, ничек эшләргә икәнен өйрәтәбез. Балтачта булдык.

Киләсе елны без Башкортостанның Чакмагыш районына күченәбез.

Шәҗәрәне дә, бөтен нәрсәне дә эшләп куярга тиешсез. Кайтып, хакимият

башлыгыгызга әйтә торыгыз. Аның белән безнең сөйләшү бар. Ул каршы

килмәде. Айларын, көннәрен билгеләрбез. Аннан соң башка регионнарга

күчәбез. Мәсәлән, быел Актаныш җирлегенә күчәбез. Әгәр дә сезнең

җибәрәсе кешеләрегез булса, искә алыгыз, июль аенда булачак. 3 көн

булачакбыз. Милли традицияләрне шунда торып өйрәнәбез. 10 төрле

традицияне. 5 төркемгә бүленеп йөрибез. Кайсы авылга барабыз, ул авылда

традицион татар халык азыгын пешерергә өйрәтәбез бу җирлектән килгән

халыкка. Татар биюләрен өйрәтәбез, бишек җырларын өйрәтәбез. Быел без

бишек җырларының конкурсын үткәреп җибәрәбез. Ни өчен бишек җырлары

кирәк? Ни өчен бишекләр кирәк? Менә мин бишекләрне дә китертәсем

килгән иде. Менә без әйтәбез бишек. Хәзер коляскаларга күчтек, шулай бит.

Балтачка барып карасагыз, һөнәрчегә 104 бишеккә заказ бирелгән. Бишекне

тирбәтәбез вертикаль рәвештә. Ә колясканы горизонталь рәвештә тирбәтәбез,

дөпер-дөпер. Йокламый һаман дип, ачу белән. Ә бишекне тирбәткәндә

селкенә тора, бишек җыры җырлана тора, әбиләр-әниләр аягына элә дә, үз

эшен эшли тора. Бөтенесе бер юлы бара. Ни өчен вертикаль рәвештә тирбәтү

кирәк? Бу кинода бар ул. Чөнки безнең үсеш вертикаль рәвештә. Безнең

бөтен кыланмышлар вертикаль рәвештә булырга тиеш. Фәнни яктан бу

безнең аныкланган. Бишек җыры ни өчен кирәк? Фәнни яктан бөтенсе

аныкланды. Без хәзер ясли-бакчаларда бишек җырын кертәбез. Миңа кайбер

вакытта регионнарда әйтәләр: “Бездә бит урыслар да яши, удмуртлар да

яши”. Яшәсә соң. Аларның бишек җыры юк мени? Мәктәпләрдә звонок

тавышы “дрррр...” Дәрестән чыгарга, дәрескә керергә. Ә бит шунда без татар 163

милли җырларын куйсак, күпме җыр өйрәтер идек 11 классны бетергәнче

балаларга. Күпме файдалы эш эшләр идек. Һәр әйберне үзебезнең милләттәкә

яраклы итеп алырга кирәк.

Сүземне тәмамлыйм үземнең. Әйдәгез, тагын нинди сораулар бар?

Хәзер җырда җырлыйлар “Матча сагына үзенең бишеген” дип. Матча

бишекне сагын алмый. Матчага бишек элергә тиеш түгелбез. Матчага

бөтенләй бишек элергә ярамый. Менә безнең яшьләр җырлыйлар, чөнки алар

аны белмиләр. Ни өчен матчага бишек элергә ярамый? Дискны карасагыз

белерсез, ни өчен ярамый икәнен. Караватны куярга ярамый матча астына.

Ни өчен кеше басыла? Шайтан юлы, җен юлы. Укырсыз, аңа

ышанмаган кешеләр дә ышанырсыз, чөнки бу халыкның сынамышы. Песи

ятмаган җиргә карават та куярга ярамый. Песиләр кая ятырга беләләр.

Тагын нинди сорауларыгыз, теләкләрегез бар? Нәрсәдән кәнәгать

түгелсез, тагын кемнәрне чакырырга кирәк?

Залдан сорау: Менә минем бер соравым бар иде. Сайт турынд аәйтеп

үткәннәр иде монда. Безгә шушы фикер алышу урыны кирәк. Без бит көн дә

киләлмибез монда. Менә интернетка керер идек тә, үзебезнең фикерләрне

калдырыр идек.

Кадрия Идрисова: Сайтларын бирделәр бит егетләр.

Залдан: Шул мөмкинме димен? Чөнки татар конгрессы сайтына ничә

тапкыр кереп карыйм, мин анда бер фикер дә калдыралмыйм. Анда күпме

чаралар үткәрелгәнен күрәбез, ә шуларга үзебезнең бәяне бирәлмибез.

Кадрия Идрисова: Безнкенә керегез, языгыз. Ak . kalfak @ mail . ru һәм

“Вконтакте”га керегез безнең төркемгә. Языгыз безгә, без җавапны

җибәрербез. Безнең яшерне бернәрсә дә юк. Ике җөмлә булса да җавап

бирергә тырышабыз. Нәрсәләр кайда оештырабыз, нәрсәләр сөйлибез барсы

да бар анда. Менә быел беренче тапкыр Казан ратушасында “Калфак туе”

була. Хатын-кызлар форумында без инде әйтәбез бөтен хатын-кызлар калфак

белән килергә тиеш, шулай ук бөтен хатын-кыз милли кием белән. Безнең

“Ак калфак”ның бөтен чарасы да милли киемнәр белән үтә. Без милли кием

164

белән булмаган кешене кабул итә алмыйбыз. Быел ратушада “Калфак туе”

була.

Ни өчен туй? Монысын да аңлатып китәм. Безнең халыкта “бәйрәм”

дигән сүз булмаган. Менә искә алыгыз элекке кешеләр. Фәлән бәйрәм, Сабан

бәйрәме димәгәннәр. Сабан туе! Бәби туе, бишек туе, өйләнешкәндә туй,

хәтта почмак туе дигән нәрсә дә бар. Бервакытта да бәйрәм булмаган. Шуңа

күрә без менә шушы әйберне калфак бәйрәме түгел, ә калфак туе дип

үткәрәбез. Ул безнең Казан ратушасында була. Бик матур колонналы зал ул.

Бер залында һөнәрчеләр калфак чигәргә өйрәтә торалар, икенчесендә безнең

бал формасында була ул. 20-50 ләп биючеләр дә чакырабыз. Калфаклы 5000

ханым моны караячак һәм үзләре дә яңадан рәхәтләнеп бииячәкләр. Менә

без анысын да оештырырга уйладык. Ни өчен оештырырга уйладык? Безнең

бит кып-кыска гына, бөтен җире ачык кием кияргә ярый, оялмыйлар, ләкин

калфак кияргә әйтсәң, эй, оят бит диләр. Нәрсәдән оят? Читек кияргә – эй,

кыен бит. Нәрсәсе кыен? Мин аны аңламыйм. Моннан да матур, моннан да

изге эш юк, чөнки без үзебезнең бүләкне, безгә татар халкы әйтеп калдырган

шушы әйберләрне, безнең буын өзеп калдырса, без җинәятьчеләр булып

калачакбыз, әгәр дә без шушыны киләсе буынга тапшыра алмасак. Менә

шуның өчен дә без 5-6 хатын-кызны бергә җыеп, шушы милли киемнәрне

киеп, туйлар да үткәрмәкче булабыз. Бер-берсенә карап тигезләнсеннәр, бер-

берсеннән үрнәк алсыннар, бер-берсенә карап соклансыннар һәм без, калфак

кигән татар хатын-кызы баш иеп йөри торган булмыйк. Без горур хатын-

кызлар булырга тиеш.

Залдан сорау: Мөмкин булса мин дә бер-ике сүз сөйләсәм ярыймы?

Кадрия Идрисова: Әйдәгез, рәхим итегез!

Залдан: Исәнмесез барыгызга да! Мин бу уйланурлардан чыгып әйткән

фикерләрем. Фикер алышырга безгә платформа кирәк бит инде. Көндә

җыелыша алмыйбыз бит инде. Менә 40 көн дип әйтәбез. Шушы цифрларда,

күрәсең, ниндидер мәгънә бар. Тәңре динендә 99 исеме бар тәңренең. Ислам

динендә шулай ук 99 исеме бар Ходай Тәгаләнең. Болар бар да случайно

түгел. 165

Бизнес башлаганда миңа Мәскәүгә йөрергә туры килде. Мамадыш

тыкрыгында элек саталар иде. Ул вакытта чыгалар иде 5-6 хатын-кыз гына.

Ирләр ат җиккән чана белән. Кеше юк дип чукраналар, шуннан әйтәм.

“Карагыз әле, -димен, - сезнең саныгыз 9 саны булсын, артык булса да ярый,

- димен, - ким булмасын”. Карыйм, бермәлне кайтам, алар уннан артык

торалар. Сорыйм, ничек сәүдә? “Сәүдә әйбәтләнде”, - диләр. Сезнең кул арты

җиңелдер диләр.

Азат исемле бер егет бар Чакмагышта. Сәгатьне карыйбыз да,

горизонталь линия үткәрәбез. 12 бит инде. 2 цифрадан тора. +2 өч була. астан

тагын сузабыз, 11+1 = 12 була. Ә хәзер вертикальны сызабыз. 1+8= 9 бирә, 11

белән 7, 12 белән 6 тоже. Шулаймы? Бәлки ул случайнодыр. Но менә

шушының турында уйлашыйк димен. Саннарның да бер мәгънәсе бардыр ул

яшәү өчен. Хәзер уйлый тогач, шундый фикергә килдек. Бәй, 9 саны бит дин

буенча изге сан. 99 исем, 9+9= 18, 1+8=9 опять була. Ә 3 каян килә соң ул

дибез? Ходай Тәгаләнең исемен кирегә укысаң, Иблис исеме була ди. 99

әйләндергәч 66 була бит. 6+6=12, 1+2=3 була. Мин бернәрсә дә утверждать

итмим. Ләкин нәрсәдер бар монда.

Шулай бер чиратта торабыз. Бер егет килеп басты. Әфганистанда да

булдым, Чечняда да булдым, хәл ителми ди торак мәсьәләсе. Карале димен,

ничәнче чиратка бастың димен. 27. 2+7 = 9. Туганым, димен, синен бүген

йомышың уңай хәл ителә. Шуннан соң кереп, без үзебезнең услуганы алдык

та, китеп барабыз, коридо озын һәм арттан теге егет йөгерә, “Тукта, тукта”, -

ди. “Абый сез күрәзәче мени? - ди. Дөрес әйттегез бит”-ди. Игътибарыгыз

өчен рәхмәт! Уйланырга кирәк.

Кадрия Идрисова: Бик зур рәхмәт! Тагын үзенең фикерләрен

җиткерергә теләүче юкмы? Әгәр дә булмаса, сезгә бүген менә шушында

килеп, бик күп булып җыелдык, бик зур рәхмәт! Гомумән һәрбер кеше

үзенең фикерен җиткерергә тырышты. Уйланырга урыннар бар,

фикерләшергә җирлек бар. Һәрбер кешенең телефоннарын язып алдыгыз.

Аралашыгыз, безнең халык аралашмыйча торалмый ул. Һәм инде минем янда

Президиумда утырганнарга бик зур рәхмәт! Киләчәктә дә бергә эшләргә 166

язсын алар белән. Бернинди кырын-мырын сүз булмады, үзләренең

эшләрендә аларга уңышлар юлдаш булсын. Сезгә дә уңышлар юлдыш

булсын. Үзегезнең күңел хәләте һәрвакыт тыныч булсын, гаиләләрегез тигез

булсын, балаларыгыз бик уңышлы булсын һәрберебезнең. Һәрберегезгә бик

зур рәхмәт! Исән-имин булыгыз! 3 көн дәвамында без бергә булабыз, иртәгә

Теләчедә дә бергә булабыз, автобусларда бергә барабыз бит инде без.

“Корстон”да өченче көнебез үтәчәк бит инде. Менә монда килгән вакытны

зинһар өчен мәгънәле итеп үткәрергә тырышыгыз. Кибет буйлап чаба

күрмәгез. Кая кирәк дуслар табыгыз үзегезгә, иптәшләр табыгыз, киңәшчеләр

табыгыз, фикердәшләр табыгыз.

Шуңа күрә һәрберебезгә исәнлек-саулык тагын бер кат. Хәзер инде

безнең булачак чара Кәрим Тинчурин театрында. Хәерле юл сезгә! Рәхмәт

барысы өчен дә!

167