Embed Size (px)
Citation preview
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ
YENİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI
YAZILI VE SÖZLÜ KAYNAKLARA DAYALI ROMANYA
TÜRKLERİNİN DİLİ VE SÖZ VARLIĞI
DOKTORA TEZİ
Ciden Sena MENABİT O1921701
Ankara -2006
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ YENİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI
YAZILI VE SÖZLÜ KAYNAKLARA DAYALI ROMANYA
TÜRKLERİNİN DİLİ VE SÖZ VARLIĞI
DOKTORA TEZİ
Ciden Sena MENABİT O1921701
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR
Ankara -2006
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ
YENİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI
YAZILI VE SÖZLÜ KAYNAKLARA DAYALI ROMANYA
TÜRKLERİNİN DİLİ VE SÖZ VARLIĞI
DOKTORA TEZİ
Tez Danışmanı:
Prof. Dr. Hamza ZÜLFİKAR
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
.......................................................... .............................
........................................................... .............................
........................................................... ..............................
........................................................... ..............................
........................................................... ..............................
Tez Sınav Tarihi................................
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ....................................................................................................................VIII
KISALTMALAR........................................................................................................IX
GİRİŞ..............................................................................................................................1
I. BÖLÜM.......................................................................................................................8
ROMANYA'DA TÜRK - TATAR VARLIĞININ TARİHİ
I. 1. Osmanlı Öncesi Romanya’d a Türk – Tatar Varlığı........................................8
I. 2. Osmanlılar Zamanında Romanya’daki Türk – Tatar Varlığı.......................13
I. 3. Günümüzde Romanya’daki Türk – Tatar Varlığı..........................................25
II. BÖLÜM
ROMANYA’DA TÜRK DİLİ......................................................................................29
II. 1. Romanya’daki Türk Dili Hakkında Yapılan Çalışmalar ve Yayınlar....32
III. BÖLÜM
SES BİLGİSİ...................................................................................................................36
Romanya’daki Kırım Türkleri Ağızlarında Ünlüler ve Çeşitlenmeleri.............36
Farklı Özellikteki Ünlüler..............................................................................................40
Romanya’daki Kırı m Türkleri Ağızlarında Ünsüzler ve Çeşitlenmeleri.........42
Farklı Özellikteki Ünsüzler...........................................................................................44
III. 1. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ……………………………………………………….47
III. 1. 1. Kalınlık – İncelik Açısından Ünlü Uyumsuzluğu……………….............47
III. 1. 2. Düzlük – Yuvarlak Açısından Ünlü Uyumsuzluğu...................................53
III. 1. 3. Kalın Ünlülerin İncelmesi.............................................................................53
III. 1. 4. İnce Ünlülerin Kalınlaşması........................................................................54
III. 1. 5. Düz Ünlülerin Darlaşması..............................................................................56
III. 1. 7. Dar –Düz Ünlülerin Dar –Yuvarlak Ünlülere Dönüşmesi..........................57
III. 1. 7. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi......................................................................58
III. 1. 8.Geniş Ünlülerin Darlaşması...........................................................................60
III. 1. 9. Dar Ünlülerin Genişlemesi..............................................................................61
III. 1. 10. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması...................................................................62
III. 1. 9. Ünlü Türemesi................................................................................................63
III. 1. 10. Ünlü Düşmesi................................................................................................64
III. 1. 12. Ünlü Birleşmesi..............................................................................................66
III. I. 13. İkiz Ünlülerin Tekleşmesi..............................................................................66
III. 2. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ....................................................................................68
III. 2. 8. Ünsüz Düşmesi................................................................................................79
III. 2. 9. Ünsüz Türemesi...............................................................................................83
III. 2. 10. İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi...........................................................................85
II
III. 2. 11. Ünsüz İkizleşmesi...........................................................................................86
III. 2. 12. Ünsüz Benzeşmesi.........................................................................................86
IV. BÖLÜM
ŞEKİLBİLGİSİ..............................................................................................................88
IV. A. İSİM……………………………………………………………………………..88
IV. A. 1.Hâl ekleri:.........................................................................................................88
IV. A. 2. İyelik Ekleri....................................................................................................93
IV. A. 3. Çokluk ekleri...................................................................................................95
IV. A. 4. Soru Eki............................................................................................................96
IV. A. 5. İsimden İsim Yapan Ekler.............................................................................96
IV. A. 6. Fiilden İsim Yapan Ekler.............................................................................105
IV. A. II. SIFAT………………………………………………………………………108
IV. A. II. 1. Niteleme Sıfatları.....................................................................................109
IV. A. II. 2.Belirtme Sıfatları......................................................................................109
IV. A. II. 2. 1. a) İşaret sıfatları...................................................................................109
IV. A. II. 2. 2. b) Sayı Sıfatları.....................................................................................109
IV. A. II. 2. 3. ç) Belirsizlik Sıfatları..........................................................................111
IV. A. III. ZAMİR........................................................................................................112
IV. A. III. 1. ) Kişi Zamirleri......................................................................................113
IV. A. III. 2) Gösterme Zamirleri...............................................................................115
IV. A. III. 3) Dönüşlülük Zamiri...............................................................................116
IV. A. II. 4) Belirsizlik Zamirleri..............................................................................117
IV. A. III. 5) Soru Zamirleri......................................................................................118
III
IV. A. IV. EDAT...........................................................................................................119
IV. A. IV. 1. İsimlere eksiz olarak birleşenler...........................................................119
IV. A. IV. 2. İsimlere ve zamirlere yönelme hâli ile birleşenler...............................119
IV. A. IV. 3. İsimleren ve zamirlere ilgi hâli ile birleşenler......................................119
IV. A. IV. 4. İsimlere ve zamirlere ayrılma hâli ile birleşenler................................119
IV. A. IV. 5. Sıralama edatları....................................................................................120
IV. A. IV. 6. Sona gelen edatlar..................................................................................120
IV. A. V. BAĞLAÇ......................................................................................................120
IV. A. V. 1. Denkleştirme bağlaçları...........................................................................120
IV. A. V . 2. Karşılaştırma bağlaçları.........................................................................121
IV. A.V. 3.Cümle başı bağlaçları.................................................................................121
IV. A .VI .ZARF...........................................................................................................122
IV. A .VI . 1. Yer Zarfları...........................................................................................122
IV. A .VI. 2. Tarz Zarfları.........................................................................................122
IV. A .VI. 3. Miktar Zarfları.....................................................................................123
IV. A .VI .4. Zaman Zarfları.....................................................................................124
IV. A .VI . 5. Pekiştirme Zarfları..............................................................................124
IV. A .VII. ÜNLEM......................................................................................................124
IV. A .VII. 1. Hayret ünlemleri...................................................................................124
IV. A .VII . 2. Gösterme ünlemleri.............................................................................125
IV. A .VII . 3. Cevap ünlemleri...................................................................................125
IV. B. F İ İ L..................................................................................................................125
IV. B. 1. İsimden Fiil Yapan Ekler...........................................................................126
IV
IV. B. 2. Fiilden Fiil Yapan Ekler.........................................................................127
IV. B. I. Bildirme Kipleri............................................................................................132
IV. B. I.1. Belirtili Geçmiş Zaman.............................................................................132
IV. B. I. 2. Belirtisiz Geçmiş Zaman...........................................................................133
IV. B. I. 3. Şimdiki Zaman...........................................................................................134
IV. B. I. 4. Geniş Zaman............................................................................................137
IV. B. I. 5.Gelecek Zaman............................................................................................138
IV. B. II. Tasarlama Kipleri......................................................................................140
IV. B. II.1. Dilek Kipi...................................................................................................140
IV. B. II.2. Gereklilik Kipi...........................................................................................141
IV. B. II . 3. Emir Kipi.................................................................................................142
IV. B. III. Fiillerin Birleşik Çekimi.............................................................................143
IV. B. III.1. Hikâye.......................................................................................................143
IV. B. III . 1.1. Şimdiki Zamanın Hikâyesi...............................................................143
IV. B. III . 1. 2. Geniş Zamanın Hikâyesi...................................................................145
IV. B. III . 1. 3. Belirtisiz Geçmiş Zamanın Hikâyesi................................................146
IV. B. III . 1.I. 4. Gelecek Zamanın Hikâyesi.............................................................147
IV. B. IV. Tasarlama Kiplerinin Birleşik Çekimleri.................................................148
IV. B. IV. 1. Dilek Kipinin Hikâyesi..........................................................................149
IV. B. IV. 2.Gereklilik Kipinin Hikâyesi...................................................................149
IV. B.V. Rivayet............................................................................................................150
IV. B. V. 1. Şimdiki Zamanın Rivayeti......................................................................150
IV. B.V. 2. Geniş Zamanın Rivayeti...........................................................................151
V
IV. B. V . 3. Belirtisiz Geçmiş Zamanın Rivayeti....................................................152
IV. B. V . 4. Gelecek Zamanın Rivayeti....................................................................152
IV. B. VI. Tasarlama Kiplerinin Rivayeti..................................................................154
IV. B. VI. 1. Dilek Kipinin Rivayeti............................................................................154
IV. B. VI. 2. Gereklilik Kipinin Rivayeti...................................................................154
IV. B. VII.Şart...............................................................................................................155
IV. B. VII.1. Şimdiki Zamanın Şartı...........................................................................155
IV. B. VII. 2. Belirtisiz Geçmiş Zamanın Şartı........................................................156
IV. B. VII. 3.Gelecek Zamanın Şartı.........................................................................156
IV. B. VIII. Yardımcı Fiiller........................................................................................157
IV. B. IX. Tasvirî Fiiller……………………………………………………………...158
IV. B. IX. 1. Süreklilik Fiili..........................................................................................159
IV. B. IX. 2. Tezlik Fiili................................................................................................159
IV. B. IX. 3. Yaklaşma Fiili..........................................................................................160
IV. B. IX. 4. Yeterlik Fiili.............................................................................................161
IV. B. X. İsimlerle - imek fiilinin çekimi.....................................................................161
IV. B. X.1.Geniş Zaman...............................................................................................161
IV. B. X. 2 . Belirtili Geçmiş Zaman.........................................................................162
IV. B. X. 3. Belirtisız Geçmiş Zaman.........................................................................162
IV. B. X. 4. Şart.............................................................................................................163
IV. B. XI. Sıfat –Fiiller.................................................................................................163
IV.B. XII. Zarf – Fiiller...............................................................................................165
VI
V. BÖLÜM
SÖZ VARLIĞI VE ÖZEL İSİMLERİN DİZİNİ.....................................................167
SONUÇ..........................................................................................................................220
KAYNAKÇA.................................................................................................................222
ÖZET.............................................................................................................................227
ABSTRACT..................................................................................................................228
METİNLER..................................................................................................................230
EKLER.........................................................................................................................356
VII
ÖN SÖZ
Türkiye sınırları içinde bölgelere göre yapılmış ağız çalışmalarının belli bir düzeye
geldiğı söylenebilir. Ağız çalışmalarının bir de Türkiye sınırları dışında, doğu, batı, kuzey ve
güney doğrultusunda ve Türkiye çevresinde kalan bölgeleri vardır.
Bu çevrelerden biri, Rumeli ağızları diye adlandırılan Romanya, Bulgaristan Kuzey
Yunanistan ve Makedonyadır. Söz konusu alanlarda ağız çalışmalarıyla ilgili bazı yayınlar
yapılmış olmakla birlikte, bu alandaki ağız çalışmaları henüz istenilen düzeye gelememiştir.
Türkçe konuşulan bölgelerin dil haritaları, yerleşim yerleri ve bunlara bağlı olarak dil malzemesi
gereği gibi derlenip ortaya çıkarılamamıştır.
Ağız çalışmalarının Rumeli boyutu içinde kalan ve memleketim olan Romanya ayrı bir
yer işgal etmektedir. Bu bölge yerleşim tarihi açısından diğer yerlere göre farklılık gösterir.
Burada kökü çok eskilere giden Türk yerleşimleri vardır. Karadeniz’in kuzeyinden bu yörelere
gelen Türk ve Tatar-Moğol boylarının soydaşları zamanla birtakım tabakalaşmalar meydana
getirmiş, daha sonraki yüzyıllarda bölgeye gelen Osmanlı Türkçesiyle bu tabakalaşma
bütünlenmiştir.
Romanya’da Türkçenin varlığı, bölgede kurulan hakimiyetlerle doğrudan ilgilidir. Bu
bakımdan dil incelemeleri, tarihî tabakalaşmayı anlatması bakımından üzerinde durulması
gereken öncelikli konudur.
Kumanların ünlü eseri Codex Cumanicus’un Romanya’daki Kumanlar için yazıldığı göz
önüne alınırsa, Türkçenin bu bölgedeki varlığının en azından 1300’lu yıllara dayandığını gösterir.
Bununla birlikte, Türk yerleşimlerinin çok daha eski yıllara indiği kaynaklardan tespit edilmiştir.
VIII
Üzerinde çalıştığımız bu ağız araştırması bölgedeki Türkçenin aydınlatılması yanında,
halk bilimine ve tarihî tabakalaşma çalışmalarına da ışık tutacaktır.
Osmanlıların bu bölgede hakimiyet kurması ise Vakanüvislere göre 1263 yılına rastlar.
Bu bölge, Hunların fetihleri göz önüne alındığında V. yüzyıldan bu yana sırasıyla
İskitlerin, Hunların, Peçeneklerin, Avarların ve Türklerin uğrak yerleri olmuştur. Elde yeterince
kaynak olmadığı için yerleşim tarihini yüzyıllara ve yaşanan olaylara göre tam olarak
bilemiyoruz. Bununla birlikte Altınordu devleti içinde yer alan Türk Tatar kavimlerinin
yerleşimini ve son olarak Osmanlıların bu bölgedeki hakimiyetlerini, özellikle Dobruca yöresinde
birkaç bin yıldan bėri Türklerin bulunduğunu ve buraları vatan yaptıkları bilinmektedir. Tarihte
olduğu gibi, bugün de Dobruca adını taşıyan memleket, Karadeniz kıyısındaki Ekrene
kasabasından Tuna nehri kıyısındaki Turtukaya (Totrakan) kasabasına kadar uzanan çizgi ile,
Tuna nehrinin Karadeniz’e döküldüğü Sulina kasabasndan Ekrene’ye kadar uzanan sahil ve Tuna
arasındaki toprak parçasından ibarettir.
Romanya’da biri Türk- Tatar Türkçesi diye de adlandırılan Kıpçak Türkçesine, diğeri
Anadolu Türkçesine dayanan iki farklı ağız bulunmaktadır. Ben bu çalışmamda bölgede
konuşulan ve ana dilim olan Türk - Tatar Türkçesini konu aldım.
Romanya’da Dobruca merkez olmak üzere bölgedeki ağız özellikleri birçok göç
hadisesine karşılık, tarihî dönemlere bağlı olarak korunmuştur. Dobruca ve nüfusu ile ilgili en
önemli bilgiyi Evliya Çelebi’den öğreniyoruz. Seyahatname’sinde Noĝay Türklerinin
yaşadıkları Kara Murat, Bülbüller, Düğüncü köylerinden, ekserisini Kırım Türklerinin teşkil
ettiğini belirtir. Bunlar Kıpçak dil özelliklerini koruyan kavimlerdir.
Yazıcızade Ali’nin Tarih-i Ali Selçuk (1424) adlı eserinden de Dobruca’ya Türk
yerleşimlerinin Sarı Saltuk Babanın idaresinde Anadolu’dan başlatıldığını öğreniyoruz.
IX
İki farklı dil grubuna ait Türk lehçelerinin yayıldığı ve tabakalaştığı bu bölgede iç içe
olan bu ağız özelliklerini birlikte ele almak mümkündü; ancak yerleşim bakımından üst üste
gelmiş halk kitlelerinin dilini birlikte değerlendirilmesi karışıklığa yol açacaktı. Danışmanımla
yaptığım görüşmelerde Anadolu Türklerinin dil özelliklerini ayrı tutmayı ve ilerde bir başka
çalışma olarak değerlendirilmeyi uygun bulduk.
Bu çalışma sırasında, Türk-Tatar ağızlarının konuşulduğu bölgelere bizzat gittim ve
elektronik araçlarla dil tespitleri yaptım. Bu tespitleri, çeviri yazı işaretleri kullanarak yazıya
aktardım. Çeviri için kullandığım yazı işaretlerini danışmanımla tartışarak ve mevcut yayınları
değerlendirerek belirledim. Sözlü kaynaklar dışında, yazılı metinlerden de yararlandım.
Bu çalışmamda derlediğim metinlere dayalı geçen kelimelerin ses ve şekil özellikleri
tespit edilmiş, söz varlığı ortaya konmuştur.
Bugün bir yazı dili olmayan Türk-Tatar ağızları, Romencenin de etkisiyle, oldukça
farklılaşmış bazı ses değişmeleri dolayısıyla metinleri derleme ve onları çözme işi zorlaşmıştır.
Bu sebeple tekrar tekrar alana dönmek ve bazı düzeltmeler yapma ihtiyacını duydum.
Romanya Türk ağızları üzerinde yapılmış bazı çalışmalar bulunmaktadır.
Araştırmamızda bu çalışmalar da göz önünde bulundurulmuştur. Ancak bunların çoğu
çeviriyazı işaretleriyle verilmediği için bilimsel nitelikten yoksundur.
Zamanımı büyük bir bölümünü alanda derleme yapmak, onları gerçek ses değerleriyle
yazıya aktarmada harcadım. Kullandığım çeviri yazı işaretleri daha çok Türkiye’de kabul gören
çeviri yazı işaretleridir. Bu arada kısa adı İPA olan İnternational Fonetic Alphabet adlı
kuruluşunun kabul ettiği çeviri yazı işaretlerini de göz önünde bulundurdum. Ortaya koyduğum
bu çalışmam bölgedeki Türk-Tatar ağızları hakkında doyurucu bilgi verecek olgunluğa geldiği
kanaatindeyim. Ortaya koyduğum malzeme başka alan araştırmacılarının istifadesine de
X
yardımcı olacaktır. Bu malzemenin temin etmek için ve fotoğraf çekimlerine katkıda bulunan
Köstence Arşiv Müdürü Virgil Coman, koleksyoncu Gabriel Nicolae ve Mecdiye’deki Atatürk
Lisesinde Türkçe okutmanı olarak görevini yapan Sinan Uygur’a teşekkürlerimi sunarım.
Çalışmamda ele aldığım bu ağzı bana doktora tezi olarak hazırlama imkânı veren ve
denetleyen Prof. Dr. Hamza Zülfikar’a sonsuz teşekkürlerimi saygılarımla sunarım.
Ciden Sena MENABİT
XI
KISALTMALAR
Ar. Arapça
Far. Farsça
KTSM Kırım Türkçesi sözlü metinleri
KTYM Kırım Türkçesi ile yazılı metinler
Rom. Romence
NTSM Nogay Türkçesi sözlü metinleri
NTYM Nogay Türkçesi ile yazılı metinler
nr. numara
s. sayfa
T.Tü. Türkiye Türkçesi
TDK Türk Dil Kurumu
XII
XIII
XIV
GİRİŞ
Türkiye’de Türk lehçe ve ağızları hakkında yapılan çalışmalar genel olarak
üniversitelerin ilgili bölümlerinde yapılan ve yayımlanan doktora, yüksek lisans veya
bitirme tezleri biçimindeki araştırmalardır1.
Türkiye sınırları dışında kalan ve bir yazı dili olmayan Türkçenin ağızları ise,
genel olarak amatörce yapılımış çalışmalar olup, metin derlemesi, metin yayını, dil
bilgisi özelliklerinin tespiti söz varlığının ortaya konulması açılarından değişik özellikler
taşırlar. Bu çalışmaların kimisi çeviri yazı işaretleri kullanılmadan ortaya konmuş,
kimisi Türkiye Türkçesine göre normalleştirilmiştir. Kimi yayınlar ise, yalnızca halk
bilgisiyle ilgili metinler veya şiir, atasözleri türünde derlemelerdir. Bunların yanında
henüz ele alınmamış, metinleri derlenmemiş Anadolu ve Rumeli’de bazı bölge ağızları
da mevcuttur. Örneğin Romanya’da benim araştırmalar yaptığım bölgeler dışında kalan
Mambetça, Musurat, Kocalak, Düğüncü, Karaomer köylerine henüz gidilmemiş ve bu
yörelerde bir dil çalışması yapılmamıştır. Aynı durum Bulgaristan’da da görülür.
Türkiye sınırları dışında kalan ağızların tespiti çok eski yıllara inmez. Örnek
olarak Nemeth’in Vidin ağzı çalışması 1956 yılında yapılmıştır2. Rumeliye dönük ağız
araştırmalarının daha çok 1970’li yıllardan sonra yoğun olarak yapıldığını eldeki kitap
ve makalelerden çıkarabilmekteyiz.
Bazı siyasî sebeplerle geçen yüzyıl içinde, hatta günümüzde ulaşılamayan Türk
ağızları ve lehçeleri de olmuştur. Örnek olarak, Kırım ve yöresi ağızları, birkaç ağızdan
oluşan Irak Türkmen Türkçesi ile İran ve Afganistan’daki Türk ağızları üzerinde
makale3, kitap4, bildiri5 ve doktora tezleri6 düzeyinde yapılan çalışmalar sınırlıdır. Bu
çalışmaların bazıları da bilimsel nitelikte değildir.
1 Gülensoy, Tuncer, Anadolu ve Rumeli Ağızları Bibliyografyası, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1981 2 Nemeth, J., Die Türken von Vidin. Sprache, Folklore, Religion, Budapest, 1956, 420 s. (2.bas.1965) 3 Bayatlı Hidayet Kemal, “Irak Türkmen Ağzında Eylem (Fiil) Çekimi”, Kardeşlik Dergisi, sayı 7-8,1979, “Irak ( Kerkük) Türkçesi”, Kerkük Dergisi, sayı 2, Ocak 1991, s.17-18, “Irak Türkleri ve Kerkük Türkçesi”, Türk Yurdu, 10 (37), Eylül, 1990, 6-8 s., “Kerkük Manzum Halk Masallarından”, Kerkük Dergisi, sayı 10, Ekim 1992, s.14-18, Ercilasun, Ahmet Bican, “Irak Türkleri Dil ve Edebiyatı”, Fuzuli Dergisi, sayı 7, Aralık 1988, s.7, Ŏztürkmen Neriman, “Kerkük Türklerinin Dili”, Kardaşlık/el-Ahâ Dergisi, Ekim, 1968, 53-54 s.
Türk dilinin eksikliğini ve birtakım arkaik özelliklerini taşıyan İran ve
Afganistan’daki ağızların tespiti bazı siyasî sebeplerle yapılamamış. Bununla birlikte
Batılı bilginlerin bu yolda bazı değerli çalışmaları vardır. Bunlardan biri Doerfer7
tarafından ortaya konulmuştur. Afganistan’daki bazı Türk ağızları Büyükelçi Gunnar
Jarring8 tarafından ele alınmış ve yayımlanmıştır. Bu bölgede araştırma yapan bir başka
araştırıcı ise, Mehmet Fuat Bozkurt’tur9
Üzerinde yeterince araştırma yapılmamış bir başka alan ise, Kŭzey
Yunanistan’dır.
Bulgaristan ve Makedonya’daki Türk ağızları üzerinde yapılan çalışmalar
Romanya’daki Türk ağızları çalışmalarına nazaran daha kapsamlıdır. Bulgaristan’da
yapılan çalışmalar makale10, bildiri11, kitap12 veya uzmanlaşmak amacıyla yapılmış tez13
niteliğindedir.
Makedonya’da yapılan derlemelerin ve yayınların da az olmadığı ortadadır ancak
bunların pek çoğu bilimsel nitelikler açısından istenilen düzeyde değildir. Çalışmaların 4 Benderoğlu Abdüllatif, Irak Türkmen Dili, Bağdat, 1989, Bayatlı Hidayet Kemal, Irak Türkmen Türkçesi, TDK yayınları, Ankara, 1996, Kerkük, Aydın, Irak Türkleri Ağzında Bilmeceler, Kerkük, 1972, Paşayev, Gazenfer, Irak Türkmen Folkloru, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998,Vasfi İhsan, Irak Türklerinde Deyimler ve Atasŏzleri, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul, 2001 5 Buluç Sadettin, Mendeli “(Irak) ağzının ŏzellikleri”, Türk Dili Bilimsel Kurultayı’na sunulan bildiriler ( I:27-29 Eylül 1972, Ankara) 6 Beşirli Çoban, Irak Türkmen Ağızları: Metinler-İnceleme-Sŏzlük, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1979 (doktora tezi) 7 Doerfer Gerhard, “İran’daki Türk Dilleri” ( Die Turksprachen İrans), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, (302),1969, 1-23 s. 8 Jarring, Gunnar, Uzbek texts from Afgan Turkistan, Leipzig, 1938 9 Bozkurt, Mehmet Fuad, “Afganistan’da Bir Türkmen Ağızı”, TDAE Belleten, TDK, 1978-1979 10 Baklaciev Salih, “Bulgarca ve Türkçe Atasŏzlerinde Bağlantı”, II.Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II.c., Ankara, 1982, Eren İsmail, “ Bulgarca’da Kullanılan Türkçe Atasŏzleri ve Deyimleri”, Çevren 7, 75. ve 76.sayılar, Priştine, 1990, Nemeth J, Zur Einteilung der turkishen Mundarten Bulgariens, Bulgarishe Akademie der Vissenchaften, Sofia 1956, Cengiz Atilâ, “Bulgaristan’da Türk Dili”, Türk Kültürü, Eylül, 1967, 31-36 s, Hazai Györg, “Les dialectes turcs du Rodhope”, Acta Orientalia Academiae Scientarium Hungaricae, 9, 1959, 205-229 s., Kovalski Tadeusz, “Doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili”, çev. Ömer Faruk Akün, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 3 (3-4) , 1949, 477-500 s., Nemeth Gyula, “Bulgaristan Türk Ağızlarının Sınıflandırılması Üzerine”, çev. Vural Yıldırım, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1980-1981,113-167 s. 11 Boev Emil, “Bulgaristan’da Türk Diyalektolojisiyle İlgili Çalışmalar”, Türk Dil Kurultayı’nda okunan bilimsel bildiriler, Ankara, 1969, 171-177s, “Güney Batı Bulgaristan Türk Ağızlarında Gelecek zaman”, I.Milletlerarası Türkoloji Kongresinde okunan tebliğ 12 Dallı Hüseyin, Kŭzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar, TDK yayınları, 1976 13 Çebi İhsan Sabri, “Güney-Doğu Bulgaristan Türk ağızları (Tez bilim uzmanlığı)”, Gazi Üniversitesi, 1986, Cebeci İsa H., Gradnitsa ağzı/Pirliköy/ “Kiment Ohridski” Üniversitesi Doğu Dilleri Kürsüsünde yapılan mezuniyet tezi, Sofya, 19749
2
bir kısmı halk bilimiyle ilgili makale niteliğinde olup türkü14, masal15 ,destan16,
tekerleme17 türündedir. Atasözü derlemeleri de belli bir düzeyde toplanmış ve
incelenmiştir.
Makale niteliğindeki ağız çalışmaları, bu yayınlar arasında belli bir yer işgal
eder.18Öte yandan çalışmalar içinde ortaya konan malzemenin yeterince sağlıklı
olmadığı söylenebilir. Özellikle atasözü, deyim, özlü söz sınıflandırma bakımından
birbirine karışmıştır.
Yaşadığım ülke Romanya’da ise, Türk ağız araştırmaları sınırlıdır ve
çalışmaların çoğu makale düzeyindedir.19 Bu dil çalışmalarının yanında, daha çok halk
14 Asım Mücahit, “Prizren civarında Mamuşa köyünde düğün türküleri”, I. UTFKB, Ankara, 1976, s.1-10, Engüllü Avni Cemal, “Üsküp’te Söylenen Türküler”, Sesler (39-40),1969, 69-77 s. 15 Hafız Nimetullah, “Prizren’de Türk Masalları”, Çevren 6 (4), 1979, 121-137 16 Hafız Nimetullah, “Prizren’de Destanlar”, Çevren 6 (1-2), 1979, 175-196 s. 17 Hafız Nimetullah, “Prizren’de Türk Tekerlemeleri”, Çevren 5 (15), 1977, 153-159 s., Hasan Hamdi, “Gostivar Tekerlemeleri”, Sesler (60), 1971, 109-112 s. 18 Hafız Nimetullah “Kosova Mitroviçası, Vuçitırın ve Priştine Türk Ağızlarının Başlıca Ŏzellikleri”, Çevren VI/1-2, 1979 -----------------------“Prizren’de Türk Ağızının Başlıca Ŏzellikleri”, Çevren IV/12, Priştine, 1976 -----------------------“ Prizren Türk Ağızının Ŏzellikleri”, Çevren VII/3, Priştine, 1980, Hasan Hamdi, “Kocacık ( Makedonya) Ağızının Ses Ŏzellikleri”, Uluslararası Türk Dili Kurultayı, TDK, Ankara, 1992, Eren İsmail “Kocana Türk Atasŏzleri ve Deyimleri”, Sesler 93.sayı, 1975, “Makedonların kullanmış oldukları Türk Atasŏzleri ve Deyimleri”, Sesler XI/100, 1975, s.150-157,Eckmann Janos, “Dinler ( Makedonya) Türk Ağızı”, TDAY Belleten, TDK, Ankara, 1960, “Kumanova ( Makedonya) Türk Ağızı”, Nemeth Armağanı, TDK, Ankara, 1962, Hazai Gyorgy, “ Beitrage zur Kunntnis der Türkishen Mundarten Mazedoniens”, Rocznyk Orientalistyczny, XXIII, 1960, Kakuk Suzanne, “Le dialect Turc d’Ohrid en Macedoine”, Acta Orientalia, Tommus XXVI 2/3 (1972), s.227-282, Kastona Louis, “Le dialecte turc de la Macedonie de l’Ouest”, TDAY, 1969, s. 57-190 19 Baubec Agiemin, Başpınar Köyünde (Romanya-Dobruca) konuşulan ağzının fonetik sistemi, Milletlerarası Türkoloji Kongresi’nde okunan tebliğ, Calin Cornelia, “Les Archives Phonogramiques des Parlers Turcs et Tatars en Roumanie ( Romanya’da Türk ve Tatar dialeğinin fonogramik arşivi)”, Revue Roumaine de Linguistique, Bucureşti, 14 (2), 1969, 191-193s., Dramba Vladimir, “L’alphabet de la langue tatare parlee en Roumanie (Romanya’da konuşulan Tatar dili alfabesi”, tanıtan Mihail Guboğlu, Studia et Acta Orientalia, 2, 1960, 298-299, Yusuf Nevzat, “Surnoms denotatifs et conotatifs externes se rapportant aux parties du corp humain chez les Tatars de Dobroudja”, Studia et Acta Orientalia, 9, 1977, 159-167 s., Dramba, “La repartition des parlers turcs de Dobroudja”, AOH (Acta Orientalia Academiae Scientarium Hungaricae), XXIII ( 1970), s. 23-54, Baubec, A., “ Başpınar Köyünde ( Romanya- Dobruca) Konuşulan Türk Ağızının Fonetik Sistemi”, I.MTK’nde okunan tebliğ, Mollova Mefküre, “Une Serieuse Etude Sur les Lexemes Turks Dans la Langue Roumaines”, LB IX/2 (1967), s. 101-114, Kovalski, T. “ Les elements ethniques turcs de la Doubroudja”, RO XIV ( 1938), s. 66-80, Türkçesi: Ferit Develioğlu, “Dobruca’da Türk Etnik Unsurları”, TDB Seri : II/13-14, 15 (1942), s. 161-172, Makal Tahir Kutsi, “Dobruca Türkleri”, Türk Dünyası Araştırmaları (9), Ekim 1980, 37-46s., Salgır Abdülkadir, “Dobruca ve Türkler”, Türk Kültürü, 3 (28), Şubat, 1965, 52-53s.
3
bilimine yönelik, bildiri20, bilim uzmanlığı tezi21 veya kitap22 niteliğinde yayınlar
bulunmaktadır. Romanya’daki Türk ağızlarıyla ilgili yayınların değerlendirilmesi
aşağıda ayrı bir başlık altında incelenecektir.
Önce şu hususu belirtmekte yarar var. Romanya’da biri Anadolu ağızlarına,
diğeri Kırım Tatar ve Noĝay Türkçesine yakın olan üç ayrı ağız bulunmakta. Bunlardan
üzerinde çalıştığım Kırım Tatar ve Noĝay ağızları genel olarak Kıpçaklaşmış ses ve yapı
özelliklerini taşır.
Dobruca merkez olmak üzere Köstence ve çevresinde bulunan Karamurat,
Hasança, Omurşa, Acica, Mambetça, Musurat, Kocalak, Düğüncü, Endekkarakuyusu,
Bülbüller, Karatay, Kobadin, Bayramdede, Başpınar, Molçiova, Korçeşme, Taşpınar,
Karaomer, Azaplar köylerinde konuşulan Türk ağızlarıyla yayımlanan gazete, dergi ve
kitaplarda kullanılan dil iki başlık altında verilebilir. Bunlardan biri Türk-Tatar
Türkçesiyle yayımlanan gazete, dergi ve kitaplar, diğeri ise Türkiye Türkçesiyle
yayımlanan ve kökeni Anadolu Türkçesine dayanan halka hitap eden yayınlardır.
Bunun dışında Kırım Tatar-Türkçesine yakın bir lehçe daha bulunmaktadır.
Noĝay lehçesine dayanan bu ağız Köstence’nin bazı bölgelerde ve köylerde karışık
olarak kullanılmaktadır. Bu ağızlar yazı dili olan Romence karşısında ancak bir yayın ve
iletişim dili olarak varlığını sürdürür.
Araştırmamız bu halk ağızının Türk-Tatar veya Kırım Türkçesi diye adlandırılan
Türk dilinin Romanya’daki boyutudur. Burada biri gazete ve kitap dili, diğeri halk dili
olmak üzere iki farklı Türkçeden söz etmek mümkündür. Gazete ve kitap dili Rumelinin
öteki yörelerinde de olduğu gibi, genellikle Türkiye Türkçesiyledir.
Türkiye sınırları dışında Türkiye Türkçesiyle yayın yapma yanlızca bizim
bölgemize has bir durum değildir. Aynı durumu Makedonya’da, Irak’ta da görmekteyiz. 20 Mahmut Nedret, “ Dobruca Tatarcasında << Edige Batır>> Hikâyesinin Bir Çeşitlenmesi”, MKT’nde okunan tebliğ 21 Mahmut Nedret, “Literatura populară şi folclor tătăresc şi turcesc dobrogean în perspectivă” ( Mukayeseli Dobruca Tatar ve Türk halk edebiyatı ve folkloru), Doktora tezi, Bükreş, 1974 22 Enver Mahmut, Nedret Mahmut – Türk –Tatar Masalları ( Buc. 1970, 315 s.), Mehmet Ali Ekrem, M.Ali Hilmiye – Tepegŏz- Dobruca Masalları ( Bükreş Üniversitesi, 1985, 296 s.), Mehmet Ali Ekrem – Bülbül Sesi Dobruca Türklerinin Folklorundan Seçmeler (Bükreş, 1981, 251 s.), Ahmet Naci Ali, Mehmet Ablai, Nuri Vuap – Boztorgay, ( Bükreş, 1980), Suliţeanu Ghizela, Recherches sur la folklore des minorites nationales tatare et turque de la Dobroudja, 1967
4
Irak ve İran’da eski harflerle çıkan gazete, dergi ve kitaplarda kullanılan dil Türkiye
Türkçesidir. Bunun gibi Makedonya’da yayımlanan Çevren, Sesler, Romanya’da Hakses
dergilerinde görüldüğü gibi, bu bölgelerde Türkiye Türkçesi bir yazı dili olarak kabul
edilmiştir.
Bölge ağzını bir yazı dili yapma veya kullanılan Türkiye Türkçesine bölge
ağızlarından birtakım dil unsurları katma, böylece bölgeye has bir Türk lehçesi
oluşturma fikri taraftar bulmamış, doğrudan günümüzdeki Türkiye Türkçesini esas
almıştır.
Ben bu çalışmalara bölgemizde yayımlanan günlük makale ve gazete yazılarını
katmadım. Bana göre bunlar artık Türkiye Türkçesine dayalı, bölgede kabul edilmiş bir
tür yazı dilidir. Bu metinlerin imlâ, özellikle cümle ve söz hazinesi açısından incelenip
değerlendirilmesi ayrı bir araştırma konusudur.
R o m a n y a’d a k i T ü r k-T a t a r A ğ ı z l a r ı
Romanya’daki Türk Tatar ağızları Kırım’daki Türk Tatar Türkçesiyle birlikte
Kuzey-Batı Türk lehçeleri grubuna girer. Bu grup Volga lehçeleri içinde ele alınır.
Tarihî derinlik bakımından Kıpçak Türkçesinin bir devamıdır.
Kaynaklar bu bölgede konuşulan Türkçeye bazen Tatarca, bazen Kırım
Tatarcası, bazen de Kırım Türkçesi adını verirler. Tarihî Kıpçak lehçelerine dahil olan
bu ağızlardan Kırım’da konuşulan Türkçe ile Romanya’nın Dobruca bölgesinde
konuşulan Türkçe ortak özellikler gösterir ve bölgede konuşulan Noĝay lehçesiyle
birlikte bunların kökenleri Türk dilinin Kıpçak kolunu oluşturur.
Philologiae Turcicae Fundamenta adlı esere eklenmiş olan dil haritasında
üzerinde çalıştığımız alan mavi bölge olarak işaretlenmiştir. Aynı renkle Kırım’daki
Türk lehçesi de gösterilmiştir. Bu durum, söz konusu ağızın Kırım lehçesi ile ortak
özellikler taşıdığı anlamına gelmektedir.
5
Philologiae Turcicae Fundamenta’da Türk lehçelerini K. H.Menges ve
Johannes Benzing tasnif etmişlerdir.23 Bu tasnifte IV. grup “Ponto- Caspian Languages”
diye adlandırılmıştır. Bu araştırmadan üzerinde çalıştığımız ağızın Kırım Tatar
lehçesinin bir kolu olduğu anlaşılmaktadır.
Kırım Türkçesi diye adlandırılan bu ağızdan bazı ses ve şekil özellikleri
bakımından farklı olan bir başka ağız da çalışmamızda yer almıştır. Bu ağız ise ses ve
şekil özellikleri bakımından Noĝay Türkçesine daha yakındır. İki ağzı içeren bu
çalışmamızın ortak yanı temelde Kıpçak lehçelerine dayanmış olmalarıdır. Bu bakımdan
bu ağızlar Kırım-Tatar Türk ağızları adlı bir başlık altında değerlendirilebilir ve bu
ağızlar için Kırım Tatar Türk Ağızları terimi kullanılabilir.
Burada belirtilmesi gereken bir başka husus, Romanya’da Anadolu Türkçesinin
bir devamı olan Türk ağızının mevcut oluşudur. Çalışmamıza bu ağız dahil edilmemiştir
ve başka bir çalışma olarak ileride ele alınacaktır.
A r a ş t ı r m a n ı n Y a p ı l m a s ı n d a T a k i p E d i l e n Y ö n t e m
Bu çalışma sırasında, Türk-Tatar ağızlarının konuşulduğu bölgelere bizzat
gidilmiş ve elektronik araçlarla dil tespitleri yapılmıştır. Gittiğim bölgeler Köstence,
Mecdiye ve çevresinde bulunan Karamurat, Hasança, Omurşa, Endekkarakuyusu, Karatay,
Kobadin, Bayramdede, Taşpınar, Azaplar köyleridir.Yaptığım metin tespitlerini çeviri yazı
işaretleri kullanılarak yazıya aktarılmıştır. Sözlü kaynaklar dışında, yazılı metinlerden de
yararlanılmıştır. Derleme ve taramalara dayan Sözlü kaynakların dışında 1999 yılından
sonra Dobruca Türk ağızlarıyla basılmış olan edebî metinlere de başvurulmuştur.
Taramalara dayandırdığımız malzeme metinler hâline getirilmiş, ses ve şekil özellikleri
tespit edilmiştir. Ayrıca metinlerin söz varlığı anlam incelikleri titizlikle belirlenerek
listelenmiştir. Bölgemizdeki henüz incelenmemiş olan Türk-Tatar dilinin söz varlığının tespiti
araştırmamızın başlıca temelini oluşturmuştur. Çalışmamda Türkoloji alanında kabul görmüş
sözlükçülük ilkelerine uyulmuştur.
23 Karl Heinrich.Menges, Johannes Benzing, “Classification of the Turkic Languages”, Philologiae Turcicae Fundamenta, s. 1-5
6
Yapılmış olan derlemelerde yaşlı kesim hedeflendiğinden bazı arkaik veriler ortaya
çıkmıştır. Ayrıca metinlerde kapalı kalan bazı hususlar için tekrar bölgeye gitmek icap etmiştir.
buna ağırlık verilmiş, Derlenen dil malzemesi Türk bilim çevrelerinde kabul görmüş
yöntemlere göre ele alınarak, bir yandan konunun tarihî, öte yandan çağdaş boyutu
aydınlatılmış, bölgedeki Türk dilinin varlığı eş ve art zamanlı olarak ortaya konulmaya çalışıldı.
Romanya Dobruca bölgesindeki Türk ağızlarının bugünkü durumunu tespite yönelik
olan bu çalışma birtakım karşılaştırmaları da içerir.
Bugün bir yazı dili olmayan Türk-Tatar ağızları, Romencenin de etkisiyle, oldukça
farklılaşmış bazı ses değişmeleri dolayısıyla metinleri derleme ve onları çözme işi güçleşmiştir.
Bu duruma rağmen, sorarak, karşılaştırmalar yaparak, kaynakları gözden geçirerek doğru
tespitler ve değerlendirmeler yapmaya gayret edilmiştir.
Bu genel bilgilerden sonra şimdi belirlediğimiz yönteme göre konuları sırasıyla ele
alabiliriz.
7
I. BÖLÜM
ROMANYA'DA TÜRK - TATAR VARLIĞININ
TARİHİ
Romanya’daki Türk ağızlarını ele alırken bu bölgelerde yaşayan Türklerin kimler
olduğu, hangi tarihlerde bu yerlere geldikleri üzerinde durmak gerekmiştir. Bu bahis aslında ele
aldığımız tezin sınırlarını aşar ve geniş tarih bilgisine dayanır. Bununla birlikte konunun ana
hatlarıyla belirtilmesi bu çalışmanın yapısını, içeriğini aydınlatmak bakımından gerekli görülmüş,
çeşitli kaynaklara başvurularak bazı esaslar tespit edilebilir.
Kaynaklardan elde edilen tespitlere göre, Romanya'da Türk-Tatar varlığının tarihi üç
başlık altında incelenebilir. Bunlardan biri Osmanlı Öncesi Türk- Tatar Varlığı, diğeri
Osmanlılar Zamanında Romanya’daki Türk – Tatar Varlığı ve en son Günümüzdeki
Romanya’daki Türk – Tatar Varlığı’dır.
I. 1. O s m a n l ı Ö n c e s i R o m a n y a ’ d a T ü r k - T a t a r V a r l ı ğ ı
Türklerin Romanya’ya geliş tarihleri M.Ö. 1000 yılına kadar iner. İçlerinde Türk
kavimlerinin de bulunduğu ifade edilen İskitler, uzun bir süre Doğu Avrupa’da hakimiyet
kurmuşlardır. Buna dayanarak Türklerin bu bölgelere gelişleri ve buralarda yurt edinmeleri
İskitlerin Doğu Avrupa’ya gelişleriyle başladığı ileri sürülür.1
Romanya’daki Türk varlığı söz konusu olduğunda, kaynaklar, daha çok Dobrucayı
merkez olarak gösterirler. V. yüzyılda Hunlar, VI. yüzyılda Avarlar, VII. yüzyılda Hazar ve IX-
XI yüzyılda Peçenekler bu yörede hâkim durumundadır.2
Dobruca sözünün aslı hakkında birçok fikir ileri sürülmüş ise de, son araştırmalar, bu
sözün “Dobrotiç” biçimine dayandığı anlaşılmıştır. Dobrotiç, Güney Dobruca’nın Karadeniz 1 Ekrem, Mehmet Ali, Din istoria turcilor dobrogeni ( Dobruca Türklerinin Tarihi), Kriterion, Bükreş, 1994 2 Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1977
bölgesinde yaşayan ve Oğuz Türklerinin beyi olan Balik’in iki kardeşinden birisinin adıdır.
Bunun adına izafeten bu bölgeye “ Dobruca” denildiği ileri sürülür. Dobruca
kelimesinin aslını Köstence’deki Fransa Konsolos yardımcısı U. Chausserie 1877 yılında ise
şöyle açıklar:
“Dobruca adı iki kelimeden meydana gelmiştir, biri Slav kökenli olan “iyi” anlamında
dobro, diğeri ise Tatarca “bilinmeyen yer” anlamında bucak veya “ bir kavmin iskân
edildiği yer” anlamındaki ocak. 3
Türkler, tarih boyunca Asya’dan Avrupa’ya yaptıkları akınlar sırasında birçok kere
Dobruca’yı işgal etmişler ve buraya yerleşmişlerdir. Dobruca’ya ilk gelenler M.Ö VII. yüzyılda
Iskitlerdir. Daha sonra Sarmatlar ve Keltler gelmiş.M.Ö. 280’li yıllarda Tuna nehri boylarında
bugünkü Silistre, Macin, İsakça gibi kasabaların temellerini atmışlardır. V. yüzyılda Hunlar, VI.
yüzyılda Avarlar, VII. yüzyılda Hazarlar, IX.-XI. yüzyıllarda Peçenekler, Itil (Volga) boylarından
Bulgarlar, XI. yüzyılda Uzlar ve Kumanlar Dobruca’yı istilâ etmişlerdir. XIII. yüzyıl ortalarında
Altınordu devletinin sınırları Dobruca’nın Babadağı kasabasına dayanmıştır4.
İç Asya’da büyük bir güç olarak ortaya çıkan Hunların Doğu Avrupa’ya gelişleri dünya
tarihinde önemli bir hadisedir. Hunların gelişleri M.Ö. IV. yüzyıla rastlar. IV yüzyılda Hunların
Avrupa’da Roma İmparatorluğu sınırlarına kadar yayıldıklarını bilinmektedir. Hunlar’dan sonra
bölgeye gelen kavimler arasında Avarlar’ı görmekteyiz.
Türk ve yabancı kaynaklara göre Dobruca’ya ve Balkanların diğer bölgelerine yerleşen
ilk Karadenizin Türkleri Peçenekler ve Kumanlardır. IX. yüzyılda Moldavya’nın güneyine
yerleşen Peçenek Türkleri’nin önemli bir kısmı 1048 yılında Bizansla vardıkları bir anlaşma
gereğince Kegenes adlı reisleri ile birlikte şimdiki Dobruca topraklarına yerleşmişlerdir.5
3 Pop, Angela, “Dobrogea între anii 1877-1886 în opiniile unui diplomat francez”, Analele Dobrogei, serie nouă, an X, nr.1, 1999, pag. 122-126 4 Ülküsal, Müstecip, “Romanya Türkleri”, Türk Dünyası El Kitabı, s. 1082-1085 5 Ekrem, Mehmet Ali, “Kırım ve Noĝay Türklerinin Osmanlı Devrinde Dobruca’ya ve Tüm Rumeli’ye Geçmeleri ve Yerleşmeleri”, VIII.Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1983
9
Avarların ardından Peçenekler Doğu Avrupa tarihinde mühim rol oynayan bir Türk
topluluğudur.
“Peçenekler, Türklerin Oğuz soyundandır. Peçenekler ilk kere 1020 yıllarında Doğu
Avrupa’dan geçmişlerdir. Bizanslılar, ihtilâf hâlinde bulundukları Bulgarlar ve
Macarlar’a karşı Peçenekleri tutmuş onların güçlerinden yararlanmışlardır. Üç yüzyıl
Doğu Avrupa’da mühim rol oynamalarına rağmen, Peçenekler yerleşik hayata geçmemiş
ve muntazam bir devlet kuramamışlardır. Bugün Ukrayna’da, Macaristan’da,
Romanya’da, Balkanlar’da ve Anadolu’da birçok yer adları Peçenekler’den kalmıştır”.6
Asya’dan gelen Oğuz akınları karşısında Peçenekler kardeş boyla bir arada yaşamayıp,
Doğu Avrupa’ya akmışlardır. Bu sebeple yüz binlerce, belki bir milyon Oğuz da Peçenekler’den
ayrı bir dalga hâlinde Karadeniz ine bugünkü Ukrayna’ya göçmüş, Balkanlar’a inmiştir. Bugün
Dobruca ve küçük bir kısmı Basarabya’da yaşayan Gagauzlar Oğuzların soyundan olan
Peçeneklerin torunlarıdır.7
Doğu Avrupa’ya gelenler ve bu bölgeleri yurt edinenlerin arasında Kıpçakları da
görmekteyiz. XI.-XII. Yüzyıllarda İdil ile Tuna arasında büyük bir devlet kuran Kumanlar
Dobruca’nın bulunduğu yere ve daha güney bölgelere yayılmışlardır. Resimli “Viyana kroniği”
Kumanlardan üç yıl sonra Peçeneklerin Alba Bulgar kalesinde (Bugünkü Belgrad) geçerek
Macaristan’ı istilâ ettiklerini yazmaktadır. Kıpçaklar bir Türk boyudur. Kıpçakların Doğu
Avrupa’da ilk görünmeleri, Rus yıllıklarına göre 1030-1050 yıllarındadır. Karadeniz’in indeki
bozkırları işgal edince, daha önce sıkıştırdıkları Peçenek ve Oğuzların kalıntılarını da
kendilerine katarak çok büyük kitle hâline gelmişlerdir. 1061’de Ruslarla savaşıp onları
yenmişlerdir. Aşağı Tuna’ya ulaşınca Kıpçakların Don ve Volga yanındaki yurtlarından
ilerleyen boyları XI. yüzyılın sonunda Güney Rusya, Moldavya ve Eflâk bölgelerini ele
geçirmişlerdir. Buraları iyice işgal edip yerleşince komşu Hristiyan devletleriyle anlaşamayıp,
daima ihtilâf hâlinde bulunmuşlardır. Kıpçaklar Bizans’a, Macaristan’a, Güney Rusya
prenslikleri topraklarına, hatta onların sınırlarını aşarak Lehistan’a akın etmişlerdir. Kıpçakların
6 Türk Ansiklopedisi, cilt 26, Ankara, 1977 7 a.g.e., cilt 25, s. 386, Ankara, 1977
10
bu şiddetli ve hızlı akınları XII. yüzyıla kadar devam etmiş. Bu devirde şimdiki Romanya,
Ukrayna ve kısmen Macaristan Kıpçaklarının eline geçmiştir.8
Tarihî sıraya göre Doğu Avrupa’da Kıpçaklardan sonra Tatarlar diye de adlandırılan Türk-
Moğol akınlarının başladığını A.Yu. Yakubovskiy’nin Altınordu ve Çöküşü adlı kaynaktan
öğreniyoruz. Konuyla ilgili Hasan Eren’in Türkçeye aktardığı A.Yu. Yakubovskiy’nin
eserindeki açıklama şöyledir:
“XIII. yüzyılın başlarında, Asya’nın derinliklerinde, insanlığın bir kısmının
tarihinde önemli bir rol oynamış olan yeni bir hareket başlamıştır. Bu hareket tarih
kitaplarında Moğol yahut Tatar istilâsı adıyla tanınmıştır.Moğol istilâsı Güneydoğu
Avrupa’ya yayılmıştır. Daha XIII. yüzyılın 30. yıllarında Deşt-i Kıpçak’ın kesin hâkimi
olan Moğollar-Tatarlar, burada geniş ve kuvvetli bir devlet kurmuşlardır. Bu devlet
Doğu kaynaklarında Cuci ulusu yahut Gök Ordu, Rus kaynaklarında ise Altın Ordu
adıyla tanınmıştır”9.
Dobruca bölgesinin İslâmiyeti kabul etmesinin tarihi eskidir. Bu hususta kaynaklarda
verilen bilgi şöyledir:
“ Dobruca’ya İslâmiyeti ilk getirenlerin Türkleri mi yoksa Güney Türkleri mi olduğunu
kesinlikle söylemek zordur. Bir rivayete göre İslamiyet bu topraklara, 1257 yılında
İslâmiyeti kabul eden Altınordu Hanı Bėrke Han zamanında Anadolu’dan Dobrucaya
12.000 Selçuk Türkü ile gelmiş olan Sarı Saltuk Dede tarafından getirilmiştir.10
Daha sonra, Osmanlı hakimiyetine giren ve yaklaşık 450 yıl süren dönemde İslâmiyet
daha köklü bir din hâline gelmiştir.
Şükrü H. Akalın tarafından yayımlanan Saltuk-name Rumeli’nin Türkleşmesi sırasında
yaşanan hadiseleri konu alır. Saltuk-name yazarı Sarı Saltuk’un efsanevî mahiyetteki bu metninde
yer alan kahramanlardan da anlaşıldığına göre, Anadolu Türklerinin bu bölgelerde 8 a.g.e., cilt 22, s.39-41 9 Yakubovskiy, A. Yu., Altınordu ve Çöküşü, çeviren Hasan Eren, Türk Tarih kurumu yayınları, 1992 10 Ülküsal, Müstecip – Romanya Türkleri, Türk Dünyası El Kitabı, s. 1082-1085
11
yayılışı XIII. yüzyıla rastlamaktadır. Osmanlı hakimiyeti ise 1417 yılına rastlar.Dobruca’daki Sarı
Saltuk’un varılığını konu alan Şükrü H. Akalın Anadolu ve Balkanlar’da Sarı Saltuk eserinde ise,
“Dobruca bölgesinin Romanya'da kalan kısmında Babadağ olarak anılan küçük bir
kasabada Sarı Saltuk türbesi vardır. Burada yatan kişinin gerçekten de Sarı Saltuk
olduğuna dair kaynakların bulunduğuna yukarıda değinmiştik. Dobruca’daki 9.000
nüfuslu bu kasabanın güney kısmındaki Maçin sokağında Sarı Saltuk türbesi ve bu
türbenin karşısında da yaz kış akan Baba Pınarı bulunmaktadır. Türbe yakın zamanda
bir onarımdan geçirilmiştir. Ancak, bu onarım sırasında türbenin tarihî yapısı kısmen
kaybolmuştur. Türbe, bugün de kasabadaki ve çevredeki Türkler tarafından ziyaret
edilmektedir” diye yazmaktadır.11
XIII. yüzyılda Dobruca’yı gezen Abdul Feda (1273-1331) Takvim-i Al Boldan adlı
eserinde şimdiki Tulça şehrinin bulunduğu bölgede yaşayan nüfusun ekserisinin Tatarlar
olduğunu kaydetmiştir. Aynı bölgeyi 1331-1335 yıllarında gezmiş olan İbnül Battutah ise Baba
Saltık ( Babadağ) şehrinin Tatar hanlarının idaresinde olduğunu yazmıştır. Karadeniz şimalindeki
Türklerin Dobruca’ya yerleşmelerine dair bir hayli bilgi Romen kaynaklarında bulunmaktadır.
Romen kronikçilerinden İon Nekulçe (1672-1745) Voyvoda Ştefan cel Mare ( 1457-1504) ile
Osmanlılar arasında 1476 senesinde vuku bulan harpten sonra Bucak (Basarabiya’nın güneyinde)
bölgesinin Osmanlılara geçtiğini, Türk devletinin ise buraya Kırım Tatarlarını yerleştirdiğini
yazıyor. Tanınmış Romen tarihçisi Nicolae İorga ise XV. yüzyılın başında bütün Dobruca ve
güney Basarabiya’nın bir Tatar ülkesi haline geldiğini, bu bölgedeki Tatarların padişaha büyük
hizmetlerde bulunduklarını ilâve ediyor.
Son ve büyük sayıda Tatar grubu Kırım harbinden sonra Dobruca eyaletine yerleşmiştir.
Osmanlı Devleti, Nusret Bey’i 1861 senesinde Kırımlı Türkleri Dobruca’ya iskânla
görevlendirdiğini kaynaklardan öğreniyoruz12.
11 Akalın, Şükrü H., Anadolu ve Balkanlar’da Sarı Saltuk 12 Ekrem, Mehmet Ali, “Kırım ve Noĝay Türklerinin Osmanlı Devrinde Dobruca’ya ve tüm Rumeli’ye Geçmeleri ve Yerleşmeleri”, VIII.Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1983
12
I. 2. O s m a n l ı l a r Z a m a n ı n d a R o m a n y a’d a k i T ü r k – T a t a r
V a r l ı ğ ı
XIV. yüzyılda bölgede birtakım yeni oluşumlar başlamış, hâkimiyet el değiştirmiştir.
Güneyden gelen Osmanlı akınları 1386 yılından sonra bölgedeki Türk nüfusunu artırmış ve 4
yüzyıllık Osmanlı hakimiyeti sırasında bölge Eflak- Boğdan, Tuna Vilayeti gibi adlar altında
idare edilmiş ve bunların içinde Dobruca Türk yerleşim alanı olarak yeni bir kimlik kazanmıştır.
Dobruca denince akla Eski Dobruca ve Yeni Dobruca gelir. Eski Dobruca’ya 1878’de
verilen Köstence ve Tulça sancaklarıyla alanı genişlemiştir. Buna 1913’te katılan Kalyakra
(Pazarcık) ve Durustor (Silistre) sancaklarıyla Dobruca denen alan daha da büyümüştür.
Osmanlı hakimiyetinin en etkili dönemi Fatih Sultan Mehmet’in saltanatına rastlar.
“Kanunî devrine kadar Osmanlı devletinin Romen Prenslikleri ile ilgili davranışını
özellikle Tuna’nın Türk siyasetinde önemine bağlayarak izah edebiliriz. Osmanlı
hükümeti Tuna’yı bir tabiî hudut olarak kabul etmişti. Bilhassa, İstanbul’un fethinden
sonra siyasî, askerî ve coğrafî nedenlerden dolayı halk, Tuna boylarında iskân edilmişti.
Bu büyük nehir Katolik istilâsını durdurarak, yalnız Balkan yarımadasındaki Osmanlı
çıkarlarını sağlamak değil, İstanbul’u korumak ve Fatih’in takip ettiği Karadeniz
politikasını da sağlamak önemini taşıyordu. Fatih devrinde, 1456 senesinde Boğdan (
Moldavya) prensliği haraca bağlandı ve 1462’de Eflâk da daha kat’i bir şekilde
Osmanlı etkisi altına alındı. Böylece Romen prenslikleri dar’ü-l ahd rejimine
getirildiler. Bu rejim iki taraf için de geçici bir devir olarak kabul edilmişti”.13
1456 senesinde önce Boğdan ( Moldova) prensliğini, daha sonra 1462’de Eflâk’ı
egemenliği altına alan Fatih Sultan Mehmet saltanatını daha etkili bir şekilde hissettirdi.
Bölgenin Osmanlı hakimiyetine giriş tarihi 1393’tür. Yıldırım Beyazıt tarafından
13 Gemil, Tahsin, “Romen – Osmanlı Münasebetlerine Dair Bazı Mülâhazalar”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, c.II, Ankara, 1981, s. 1503-1510
13
gerçekleştirilen bu fetih, Yıldırım Beyazıt’in 1402 Ankara savaşı sonrasında bölge
Osmanlı hakimiyetinden çıkmış, I.Mehmet tarafından 1419 yılında yeniden Osmanlı
topraklarına dahil olmuştur. Yıldırım Beyazıt Dobruca bölgesini ele geçirdiği zaman
Anadolu’dan yörükleri, Karadeniz’in inden Tatar Türklerini bölgeye yerleştirmiştir. Bu
yerleştirme gayretleri II. Beyazıt ve Yavuz Sultan Selim döneminde de devam etmiştir.
Türk dilinin bölgedeki hakimiyeti kuvvetlenmiş ve buna bağlı olarak değişik ağızlar
ortaya çıkmıştır. Osmanlıların, Tuna’nın alt bölgesine Anadolu’dan çeşitli topluluklar
getirip yerleştirmesiyle XVII. yüzyılın başlarında artık Dobruca denen geniş alan tamamen
Türkleşmiştir. Ayrıca 1593-95 yılları arasında pek çok Tatar Türkü Bucak’tan bölgeye
gelmişlerdir.
“Büyük Tatar yerleşmesi 1784’ten sonra gerçekleşir. Tatar dalgaları Bükreş
antlaşması sonucu 1812’de, Paris antlaşması sonucu 1857’de devam
eder.1861’e kadar Kırım’dan ve Kafkasya’dan Dobruca’ya göçlerin ardı
kesilmemiştir. Bu göçler, 1865 yılına kadar küçük gruplar halinde devam
etmiştir.14
Dobruca ilk zamanlar Rumeli beylerbeyinin idaresine verilmiştir. 1593’te Özi boyunda
yeni bir eyalet kurulmuş olup bu eyalet Dobruca ile birlikte Bender, Kili ve Silistre sancaklarını
ihtiva eder. 1848’de iki sancaklı Silistre eyaleti kurulur.
Romen tarihçileri Adrian Radulescu ve İon Bitoleanu ise, Tuna ve Karadeniz Arasındaki
Romenlerin Tarih, Dobruca15 adlı eserlerinde Dobruca’nın Osmanlı toprağı olarak idari sistemine
değinerek şu bilgileri vermektedirler:
“İdari açıdan Osmanlı İmparatorluğu vilayetlerden oluşuyordu. Bu vilayetlerin başında
beylerbeyi unvanı olan paşalıklar bulunurdu. Bu vilayetlerden sonra beylerin yönettiği
14 Önal, Mehmet Naci, Romanya Türklerine Bakış, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 93, Aralık, 1994, s.177-190 15 Bitoleanu İon , Radulescu Adrian, İstoria Românilor dintre Dunăre şi Mare, Dobrogea, Editura Ştiinţifică şi Enciclopedică, Bucureşti, 1979
14
sancaklar gelirdi. Bu sancaklar kaza denilen ve kadıların idaresinde bulunan hukuki ve
idari bölümlere ayrılırdı.
Dobruca, ikinci Beyazıt Sultanı zamanında birer büyük liman olan Kilya ve Beyaz Kale
nin fethinden sonra ( 1484), yani XV. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı idari sistemine
dahil edildi”.
Dobruca, ilk önce belirsız bir tarihte Rumelya vilayetine ait Silistre sancağına katıldı.
Daha sonra, ayrı vilayetler oluştular. Böylece Silistre’deki paşalıkların otoritesi sırayla Osmanlı
idaresi altına giren diğer komşu bölgelere de yayılmıştır.Muhtemelen, XVI. yüzyılın sonunda
II.Murad’ın döneminde Rumeliya’dan ayrı bir vilayet oluştu ve bu vilayetin adı valinin
ikametgâhına göre Silistre, Oceakov veya Babadağ idi. Yeni idari bölge, Dobruca’yı da dahil
ederek, Nipru’dan Nikopole’ye kadar uzanıyordu. Aslında Dobruca yavaş yavaş bağımsız bir
idari bölge oldu ve bu süreçte bölge çeşitli aşamalardan geçti. Osmanlı idaresi sırasında Silistre
paşasının vezir rütbesi vardı, bu husus da bölgeye askeri bir önem kazandırıyordu. Dimitrie
Cantemir, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi adlı eserinde önemli bir ayrıntıya değinir. Silistre adlı
paşalıkların ikametgâhı Babadağ’da olduğunu yazar ve bu şehir Osmanlı ordularının harbe geçiş
vadisi olan İsakça kasabasına daha yakındı. Dobruca’nın idari sistemi Osmanlı hakimiyeti
sırasında birçok değişikliklere uğradı. Türk nüfusunun yoğunlukta olduğu bölgedeki esas kazalar
şunlardı: Tulcea, Hırşova, İsaccea, Babadag, Carasu ( Medgidia), Mangalia, Silistra ve Constanta
( Köstence). Dobruca’daki Türk hakimiyetin esas hedeflerinden biri Kırım Hanlığıyla daima
iletişimde olmaktır.
Kısaca özetlediğimiz bu tarihî bilgilerle Türk yerleşim alanlarını, yerleşim yoğunluğunu
ve Türk dilinin bölgedeki yaygın varlığını göstermeye çalıştık ve çalışmamıza merkez teşkil eden
yer aşağı Tuna Eyaleti adı verilen bölgedir.
Üzerinde duracağımız aşağı Tuna Eyaleti 10 kazaya ayrılmıştı:
Tulça, Isakça, Macin, Hırşova, Babadağı, Köstence, Mangalya, Balçık, Hacıoğlu
Pazarcığı ve Silistre. Bunlar arasında Tatarca’nın yoğunlukla konuşulduğu alan Köstence ve
civarıdır. Derlediğimiz melerimiz daha çok bu bölgeye aittir.
1711 Prut antlaşması ile Osmanlıların Ruslara karşı son ve kesin üstünlüğü yaşanmış, bu
tarihten sonra daha da güçlenen Rus birlikleri 1768’den itibaren Dobruca bölgesini işgal etmiştir.
15
1774 Küçük Kaynarca antlaşmasıyla Dobruca’nın hemen ötesindeki Kili, Akkermen ve Kırım
kaybedilmiştir. Kırım’ın yitirilmesi ile Tatar Türklerinin bir kısmı Dobrucaya yerleştirilmiştir.
Türk-Rus savaşları 1768-1774’den sonra da devam etmiş. 1806-1812, 1828-1829, 1854-1856
tarihlerinde de Ruslar Dobruca bölgesini işgal etmiş, önemli yıkım ve zararlara sebep olmuşlardır.
1877-1978 Osmanlı-Rus harbi sırasında, Gazi Osman Paşa karşısında Ruslar, önce
yenilgiye uğrar. Ruslar tarafından bağımsızlık sözü verilen Romenler harbe katılınca 1878’in
ilkbaharında Osmanlı ordusu yenilir. 13 Temmuz 1878 Bėrlin antlaşması ile Romanya
bağımsızlığına kavuşur ve bunun sonucunda Dobruca Romanya’ya, Güney Dobruca ise
Bulgaristan’a verilir.16
Romanya’nın bağımsızlığına kavuşmasıyla bölgedeki göçler durmuş, ancak
Dobruca’nın eskiden kazandığı Türk ve Tatar varlığında önemli ölçüde eksilmeler olmuştur.
Zaman zaman Romanya’dan Türkiye’ye Türk göçleri olmuşsa da, hâlen Dobruca
merkez olmak üzere Romanya’da resmî istatistiklere göre köken bakımından yarıya yarıya
olmak üzere 100.000 Türk ve Kırım Tatarı yaşamaktadır.
16 Önal, Mehmet Naci, Romanya Türklerine Bakış, Türk Dünyası Araştırmaları, Aralık 1994, sayı
93, s.177-190
16
187817
No. Sancak ve
köy adları
Toplam
nufüs
Romenler Başka
azınlıklar
Kiliseler
ve
Camiler
Okullar
Tulça Sancağı
1. Tulça (şehir) 19530 478 14750 2
(Romen)
1 erkek ve 1
kız okulu
2. Câşla (köy) 360 320 40 Müslüman 1 Yok
3. Cataloi 645 220 425 Alman ve
Bulgar
2 Yok
4. Sarîghiol 778 778 Yok 1 Yok
5. Calica 796 796 Yok 1 Yok
6. Somova 514 500 14 Bulgar 1 1
7. Sabangi 310 310 Yok 1 -
8. Parcheş 318 318 Yok 1 -
9. Agighiol 738 738 Yok 1 1
10. Preslov 310 310 Yok 1 -
Măçin Sancağı
11. Măcin (şehir) 4185 885 3300 2
(Bulgar-
Romen)
1
12. Caracalia(sat) 1330 1000 330 1 1
13. Savanlîk 230 1200 1100 Türk 1 1
14. Turcoaia 1030 1030 Yok 1 1
17 Ekrem, Mehmet Ali, Din istoria turcilor dobrogeni ( Dobruca Türklerinin Tarihi), Kriterion, Bükreş, 1994, s.224 -227
17
15. Fîntîna 800 800 Yok 1 1
16. Pecineaga 1200 1200 Yok 1 1
17. Ţiganca 640 240 400 Türk 1 1
18. Rachel 508 208 300 Türk 1 -
19. Luncaviţa 500 1500 Yok 1 1
20. Văcăreni 1500 1500 Yok 1 1
21. Garven 778 778 Yok 1 1
22. Jipilia 1300 1300 Yok 1 1
23. Zăclan 252 252 Yok 1 -
24. Pisica 252 252 Yok 1 -
Sulina Sancağı
25. Sulina (şehir) 800 50 730 Türk 1 -
26. Letia (köy) 800 50 730 Türk 1 -
Babadağ Sancağı
27. Babadağı
(şehir)
7155 600 6555 1
(Bulgar-
Romen)
-
28. Vesterna
(köy)
568 468 100 Türk 1 -
29. Yenisala
(köy)
310 310 Yok 1 1
30. Satul Nou 600 600 Yok 1 -
31. Zibil 1300 1300 Yok 1 1
32. Nalbant 990 890 100 Bulgar 1 1
33. Paşa-Kîşla 802 600 2021 1 1
Hârşova Sancağı
34. Hârşova 2800 630 2170 1 1
18
(şehir)
35. Topal (köy) 2180 2180 Yok 1 1
36. Groapa
Ciobanului
1698 1698 Yok 1 1
37. Gîrlici 620 620 Yok 1 1
38. Dăeni 1100 1100 Yok 1 1
39. Ostrovu 476 476 Yok 1 1
İsakça Sancağı
40. İsakça (şehir) 5350 3000 2350 1 1
41. Meydanchioi
(köy)
1120 1120 - 1 -
42. Niculiţel
(köy)
1360 1360 - 1 1
43. Geaferca
(köy)
330 330 - 1 -
44. Taiţa
(monastır)
150 150 - 1 -
45. Cocoş
(monastır)
150 150 - 1 -
Mahmudia Sancağı
46. Mahmudia
(orăşel)
2100 1100 1100 1 1
47. Beştepe (sat) 1200 1080 120
Müslüman
1 1
48. Gîrliţa 230 230 - - 1
49. Sarî Nasuf 284 284 80 Müslüman 1 -
19
50. Uslina 300 300 - 1 -
Cernavodă (Boğazköy) Sancağı
51. Cernavodă
(şehir)
1450 650 800
Müslüman
1 1
Mecdiye Sancağı
52. Cocargea
(köy)
89 476 222
Müslüman
1 -
53. Yenige (köy) 333 290 43 Müslüman 1 -
54. Rasavat
(Rasova)
710 710 - 1 1
55. Mahmut köy 130 130 - 1 -
56. Saban 202 202 - 1 -
57. Mare Saban 434 434 - 1 -
191218
Nufüs Caliacra Durostor Toplam
Romen 1.288 5.314 6.602
Bulga 68.307 53.618 121.925
Türk-Tatar 67.824 68.400 136.224
Çingene 6.299 4.725 11.024
Diğer 4.502 2.501 7.003
Toplam 148.220 134.558 282.778
18 Brătescu, Constantin, Populaţia Dobrogei în 1878-1928, Dobrogea cincizeci de ani de viaţă românească, Cultura Naţională, Bucureşti, 1928, p.235 -236
20
191319
No. Nufüs Köstence Tulça Toplam %
1. Romen 129.086 87.339 216.425 56,8
2. Bulgar 24.377 26.772 51.149 13,4
3. Rus 2.349 33.510 35.859 9,4
4. Tătar 20.209 1.141 21.350 5,6
5. Türk 14.933 5.159 20.092 5,3
6. Yunan 5.231 4.768 9.999 2,6
7. Alman 5.580 2.117 7.697 2,0
8. Yahudi 1.602 2.917 4.573 1,2
9. Çingene 836 2.427 3.263 0,9
10. Ermeni 2.424 770 3.194 0,8
11. Italyan 594 1.334 1.928 0,6
12. Diğer 2.350 2.551 4.901 1,4
13. Toplam 209.571 170.859 380.430 100
1916-191820
Alman
idaresi
Romen Türk Bulgar Alman Rus Başka
azınlıklar
Toplam
Toplam 86.030 29.452 29.188 5.430 5.954 6.810 162.864
Bulgar
idaresi
36.830 3.918 49.898 3.064 28.633 7.600 129.943
Genel
toplam
122.860 33.370 79.086 8.494 34.587 14.410 292.807
19 Manuilă, Sabin, “La Population de la Dobroudja”, La Dobroudja, Bucureşti, 1938, s. 456 20 Ciorbea, Valentin, Evoluţia Dobrogei, Editura Ex Ponto, Constanţa, 2004, s.61
21
192821
Nufüs Tulcea Constanţa Durostor Caliacra Dobrogea %
Romen 93.338 167.219 24.361 25.361 310.540 41,07
Bulgar 28.361 22.630 72.720 60.357 184.068 24,34
Türk-
Tatar
5.785 28.074 88.088 49.351 171.298 22.66
Rus 34.812 2.055 916 854 39.637 5.24
Alman 2.428 8.257 16 373 11.092 1,47
Yunan 2.263 6.996 - 1.636 10.895 1,44
Ermeni 1.776 2.110 348 599 4.833 0,64
Diğer 1.791 8.237 2.172 11.484 23.684 3,14
Total 170.554 246.596 188.261 150.726 756.047 100
193022
Nufüs Dobrogea Caliacra Constanţa Durostor Tulcea %
1930’daki
Toplam
815.475 166.911 253.093 211.433 184.038 100
Köy 618.997 125.323 171.462 179.806 142.406 2
Şehir 196.478 41.588 81.631 31.627 41.632 2
Romen 360.572 37.640 187.568 40.088 115.276 44
Bulgar 185.279 70.797 22.560 72.412 19.510 22
Türk 150.773 38.430 17.114 90.595 4.364 18
Tatar 22.092 4.461 15.174 2.085 372 2
Alman 12.581 500 9.605 58 2.418 2
21 Brătescu, Constantin, a.g.e., s. 243 22 Brătescu, Constantin, a.g.e., s.199
22
Yunan 9.023 1.027 4.616 253 3.127 2
Rus 27.426 1.000 3.832 216 22.372 3
Diğer 47.729 13.056 12.624 5.726 5
199023
Sancak Adı Köstence:
Yer ismi Türk Tatar
Köstence 1561 7352
Hırşova 1143 1466
Mangalya 1868 8040
Silistre 2601 1704
Mecidiye 748 6461
Toplam: 7910 25831
Sancak Adı Tulça
Yer ismi Türk Tatar
Tulça 1240 410
Babadağ 1968 962
Maçin 1749 265
Sulina 269 22
Toplam: 5226 1859
23 Aksu, Ali, (Tarihî Gelişimi İçerisinde Siyasî, Kültürel ve Eğitim Açısından) Romanya Müslüman Türklerinin Dünü Bugünü, TİAD yayınları, 2003, s.26
23
199224
İl ismi Yıl Toplam Türk Tatar
Köstence 1992
1977
748.044
608.817
24.043
19.108
24.100
22.552
İlçeler
Basarabi
(Murfatlar)
1992
1977
10.726
8283
76
141
7622
780
Boğazköy 1992
1977
22.046
13.608
646
530
12
6
Eforie 1992
1977
9932
9507
173
186
446
357
Hırşova 1992
1977
10.392
8.239
792
393
4
63
Mangalya 1992
1977
43.822
26.821
1.715
1.284
1.545
817
Medcidiye 1992
1977
46.586
40.328
3.843
2.615
4.140
3.977
Năvodari 1992
1977
31.722
9.717
156
36
136
36
Karaömer 1992
1977
5.478
5.479
70
111
69
126
Köyler 1992
1977
198.004
212.792
5.689
5.548
7.096
10.240
Tulça 1992
1977
97.500
61.729
3.343
2.558
165
323
Babadağ 1992
1977
10.435
8.564
1.147
589
8
12
24 ***, Originea tătarilor. Locul lor în România şi în lumea turcă, Editura Kriterion, Bucureşti, 1997
24
İsakça 1992
1977
5.588
5.347
155
159
9
7
Măcin 1992
1977
12.047
10.544
416
442
4
3
Sulina 1992
1977
5.497
4.911
10
9
6
-
Köyler 139.135
163.436
275
260
6
100
İstatistiklerde görüldüğü gibi, Türk ve Tatar yoğunluğunda eksilme görülmektedir. Bu
eksilmenin başlıca sebebi demokratik rejime geçildikten sonra Türkiye’ye ve dünyanın
öteki köşelerine, özellikle Avrupa Birliği ülkelerine yapılan göçlerdir.
Ülkedeki genel eğilime bağlı olarak doğum oranlarının düşmesi de bir başka sebep
olarak gösterilebilir.
I. 3. G ü n ü m ü z d e R o m a n y a ’d a k i T ü r k – T a t a r V a r l ı ğ ı
Güney Anadolu’dan göç eden veya Rumeli’den gelen Türklerin yanısıra, Kırım’dan da
çeşitli zamanlarda Dobruca’ya Kırım Tatarları gelip yerleşmiştir. Genel olarak, ayrı köylerde ve
kasabaların belirli semtlerinde iskân edilmiş olan bu grupların yaşadıkları bölgeler ekteki
haritalarda gösterilmiştir. Bu grupların nüfüs sayısı yaklaşık altmış bin civarındadır. Köken
olarak, Türk dilinin biri Oğuz, ötekisi Kıpçak olan kollarını konuşan bu topluluklar bir arada
yaşarken konuşma ve anlaşma sıkıntısı çekmezler. Bunun yanısıra, konuştukları lehçeyi de
etkileşmeden uzak tutarlar.
1. Anadolu Türkleri
Osmanlı İmparatorluğunun ilk devirlerinde Anadolu’dan kitle halinde getirilerek
buralara yerleştirilmiş olan Türkler günümüzde Dobruca’nın Tulça, İbrail, Galati ve Köstence
vilâyetlerinde yaşarlar.
25
2. Kırım Tatar -Türkleri
Dobruca’da yaşayan Kırım –Tatar Türkleri, Birinci Dünya Savaşına kadar Kerç, Çongar,
Tat, Noĝay adı verilen gruplar olarak biliniyordu. Kırım Yarımadasının Kerç ve Kefe ilçelerinden
göçüp gelmiş olanlara ``Kerç Tatarı``, Or ve Gözleve ilçelerinden gelenlere ``Çongar Tatarı``,
Bahçesaray civarından gelip yerleşmiş olanlara ve Yalıboylulara ``Tat`` denir. Daha evvel
Basarabya’dan gelmiş olanlara da ``Nogay``adı verilir. Ancak, yaşanan rejim baskısı altında bu
gruplar büyük ölçüde birbirine karıştıkları halde, fiziksel yapıları ve özellikle kullandıkları ağızlar
bakımından gerçek kimliklerini bugün korumaktadırlar. Yaptığımız çalışma bu topluluklardan
Tat ve Noĝay ağızlarına dayanmaktadır.
Kırımlılar Dobruca’nın, Köstence, Mecdiye, Mangalya, Hacıoğlu Pazarcığı ve Silistre
gibi büyük şehir ve kasabalarına ve bu şehir ve kasabaların etrafındaki köylere yerleşmişlerdir.
Köylerin pek çoğunu kendileri kurmuşlar ve bunların çoğuna Kırım’da ve Bucak’ta terkettikleri
köylerinin adlarını vermişlerdir. Kırımlıların Dobruca’da yerleştikleri veya yeniden kurdukları
köylerin sayısı üçyüz kadardır. Bu köylerin pek çoğu yalnız Kırımlılar tarafından kurulmuş ve
iskân edilmişken, sonraları kolonizasyonlar sebebiyle, Türk nüfusu azaldıkça bu köylere
Romenler yerleştirilmişlerdir. Sırf Türk köyü pek az kalmıştır. Kırımlılardan şehir ve kasabalarda
oturanların çoğu sanat ve ticaretle, köylerdekiler ise çiftçilik, bağcılık ve bostancılık ile
uğraşmakta ve geçimlerini bu yolla sağlamaktadırlar.
Halkın büyük yerleşim yerlerine göç etmesiyle tamamen boşalan Türk -Tatar köyleri ise
şunlardır:
Malkoç, Kurtkŭzu (Prislav), Beştepe, Sarmasuh, Acıgöl, Sarıgül, Kongaz, Sapanca,
Yenisala, Yeniköy ( Mihail Koĝalniceanu), Kataloi, Yukarı Karasuhat, Aşağı Karasuhat, Aşağı
Çamur ( Ceamurlia de jos), Telitza, Somova, Ķartal, Geçet, Meydanköy, Ortaköy, Alibeyköy,
Sebil, Çineli, Hacılar, Beydaut, Yayla, Aygırahmet, Eskikili, Hıdır İliyas, Çerna, Türk-kaya,
Topalova, Hamamcı, Potur, Yukarı Çamurlu, Kavgacı, Şeremet, Ennan Çeşme, Çukurova, Slava
Çerkeza, Atmaca, Büyük Seymen, Küçük Seymen, Kocalak, Tanrıverdi, Pazarlık, Kireçlik,
Kargalık, Taşaul, Sarıyurt, Karakoyun, Eskibaba, Engez, Mustafahacı.
26
Kısmen boşalan ve Türk ve Tatar nüfusu çok azalan Tulça ve Köstenceye bağlı kasaba
ve köylerden bazıları şunlardır:
Karaibil, Beybucak, Mongol, Mahmudiye, Armutlu, Omurlar, Kışla, Gelincik,
Karamurat, Düğüncü, Danaköy, Kocaali ( Valea Neagra), Kanara (Ovidiu), Boğazköy, Taşpınar,
Şirin, Hırsava, Mecidiye, Murfatlar, Kastel, Omurca, Kasanca, Nazarça, Acica, Tekirgöl,
Osmança, Azaplar, Kanlıçukur, Kencemahalle, Uzunlar, Acemler, Malçova, Toprakhisar, Küçük
Tatlıcak, Büyük Tatlıcak, Perveli, Hendekkarakuyu, Büyük Bülbül, Küçük Bülbül, Kobadin,
Karaömer, Kiracı.
3. Nogay diye adlandırılan Kırım Tatarlarına gelince bu halkın Dobruca’daki varlığı çok
eski yıllara dayanır. Kaynaklardan edinilmiş bilgilere göre, onlar Batu Han’ın ordularından
kalanlar veya daha sonra Altın Ordu devletinin çeşitli devirlerinde buralara gelip yerleşenlerdir.
Bunların bir kısmı da XVIII -XIX.yüzyıllarda, Rusyanın devamlı olarak Balkanlara doğru
ilerlemesi ile Ukrayna’nın güneyindeki Noĝay bozkırından ve Basarabyanın güneydoğusundaki
Noĝay beyliğinden Rus ordularının baskısıyla kaçanlardır.
Yüzyıllar önce Bucak’tan, Kırım’ın inden ve Azak Denizi etrafından gelen gruplar da
Dobruca’nın eski hakimleridir. Bölgedeki Noĝayların yaşadığı köyler en eski yerleşim yerleridir.
Onlar kendilerini Dobruca’nın en eski sakinleri olarak gösterirler. Bu hususta Müstecip
Ülküsal’ın değerlendirmesi ise şöyledir:
“Basarabya 1806’da Rusların istilâsına uğradıktan ve 1812’de Rusların hâkimiyetine
geçtikten sonra Noĝay Türklerinin büyük bir kısmı Kırım’a, Kafkasya’ya göçmüştür.
Daha sonraki savaşlarda tekrar Dobruca’ya ve Anadolu’ya gitmişlerdir. Noĝay
Türkleri Mecidiye şehri civarındaki köylerde, Köstence sancağının orta ve doğu
kısımlarındaki yerleşim alanlarında ve Tulça sancağının orta ve bölgelerinde
yaşarlar. Dillerine gelince, ş harfi bazı yerlerde s olarak telafuz edilir”.25
25 Ülküsal, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara, 1987
27
Yukarıda, biraz da ayrıntılı olarak verdiğimiz tarihî gelişme, Türk ve Tatar varlığının
hangi şartlar altında Dobruca’da oluştuğunu, çeşitli tarihlerde bölgeye gelen göçler veya bölgeden
ayrılmaların ortaya çıktığını daha açık anlatmak için ele alınmıştır. Yararlandığımız Türk ve
özellikle Romen kaynaklarının çeşitliği somut birtakım tarıhî bilgilere ve bu bilgileri tezimize
aktarmaya yardımcı olmuştur. Ağız çalışmalarında, yerleşim tarihinin önemi göz önünde alınarak
böyle bir yola gidilmiştir.
28
II. BÖLÜM
ROMANYA’DA TÜRK DİLİ EĞİTİMİ
Köklü bir geçmişi olan ve çeşitli tarihlerde birçok devlet ve imparatorlukların resmî dili
olan Türk dilinin Dobruca’daki ağızları günümüzde bir eğitim dili olarak okutulmamaktadır. Bu
ağızlar, ailede köy ve kasabalarda yaygın bir iletişim aracı olarak kullanılır. Bu ağızların
gelişmesi bir yazı dili karakteri kazanması söz konusu değildir. Okullarda azınlıkların dili olarak
okutulan dil ise, Türkiye Türkçesidir. Tatar Türkçesine ise şu anda okullarda yer verilmemektedir.
Bölgedeki mevcut ağızların içinde bulunduğu şartları ve bu ağızların eğitim diliyle olan
bağlantısını aydınlatmak bakımından tezimizde “Romanya’da Türk Dili Eğitimi” adlı konuya yer
vermenin gerekli olduğu düşünülmüştür.
Romanya’da Türk varlığı kullandıkları Türkçe açısından değerlendirildiğinde bugün
birbirinden oldukça farklı iki lehçe ile karşılaşılır. Bu durum Dobruca ve çevresindeki ağız
özelliklerinden kolayca çıkarılabilir. Tatar - Noĝay da diyebileceğimiz Kŭzey lehçelerini kullanan
bölgeleri yanında, Dobruca merkezli yörelerde Anadolu ağızlarını yansıtan dil özellikleri de
bulunmaktadır.
1877 yılına kadar Dobruca’daki okullarda genellikle dinî eğitim veriliyordu. Her
caminin yanında imam yetiştiren bir dinî okul bulunuyordu ve kullandıkları dil Osmanlıcaydı.
1874 yılında Silistre’de Türkçe – Romence İlk Okuma ( Abece) Kitabı yayımlanmıştır.
Bu kitabın yazarı Constantin Petrescu’dur ve Dobruca’nın köylerindeki Romen çocuklarına
Türkçe öğretmek amacıyla hazırlanmıştır ve günümüzde ele alınmayı, değerlendirmeyi
beklemektedir.
Evliya Çelebi Seyahatname’ sinde XVII. yüzyılda, Türklerin en eski yerleşim yeri olan
Babadağ’da 20 ilkokulun bulunduğu kaydedilmektedir.Babadağ dışında, XVII. yüzyılda
Silistre’de de okuma yazma ve temel İslâmî bilgilerin okullarda verildiği kaynaklardan
öğrenilmektedir
Babadağ son yüzyılda da önemini korumuş, en meşhur eğitim kurumu olan Babadağ
Müslüman Semineri ( 1900 -1901 öğretim yılında Mecdiye’ye taşınmıştır) 1610 yılında eğitim ve
öğretime başlamıştır.Mecdiye’nin eski adı olan Karasu Vadisi’nde ise 7 ilkokulun faaliyet
gösterdiği anlaşılmaktadır.
Bu dönemde Türk ve Tatar öğrencilerinin öğrenim gördüğü ilkokulların bulunduğu diğer
kasaba ve şehirler ise şunlardır:
Tulça, Macin, Köstence, Boğazköy, Kŭzgun, Mangalya, Sünne.
Bu şehirlerin dışında Türk ve Tatarların yoğun yaşadığı merkezlerde de ilkokullar
olduğu kayıtlıdır. Söz konusu merkezler de şunlardır:
Tekirgöl, Paraköy, Saray, Topal, Bülbül, Kobadin, Bayramdede, Kara Murat,
Toprakhisar, Azaplar, Kanara, Mahmudiye, Sarıgöl, Babadağ, İsakça, Tulça vb.
Babadağ’daki medrese 1610 yılında Gazi Ali Paşa tarafından kurulmuş ve1837 yılında
Sultan II.Murad medrese için yeni bir bina inşa ettirmiştir. 1877 savaşından sonra, 12 yıl kapalı
kalmıştır. Bu durumu ispatlayan Romence yazılmış resmî belge ekte sunulmuştur. Daha sonra söz
konusu medrese, 1889 yılında Romen hükümeti tarafından idare edilmek üzere, tekrar açılmıştır.
Ancak 1910 yılında medrese Köstence Vilayetindeki Mecdiye kasabasına taşınmış ve Romence
dersler yanında, Türkçe, Farsça, Arapça, İslâm dini tarihi dersleri ile Kur’an –ı Kerim de
okutulmuştur.
1930 yılından itibaren Dobruca’daki Türk okullarında, din dersleri hariç, Lâtin alfabesi
kullanılmaya başlandı. Bu dönemin en önemli eseri Yusuf İsa Halim’in yazdığı Türkçe’ye
Kamusu Umumî adlı sözlüğüdür.
1948 yılında yayınlanan yeni anayasa gereğince, eğitim reformu da yapıldı. Bu reform
çerçevesinde memlekette yaşayan azınlıklar için anadilinde okullar açılmasına ve anadilinde
kitaplar hazırlanmasına karar verilmiştir.
1949 -1950 eğitim yılı sonunda ise, Romen Eğitim Bakanlığından gelen bir emirle
bölgedeki Tatar öğrencilerere Türkçe yazılmış kitapların okutulması yasaklanmıştır1. Bunun
üzerine söz konusu topluluğa hitap edecek kitaplar Sovyetler Birliği Tataristan Cumhuriyeti’nin
merkezi Kazan şehrinde, Slâv harfleri ile basılmış ve Romanyaya getirtilmiştir. Bu durum 1958 -
1 İbram, Nuredin, Dobruca’daki Müslüman Topluluğun Manevî Hayatından Sayfalar, Köstence, 1999, s. 109
30
1959 yılına kadar devam etmiş, daha sonra Türk okulları kapatılarak, tüm Türk çocukları Romen
okullarında Romen dilinde oğretim görmeleri kararlaştırılmıştır.
1948 yılında rejimin getirdiği yeni esaslar doğrultusunda faaliyet göstermekte olan
Tatar Öğretmen Lisesi 1960 yılında kapatılmıştır. Mecdiye Müslüman Semineri 1965 tarihinde
kapatılmıştır ve 1972 yılında Bŭkreş Üniversitesi Şark Dilleri Fakültesindeki Tatarca Bölümünün
faaliyetine son verilmiştir.
Bu sebeplerden dolayı, anadili eğitimi tekrar gündeme gelinceye kadar Türkçe, Kırım
Türkçesi ve Noĝay Türkçesi sadece aile içinde konuşulup canlı tutulmuştur.
1989 devriminden sonra anadildeki eğitimin canlandırılması için önemli adımlar
atılmıştır ve Türk–Tatar öğrencilerine 1990 yılından itibaren durdurulan ana dili eğitimini görme
olanağı sağlanmıştır. Örnek olarak, anaokulu düzeyinde Türkçe anadil eğitimi Köstence’deki 12,
22, 25, 58 ve 59 nolu anaokullarında ve Mecdiye’deki 1 nolu anaokulunda verilmektedir. Hâlen
Köstence’ye bağlı ilçe ve köylerde Türkçe ana dili eğitimi 13 okulda sürdürülmektedir.
Lisedeki anadili eğitimine gelince, en önemlisi Türk hükümetin desteğiyle de açılan
Mecdiye kasabasındaki Kemal Atatürk İlâhiyat ve Pedagoji Lisesidir.Bu liseden mezun olan
öğrenciler hem imam, hem ilk ve orta okullarda Türkçe ve Din dersleri öğretmeni
olabilmektedirler. Bunun yanısıra, Özel Köstence Uluslararası Bilgisayar Lisesi’nde de Türk
Dili ve Edebiyatı dersleri verilmektedir.
1990-1996 yılları arasında Köstence’deki Öğretmen Lisesi’nde de ilk ve anaokullar için
Türkçe öğretmenleri yetiştirilmek amacıyla Türkçe dersleri verilmiştir.
Yüksek öğretim düzeyinde ise, 1 Ekim 1991 tarihinde Köstence Ovidius Üniversitesi,
Dil ve Edebiyat Fakültesi, Romence – Türkçe bölümü açılmıştır. Türkçe bölümü aynı
Fakülte’de faaliyetine devam etmektedir. Ben de 2004 yılından itibaren bu bölümde Türk Dili
ve Edebiyatı asistanı olarak görev yapmaktayım.
Bükreş Üniversitesi’nde ise Türk Dili ve Edebiyatı dersleri Doğu Dilleri Bölümünde
verilmektedir.
Romanya’da Türkçe eğitimini tarihî gelişmeye bağlı olarak anahatlarıyla verdikten sonra
bölgede çıkan gazete ve dergilerin de eğitim hayatında yeri olması sebebiyle bunlardan da
kısaca bahsetmek gerekmektedir.
31
1900’lü yıllarda anadildeki eğitime verilen önem o dönemdeki Romanya Türk basınını
da meşgul etmiştir. İlk Türk gazetesi olan Dobruca Gazetesi (1888-1894) ardından çıkan, Hareket
(1896), Sadakat (1897), Şark (1896), Işık (1914), Mektep ve Aile (1915), Rumanya (1921), Tuna
(1925), Hak Söz (1929), Emel Mecmuası (1930), adlı gazete ve dergileri sayayabiliriz. Bu
gazetelerin çıkmasında öncülük eden önemli kişiler Dr. İbrahim Temo, Mehmet Niyazi, Osman
Bektaş, Cevdet Kemal, Halil Fehim Bey’dir. O yıllarda çıkan gazetelerin hayatları kısa
sürmüştür.
Mektep ve Aile Mecmuası’ndaki2 eski harflerle yazılmış olup ve Yard. Doç. Dr. Erol
Ülgen, Yard. Doç. Dr. Ali Aksu tarafından yeni harflere aktarılan eski harfli metinler de
Romanya’da Türk dili eğitiminin tarihî gelişmesinin aydınlatır niteliktedir.
1989 devriminden sonra da, Romanya’da Türkçe gazetelerin çıktığını burada eklememiz
gerekir. 1990 yılında Karadeniz ve 1995 yılında Hakses gazeteleri aylık yayınlar olarak gün
ışığına çıkmıştır. Karadeniz gazetesi Romanya Müslüman Tatar Türklerinin Demokrat Birliği
tarafından basılmaktadır, Hakses ise, Romanya Türk Demokrat Birliğinin aylık yayınıdır.
Romanya’da çıkan bu gazetelerin birçoğu Türkiye Türkçesiyle yayımlanmıştır. Tatar
Türkçesiyle çıkanlar da o dilin ses ve yapı özelliklerini yansıtır. Birer yazı dili olarak basında yer
alan ve Türkçe, Tatarca yazılan yazılar bölgedeki ağızların yaşamasına, canlı kalmasına destek
sağlamıştır.
II. 1. R o m a n y a’d a k i T ü r k D i l i H a k k ı n d a Y a p ı l a n Ç a l ı ş m a l a r
Bölgemizde Türk Dili ve ağızlarıyla ilgili yayımlanmış olan çalışmalardan bahsetmek,
işlediğimiz konunun yerini ve önemini belirlemek için Romanya’da yapılan çalışmalar
üzerinde anahatlarıyla durmak gerekmiştir. Üniversitelerde Türkçe ve Osmanlıca öğretimi ile
ilgili yayınlar, konumuzla doğrudan ilgili olmadığı için burada zikredilmeyecektir. Ancak, bu
ağızların tarihî gelişimiyle ilgili yayınlara değinilmeden geçilmeyecektir. Bunlardan biri
Vladimir Drâmba’nın Kuman ( Kıpçak) Türkçesinin söz dizimi ile ilgili önemli bir
çalışmasıdır (Syntaxe Comane, Bŭkreş 1973, Leiden 1977, 315 s.). Yazarın konumuzla ilgili
öteki eserleri şunlardır: 2 Aksu Ali, Ülgen Erol, Mektep ve Aile Mecmuası 1915 -1916, Köstence, 2003
32
“Tuna’nın Güneyindeki Romen lehçelerine Türkçe’nin ödünçleri”, Studii şi cercetări de
lingvistică, Bucureşti, 1957, s.225-237
“Le alphabet de la langua Tatar Parlee en Roumanie”, Mélanges Linguistique, Bucureşti,
1957, s.257-267
“Dobruca’daki Tat lehçesi”, Fonetică şi dialectologie, Vol. III, s.67-150
“Notes sur quelques gloses du Codex Comanicus”, Revue Roumanie de linguistique,
Bucureşti, 1971/1972
Syntaxe Comane, Bucharest – Leide, 1973
“Répartision des parlers Turcs de Doubroudja”, Acta Orientalia Hungaricae, Tomus
XXIII (1), s.23-54
Aslen Türk ve Tatar topluluklarından olan bilim adamlarının ve yazarların yaptıkları
çalışmalar da şunlardır:
Enver Mahmut, Nedret Mahmut, Türkoloji Çalışmaları ( I-II), Ex Ponto Yayınevi,
Köstence, 2004
Tatarca Genel Dersler, Bŭkreş 1985
Aciemin Baubec, Mitica Grecu, Mambet Zeidula, Romence, Türkçe Sözlük, Editura
Ştiinţifică şi Enciclopedică, Bucureşti, 1977
Aciemin Baubec, Ferian İsmail, Türkçe, Romence Konuşma Kılavuzu, Editura Sport –
Turism, Bucureşti, 1978
Aciemin Baubec, Deniz Baubec Geafer, Türkçe – Romence, Romence –Türkçe
Sözlük, Bŭkreş 19943
Yard. Doç. Dr. Nevzat Yusuf, “Surnoms denotatifs et conotatifs externes se rapportant
aux parties humain les Tatars de Doubroudja”, Studia et Acta Orientalia, 1977
Bunlara bölgede yaşayan Türk –Tatar topluluklarının geçirdiği tarihî evreleri yansıtan
Müstecip Ülküsal’ın, Dobruca Türkleri eserini de ilâve edelim.
Bu çalışmalara Romen asıllı bilim adamları da katılmıştır: 3 Horata, Osman, “Romanya’daki Türkoloji Çalışmaları”, Türk Dünyası, sayı 2, 1996, sayfa 395
33
Prof. Dr. Constantin Giurescu, “Romen dilinde Koman ödünçleri: Odaie ve Çoban”,
Studii şi cercetări de lingvistică, Bucureşti, 1957, s.225-237
Ion Matei, “Mots d’origine roumanie en Turc”, Revue des Études Sud-Est Européenne,
IV, Bucureşti, 1966, s.223 -232
Emil Suciu, Romen Dili üzerine Türk etkisi ( doktora tezi), Bucureşti, 1984
“Le vocabulaire Roumain actuel d’origine turque Osmanlie” (bildiri), Revue des Études
Sud-Est Européenne, XXIV, Bucureşti, 1986, s.373-381
“Modeles de la composition toponimique en turc de Turquie”, Studia et Acta Orientalia,
IX, 1977, s.137-158
Ion Penişoară, “Dobruca’da Türkçe Yer Adlarının Unsurları”, Limba română, XXVII,
3, Bucureşti, 1978, s. 293 -296
Dil çalışmalarıyla ilgili kitap ve makale adlarını verdikten sonra, biraz da yerleşim
tarihini aydınlatan aşağıdaki eserleri burada zikretmek gerekmiştir.
Tahsin Gemil, “Jön Türklerin Romanya’daki Cemiyeti”, Anuarul İnstitutului de İstorie
şi Arheologie, “A.D. Xenopol” İaşi, VII, 1970, s. 175 -195
“XVI.Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlılar’ın Boğdan’la İlişkilerden”, Anuarul
İnstitutului de İstorie şi Arheologie, “A.D. Xenopol” İaşi, IX, 1972, s. 133 -144
“Considerations concernant “L’Histoire Ottomane” de Cantemir”, Dacoromania
(Freiburg –München), 1974, s.155 -166
“Les Pays Roumains dans la politique europe de la Porte Ottomane au XVII siècle”,
Revue des Études Sud-Est Européenne, XIII, 1975, s. 425, 428
“Les relations de la Moldavie avec la Porte Ottomane pendant le première règne de
Petru Rareş”, Revue roumaine d’histoire, 1978
“Romen –Osmanlı münâsebetlerine dair bazı mülâhazalar”, VIII.Türk Tarih
Kongresi, TTK Basımevi, Ankara, s.103 -110
Les relations de Pays Roumanins avec la Sublime Porte dans les documents Turques,
Bucureşti, 1984
Anca Ghiaţă,“Les conditions de l’instauration de la domination Ottomane en
Dobroudja” , Studii sud –est europene, I, Bucureşti, 1917, s.13 -126
Türk toponomisi yer adları ve tarihsel coğrafyaya, Bucureşti, 1982
34
“Dobruca tarihine ait yeni haberler”, Cercetări de istorie şi civilizaţie sud –est
europeană, Bucureşti, 1986
Mihai Maxim,“XVI. Asrın ikinci yarısında Eflâk –Boğdan’ın Osmanlı
İmparatorluğu’na karşı iktisadî ve malî mükellefiyetleri hakkında bazı düşünceler”, VII.
Türk Tarih Kongresi, TTK Basımevi, Ankara, s.553 -556
“Les relations roumain –ottomanes entre 1547-1594”, Revue roumaine d’histoire,
XVI, 1977, s.469 -486
“Le regime economique de la domination Ottomane en Moldavie et en Valachie pendant
la seconde moitie du XVI siecle”, Revista de istorie, Bucureşti, 1979, s.1731 -1765
Valeriu Veliman, “Aspects des relations roumain –ottomanes entre 1821 et 1829”,
Revista Arhivelor, Bucureşti, 1978, s.309 -325
Les relations roumain –ottomanes 1711 -1821; les documents turcs, Bucureşti, 1984
Constantin Giurescu, “Sur les relations entre le peuple Roumain et l’Empire Ottoman à
traverse le siècle”, VII. Türk Tarih Kongresi, TTK Basımevi, Ankara, 1970, s.300 -
395
Türk –Romen ilişkilerinin özelliği, Bucureşti, 1977, s.87 -1224
4 Guboğlu, Mihail, “Romanya’da Türkoloji Çalışmalarının Meseleleri Sonuçları ve Gelişmeleri” (1948-1988), Türk Dünyası Araştırmaları, şubat, 1990, sayı 64, s. 91-113, 116 -147
35
III. BÖLÜM
SES BİLGİSİ
Romanya’daki Türk-Tatar dilinin iki ayrı kaynağa dayandığını, üç ayrı ağız olduğunu
çalışmamızın Türk-Tatar ağızlarını içine aldığını yukarıdaki bölümde belirtmiştik.
Çalışma konusu olarak ele aldığımız Kırım Tatar-Türk ağızları gösterdikleri ses ve şekil
özellikleri bakımından Türk dilinin tarihî lehçelerini, Türk dilinin kültürel değişimini göstermesi
bakımından ilgi çekicidir.
Konumuza bölgedeki mevcut ünlü ve ünsüzlerin ses değerlerini vererek başlayalım.
Bölgemizde normal değerdeki ünlü ve ünsüzler yanında birtakım farklı özellikler taşıyan ünlü ve
ünsüzler de bulunmaktadır. Bunlar, ait olduğu lehçenin tarihî özellikleriyle ilgili olup, tarihî
gelişmeleri aydınlatır niteliktedir. Ayrıca birtakım ses değişmeleri ya da ünlülerin ünsüzleri
etkilemesiyle ortaya çıkan farklı özellikler vardır. Bunlar da ayrıca birer işaretle gösterilmiştir.
Aşağıda ünlü ve ünsüzler önce birer tablo hâlinde verilmiş. Daha sonra özellikleri olan
ünlü ve ünsüzlerin örnekleri tanıtılmıştır.
R o m a n y a’d a k i K ı r ı m T ü r k l e r i A ğ ı z l a r ı n da Ü n l ü l e r
ve Ç e ş i t l e n m e l e r i
Bölgemizde çeşitlenmeleriyle (varyantlarıyla) birlikte on bir ünlü tespit edilmiştir. Bu
ünlüler aşağıdaki tabloda örnekleriyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Dikkat çekmesi için burada ele
alınan ünlüler siyah dizilmiştir.
Metinde ünlü çeşitlenmeleri ayırıcı ŏzellik taşımadığından siyah dizmeye gerek
duyulmamıştır.
ÜNLÜLER
ÜNLÜLERİN ÇEŞİTLENMELERİ ÖRNEKLER
a
adamak, altı, aman, aba
e
ė
el, el, ebet, ediye
ėt -, bėrmek
ı ışınde, bız, ķız, tız
i
ĭ
igılık, ip, ise, itap
ekĭ, ĭş, ĭşkĭ, kışĭ, tĭl, cĭgĭt
o
ŏ
ortak, oturĝan, onda, otmek
ŏksız, ŏpke, ŏzĭnĭz
u
ŭ
ucuz, uyĝun, ul, urba
kŭlmek, gonŭl, gŭven, ŭy:
a: geniş, düz bir ünlü olup art damakta söylenen ķalın bir ünlüdür. Normal
uzunluktadır, çene açısı geniş, dudaklar düz durumda, dil, ağız içinde yatık biçimdedir.
Türk dilinin öteki kollarında olduğu gibi normal süreli bir ünlüdür:
“...apta arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ Pazar kunı kelıp yardımlaştık (KTSM I-37)
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday arpa
bır de kun tabak bolar eĝle”.(KTSM I-41)
“Epsĭ Tatarca”. (KTSM IV-13)
“Daºvıl, zurna tŭmbŭrdiy”. (KTSM IVb-1)
“Ŏz koyımden bir balaman ŭylendım”. (KTSM V-6)
“Aziz familiyası da ķartbabamnı adıdır”. (KTSM IXa-2)
36
e: Geniş, düz bir ünlü olup ön damakta söylenen ince bir ünlüdür. Normal
uzunluktadır, çene açısı geniş, dudaklar düz durumda, dil ağız içinde yatık biçimdedir.
Türk dilinin öteki kollarında olduğu gibi normal süreli bir ünlüdür:
“Kırım’dan bŭyuk yazıcıların bırısı şo marebelerın vaktında Kırmızılarıŋ kuºvet alĝan
vaķıtlarında cılap cılap yazĝanların”. (KTSM IXa-24)
“Onun istorik meselesıŋde ekĭ yŭz senelık imigraremız bızım Ķırım’dan uymay bızım
esapımızĝa”. (KTSM IXa-13)
“Tatarca yazĝamandir kitapnı, Tŭrk asıllı neneme adaĝmandır”. (KTSM XI-23)
“Bek aruºv bır masal”. (KTSM XIb -2)
“Er yemeklerden yasalĝanaman bek kop botķa yasalĝan, doķız turlı botķa”. (KTSM
XIII -14)
ı: Çene açısı dar, düz bir ünlü olup art damakta söylenen kalın bir ünlüdür.
Normal uzunluktadır, dudaklar düz durumda, dil ağız içinde yatık biçimdedir. Türk
dilinin öteki kollarında olduğu gibi normal süreli bir ünlüdür:
“Bırıncı şaytanĝa taşattık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye, otelgye, keldık cattık, dınŋendık,
ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşmınızın attık”. (KTSM IIa-47),
“O arada ozımızın ballarĝa da yasayman, aşlarnı azırlimen, şamaşırlari bola, yŭtŭlerı
bola”. ( KTSM III -13)
“Bo dizide bıznın kunımızgye yaķın bolĝan anaylarĝa dair yazaman“ (KTSMVa-11)
“Bırliy-bırliy şalına” (KTSM VIb-11)
“Bızgye bek aru daºvrandılar Milli Eĝıtım Baķanlıĝıdan temsilcilerı bek aru mısapır
ettıler bıznı”. (KTSM VII-16)
i: Çene açısı dar, düz bir ünlü olup ön damakta söylenen ince bir ünlüdür.
Normal uzunluktadır, dudaklar düz durumda, dil ağız içinde yatık biçimdedir. Türk
dilinin öteki kollarında olduğu gibi normal süreli bir ünlüdür:
37
“Ķırım’da vaziyette boĝanŋar, Mŭsŭlmanlık colın bılıp şalışķan adamlar mecbur
boldılar Ķırım’dan ķaşmaĝa”. (KTSM IXa-31)
“Onuŋ uştan bızım tıleĝımız bo ķışkene koylerde beş, on bala boĝan yerlerde bır ķışkene
oķıl şo oķılların ĭşınde de aptada ekĭ kere ŭş kere barem Kuran arfelerıman dın
vaziyetındeoķısa egyer teraķay Mŭsŭlman tertıbıŋ, din vaziyetlerıŋ bıler edıler” (KTSM
IXa-70)
“Yasamayman neni kununiye çivila dedı” (KTSM X-79)
“Biyaz bolıp ķatıyım, maĝa biyazlık negye kerek? diy” (KTMY IV-37)
o: çene açısı geniş, yuvarlak bir ünlü olup art damakta söylenen kalın bir
ünlüdür. Normal uzunluktadır, dudaklar yuvarlak durumda. Türk dilinin öteki kollarında
olduğu gibi normal süreli bir ünlüdür:
“Bin doķız yŭz altmışta liçeugye ķırķım, Mircea cel Bătrân liceuŋ pıtırdım ve de ondan
sora bin doķız yŭz altmış beşte tam şo sene Bŭkreş Unıversıtese’nde Tatar tĭlĭ şubesıŋde
talebe ķabıl ete edılerç“ (KTSM XIX-10)
”Oyın aºvalarımız“ (KTSM IVb-9)
“On eķıde otmek aşaĝan sora eķı sat dınŋene edık ekĭgye ķadar sora ekĭdensora Anķara
ĭşĭnde geze edıkö ŏnemlı yerlenı”. (KTSM VII-12)
“Ķırımlılar kop eziyet korgyende Dobroca Tatarları kop yardım bėrgyenlerdır
Ķırımlılarĝa”. (KTSM IXa-19)
“Bın doķız yŭz doksan atlıda ŭylendım, bır ulım bar, Onur, altı yaşında”.
(KTSM VIII-3)
u: Çene açısı dar, yuvarlak bir ünlü olup art damakta söylenen kalın bir ünlüdür.
Normal uzunluktadır, dudaklar yuvarlak durumdadır. Türk dilinin öteki kollarında
olduğu gibi normal süreli bir ünlüdür:
“Onuŋ uştan bek bılemen: Ķırım’dan bŭyŭk yazıcıların bırısı şo marebelerın vaktında
38
“Ķaysı men ulım dedı?” (KTSM X-23)
“Şuºvalnı tartıp ala Ķıdırnebiy, gemınıŋ teşıĝın pıtıy oman”. (KTMY V-69)
“Ŏyle ķı, “kopten dam ėttı, azdan kurı ķaldı” derler ya, o da onday boldı”.(KTMY V-
97)
Türk yazı dillerindeki ö ve ü ünlülerine gelince, bölgemizde bu ünlüler farklıdır.
Türk yazı dillerinde geçen yuvarlak ve normal süreli olan ö ile ü bölgemizde
çeşitli ünsüzlerden etkilenerek değişik ŏzellik kazandığı için sŏz konusu ünlüler Farklı
Ŏzellikteki Ünlüler başlığı altında birer ünlü çeşitlenmesi olarak değerlendirilmiştir.
Farklı Ŏzellikteki Ünlüler:
Yukarıda tablo hâlinde verdiğimiz ünlülerden farklı ŏzellik taşıyanlar ise
şunlardır:
ė: Yaygın olarak bütün Türk lehçelerinde ve bölgemiz ağızında görülen ve
kapalı e sesi diye adlandırılan bu ses, yukarıda ŏzelliğini belirtiğimiz açık e sesıŋden
biraz daha kalın bir sestir. Bu sesle ilgili örneklerimiz şunlardır : ėt-, bėr -
“Bo arada mısapırlerımız de kele, komşılarımız, ķısımlarımız olarıŋ altların ne ķısmet
ėtse pışırıp salaman”. (KTSM III-14)
“Ķırım milletı ŭşun şalışķan, Ķırım milletıne yardım ėtmek ĭstegyen ķışlerıŋ bırıdır”.
(KTSM IXa -43)))) BERMEKLE ÖRNEK.....
“Onnarıŋ Dobroca Mŭsŭlmanları ķabıl ėttıler, sakladılar, aşlarıŋ sularıŋ bėrdıler, ama bo
mesele tap sonında ķarıştı”. (KTSM IXa -33)
ĭ: Yukarıda ŏzelliklerini verdiğimiz ı sesıŋden biraz farklı, kapalı e sesıŋe yakın
olan bu dar ünlü normal uzunluktadır. Bu sesle ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Taā sora învăţământnı taşlap başka ĭşlergye şalıştım”. (KTSM XIX-13)
“Onı oynaĝan ķĭşĭ”. (KTSM IVb-43)
39
“Nal sesĭ”. (KTSM IVc-12)
“Şaresĭ de aklaştırmak edı”. (KTSM IXb-46)
“Ķızmetşınıŋ ĭşĭ cana, canı cana”. (KTMY V-32)
ŏ : Yukarıda ŏzelliklerini verdiğimiz ö sesıŋden farklı olan bu ses arka damağa
daha yakın telâffuz edilir. Türkiye Türkçesinin yazı dilinde kabul gören ö sesıŋin biraz
daha kalın söylenen biçimidir. Normal uzunluktadır. Bölgemizde ö sesıŋin yerine ŏ sesi
hâkimdir. Bu sesle ilgili örneklerimiz şunlardır:
“On dŏrt tanesı erkek edı, on bırı ķısķayaklı edıç” (KTSM IIa-14)
“Apız ķartbabamoldı ama anaºvbır ķartbabam da Ŏmer ŏldı”. (KTSM IXb-42)
“Ŏyle yaşadık” (KTSM IXb-47)
“Men ŏz ŏzımnı maktamayman, çŭnķı bızde bır atasŏzı bardır”. (KTSM XI-32)
ŭ: Yukarıda ŏzelliklerini verdiğimiz ü sesıŋden farklı olan bu ses art damağa
daha yakın telâffuz edilir. Türkiye Türkçesinin yazı dilindeki ü sesıŋden biraz daha
kalın söylenir. Bölgemizde ü sesıŋin yerine ŭ sesi hâkimdir Bu sesle ilgili örneklerimiz
şunlardır:
“Bo yazda eķĭ bin ŭşte ŭy de başladım Taşpınar koyınde”. (KTSM I-46)
“Ŭş sene ķadar traktorist otırdım, ondan sora bın dokuz yŭz altmış yedıde kettım şkoala
de şoferiıgye”. (KTSM I-12)
“Bın dokız yŭz altmışta liçeugye ķırdım, Mircea cel Batran liceuŋ pıtırdim ve de ondan
sora bin doķız yŭz altmiş beşte tam şo sene Bŭkreş Unıversıtesı’nde Tatar tĭlĭ şubesıŋde
talebe ėte edıler”. (KTSM XIX-10)
“Zaten kitapnıŋ konuları da bonnardır: dın, tarih, insan sŭyĝısi”. (KTSM IVa-26)
ŏ, ŭ her ne kadar farklı ŏzellikte birer çeşitlenme gösteriyorsa, bu iki ses Dobruca
ağızlarında yaygın olarak kullanılan iki ünlüdür.
40
Uzun ünlü
Bölgemizde kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerdeki uzun ünlüler kısalmıştır:
cami, vali, sabit vb.
Açık hece durumuna girdiğinde uzunluğun ortaya çıkması bölgemizde sŏz
konusu değildir. (zamanı).
ta’kip, da’vet, ma’na gibi ayın sesıŋi bulunduran ve Türkiye Türkçesıŋde yerini
açık hece durumunda uzun ünlüye bırakan bu ayın sesi bölgemizde tamamen
yitirilmiştir, kesmeli söyleyişi de sŏz konusu değildir. Bu iki ayrı ŏzellik dolayısıyla
yabancı kelimeler yoluyla incelediğimiz ağızlarda geçen uzun ünlülerin kısaldığını
söyleyebilriz.
Ünlüler açısıŋdan bölgemizde görülen bu ŏzellik Türk yazı dilinden oldukça
farklılaşmıştır.
Bu gelişmenin yanısıra, hece kaynaşması olayına bağlı olarak ğ ve h sesıŋin iç
seste düşürülmesi kelimeden sonra gelen ünlünün uzamasıŋa sebep olmaktadır.
Konumuzla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Yavaş yavaş camını ŭstŭn aşıp captık bayaā bır ķararĝa ketırdık camını”.
( KTSM I -58)
“Taā sora koyden koştık”. (KTSM V -19)
1. İkiz Ünlü
Bölgemizde ğ, h yanında, y, v seslerinin eriyip yitirilmesiyle ünlülerin uzadığı
veya ikiz ünlü durumuna düştüğü görülmektedir. Bu tür örnekler ileride hece
kaynaşması bahsıŋde ele alınacaktır.
R o m a n y a’d a k i K ı r ı m T ü r k l e r i A ğ ı z l a r ı n d a Ü n s ü z l e r
ve Ç e ş i t l e n m e l e r i
Derlediğimiz metinlere dayanarak tespit ettiğimiz ünsüzler ve bunların
çeşitlemeleri ile ilgli örnekleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Temel ünsüzlerden
41
sonra çeşitli etkilerle farklılaşmış öteki ünsüzlerin ŏzellikleri ayrıca aşağıda ele
alınacaktır.
ÜNSÜZLER
ÜNSÜZLER VE ÇEŞİTLENMELERİ ÖRNEKLER
b bala, baş, bır, bėrtlı
c cangız, caş, cer, cara
ç bk. “ş”
f fırsat, fukara, Fikiriye
g
ĝ
gy
gul, gomelek, gumış, guzel
diceĝım, ķaramaĝa, doĝmış, ķarĝış
bızgye, pesılgyen, sızgye
h
k
ķ
kerek, ketmek, koz, kulmek
ķader, ķatıķ, yaķşı, ķart
m martı, midan, men, marebe
n
ŋ
nene, şoban, un, Niyat
oŋ, oŋmak, senıŋ
p para, ķapı, Patma, pazla
r raāt, zarar, sormak, pırım
s su, tatsız, Orus, sabalayın
ş şamaşır, şuruk taş, aĝaş
t tapmaşa, tıl, temır, taºv
v
ºv
varlıklı, valiz,
saºvlık, daºvıl, yaºvur, saºvıt
y yaş, yarın, yŭz, ŭy
z ziyet, ŏz, zor, uzak
42
Farklı ŏzellikteki ünsüzler:
Yukarıda tablo hâlinde verdiğimiz ünsüzlerin büyük bir bölümü Türk yazı
dillerinde kullanılan seslerdir. Burada çeşitli sebeplerle farklılaşmış ünsüzler üzerinde
durulacaktır. Dikkat çekmesi için burada ele alınan ünsüzler siyah dizilmiştir.Metinde
ayırıcı ŏzellik taşımadığından siyah dizmeye gerek duyulmamıştır. Farklı ŏzellikler
taşıyan ünsüzlerden birisi ĝ sesidir.
ĝ: Bölgemizde normal g sesi yanında karamaĝa, daĝınık örneklerinde olduğu
gibi ĝ sesıŋi içeren ĝ sesi art damağa kaymakta, kalın, hırıltılı bir gırtlak sesi ŏzelliği
taşımaktadır. Bu ses araştırmamızda ĝ işaretiyle gösterilmiştir.
“Penerler azır boĝan sora o penernı zerı aĝa, zerı men ķaynataman nurĝa”.
(KTSM III-7)
“Dŭnyanıŋ dŏrt bır koşesıŋde Tatarlar şŭmdı bıle daĝınık halde yaşaylar ve erkez bo
milli hazinegye ķatkıda bulunabılır”. (KTSM XIX-26)
“Akşam kele saba şıĝıp kete, bılmimen ķayda cŭre, ķayda kete”. (KTSM X-49)
“Kız da bagajıŋ ketrecek, mobilasıŋ, şamaşır maşinasıŋ, tıĝış maşinalarıŋ, yastıklarıŋ,
toşeklerıŋ”. (KTSM XIa-29)
“Kelın kele Azaplar’dan Ķaratayĝa bek top arabaman, bek top kudaĝiman, evelĭ
kudaĝilık bolĝan, kelınmen barabar kelıngyen”. (KTSM XIII-12)
gy: Ön damakta oluşmakta, ince bir ikiz ünsüz ( diphtongue) karakteri
taşımaktadır.Örnek olarak pıtırmegye sŏzünde geçen bir ses daha çok yönelme durumu
sŏz konusu olduğunda duyulmaktadır. Bu ses genel olarak –me mastarının üzerine -ge
yönelme durumu eki geldiğinde ortaya çıkmakta ve bir hece yapısı içinde gye biçiminde
duyulmaktadır. Bu ŏzelliğe dayanarak sŏz konusu sesi gy ile gösterdik. Konumuzla ilgili
örnekler şunlardır:
43
“Ŭşŭncĭ gŭnı taşımızın atıp eķındı namazın ķılĝan sora gerısı gerıgye Mekkegye ķayttık
eķındı namazın ķılup”. (KTSM IIa-49)
“Aruºv şiyler kormegye merakmız”. (KTSM IXa –90)
“Menı alıp kettıler başķa bır koylergye”. (KTSM XIIa-11)
“Ekĭncĭ gŭnı turıp Mekkegye kettık Mekke’den Medinegye”. (KTSM XV-25)
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolektifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkezgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş bėrıldı”.
(KTSM I-17)
ķ: Sert damakta oluşan ve kalın ünlülerle kullanılan ķ sesıŋi yumuşak k sesıŋden
ayırmak için, sŏz konusu sesi metinlerimizde ķ biçiminde gösterdik. Konuyla ilgili
örneklerimiz şunlardır:
“Ŭş sene ķadar traktorist otırdım, ondan sora bın dokŭz yŭz altmış yedıde kettım şkoala
de şoferigye”. (KTSM I-12)
“Koylar ŭştan ķaķra, sıyırlar ŭştan dam degyendı”. (KTSM I-33)
“Bo ĭşlerĭn aletmekten başķa azbarda bırķaş tane şalışķan ķĭşlerımız bar”. (KTSM III-9)
“Penerler azır boĝanda parşa parşa ėtıp kessemen, olarnı plastık Ĺengırgye salaman
saramuraların kuyaman şaytrıp, sora ekıncı gŭnŭne akşamdan azırliymen erbır şiylernı
maiınaĝa salıp ķasabaĝa satmaĝa cıberemen”. (KTSM III-8)
“Kitabnıŋ tış ķabında kuvetlı, ķalın tamırlı ķarışık dallı bır cevız tereĝı bar”. (KTSM
IVa-23)
Ĺ: Bölgemizde ŏzellikle Batı dillerinden geçen plastik örneğinde olduğu gibi
ince l sesıŋi içeren sesler kalın olarak söylenir. Bu bakımdan metinlerimizde ince bir l
sesi içeren kelimelere rastlanmamıştır .
“Penerler azır boĝanda parşa parşa etıp kesemen, olarnı pĹastik Ĺengırgye salaman
saramuraların kuyaman şaytrıp, sora eķıncı gŭnŭne akşamdan azırliymen erbır şiylernı
maşınaĝa salıp ķasabaĝa satmaĝa cıberemen”. (KTSM III-8)
44
ŋ: İstanbul Türkçesıŋde ŏzelliğini kaybeden, ancak öteki Türk lehçelerinde ve
bazı Anadolu ağızlarında kullanılan geniz sesi ŋ bölgemizde oŋmak örneğinde olduğu
gibi bir burun sesi olarak duyulmaktadır. Bu ŏzelliğinden dolayı çalışmamızda sŏz
konusu ses ŋ biçiminde gösterdik.
“Allah rahmetilesıŋ bır oĝlun bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ eķĭncı gŭnĭ
rahmete ķaºvuştĭ”. (KTSM IIa -7)
“Kitabnıŋ tış ķabında kuvvetlı, ķalın tamırlı ķarışık dallı bır cevız tereĝı bar”. (KTSM
IVa -23)
“Ana, suŋ Taşpınar koyınde nenemnıŋ koyıne ketmek ĭstedım”. (KTSM XIIa -4)
“Aķaynıŋ ķızı atı Ayşe, aķaynıŋ ķızı atı Patma eken”. (KTMY IV -5)
Örneklerde görüldüğü gibi bu ses hem fiil kökünde, hem de bazı eklerde tarihî
gramere bağlı olarak yaşamaktadır.
ºv – Bölgemizde derlediğimiz metinlerde geçen bir başka ŏzellikli ses ºv
sesidir. Saºvlık örneğinde olduğu gibi kalın ve geniş ünlüleri yuvarlaklaştırır. Ünlünün
yuvarlaklaşması hece içinde gerçekleşir. Buna göre, daºvul ( da –ºvul) örneğinde,
saºv–lık örneğinde ise yuvarlaklık saºv üzerindedir.
“Aºvır aºva sımarlay”. (KTSM IVb-16)
“Daºvıl zurna kesıle”. (KTSM IVb-13)
“Caºvın sesĭ” (KTSM Vç-14)
45
III. 1. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ III. 1. 1. K a l ı n l ı k – İ n c e l i k A ç ı s ı n d a n Ü n l ü U y u m s u z l u ğ u
Türkçenin başlıca ses bilgisi kurallarından olan büyük ve küçük ünlü uyumları
bölgemizde tam olarak gerçekleşmemiştir. Ele aldığımız ağızlarda ünlü değişmeleri
ŏzellikle ünsüzlerin ünlüleri etkilemeleriyle ortaya çıkmıştır. Üzerinde durduğumuz
bölge dilinin bir yazı dili, eğitim dili durumunda olmaması, bir disipline bağlı olarak
gelişmesıŋi sürdürmemesi büyük ve küçük ünlü uyumlarının büyük ölçüde bozulmasıŋa
yol açmıştır. Aşağıda verilecek örneklerin Türkiye Türkçesıŋdeki karşılıkları ayraç
içinde verilmiştir.
Bölge ağızlarında görülen uyumsuzluğa sebep olan durumlardan biri damak seslerinin
ince ünlüleri kalınlaştırmasıdır:
Damak seslerinin etkisiyle oluşan ünlü kalınlaşması:
koyu (T.Tü.köyü), kŭzde (T.Tü.güzde), ŏksız (T.Tü. öksüz) , gŭn( T.Tü.gün ) , kultur
(T.Tü.kültür), gul (T.Tü.gül). İlk hecedeki bu kalınlaşmayı birer damak sesi bulunduran
eklerde de görmekteyiz:
“Ondan sora bin doķız yŭz seksen ekĭde askerlıkke kettım”. (KTSM VI -5)
“Yirmĭ beş yirmĭ seķız sene ķadar şŏferlık şalıştım Komunistlık vaktında”.
(KTSM I -13)
Bölgemizde ince l sesıŋden dolayı kalın ünlülerin inceldiği örneklere de
rastlanmaktadır.
“Otelıne bardık, azırlendık, cuwundık, abdestlerımıznı aldık, şo cemaatmen bėrabėr
tawapķa şıktık”. (KTSM IIa -21)
“Men saĝa azırledım onı, diydı”. (NTYM VI -575)
Görüldüğü gibi, iç seste fiil yapan – la eki kalın sıradan kelimelere gelse de genellikle
ince ünlülü bir yapı göstermektedir.
Ünsüzlerin ünlülere olan etkisiyle ortaya çıkan ses değişmeleri dışında ŏzgün biçimi
uyumsuz olan bazı yabancı kökenli kelimelerin bölgemizde ünlü uyumlarına uyduğu
görülmektedir.
46
şaytan ( Ar.> şeytan): “Bırıncı şaytanĝa taş attık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye,
otelgye keldık cattık, dıŋnendık, ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşımızıŋ attık”.(KTSM IIa -
47)
“Bır pırtana, şaytan toy pırtana! (NTSM I -15)
barabar ( Far.> bėrabėr):
“Kelın kele Azaplar’dan Ķaratayĝa bek kop arabaman, bek kop kudaĝiman, evelı
kudaĝilık bolĝan, kelınmen barabar kelıngyen”. (KTSM XIII -12)
“Men ŏzımmen barabar toprak basmaĝan, aºva basmaĝan, ayvandı mınemen, diydı.
(NTYM VI -108)
bakşalarda ( Far.> bahçelerde):
“Bakşalarda gŭl bolsıŋ”. (KTSM Ia -6)
“Deºvmen apaķay şıĝadılar ŭyden, oynay kule bakşaĝa ķıredıler”. (NTYM IV -63)
Ç e k i m E k l e r i
Durum ekleri
Metinlerimizde bazı ekler birçok kelimede büyük ünlü uyumu kuralına uymaz.
Bunlardan bazılarının ince ünlülü biçimi, bazılarının da kalın ünlülü biçimi yaygındır.
Bu gelişmenin başta ünlülerin ünsüzleri etkilemesi olmak üzere çeşitli sebepleri vardır.
Askerlıkten örneğinde olduğu gibi çekim ekinin son ek olarak kullanıldığı kelimelerde de
çekim ekinin ince biçimi yer almaktadır. Ünlüsü ince olarak kalıplaşmış çekim eklerimiz
şunlardır:
Yönelme durumu ekleri içinde ünlü uyumları bakımından uyumsuzluk gösteren
ek – ĝa ekidir. Kalın ünlü ile kalıplaşmış bu ekin örnekleri şunlardır:
“Ondan Mina’ĝa şıktık”. (KTSM IIa -44)
“Erkek, ķadın bala-şaĝa/ Toplanĝan erkez salonĝa”. (KTSM IVb -3, 4)
“Ŭş balaĝa da toylar yasadık”. (KTSM V -24)
“Ķın salınır edı ķızlarĝa, caşlarĝa bır ekĭ tane akraba caşların, ondan Cuma gŭnı
şaķırtular kele. (NTSM Ib-24)
47
- de/ - te bulunma durumu eki:
“Ondan sora Koşı mallesıŋde otırĝanımız ŭşŭn Koşı mallesıŋdekĭ on numaralı mektepte
oķıdım, ilk mektepnı, orta mektepnı onda yasadım”. (KTSM XIX-9)
“Bin dokŭz yŭz ķırk dŏrtte on oktombrie’de tuĝaman”. (KTSM I-3)
“Ekĭ ŭş taºva prıjdan gŭveş yasap ŭstŭnde kozı etlerıŋ yarım yarım salıp ķışkene bır
lambaşıklar bar edı onday lambaşıknı da alıp ana onda tepreşte bek bır balaban ruh
tuĝan toplaşıp ana o gŭveşnı kozı etınden epsı tatıp şından dolması totrıp”.
(NTSM Ic -30)
Kalınlık – incelik uyumuna ters düşen eklerden biri de ilgi hâli ekidir: Bu ek KT’de
- nıŋ, NT’de ise –dıŋ şeklindedir. Kalın ünlüyle kalıplaşmış bu ekin örnekleri şunlardır:
“Bo senenıŋ halınde ŭş aylar keldıler.” (NTSM Ia -1)
“Seksen altınıŋ tumasıman.” (NTSM II-1)
“Şkola’ĝa baraman, alemdıŋ artından bır ekĭ ders, bır ekĭ ders, ŭyretmenĭme calbarıp
alıp alemdıŋ ardın dersıme yetışetan edım, bır de premiyant edım, o ķadar ambiţios edım
bo Fikretmen.” (NTSM Vb -6)
“Tam toylarday ėtıp sıpra salındı, gene ŏlıgye de yanınız ŏlıdıŋ bır adetı bar elva
ķaºvruladı.” (NTSM VIII -41)
“O malde Komunistlık keldı, yok edı bek olay Mŭsŭlmanlardıŋ şiylerı.” (NTSM X-14)
“Eĝer abiylerıŋ şıcımdı kesseler, sen yedı ķat cer astın taā ketersıŋ”. (NTYM VII-89)
“Ķan ķıredı ŭyge, ķamşısıŋ kolıŋ aladı, apaķayĝa bır kotek basadı, baytılıp taslaydı.
(NTY IV -24)
“At man abiysıŋ ayaĝıŋ sıŋdırıp ķaşadı. (NTYM VII-213)
Durum eklerinin diğerleri ise, kurala bağlıdır.
- iyelik ekleri:
Bölgemizde kullanılan iyelik ekleri – ım, - ıŋ, - ı ( - sı), - mız, - nız biçiminde kalın
ünlüler taşımaktadır. Bunlardan yanlızca – ları/ - lerı çokluk biçimleri uyumludur.
48
“Tuĝan koyım Toķıspı koyı”. (KTSM V-3)
“Menĭm kelnım bar emış”. (NTSM Ic -9)
“Az bolsak ta camımızıŋ ķapısı aşıla, bayram namazı ķılına epsıŋ er bır adetımızıŋ
yasaymız bo demokraţie vaktında epsı boldı, bır ķarar bır ķarar epsı boldı”.
“Bo bılay bolmacak, tokta sen men bekliyım şonı, ķaravul şıĝayım, dep tusıŋedı ŭy
sabısı”. (NTSM VIII-10)
“Ailece bır tıleĝımız bar, onday ķaberler yabancı memleketten almayık”. (KTSM VI-
26)
“ -Sızdıŋ aylıknızdı men bėremen, baladıŋ ķastalıĝıŋ tabacaksıŋız!``diydı (NTYM VI-
157)
“Olarĝa men aşlarıŋ azırlimen; saba ķaºvaltası bola, ŭyle aşları bola, akşamĝa aşlarıŋ
azırlimen”. (KTSM III-10)
Y a p ı m E k l e r i
Uyuma girmeyen ve bu bakımdan ayrı ŏzellik taşıyan yapım eklerinden biri –ık’tır.
- ık ekiyle uyuma aykırı düşen kelimeler için aşağıdaki örnekleri verebiliriz:
“Ocalarımız bar, Mŭftŭlerımız kele, ķapımız aşık, ĭstegyen kele, namaz ķıla, on beş
yirmı aķay bolamız cumadan Cuma”. (NTSM II-41)
“Otırdık, otırdık, ay suday carık korsen”. (NTSM V-14)
“Ama bek atık”. (KTSYM VI -36)
“Men konışkakman ama istidatlı konışmacı tuºvılman, becerıklĭ konışmacı
tuºvılman”.(KTSM XI-2)
- lı isimden isim yapma eki.
Kalın ünlü ile kalıplaşmış bu ekin örnekleri şunlardır:
“Kobetenı alı ķamır etnı ķıyıp, ķamırnı cayıp bır ķalaş ķamır onıŋ ŭstŭne mayın sebıp
teraķay, maylı da tuºvı, onıŋ ŭstŭne etnı sebıp suıŋ bır daha bır ķalaş ķamırnı taā cayıp
49
onıŋ ŭstŭne etnı sebıp şayna bayaā bır beş altı yŭz ķalınlıkta bola diyim bo sepme
kobetedır”. ( NTSM Ia -8)
“Koy ĭşınde Bortemır’gye yaĝa sonra nışanlı turdım eķĭ ay, eķĭ aydan soŋ toyım boldı,
toyım bolıp koy ĭşınde bardım ķaynatalı yergye”. (NTSM III-5)
“Ķan balasıŋ her gŭn oneķı tŭrlı yemeke pısırıledı eken”. (NTYM II-66)
- lık isimden isim yapma eki.
Kalın ünlü ile kalıplaşmış bu ekin örnekleri şunlardır:
“Alıp keteler ķışkenenı şollıkke bır kenarĝa.” (KTSM XIIb-14)
“Biyaz bolıp ķatiyım, maĝa biyazlık nege kerek?diy.” (KTMY IV-37)
“Abilerındiy yŭklap ķalmaması uşun, bır parmaĝın kese, caºvlıkman tuz basa.”(KTMY
VI-39)
- sız ekiyle uyuma aykırı düşen kelimeler için aşağıdaki örnekleri verebiliriz:
“Kelımesız, cumlesız / Tarih anlatķan aºva! (KTSM IVb -32, 33)
“Sŭzgyen sora o yŭznı ŭstŭne kuyamız, ķarıştramız guzel aruºv ėtrıp sora sarımsaklı
ķatık- ķım ĭstiy sarımsaklı ķım ĭstiy sarımsaksız”. (KTSM XXc -19)
“Arada bır kancer bar balam Alla moynını ursıŋ, kancernı dertsız, şaresız dep, ana
cenazelerde kepın pışemız, ŏlıdını şıĝarıp tısķarĝa cuºvamız”. (NTSM VII-39)
“Ulsızĝa ul bolaman, ķızsızĝa ķız bolaman, menĭ al taā! diydı”. (NTYM II-107)
“Malsız aşķan gŭl satıyım, mahalsız aşķan gŭl satıyım!dep baķır ķasabada``diydı.
(NTYM III-39)
Z a m a n ı B i l d i r e n Ç e k i m E k l e r i
Belirli geçmiş zaman eki
Kalıplaşmış bir yapı gösteren ve kalınlık - incelik uyumuna uymayan eklerden biri
belirli geçmiş zaman ekidir.
- dı ve – tı biçimde ünsüz uyumuna bağlı olup da ünlü uyumlarına ters düşen örnekler
şunlardır:
50
“Dŏrt tane kolek tıktık, yastık aldık kerek şiylerıŋ yasadık, azırlendık”. (KTSM XV -
15)
“Bek aruºv keşıneedık, aman bo komunistler keldı o kiyaburlık”. (KTSM XX a-15)
“Cıyınĝa bardık, bır cas ama”. (NTSMVb -13)
“- Ķambėr, bız ayman, cılman gezdık, bır şiyge rast kelmedık”. (NTYM VI-215)
“Medine’de taºvapımızıŋ ėtıp ondan sora Romanyaĝa ķaytmaĝa colımızĝa şıktık”.
(KTSM IIa -54)
Ç a t ı E k l e r i
Çatı ekleri içinde ünlü uyumları bakımından uyumsuzluk gösteren eklerden biri –ıl
edilgen ekidir. Kalın ünlü ile kalıplaşmış bu ekin örnekleri şunlardır:
“Evelĝı şından dolması denılır edı”. (NTSM Ic -34)
“Sŏzbır Alla boladı, nışan boladı, kun kesıledı, toy başlaydı, kelın tusırıledı, kiyeºv
ķapaladı”. (NTYM IX-60)
“Bo kitap Tatar Bırlıĝınıŋ ve Şerif ulımnıŋ maddi yardımıman basılĝandır”. (KTSM
IXb-37)
Z a r f – F i i l E k l e r i
Zarf –fiil ekleri içinde ünlü uyumları bakımından uyumsuzluk gösteren ek –ıp’tır. Kalın
ünlü taşıyan bu ekle ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Kurbanlar kesılecek, Alla ķısmet ėtıp, Alla nasıp eyleyıp o aralarĝa daĝıtmak kurban
etınden ana ŏzımız sora yemek pışırecek, baklavamıznı, yemeklerımıznı pışırıp ondan
biyana Kurban Bayramından sora şubėrek eken, kobete eken, taºva cantık, sarayılı,
sarbırma, ŭken bŏrek, ķaşık bŏrek şorbası bonnarnı pışırıp ķara ķışımıznı şayna
keşırmekte nasıp ėtsıŋ bızlergye Alla”. (NTSM Ia -7)
“Ana, sora otırdık anda ballar baylıp ķaldılar aşlaºvlarını aştık, cara, kolları, ana sora
oradık, şınradık bardık toy ŭyıne”. (NTSM II-66)
“Deºvdı ŏltırgyennden ķaberı yok; barıp ķarasa, deºv ŏlgyen”. (NTYM IV-86)
51
“Sabalayın bolıp Arpe gŭnı eķındı namazını ķılduk Mina’ya şıktık”. (KTSM IIa-42)
“Penerler azır boĝanda parşa parşa ėtıp kesemen, olarnı plastik Ĺenĝırgye salaman
saramuralarıŋ kuyaman şaytrıp, sora eķıncı gŭnŭne akşamdan azırliymen erbır şiylernı
maşinaĝa salıp ķasabaĝa satmaĝa cıberemen”. (KTSM III-8)
III. 1. 2. D ü z l ü k – Y u v a r l a k A ç ı s ı n d a n Ü n l ü U y u m s u z l u ğ u
Bölgemiz ağızlarındaki ünlüler bir de küçük ünlü uyumu kuralı bakımından ele
alınabilir.Metinlerimizde bu kurala da uymayan birtakım değişikliklere rastlamaktayız.
Kalıplaşmış bir yapı gösteren ve düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymayan eklerden biri
belirtili geçmiş zaman ekidir. Bu ekin kalınlık –incelik bakımından gösterdiği durumun
örnekleri yukarıda verildi. Burada verilenler ise, ekin düzlük –yuvarlaklıkla ilgili
örnekleridir. Hangi fiil köküne gelirse gelsıŋ, bu ek hep dar, düz ve kalın biçimde
kullanılmaktadır.
- dı ve – tı biçimde düzlük –yuvarlaklık uyumuna ters düşen örnekler şunlardır:
“Taā sora koyden koştık”. (KTSM V-19)
Düzlük – yuvarlaklık uyumuna ters düşen eklerden biri de ilgi hâli ekidir. Bu ek te
kalınlık – incelik açısıŋdan yukarıda ele alındı. Burada verilen örnekler ise, ekin düzlük
–yuvarlaklık açısıŋdan gösterdiği değişikliklere bağlı örneklerdir.
Bu ek KT’de - nıŋ, NT’de ise –dıŋ şeklindedir.
“Ķart nenem bay ķızı eken, koydıŋ en baydıŋ ķızı eken.” (NTSM III -24)
III. 1. 3. K a l ı n Ü n l ü l e r i n İ n c e l m e s i:
Ünlü uyumlarıyla ilgili olmakla birlikte, kalın ünlünün incelmesi kelime içinde
ve eklerde görülmektedir.
a > e: Eklerde kalın ünlülerin incelmesiyle ilgili örnekler şunlardır:
“Ondan sora Romanyegye keldı demokraţie Çeauşeskunı tuşırdık”. (KTSM I-14)
“Bondan sekız sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık”. (KTSM IIa-6)
52
III. 1. 4. İ n c e Ü n l ü l e r i n K a l ı n l a ş m a s ı
Uyum kurallarının bozulduğu bölgemiz ağızlarında ünlüler arasıŋda çeşitli
sebeplerle birtakım ses değişmeleri olmuştur. İnce ünlünün kalınlaşması kelime içinde
ve eklerde görülmektedir.
Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
e > a : “Bırıncı şaytanĝa taş attık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye, otelgye keldık cattık,
dınŋendık, ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşımızın attık”. ( KTSM IIa-47)
“Akşam namazıman eķındı namazın barabar ķıldık Arafat’ta”(KTSM IIa-43)
“Babam bek guzel şalĝılar tuttı, kelın anterlıklerı ķıydım, ana şaytıp toyımız boldı,
bardık, ballarımız da boldı, ondaytrıp ŭy boldık.”. (KTSM V -15)
Eklerde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Yirmĭ beş yirmĭ sekız sene ķadar şŏferlık şalıştım komunist vaktında”. (KTSM I-13)
i > ı : Orta ve son seslerde görülen bu değişme daha çok ünlü benzeşmeleri
yoluyla meydana gelmektedir. Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili
örnekler şunlardır:
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş
bėrıldı”. (KTSM I-17)
“Yetmış ekĭ yaşındaman”. (KTSM IIa -3)
“Bŭkreş Ŭniversitesĭ Romen Tĭlĭ ve Edebiyatı Fakŭltesĭnı mezunumandır”. (KTSM IVa
-2)
Eklerde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler ise şunlardır:
“Bo alıme kegyen ķadar bo dŭnyada ėttım, şalştım şŭmdĭ emeklĭmen”. (KTSM IIa-4)
“Guzel ve şalışķan cıĝıtler kelıp ayttıradılar, babası bėrmiydı”. (NTYM I-2)
53
i > ĭ: Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“On altı on seķız yaşları kegyen sora ĭş ķarap başladık ozımızgye”. (KTSM I-8)
Eklerde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Mecidiyelĭ Subiyemen”. (KTSM IIa-2)
“Saºv bolnız bereketlĭ bosıŋ!” (NTSM Ia -10)
ö > o:
Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“On altı on sekız yaşları kegyen sora ĭş ķarap başladık ozımızgye”. ( KTSM I -8)
“Bardık, paşaportımızıŋ şıĝardık, Kostencegye kettık, eºvladım maşinaman alıpketıp
ozĝardı”. (KTSM IIa -9)
“Kubadin’de tudım, Taşpınar koyınde ŭylendım”. (KTSM III-2)
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş
bėrıldı” (KTSM I-17)
“Dŏrt sene de Edebiyat ve Dil Fakültesi Türk bolımı pıtırdım”. ( KTSM VII-4)
“Nenem, balam tuĝan tĭlĭne sayĝı koster, milletnı sŭy, alşak gonıllı bol, Allaā itaātıŋ
saĝlam bosıŋ”. ( KTSM XI-14)
ö > ŏ: Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“On dŏrt tanesı erkek edı, on bırı kısķayaklı edı” (KTSM IIa-14)
“Senenıŋ sonında en aruºv oķıĝan ballarĝa ŏdŭller bėrle”. ( KTSM VIII -15)
Faķat Ana tĭlĭ bo senelerde analarımızdan ŭyrengyen bızım tuĝan tĭlĭmızdır, yani şŭmdı
konŭşķan tĭlĭmızdır, bo da bızım ŭşŭn Tatarcadır ve de bızler Ķırımlı bolsak ta uzaklık
sebebinden ve taā başķa sebeplerden az ķatnaşķanımızıŋ sebebinden de bo Dobruca
54
Tatarcasıŋıŋ bazı ŏzellıklerı bardır bo yŭzden de Dobruca Tatarcası dep aytabılırmız.
(KTSM XIX -24)
“Ĭşınde otırĝan ballar da bek pıķare, hem de ŏksızler”. (KTYM V -75)
ü > u:
Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Ondan sora Romanyegye keldı demokraţie Çeauşeskunı tuşırdık”. ( KTSM I- 14)
şŭkŭrler (KTSM IIa-5)
“Bır vaķıt şubelenme”. ( KTSM XI-15)
“Guzel ve şalışķan cıĝıtler kelıp ayttıradılar, babası bėrmiydı”. (NTYM I-2)
ü > ŭ Kelime içinde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Ŭş sene ķadar traktorist otırdım, ondan sora bin dokŭz yŭz altmış yedıde kettım şkoala
de şoferigye” ( KTSM I -12)
“Ama işallah senıŋ ĭstegyen bılĝılerın bėrermen dep ŭmit etemen”. ( KTSM XI-4)
“Eskĭ ŭyımızde otırdık şĭmdĭgyeşık babamdan ķaĝan, şŭmdı ŭy yasap ķısmet ėtse bo
kŭzde, bo kışta koşķımız de kele”. (KTSM I -47),
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. (KTSM I-36)
“Men devlette şalışmadım, ama demokraţie kegyen sora bır ferma yasadık,
ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar saºvla, sŭtlerĭ
kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurların erıtemen”. (KTSM III-4)
III. 1. 5. D ü z Ü n l ü l e r i n D a r l a ş m a s ı
Kelime içinde düz ünlülerin darlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
e > ı : “Peşembı akşamı Mekke’de taºvapta edık”. ( KTSM IIa -22)
“İsmail Ziyaeddin necı sırlar boşalttı”. (KTSM XI -94)
55
e > o :
Kelime içinde düz ünlülerin darlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“On ekıde otmek aşaĝan sora ekĭ sat dınŋene edık ekĭgye ķadar sora ekĭden sora
Ankara ĭşĭnde geze edık, ŏnemlı yerlernı”. ( KTSM VII -12)
III. 1. 6. D a r – Y u v a r l a k Ü n l ü l e r i n G e n i ş –Y u v a r l a k
Ü n l ü l e r e D ö n ü ş m e s i
Kelime içinde dar -yuvarlak ünlülerin geniş – yuvarlak ünlülere dönüşmesiyle ilgili
örnekler şunlardır:
u > o: “Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday, arpa
bır de kun tabak, bolar eĝle”. (KTSM I-41)
“Bo yazda eķĭ bin ŭşte ŭy de başladım Taşpınar koyınde”. (KTSM I-46)
“Ŭş odalık yasadık ŭynı bır de balabanca bır salon, bır de bır aşķana, aş pışırmek ŭştan,
bır de baiemızı de yasadık ep şo ŭygye”.(KTSM I-48)
“Bondan seķĭz sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık”. (KTSM IIa-6)
“Bonı esıtken ķız”. (NTYM I-5);
“Bolar bırbırlerın tanımaydılar, ama tŭķâncı colşı mısapırgye ķaºve-maºve bėredı”.
(NTY I-56)
“Tanrıdan, tıkmayak bolıp oĝraştım, ama zorman, şermen ķĭrdı, ķısmetınmen dep,
diydı. (NTYM I-42);
56
III. 1. 7. D a r –D ü z Ü n l ü l e r i n D a r –Y u v a r l a k Ü n l ü l e r e
D ö n ü ş m e s i
Kelime içinde dar -düz ünlülerin dar –yuvarlak ünlülere dönüşmesiyle ilgili
örnekler şunlardır:
i > ŭ : “Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık”. (KTSM I-2)
“Bo alıme kegyen ķadar bo dŭnyada ėttım, şalştım şŭmdĭ emeklımen”. (KTSM IIa-4)
“Bo yapraknı sade ķadınlar ŭşŭn itap ėttım”. (KTSM IVa -7)
“Ŭş oca bar eken, şŭmdı bır camıgye ķalıp otramız”. (NTSM II -38)
III. 1. 7. Y u v a r l a k Ü n l ü l e r i n D ü z l e ş m e s i
Kelime içinde yuvarlak ünlülerin düzleşmesiyle ilgili örnekler şunlardır:
Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi belli bir sebebe dayanmamakla birlikte, genellikle
yuvarlak bir ünlüyü izleyen ikinci hecede uyum bozuluyor ve ikinci hecesıŋin ünlüsü
düzleşiyor. Başlıca örnekleri şunlardır:
o > ı: Kelime içinde dar –yuvarlak dar -düz ünlülerin ünlülere dönüşmesiyle ilgili
örnekler şunlardır:
“O arada kolektifler bızılmaĝa başladılar”. (KTSM I-15)
Kelime içinde dar -düz ünlülerin dar –yuvarlak ünlülere dönüşmesiyle ilgili örnekler
şunlardır:
u > a : “Bır gŭn menı Aciemin arķadaşım kolımdan tuttı “ Aydı senı Bŭkreş radyosu Türkçe
yayınlar şubesıŋe almak ĭstiler senı” degyende men torası bır turlı ayaklarım cevşedı,
57
dedım “ya, men layıkman mı onda?” çŭnkı men Fakultate pıtırgyenımden on beş sene
keşken edı”. ( KTSM XI-38)
“O ailenıŋ bır de korazı bar eken”. ( KTMY IV-14)
“Alla mabetlıĝın bėrsıŋ dep, o yerde sofraların salalar”. ( KTSM IIb -19)
Kelime içinde dar -düz ünlülerin dar –yuvarlak ünlülere dönüşmesiyle ilgili örnekler
şunlardır:
u > ı:
Bir yuvarlak ünlünün, düz ünlüye dönüşmesi olayıdır. Dudak ünsüzleri etkisiyle
veya aslî şekillerini muhafaza ederek yazı dilinde uyum dışında kalmış birçok kelime
bölgemizde benzeştirme yoluyla uyuma girmiş ve bu değişme de meydana gelmiştir.
Kelime içinde dar -düz ünlülerin, dar –yuvarlak ünlülere dönüşmesiyle ilgili örnekler
şunlardır:
“Kokı ketıre”. ( KTSM IVç -2)
“Komşı yerı mŭşterĭ”. (NTYMI-65)
“O arada kolektifler bızılmaĝa başladılar”. (KTSM I-15)
“Zemzem suman abdestlerını aldık, cuºvundık, tıleklerımıznı tıledık, Cenabu Alla’dan
karşı bızım mıradımızı da bėrdı”. (KTSM IIa-29)
“Romanyaĝa kelgyen sora da epımız er gŭn bır meºvlıt oķıttık”. (KTSM IIa-60)
Eklerde ince ünlülerin kalınlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Esķĭ ŭyımızde otırdık şĭmdĭgyeşık babamdan ķaĝan, şŭmdı ŭy yasap ķısmet ėtse bo
kuzde, bo kışta koşkımız de kele”. (KTSM I-47)
u > i :
Bir yuvarlak ünlünün, düz ünlüye dönüşmesi olayıdır ve bölgemiz ağızlarında
orta seste yaygın olarak görülür.
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday,
arpa bır de kun tabak, bolar eĝle”. (KTSM I -41)
58
“Ekĭ balam bar, ekĭsĭ de Fakultate oķıylar Kostence ķasabasıŋda”. (KTSM I -37)
ü > ı Kelime içinde dar –yuvarlak dar -düz ünlülerin ünlülere dönüşmesiyle ilgili
örnekler şunlardır:
“Ondan sora Romanyegye keldı demokraţie Çeauşeskunı tuşırdık”. ( KTSM I- 14)
“Ŭşŭn bėrdık Tŭrkiye’de sora keldık Romanyegye, Romanye’de pıtın duºvalarıŋ bėrdık,
abim de keldı Amerika’dan, erkez toplaştı”. (KTSM VII -25)
“Mane pıtken sora endı bırer dŭrkı şalınız dedıler bızgye”. (KTSM XVIa -57)
“Neolayık, tŭķandı sıpır!” (NTYM I-60)
Eklerde yuvarlak ünlülerin düzleşmesiyle ilgili örnekler şunlardır:
“Nenem, balam tuĝan tĭlĭne saygı koster, milletnı sŭy, alşak gonıllı bol, Allaa itaātıŋ
saĝlam bosıŋ”. ( KTSM XI-14)
III. 1. 8. G e n i ş Ü n l ü l e r i n D a r l a ş m a s ı
Bölgemiz ağzlarının başlıca örneklerden biri geniş yuvarlak o ünlüsünün daralıp
u biçimine dönüşmesidir. Bu ŏzellik hemen tamamiyle bölge ağızlarına hâkimdir. otır,
oyın, sokır. Aynı durum düz - yuvarlak ünlülerde görülür. Kelime içinde geniş ünlülerin
darlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
ö > ŭ : “Menım ŭyretmenım Şŭkran Bekiş anım edı”.(KTSM XIX - 8)
“Men en başta Tatarcanı ailemde ŭyrendım, babamdan, akrabalardan ve de Tatar
grădiniţasıŋda oķıdım”. ( KTSM XIX -7)
“Otelgye keldık bıraz dınŋendık, yattık, ŭyle vaktĭ boldı”. (KTSM IIa-32)
59
“Şkola’ĝa baraman, alemdıŋ artından bır ekĭ ders, bır ekĭ ders, ŭyretmenĭme calbarıp
alıp alemdıŋ ardın dersıme yetışetan edım, bır de premiant edım, o ķadar ambiţios edım
bo Fikretmen. (NTSM Vb -6)
“Tŭbınde, ŭylenden sora, eķındı malınde, Şaķır Bulat deºvıredı Araptı”.
(NTYM VI -571)
Öteki geniş ünlülerin daralması ise, belirli örneklerde görülür. Konu ile ilgili örnekler
şunlardır:
e > i : Çok yaygın olarak ilk hecede görülen bir değişmedir.
Kelime içinde geniş ünlülerin darlaşmasıyla ilgili dönüşmesiyle ilgili örnekler şunlardır:
“Bızım balaman ekeºvı bırbırın ıstiler, Allanıŋ emrımen, Peyĝambėrıŋ ķavlımen sız
eĝer ĭstesenız, razı bosanız dep kıznı ĭsterler”. ( KTSM IIb -12)
Eklerde geniş ünlülerin darlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Er alemnıŋ aºvzına tuşmiyim, er alemnıŋ oşeĝı bolır dep, men gerı ķaytmadım, o
eşımmen ķırk ŭş sene omır ėttım”. ( KTSM XIIa-13)
III. 1. 9. D a r Ü n l ü l e r i n G e n i ş l e m e s i
Geniş ünlülerin daralmasıŋa karşılık, dar ünlülerin genişlemesi de bölgemizde
görülen dil olaylarından biridir. Geniş-düz, ince ünlülerin daralması kapalı e sesıŋde de
görülür. Kelime içinde dar ünlülerin genişlemesiyle ilgili örnekler şunlardır:
i > e :
“Derenlerden kelgyen ses”. (KTSM IVc-2)
“Ķarayman betıne, kozı sankem kıyış, ķarayman konışķanda aºvzı kıyşıp kete”.
( KTSM XI -9)
“Anaºv kıznı itep cıbere tatası”. (KTSM XIIIb-16)
60
“Ama Mŭsŭlman milletınde ŏyle bır sabır bardır ke, sabırman epsıŋden geştıler”.
( KTSM IX -53)
“Yetmış eķĭ yaşındaman” (KTSM II- 3)
Eklerde geniş ünlülerin darlaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Bır zamanda bır padişanıŋ bır ķızı bar eken” (NTYM I-1)
Yuvarlaklaşmaya dudak seslerinin sebep olduğu örnekler de vardır.
III. 1. 10. D ü z Ü n l ü l e r i n Y u v a r l a k l a ş m a s ı:
Düz ünlülerin yuvarlaklaşmasıyla ilgili örneklere bakıldığında bunların daha çok
ünlüsü kalıplaşma biçimlerde görülür.
e > ŭ : Kelimede ön ve iç ses durumundaki düz ünlülerin yuvarlaşması olayıdır. Kelime
içinde düz ünlülerin yuvarlaklaşmasıyla ilgili örnekler şunlardır:
“Sora keldı, Kânye dedı maĝa- menı adım Fatma ama nenem sŭygen bır apaķayın,
oķımış Kânye dep, o da Kânye dep saĝan”. (KTSM X-21)
ı > u :
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday,
arpa bır de kun tabak, bolar eĝle”. ( KTSM I -41)
“Belkĭ buktururman sıznı, kısķaca anŋatayım”. ( KTSM XI-43)
Eklerde düz ünlülerin yuvarlaklaşmasıyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Mekke’de saba namazıŋ Mekke’de ķılup otelımızgye keldık” (KTSM IIa-31)
61
i > ŭ: Dudak ünsüzlerin etkisiyle meydana gelen bu değişme daha çok ilk hecelerde
görülür. Kelime içinde dar ünlülerin genişlemesiyle ilgili örnekler şunlardır:
“Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık”. ( KTSM I -2)
“Kum raātsız bosa egyer, ķane arasıŋda, koy arasıŋda onnarĝa babam bır şaresıŋ tabay
edı”.(KTSM IXb - 45)
III. 1. 9. Ü n l ü T ü r e m e s i:
a) Sŏz başında ünlü türemesi:
Bütün Türk dili ve lehçelerinde olduğu gibi r sesi ön seste bulunmadığı için ünlü
türemesi ön seste bölgemizde de yaygındır. Doğu Anadolu ağızlarında Urus, yazı
dilinde oruç (< uruze) örneklerinde olduğu gibi türeyen u sesi bölgemizde geniş-düz
o, ön türeme sesi olarak tespit edilmiştir. Bu konuyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“o” türemesi:
“Sen em oraza em bo yerde otrıp senĭ neşın taşladılar?” (KTSM XVI -29 > Ruze
“oruç”)
“Alla, o Orus askerı pıtmedı taā dedım”. (KTSM X-18, “Rus”)
b) İç seste ünlü türemesi:
“ı” türemesi: - Ø - > - ı – :
“Apız torınına baracaksıŋ, oķımış cınıslar, aruºv ķĭşler dep ayttı maĝa”.(KTSMV -
12 < “cins, soy”)
62
Yabancı kökenli olup da kelime başında yer alan çift ünsüzler Romencenin
etkisiyle korunmuş ve herhangi bir ünlü türemesıŋe uğramamıştır: film. Buna karşılık
son sesteki çift ünsüzler kalpten < kalıpten (“yürek”) örneğinde olduğu gibi bir ünlü
türemesi görülmektedir: Konu ile örneklerimiz şunlardır:
“Askerlık vaķıtınaşık erkes, ya askerlıkten sora kolhozdan ķaşmaĝa başladı caş
ballar koyden”. (KTSM I -10)
“- Ne bolayak, men babandan evel bĭr beni- Âdemge barĝan edım, ondan bır ulım
ķalĝan edı, adı Şay Sımayıl edı, aķılıma kele tura, neter ekemen?(NTYM V -51)
III. 1. 10. Ü n l ü D ü ş m e s i:
a) Kelime başında ünlü düşmesi
Örnekleri az olmakla birlikte, bölgemizde kelime başında ünlü düşmesi de
görülür.
“e” düşmesi: e -> Ø :
“Baba, ana ziyette”. (“eziyette”, KTSM IXa -51)
“ı” düşmesi: ı -> Ø :
“Aºvır aºva sımarlay” (“ısmarlıyor”, KTSM IVb- 16)
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı,
erkesgye isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş
yavaş bėrıldı”. (KTSM I-17)
“i” düşmesi: i -> Ø :
“O sebep boldı, o cıberdı, Allahım oĝa da Ahrette Acılıknı ķısmet etsıŋ”.
(KTSM IIa -8)
“Arpe gŭnı Arafatķa kettık.”(KTSM II -38)
63
b) İç seste ünlü düşmesi
Hece sistemine bağlı olarak iç seste ünlü düşmesiyle ilgili şu örnekler tespit
edilmiştir:
“e” düşmesi: - e - > - Ø-:
“Nise, onda bardık, kabinaĝa tıktılar Turkçe metin bėrdıler, okıttırdılar, experler,
onda şalışanlar yumuşak “g” nı telafuz etkenımnı begyendıler, onda aldılar ve Alla
ķısmet ettı ĭşte, bır sene tuºvıl, tamam yirmı bır sene şalışķamandır Bŭkreş radyosu
Tŭrkçe yayınlar şubesıŋe”. (KTSM XI -39, “neyse”)
“ı” düşmesi: - ı - > - Ø-;- ı- > - Ø; ı -> Ø :
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”.( KTSM I -4)
“Men devlette şalışmadım, ama demokraţie kegyen sora bır ferma yasadık,
ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar saºvla, sŭtlerĭ
kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurların erıtemen”. (KTSM III - 4)
“Aºvır aºva sımarlay” ( KTSM IV b-16)
“a” düşmesi: - a - > - Ø-:
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. ( KTSM I -37)
“Ama sŏzıme turayım, “Men Şair Tuvılman” menzumemnı oķıyım” ( KTSM XI -
75)
“i” düşmesi: - i - > - Ø:
“O sebep boldı, o cıberdı, Allahım oĝa da Ahrette Acılıknı ķısmet ėtsıŋ”.
(KTSMIIa -8)
“Arpe gŭnı akşam- Arpe gŭnı orazalıydık- Arafat daĝında edık”. (KTSM IIa- 40),
64
“Bo ĭşlerın aletmekten başķa azbarda bırķaş tane şalışķan kĭşlerımız bar”. (KTSM
III- 9)
“Gelnalcı ketle edı, ketmegyen soyları toy aldına şıĝar edıler”. ( KTSM IXa -57)
“u” düşmesi: - u - > - Ø-:
“Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık” (KTSM I-2)
“Şŭmdı bo Musli aķay zengın aķayıŋ ŏzı, mınaºv koyden ala caşlarnı, konşa
anaºvlarĝa”. ( KTSM XIV-16)
Bu örneklerin pek çoğunda büzüşme ( contraction) hadisesi rastlanmakta, pek
çok örnekte ünlülerin düşürüldüğü ve hece kaybı olduğu görülmektedir.
III. 1. 12. Ü n l ü B i r l e ş m e s i:
Bir başka dil olayı da daha çok edatın kendinden önceki kelimenin yan yana
gelmesi halinde görülür:
Cumaĝaşık (“cumaya kadar)”
Tasvirî fiillerde de aynı olay görülüyor:
“Onı erkez oynayalmaz”. (KTSM IVb -41)
“Oynasa da beceralmaz”. (KTSM IVb -42)
“Alla’nıŋ onĝan kulına cetalmayman”. (KTSM XI -87)
III. I. 13. İ k i z Ü n l ü l e r i n T e k l e ş m e s i:
Bölgemizde ikiz ünlülerden biri nisbeten kapalı olanı düşer. Başlıca örneklerimiz
şunlardır:
- aa -> -a- :
“Kunde dŏrt sat, beş ya da altı sat şalışaman.( KTSM VIII -5)
“Ama işallah senıŋ ĭstegyen bılĝılerıŋ bėrermen dep ŭmit etemen”. ( KTSM XII -4)
65
“Ana, o toy ķaranĝılaşayatırĝanda tŭşŭp, ne erkeklerıŋ ketreler, ne anaºvbır
kureşken aķayların ketreler toynı tŭşŭrıp cemat toplaşıp şaytıp akşamdan sora adetıŋ
yasap – o zamanda yok masa, kıyev canına da kelmegye korķalar-ne bosa da pazar
gŭnıne pıtreler şŭkretıp otralar ekĭ yakta”. ( KTSM XVI-35)
“On dŏrt tanesı erkek edı, on bırı kısķayaklı edı”. ( KTSM 2 -14)
“Şıĝar paşaport, mın, ket Türkiyegye, ket kısımlarına, o şalışmaĝa sŭye, zanatı da
bar kırer bır yerde”. ( KTSM X -73)
- ae - > -a- :
“Ozımız de yavaş yavaş ķatiyık sŭtmen penernı ķasabaĝa piaţaĝa alıp ketıp
başladık” “ ne edelim?” ( < kayt ıytık, “ne edelim, ne yapalım?”KTSM I -45)
- ii >- i : “Men tabi başımı aşaā eydim de, men onday atılĝan kĭşĭ tuvılman, men kop te kitap
yazmadım, ama edebiyatnı sŭyemen”. ( KTSM XI -52)
- e i -> - ı :
“Ķart babam keldı, nenemnı babası keldı, maĝa ayttı: - Kızım, nışlisıŋ dedı, ķımgye
baracaksıŋ dedı”. ( KTSM V -11)
G. Antep ağzı ile bu örneğin örtüşmesi dikkat çekicidir. Belki de bu söyleyiş
ŏzelliğini kullananlar G. Antep yöresıŋden Balkanlara göç edenlerdir.
- e i - > - e :
“Neşın eken?” ( KTSM IXa -37)
- ua-> -a- : “Ana men marebeden keldım, pıttı marebe, sen babanman men dedı”.
( KTSM X -34),
66
“Onday aynı ondayın da Taşpınarılı bızım Marem Efendĭ bardır”. ( KTSM IXa -78)
III. 2. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
Bölgemizde yaygın olarak kullanılan Kırım Türkçesi ve Noĝay ağzı Kıpçak
Türkçesi adını verdiğimiz dile dayanır. Bölgemizde, güney –batı Türkçesıŋin aksıŋe
kelime başında t ve k hâkimdir.
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”. (KTSM I -4)
“Bidaylarnı da alıpkettıler, ŭyımızıŋ ışınden toşek, yorķan, nenemnı ķıyımlerı, ķasırlar
ķaldı. (KTSM XXa -10)
“Beş tane kuda keldı”. (KTSM XXb -6)
“Mecdiye’gye kettık Acıman ekeºvmız, kolektiften ekĭ araba aldık, takta akelikmız,
ŭylerıŋ cerıne takta toşiyıkmız”. (NTSM II -81)
“Konyaĝa kettık, Mevlana camisıŋı kordım.” (KTSM VII -8)
“Bek aruºv yer, aruºv bala dep ana toyım yasap, nışanlandım altı ay nışanlı turdım,
ondan sonra yaz keştı tam ķış keliyatırĝanda toyım boldı.” (NTSM IV -16)
“Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık”. (KTSM I-2)
“Ķızmetkârları kırk eşektın ustıne kırk samsar agaş salıp ketıredıler, binadın aldına
togedıler”. (NTM YI-8)
Bu genel ŏzelliğe rağmen, bazı güney –batı Türkçesıŋe bağlı olarak kelime başında
d’li biçimlere rastlanmaktadır. t > d, k > g gibi değişmeler aşağıda verilecektir:
“Bin dokŭz yŭz kırk dŏrtte on oktombriede tuĝaman”.(KTSM I -3)
“Ŭyde ķalĝan babamman annem,ekĭ tane doĝmış aķalarım bır de kız ķardaşım”.
(KTSM IXb -2)
“Sen en ķışkenesıŋ bız men ķal dep ayttılar” (KTSM IXb -7)
“Mane pıtken sora endı bırer dŭrkı şalınız dedıler bızgye”.(KTSM XVIa -57)
67
“Ama Mŭsŭlman milletınde ŏyle bır sabır bardır ke, sabırman epsıŋden geştıler”.
(KTSM IXa -53)
“Nenem, balam tuĝan tĭlĭne saygı koster, milletnı sŭy, alşak gonıllı bol, Allaā itaatın
saĝlam bosıŋ”. (KTSM XII-14)
Çıkış ya da boğumlanma yerleri bakımından birbirine yakın olan sesler arasıŋdaki
dönüşümü ŏzellikle birer dudak sesi olan b>m, f >p, v>ºv sesleri arasıŋda görmekteyiz.
Bunun dışında diş ve diş-eti sesleri arasıŋda da benzeşmeler görülmektedir. Bunlar ç >j,
ç >ş, c>j, sesleridir. Konumuzla ilgili örnekler aşağıdadır.
Dudak ünsüzleri arasıŋdaki değişmeler:
b > m Bütün Türk dilinin kollarında görülen bu değişmenin bölgemizde de pek çok
örneği vardır. Bir patlayıcı çift –dudak sesi olan b ünsüzünün, gene çift –dudak ses m
ünsüzüne dönüşmesi bölgemizde belirli kelime ve eklerde görülür.
Kelime başında veya son seste görülen b>m değismesi iç seste n ve ŋ burun
sesıŋin tesiriyle meydana gelmiştır:
“Menĭ adım Septar Raip”. (KTSM I-1)
“Aman tractorist meseriesıŋe, aman elektrician, aman bobinator erkes anyaķa mınyaķa
ketmegye ķaradı”. ( KTSM I -9)
“Cenabu Allahıŋ yardımıman Bismillairrahmanirrahim dep autokarĝa mındık”.
( KTSM IIa -12)
b > p: Çift dudak ve patlayıcı ŏzelliği taşıyan b ve p sesleri arasıŋda da değişmeler
görülmektedir. Yumuşak b sesi yerini sert p sesıŋe bırakır. Konu ilgili örneklerimiz
şunlardır:
68
“Bin dokız yŭz altmışta liceugye kırdım, Mircea cel Batran liceuŋ pıtırdım ve de ondan
sora bin dokız yŭz altmış beşte tam şo sene Bŭkreş Universitesı’nde Tatar tĭlĭ şubesıŋde
talebe kabıl ete edıler”. (KTSM XIX- 10)
“Onda yetıştık, erkez bar edı, İzmit’ten,Aksaray’dan, Zeytinburnu’dan pıtın
akrabalarımız kelgyen cenazegye”.(KTSMVI -23)
b > v : Çift dudak sesi b sesıŋin üst diş alt dudak sesıŋe dönüşmesiyle ilgili örneğimiz şudur:
“Em calvarmadım”. ( KTSM XI-42)
c > ş : Diş eti sesi c ile sızıcı diş eti ş arasıŋda da değişmeler bölgemizde görülmektedir.
“Ilk oķılını ve lisenı Kostence’de o zamannarda bırtaneşık bolĝan Tatar mektebınde
pıtırdım”. (KTSM IVa - 3)
“Bızım caşlarımız belkı de keşe kunduz bilgisayar ķarşısıŋda otrıp bırbırsımen
arķadaşlar arasıŋda yazışalar, faķat bo ķadar kop saatlerden arada sırada bırer saat te bo
milli meselelerımızgye ķarasalar bek aru bolır çŭnkĭ internette o kadar kop kereklĭ şiler
tabıla ki!” (KTSM XIX – 28)
ç > j: Diş eti sesi ç bazen de Slâv dillerinin etkisiyle sızıcı j sesıŋe dönüşmektedir.
“Babam alarıŋ borjları bar edı, tŭrlŭ tŭrlŭ impunere bar edı”. (KTSM IXb – 50)
“Bır parşaķay da pırıj salaman”. (KTSM XXç -13)
ç > ş: Diş eti sesleri arasıŋda görülen ses değişmelerinin örneklerine bölgemizde de
rastlanmaktadır. Bu değişmeler hem kelime başında, içinde ve sonunda görülür.
Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
69
“Bŭtŭn Türk dŭnyasıŋıŋ başlangışında bolĝan Gök Türklerin kullanĝan Eski Türkçe
odır bızım ŭşŭn de Ana tĭl”. (KTSM XIX - 23)
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”. ( KTSM I -4)
“Nenem asıl Tattır, babam da Kırım Tatarı, yani epımız Kırım Tatarımız, Tatlar,
Noĝaylar, Kerçler, Şonĝarlar epsı bır araĝa kelıp bır mılletnı midanĝa ketırgyendır”.
(KTSM XIX - 6)
“Kum raātsız bosa egyer, ķane arasıŋda, koy arasıŋda onnarĝa babam bır şaresıŋ tabay
edı”. (KTSM IXb - 45)
“Koyden bır ķart ta şıĝadı, ķaraydı otķa”. (NTYM I-12)
“Şırak” (NTYM I-41)
“Ķızmetkârlarına: ketınız taºvga, kırk eşegın ustıne kırk samsar agaş cuklep akelınız!
diydı”. (NTYM I-7)
f > p: Süreksızleşme örneklerinde görülen bu ses olayı kelime başında, içinde
ve sonunda görülmektedir.Sızıcı ve bir diş-dudak ünsüzü olan f yerini patlayıcı çift
dudak sesi p’ye bırakmıstır. Bu değişme hem kelime başında, içinde ve sonunda görülür.
Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Menĭ adım Septar Raip” (KTSM I-1)
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık” ( KTSM I -37)
“O yerden sabaya ķadar demek taºvap ėttık”. (KTSM IIa- 30)
“Apız torınına baracaksıŋ, oķımış cınıslar, aruºv ķĭşler dep ayttı maĝa”. (KTSM V -12)
“Olarĝa sade Türkçe ŭyretmedım, olarĝa alçakgonıllıklerını ŭyrettım, insaniyetlĭ
bolmaların ŭyrettım, aºvızman tuºvıl, boş lapman tuºvıl, menım davranışım, menım
tutımım olarĝa bır ŏrnek boĝan dep eşıttım” ( KTSM XI -31)
“Yani, bin doķız yŭz seksen dŏrtte men kırk yedı yaşında ekende Romanya’da sıptıĝı
Tatarca kitapnı yazĝamandır”. (KTSM XI-18)
“Kurıĝan pesılgen koķısı”( KTSM IV ç -6)
70
“Bolar bırbırlerın tanımaydılar, ama tükâncı colşı mısapırge kaºve-mave bėredı”.
(NTYM I-57)
“Bır pırtana, şaytan toy pırtana!…(NTYM I-15)
g > c :
“Bır gŭn menı Aciemin arķadaşım kolımdan tuttı “ Aydı senı Bŭkreş radyosu Türkçe
yayınlar şubesıŋe almak ĭstiler senı” degyende men torası bır turlı ayaklarım cevşedı,
dedım “ya, men layıkman mı onda?” çŭnkı men Fakultate pıtırgyenımden on beş sene
keşken edı”. ( KTSM XI-38)
ğ > ķ:
İç seste sızıcı ön damak sesi olan ğ bazı örneklerde sert bir ünsüze, yani art
damak sesıŋe dönüşür. Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Ekĭ yŭz tane ķadın şaķırdım şaķırdım” (KTSM II - 63)
“Senıŋ ķısmetıŋ bır kel cıĝıt! dep baķıradı”. (NTYM I-4)
ğ > ŋ: Ön damak g’si bölgemizde bazen burunsu ŋ sesıŋe döner. Konu ile ilgili
örneğimiz:
“Dŭnya denıştı” ( KTSM IXa -62)
ğ > ºv: Eski Türkçede tek heceli kelimelerin sonunda ve hece başında bulunan damak sesi ġ
ünsüzü, bütün Türk şivelerinde olduğu gibi, Romanyadaki Kırım Tatar ağızlarında da
yerini yuvarlak üst diş alt dudak sesi ºv ünsüzüne bırakır:
“Endı başladık saºv maĝa, ķaramaĝa ayvanlarnı” ( < “sağmak”, KTSM I -24)
“Ķarayman betıne, kozı sankem kıyış, ķarayman konışķanda aºvzı ķıyşıp kete”.
71
(KTSM X-9)
“Bonı da ayırım yapmak ŭşŭn tuºvıl, bızler nasıl kullansak Tatarcamıznı koruyabılsek,
milli ortak hazinemızgye taā bek faydalı bolabılırmızl”.( KTSM XIX-25)
“ Ondan sora keldı demokraţie, kolektiften aldık bırķaş tane sıyır, bızaºv aldık bėrdıler
isemıznı”.(KTSM I -21)
“Zaten bo kitapnı Ankara TRT kŭtŭphanesıŋe de bėrdım, saºv bosıŋŋar, o ķadar
kuºvandılar bo kitap ŭşŭn,bır de Tatarca-Tŭrkçe sŏzlık maĝa aittir”( KTSM XI-63)
“O yerde “saºvlıkman ķal saºvlıkman bar” derler, o kelgyen kĭşlergye de ediyelernı
bėrerler, bırer peşkır, bırer de batik ne bosa, adetımız ondaydır. ( KTSM IIb -21)
ğ, ġ > y :
“Kolektiften o zaman bızgye bırķaş tane sıyır bėrdıler” (< sıġır, KTSM I -18)
“Otelgye keldık bıraz dınŋendık, yattık, ŭyle vaktĭ boldı”. ( < öğle, KTSM IIa -32)
“Yŭzık parmaĝınnı sıksa, o zaman ana yerde baylı turĝan arslanman ķaplannı şeş te
cıber” ( < bağlı, KTYM VI -62)
“Gelnalcı ketle edı, ketmegyen soyları toy aldına şıĝar edıler”. (KTSM IXa -57)
h > k:
Kökeni Türkçe olmayan kelimelerde görülen bu değişme gırtlak sesi olan k’nin
art damak ünsüzü haline gelişi ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Ŭş odalık yasadık ŭynı bır de balabanca bır salon, bır de bır aşķana, aş pışırmek ŭştan,
bır de baiemızı de yasadık ep şo ŭygye”( KTSM I – 48)
“Menı balalıĝımda koyde altmış yetmış ķane Mŭsŭlman bar edı” (KTSM I -50)
“Nenesĭ de alekŭm selam koş keldınız dep bŭyŭr eter” ( KTSM II b -5)
“O da ķısım akrabasıŋ toplaĝandır” ( KTSM IIb -7)
“Ondan bızgye kele ķaber baban keşındı dep” (KTSM VI -19)
“Bo kĭşlerın ĭşınde tanıĝan soylarımız bar Toķıspılı Ķalil Efendĭ”(KTSM IXa -76)
72
“Ķayır mı ķayır mı? dep soraydı”. (NTYM I-40)
“Ballar osedıler, ana babalarına ķızmet, yardım ėtedıler”. (NTYM I-54)
h > y : Nadir olarak gırtlak sesi h’nin sızıcı ön damak sesi olan y sesıŋe dönüşü de
bölgemiz ağızlarında görülmektedir.
“O yerden sabaya ķadar demek taºvap ėttık”. (KTSM IIa -30)
ķ > ĝ:
Art damak sesi ķ bölgemizde bazen art damakta sızıcı bir ŏzellik taşıyarak
telaffuz edilir.
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday,
arpa bır de kun tabak, bolar eĝle”. ( KTSM I -41)
“Bardık, paşaportımızıŋ şıĝardık, Kŏstencegye kettık, eºvladım maşinaman alıpketıp
ozĝardı”. (KTSM IIa -9)
“O ĝadar kĭşnı ŭyne meºvlıdını yasadık, aylanıp mende boldı meºvlıt”.
(KTSM IIa -62)
l > n:
Akıcı l sesıŋin bazı örneklerde asıl diş sesıŋe dönüşü ile ilgili örneklere
rastlanmaktadır. Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır: “Men devlette şalışmadım, ama demokraţie kegyen sora bır ferma yasadık,
ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar saºvla, sŭtlerĭ
kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurlarıŋ erıtemen” ( KTSM III -4)
“Şŭmdı vefat ettı, yanĝızım”.(KTSM XIIa-14)
73
l > r: Akıcı l sesıŋin gene akıcı bir ses olan r sesıŋe dönüşü ile ilgili örneklere
rastlanmaktadır. Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır: “Penerler azır boĝanda parşa parşa ėtıp kesemen, olarnı pĹastik Ĺengırgye salaman
saramuralarıŋ kuyaman şaytrıp, sora ekıncı gŭnŭne akşamdan azırliymen erbır şiylernı
maşinaĝa salıp ķasabaĝa satmaĝa cıberemen”. (KTSM III -8)
m > n: Patlayıcı çift dudak sesi asıl diş sesi olan n sesıŋe dönüşü ile ilgili örneğimiz
şındı’dır.
p > b :
Patlayıcı çift dudak sesi gene patlayıcı çift dudak sesi olan b sesıŋe dönüşür. Bu
dönüşmede sert sesi p yumuşak b olur.
“Koyların da kobiytık, keşınmek sade ķaldı ayvannardan” ( KTSM I -38)
“Bin doķız yŭz yetmışte bo Fakultateden mezun bolĝan sora, seķız doķız sene
ınvăţământta şalıştım, o vaķıt durumĝa kore Tatar tĭlĭmen ĭş tabılmay edı, o yŭzden
Fransızca ve Romence ŭyretmenlıgye ķırdım, başta İalomiţa’da bır koyde ondan sora
Dobruca’da”. ( KTSM XIX-12)
“Kelın kele ķaynananıŋ kolın obe, keteler resımgye, resımden şıĝıp keteler
kununiegye. ” ( KTSM XIIa-34)
p > m: “Sora bastrıp bastrıp kışke kışke etıp, tomalak tomalak ėtıp cayıp ortasıŋa et salınır,
maylap maylap tavaĝa tızılır, ķatıkman cımırta ŭstŭne salınıp kuptorĝa tıĝılır”. ( KTSM
XVII -26)
74
s > ş: “Ondan şıktık Acıreşfetke ķırdık” (KTSM 2 -26)
“Onda da aºvası şıcak edı” ( KTSM VI -17)
ş > s: “O yaķa cŭrŭs etedı”. (NTYYM I-29)
“Mında ķımgye taslayım”? (NTSM II -94)
“Amalcılar tasıydı şuºvallardı”. (NTYM VI -468)
“Sonra deme, ana basķa yerden ķızlar keldı bır de olay dep aytay edı”. (NTSM Vb -21)
Bu son iki gelişmeden ilki Kırım, ikincisi ise Noĝay Türkçesıŋe hastır.
s > z: Sızıcı s ile z arasıŋda taşıdıkları ortak ŏzellikten dolayı görülen değişmenin
ŏzellikleri sayılıdır.
“Ezan atın Enur saldık, oca ketırdık, oķıdık, babam da bar edı o zamanda, sora bız de
Onur bosıŋ dedık erkez bıle dedık” (KTSM VI -10);
Abzait “Ebu Sait” ( KTSM XXa -1)
v > b:
Üst diş ve alt dudak sesi olan v bölgemizde patlayıcı çift dudak sesi b’ye
dönüşmüştür. Aslında bu ŏzellik tarihidir ve verilen örnek Doğu Türkçesindeki
biçimidir.
“Bır zamanda bır padişanıŋ bır ķızı bar eken”. (NTYM I -1)
75
v > f: Üst diş alt dudak sesi olan v sızıcılaşarak f sesıŋe dönüşmesi ile ilgili
örneklerimiz şunlardır:
“Ondan şıktık Acıreşfetke kırdık”. ( KTSM IIa -26)
“Olarĝa ķartop yemeĝı yasayman, bakla, başķa bırgŭn ķapısta, ķamıraşĭ pışıremen
olarĝa, pilaf yasayman”. ( KTSM III -12)
v > ºv : Üst diş alt dudak sesi olan v bazı örneklerde yuvarlaklaşır. Konu ile ilgili örneklerimiz
şunlardır:
“O ĝadar kĭşnı ŭyne meºvlıdını yasadık, aylanıp mende boldı meºvlıt”.
(KTSM IIa – 62)
“Epımızgye ŭylerımızgye barıp, Alla razı olsun eºvladımdan, eºvladım maşinada ķapıda
turdı”. (KTSM IIa – 61)
“Ayrıca bo son senelerde, internet deºvrı bızım ŭşŭn de bek faydalı bolabılır dep
tŭşınemen”. (KTSM XIX – 27)
“Daºvıl, zurna tŭmbŭrdiy” (KTSM IVb – 1)
“Aºvır aºva sımarlay” (KTSM IVb – 16)
v > y : Nadir olarak üst diş, alt dudak sesi olan v ön damak sesi olan y sesıŋe dönüşür.
Üst diş alt dudak sesi v sesıŋin sert damak sesıŋe dönüşü ile örneğimiz şudur:
“Bo yazda ekĭ bin ŭşte ŭy de başladım Taşpınar koyınde”.( KTSM I -46)
“Ekĭ caş bırbırın sŭyer”. ( KTSM IIb -1)
76
y > c :
Tarihî gelişmeye bağlı olarak ön damak sesi olan y birçok örnekte diş eti c sesıŋe
dönüşür. Kıpçak lehçelerini konuşan öteki topluluklarda olduğu gibi y sesıŋin c oluşu ile
ilgili örneklerimiz:
“Askerlık vaķıtına şık erkes, ya askerlıkten sora kolhozdan ķaşmaĝa başladı caş ballar
koyden” (KTSM I- 10)
“Demokraţie keldı ya, endı cıberdık” (KTSM I -28)
“Colĝa şĭktık Allahıŋ yardımıman bır gŭn bır gece ekĭ gŭn ekĭ gece, ŭş, dŏrt, beşĭncĭ
gŭnŭ Acılıkke bardık”. (KTSM II -15)
“Ara sıra toylarımız bola, cıyınlarımız, dularamız bola olarĝa da ketemız. (KTSM 3 -
15)
“Bin dokız yŭz doksan yedı senesıŋde“Ana Cŭreĝı” degyen menzumemen Anķara’da
tertıplengyen Balķanlar ve Ķıbrıs Tŭrklerı arasıŋda Nahv yarışmasıŋda mansyon
ķazandım, guzel bır plaket ediye ķabul ettım. ( KTSM IVa -18)
“Esken cel uzaklardan/ Kokı ketıre”(KTSM IVç 1-2)
“Calvaraman Allaha akretlerı carık bosıŋ, nur bosıŋ” (KTSM XXa -30)
“Otka, kŭlp! ėtıp tŭskende, canmaydı, ot alıp ketedı kızdı”. (NTYM I-14)
“Bolar bırbırlerıŋ tanımaydılar, ama tŭkâncı colşı mısapırge kaºve-mave bėredı”.
(NTYM I-56)
“A grubunda bolĝan ballarman en zorlı konuları ĭşlimız, B grubunda orta zorlıkta
konılarnı, en sonda bolĝan grupman en cengıl konularnı ĭşlimız”. (KTSM VIII-13)
z > s: Ortak ŏzellik gösteren, ancak sert ve yumuşak ŏzellikleriyle birbirinden ayrılan z
sesıŋin s sesıŋe dönüşmesiyle ilgili örneğimiz şudur:
“Tos pembe, ya ķaytarma”(KTSM IVb-11)
77
Diş eti sesleri arasıŋdaki geçişmeyle ilgili örneklerden birkaçı da asıl diş eti olan
s’nin diş eti s sesıŋe dönüşmesi ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
III. 2. 8. Ü n s ü z D ü ş m e s i
a) Kelime başında ünsüz düşmesi
“b” düşmesi: b - > Ø -
“Ekĭ ŭş gŭn otra onda, sora namaz ķıla ekende vefa ola onda Turkiye’de”.
(KTSM VI -18)
“h” düşmesi: h - > Ø-: Diğer Balkan Türkçesi ağızlarında da h düşmesi yaygındır.1
“Penerler azır boĝan sora o penernı zerı aĝa, zernı men ķaynataman nurĝa”. (KTSM III-
7)
“Menĭ ķışkene ulım Mecidiye ķasabasıŋda Atatŭrk Lisesĭ oķıdı, şŭmdı men ulım da
koyde cumadan cuma bır de Bayramdan Bayram ocalık yasay bızım koyde bır de bırķaş
tane etraf koylerde”. (KTSM I-62)
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıne kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş bėrıldı”.
(KTSM I-17)
“Bo yapraknı sade ķadınlar ŭşŭn itap ėttım”. (KTSM IVa -7)
“Sora Ac duºvalarımıznı yasadık”. (KTSM V-49)
“Kırgyen amamĝa traş bomaĝa”. (KTSM X-96)
“Sora erkez ketedı daĝılıp”. (NTYM I-9)
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım ėtmegye, vacanţa bosıŋ, apta arasıŋda
bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. (KTSM I -36)
“Iş unutmayman bo gezını”. (KTSMVIII-17)
1 Tuncer Gülensoy, Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Üzerine Bir Deneme, Kayseri, 1993
78
“v” düşmesi: v - > Ø-:
“Uracaklar, cıĝacaklar”. (KTSM XIV-34)
b) İç seste ünsüz düşmesi:
“d” düşmesi: - d - > - Ø- :
“Demokraţie keldı ya, endı cıberdık”. (KTSM I -28)
“ğ” düşmesi: - ğ - > - Ø- :
“Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık”.(KTSM I -2)
“Aman traktorist meseriesıŋe, aman elektrician, aman bobinator erkes anyaķa mınyaķa
ketmegye ķaradı”. (KTSM I -9)
“Şŭmdı azbar, tarlamız oĝa simay başladılar”. (KTSM I -31)
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday,
arpa bır de kun tabak, bolar eĝle”. (KTSM I -41)
“Cıladım, kop kop cıladım”. (KTSM V -8)
“Şŭmdı ballarımızın mektepke şaķıralar, şŭmdı bızgye de serbeslık bar aytmaĝa bızım
dinımızgye, bızım camılerımızgye, bızım mekteplerımızgye neler kereĝıŋ sormaā,
ĭstemegye akķımız bar”. (KTSM IXa -81)
“h” düşmesi: - h- > - Ø-: “Olarĝa men aşlarıŋ azırlimen; saba ķaºvaltası bola, ŭyle aşları bola, akşamĝa aşların
azırlimen”. (KTSM III-10)
“Ondan sora Koşı mallesıŋde otırĝanımız ŭşŭn Koşı mallesıŋdekĭ on numaralı
mektepte okıdım, ilk mektepnı, orta mektepnı onda yasadım”. (KTSM XIX-9)
“Onda imtan bėrıp kettım, beş sene Tatar tĭlĭ Fakultatesıŋ yasadım”. (KTSM XIX-11)
79
“Baba Eskışerlĭ, nenem Ķırım’dan, Ķırım Tatarı”.(KTSM X-2)
“k” düşmesi: - k - > - Ø-: “Kursaşıkķa, kursaşıkķa”. (KTYM Iç-18)
“l” düşmesi: - l - > - Ø- : “On altı on sekız yaşları kegyen sora ĭş ķarap başladık ozımızgye”. (KTSM I -8)
“Ŭş sene ķadar traktorist otırdım, ondan sora bin dokŭz yŭz altmış yedıde kettım şkoala
de şoferigye”. (KTSM I -12)
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”.(KTSM I -37)
“Ebet, olar da razı bolır, olarıŋ kolında ediyenı salırlar masaŋ ŭstŭne”. (KTSM IIb -13)
“Men ķarayman, nışanŋım kese korecem, kelgyen o yerde bekliy menı, aman men
tanımayman, o da menĭ tanımay”. (KTSM X -7)
“Sora keldı, Kânye dedı maĝa- menı adım Fatma ama nenem sŭygen bır apaķayın,
oķımış Kânye dep, o da Kânye dep saĝan”. (KTSM X -21)
“m” düşmesi: - m -> - Ø-:
“Muftiyatķa yazıldım, koleklerım tıktım”.(KTSM V -31)
“ŋ” düşmesi: - ŋ - > - Ø-:
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”. (KTSM I -4)
“Askerlık vaķıtına şık erkes, ya askerlıkten sora kolhozdan ķaşmaĝa başladı caş ballar
koyden”. (KTSM I -10)
80
“Ŭş sene ķadar traktorist otırdım, ondan sora bin dokŭz yŭz altmış yedıde kettım şkoala
de şoferigye”. (KTSM I -12)
“Ama işalla senıŋ ĭstegyen bılĝılerın bėrermen dep ŭmit etemen”. (KTSM XI-4)
“Sora erkez ketedı daĝılıp”. (NTYM I-9)
“r” düşmesi : - r - > - Ø-:
“O yerden şıktık peşembe gŭnĭ”. (KTSM IIa-19)
“Dort cımırtanı aru etrıp toĝı, bır paşaķay etı kaşıkka suv kuy, bır paşaķay da tuz”.
(KTSM XXc-4)
“t” düşmesi: - t > - Ø -:
“Toprak aldım, koyde tractor bolmaĝan kĭşlerden kırk ellĭ ektar toprak ĭşlep başladım
şĭpşĭlĭk yasap”. (KTSM I -40)
“Ras kegen camımızgye ekĭ rekât namaz kıldık”. (KTSM IIa-57)
“Şŭmdı ballarımızıŋ mektepke şaķıralar, şŭmdı bızgye de serbeslık bar aytmaĝa bızım
dinımızgye, bızım camılerımızgye, bızım mekteplerımızgye neler kereĝın sormaā,
ĭstemegye akkımız bar”. (KTSM IXa -81)
“y” düşmesi: - y - > - Ø - :
“Ķabırstanımızıŋ tŭmetŭz aruºv ėtıp şeºvırdık şŭmdılık bayaā bır şiler boldı bızıŋ koyde
de”. (KTSM I -61)
“Alla rahmetilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı gŭnĭ
rahmete ķaºvuştĭ” (KTSM IIa -7)
“Bızım balaman ekeºvı bırbırıŋ ıstiler, Allanıŋ emrımen, Peyĝambėrıŋ kaºvlımen sız
eĝer ĭstesenız, razı bosanız dep kıznı ĭsterler”. (KTSM IIb -12)
81
c) Son seste ünsüz düşmesi:
“h” düşmesi: - h > - Ø -
“Bondan sekız sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık”.(KTSM IIa-6)
“Ama işalla senıŋ ĭstegyen bılĝılerın bėrermen dep ŭmit etemen”. (KTSM XI-4)
“Ķart padişa, kulak salıp turadı”. (NTYM I-57)
“ŋ” düşmesi : - ŋ> -Ø “Sora Yakup keldı, ķaynım keldı, mına boĝa bolacaksıŋ dedı, dayım bo menım dedı,
nışanŋıŋ senı”. (KTSM X-8)
III. 2. 9. Ü n s ü z T ü r e m e s i:
a) Ön seste ünsüz türemesi:
“b” türemesi: Ø - > b - “Aĝaşlar canadı, kŭl boladılar”. (NTYM I-16)
“y” türemesi: Ø - > y -: “O arada ozımızıŋ ballarĝa da yasayman, aşlarnı azırlimen, şamaşırları bola,
yŭtŭlerı (DLT’ de: ütük) bola”. (KTSM III -13)
b) İç seste ünsüz türemesi:
“ºv” türemesi : -ºv- >- Ø - : “Ŭşŭn bėrdık Tŭrkiye’de sora keldık Romanyegye, Romanye’de pıtın duºvaların
bėrdık, abim de keldı Amerika’dan, erkez toplaştı”. (KTSMVI -25)
82
“y” türemesi : - y - >- Ø- : “Tabiyatlarımıznı,tertıplerımıznı,adetlerımızı tuttuk”. (KTSM IXa -48)
“Akşam kele saba şıĝıp kete, bılmimen ķayda cŭre, ķayda kete”. (KTSM X-49)
c) Son seste ünsüz türemesi:
“m”türemesi : - Ø > -m : “Onun uştan bızım tıleĝımız bo ķışkene koylerde beş, on bala boĝan yerlerde bır
ķışkene okıl, şo okılların ĭşınde de aptada ekĭ kere ŭş kere barem Kuran arflerıman din
vaziyetınde oķısa egyer teraķay Mŭsŭlman tertıbın, din vaziyetlerın bıler edıler”.(KTSM
IXa -70)
“İlmı ilerĭ edı, milletten başķa Ķazak milletlerı bılem aralarında raātsızlık boĝanda
oĝa kele edıler”.(KTSM IXb -38)
“Ķarayman betıne, kozı sankem kıyış, ķarayman konışķanda aºvzı kıyşıp kete.”
( KTSM X-9)
“n” türemesi: - n > - Ø:
“Men ķarayman, nışanŋım kese korecem, kelgyen o yerde bekliy menı, aman men
tanımayman, o da menı tanımay”. (KTSM X -7)
Bölgemiz ağızlarında baba, dada (“abla”), aka ( “ağabey”), ana örneklerinde son
seste bir y türemesi oluşur. Bu morfem küçültme ( diminutif), sevgi anlamını da
taşımaktadır. Derlediğimiz metinlerden y türemesi ile ilgili örnekler aşağıda ele
alınmıştır.
“y” türemesi: - y >- Ø :
“Cılaşmanız ay anaylar”.(KTSM IXa -26)
“En ķışkenesı- babay diy maĝa gŭmış filcan al diy”. (KTSM XIIb-9)
83
“Ey, akay”. (NTYM I-21)
“Adın salacakta akay man apakay oĝa da.”. (NTYM I-51)
“- Ķartiy, menım derdıme derman taptın, diydı”. (NTYM II-170)
III. 2. 10. İ k i z Ü n s ü z l e r i n T e k l e ş m e s i:
bb > b: “Alla mabetlıĝıŋ bėrsıŋ dep, o yerde sofralarıŋ salalar”. (KTSM IIb -19)
kk > k: “Babası ķavalnı cergye atķanda ķız atlıp şıĝa, babası o yerde tükânı ķapay”.
(KTSM XIIb -39)
mm > m: “Men ķarayman, nışanŋım kese korecem, kelgyen o yerde bekliy menı, aman men
tanımayman, o da menı tanımay”. (KTSM X -7)
rr > r: “Onday aynı ondayın da Taşpınarılı bızım Marem Efendĭ bardır”. (KTSM IXa -78)
ss > s:
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar colectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş
bėrıldı”. (KTSM I -17)
84
vv > v:
“Bondan sekız sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık”. (KTSM IIa -6)
“Kettım ŏzım akkım man, ŏzım kuvetıman portta şalışmaĝa razı boldım”. (KTSM
IXb -23)
III. 2. 11. Ü n s ü z İ k i z l e ş m e s i:
Ünsüz ikizleşmesi metinlerimizde belirli sesler üzerinde görülmektedir. f dudak
sesıŋin p sesıŋe dönmesi ve ardından ikizleşmesi ile ilgili olarak “pp”: apperım (<
“aferim”) örneğini verebiliriz. Bu ikileme kuvvetlendirme amacıyla yapılıyor.
Takkanlar ( “takmışlar”) biçiminde görülen örnekler birer ikizleşme örneği değildir.
“mm”: “Koylarıŋ da o arada konkomitent emmetten uzattık”. ( < “hemen”, KTSM I-26)
III. 2. 12. Ü n s ü z B e n z e ş m e s i:
Çıkış yerleri bakımından birbirine yakın olan seslerden birinin ötekisıŋi etkilemesi
sonucu ortaya çıkan benzeşmelerle ilgili örneklerimiz şunlardır :
- nl - > -nn-:
“Koyların da kobiytık, keşınmek sade ķaldı ayvannardan”. ( KTSM I -38)
“Ilk oķılını ve lisenı Kostence’de o zamannarda bırtaneşık bolĝan Tatar
mektebınde pıtırdım”. (KTSM IVa-3)
Zengınner de kım edı? (KTSM IXc-18)
“Men de Ermennerın kırın cuºvup keldım, yorıldım, otray edım”. (KTSM X-26)
85
- nl - > - nŋ -: “Taşta ĭşlegyen sora bır ŭy taptık, onda da şaytanŋı eken, onda da paralizat boldım,
şarpındım, ondan bėrtlĭ ķara ķaş sene başımdan ketmiy, aylana başım”. (KTSM X-38)
“Şŭmdı sızlergye bır kun ķatıp keşkenıŋ anŋatayım”. (KTSM III-5)
“Kelıp babama ayttırdılar, nişanŋadılar, men ĭstemedım barmaĝa”. (KTSM V-7)
“Otelgye keldık bıraz dınŋendık, yattık, ŭyle vaktĭ boldı dınŋendık”. (KTSM IIb -
32)
Hece kaynaşması: bayaā ( < “bayağı”), taā ( < “daha”), akete ( < “alıp götür -”),
akele ( < “alıp gel -”), gibi kelimelerde rastlanmaktadır.
“Yavaş yavaş camını ŭstŭn aşıp captık bayaā bır ķararĝa ketırdık camını”.
(KTSM I -58)
“Taā sora koyden koştık”. (KTSM V -19)
“Koyımızıŋ kenarında da ekĭ tane ķabırstan taā bardır”. (KTSM IXa -11)
“Koyımızıŋ ķabırstanıŋdan taā balabandır”. (KTSM IXa -12)
“Alla, o Orus askerı pıtmedı taā dedım”. (KTSM X -18)
“Ķız sıyırnı kemıklerıŋ akete kome”. (KTYM IV -13)
“Aketeler toyĝa”. (KTYM IV -71)
“Tepreşke de ne aketeler?” (NTSM Ic -29)
“Ķıdırlez ķelgyende oca şıĝaradı bonı, babasıŋ nenesıŋe aketedı”. (NTYM VI -81)
“Baladı ŭygye akeledı”. (NTYM III -55)
“Baladı akeledıler kuşaklap”. (NTYM VI -35)
86
IV. BÖLÜM
Ş E K İ L B İ L G İ Sİ
İsim terimini geniş anlamıyla alıyoruz. Bu başlık altında adlar, sıfatlar, zamirler,
edatlar, bağlaçlar ve ünlemler sŏz konusu edilecektir. İsim yapan ekler ele alındığında
isim yapan, ama kökeni yabancı olan eklere de kısaca değinilecektir. Hemen belirtmem
gerekir ki metinlerde az da olsa doğu dillerden geçen eklere rastlanmıştır.
IV. A. İSİM
Önce cümlenin kuruluşunda rol oynayan çekim eklerini ele alalım:
IV. A. 1.Hâl ekleri:
a) Yalın hâli: Bölgemizin her iki ağızında eksızdir.
b) Ilgi hâli: - nıŋ/-nĭŋ.
Kırım Türkçesıŋde ilgi hâli eki daima - nıŋ şeklindedir. Noĝay Türkçesinde ise,
-dıŋ/-dĭŋ şeklindedir.
“Ŭylenmek ĭstegyen sora balanıŋ da nenesĭ babasĭ bėrabėr kollarına bır ediye
alırlar kızın nenesıŋe ĭstemegye keteler”. (KTSM IIb-3)
“Sora Yakup keldı, ķaynım keldı, mına boĝa bolacaksıŋ dedı, dayım bo menım
dedı, nışanıŋ senı”. (KTSM X-8)
“Bo menzumeler bır omırıŋ aynasıdır”. (KTSM IVa-29)
“Tatarnıŋ Tatar soyı”! (KTSM IVb-45)
“Denıznıŋ sesĭ ne bolır?” (KTSM IVc-15)
“Evel zemanda bır toy bolsa ķızlar caşlar toplaşır ķızlar otra bır damdıŋ bır
başında, caşlar otra mınyaĝında”. (NTSM Ib -22)
“Ķart nenem bay ķızı eken, koydıŋ en baydıŋ ķızı eken”. (NTSM III -24)
“Abam rametlı menĭm atımdı aytamaĝan, bızde bır adet bar ya, atıŋ aytmaĝan
gorımcesıŋdıŋ onıŋ ŭştan menĭm atım Ķane dep aytķan”. (NTSM VII-4)
c) Belirtme hâli:
Kırım Türkçesinde - nı/-nĭ, ekleriyle kurulur. Daima ünlüsü düzdür.
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar colectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı,
erkesgye isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş
yavaş bėrıldı”. (KTSM I-17)
“İş unutmayman bo gezını”.(KTSM VII-17)
“Otelıne bardık, azırlendık, cuºvundık, abdestlerımıznı aldık, şo cemaatmen
bėrabėr taºvapķa şıktık”. (KTSM IIa -21)
“Paramnı bėrdım”. (KTSM V -32)
Noĝay Türkçesinde ise, - dı/-dĭ şeklindedir.
“Abam rametlı menĭm atımdı aytamaĝan, bızde bır adet bar ya, atıŋ aytmaĝan
gorımcesıŋdıŋ onıŋ ŭştan menĭm atım Ķane dep aytķan”. (NTSM VII -4)
“Arķadasım cestiyonar edı, mapıske kettı, dŏrt tane gorımce, ķaynana, torınlar,
seķız sene otırdım, aķayımdı beklep aķıllı bolıp”. (NTSM IX -6)
“Vay! diydı, - bır kel cıĝıtke barĝaşı, taĝa aruºv ŏzımdıŋ canımdı terketırmen,
diydı”. (NTYM I -6)
ç) Yönelme hâli: Her iki ağızda bazı istisnalar dışında, ünlü ve tonlu ünsüzlerle
biten isim köklerine gelen ekin ünsüzü yumuşamaktadır. Sert ünsüzlerden sonra bu ekin
ünsüzü ince k ve kalın ķ’ dir.
-ĝa /-gye:
“Bo dizide bıznıŋ kunımızgye yakın bolĝan anaylarĝa dair yazaman”. (KTSM
IVa-11)
“Azbarĝa da kerek boldı bır ekĭ kĭşĭ taā”. (KTSM I-44)
“Ķaytıp ŭylerımızgye keldık.” (KTSM V-48)
“Senenıŋ sonında en aruºv oķıĝan ballarĝa ŏdŭller bėrle.” (KTSM VIII -15)
“Ķız atım Demırbek Peraye, ama bin doķız yŭz otız doķız senesıŋde alam
Tŭrkiye’gye ketken.” (NTSM VII-3)
88
“Soŋ Ķıdrılez kele altı Maida boladı Ķıdrılez’de hep onday kobete yasaymız,
maylı ķalaķay yasaymız ne ķısmet ėtse, soŋ cımırta boyalanır mezarlıkķa
ketemız, ziyaret ėtemız ŏlmıslerımızgye, oķıtamız ķadı ocadı alıp ketemız
erkeske oķıy.” (NTSM IX-27)
“Ķaĝadı ķapıdı, ķıredı ĭşkergye”. (NTYM I -31)
- ķa /-ke:
“Bondan sekız sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık”.(KTSM IIa-6)
“Arpe gŭnı Arafatķa kettık”.(KTSM IIa-38)
“Soķır ķıyışķa bėrecekler menĭ dedım.” (KTSM X -10)
“Başta şorba salınır cematķa, sora baklaman ėt salınır, sora sarma, pılaºv, arada
sŭtlaş bosa, koşap, artından baklava, tatlı, boĝırdak nesı bosa o salınır.”
(KTSM XVII -15)
“Dŏrt cımırtanı aruºv ėtrıp toĝı, bır paşaķay ėtı ķaşıkķa su kuy, bır parşaķay da
tuz”. (KTSM XXc -3)
“Kolectif’te yanaştım şalışmaĝa, ballar adam boldı, askerlıkke ketmegye
başladılar, şalışıp, şalışıp cıber olarĝa”. (NTSM IV-24)
“Erkezgye nasıp ėtsıŋ ak toprakķa barmak”. (NTSM II -31)
“Sonra esıtkemız bıreºvı de askerden kelgyen eken zaºvallı askerden concetke
kelgyende o da mınyaķa toyĝa kelgyen”. (NTSM Vb -38)
Yalın ve ünlü ile biten durumunda olan kelimelerden sonra yönelme durumu eki
– a/- e’ dir.
“Sabalayın bolıp Arpe gŭnı eķındı namazını kılduk Minaya şıktık”.
(KTSMIIa-42)
“Bılbıle keldık, ış kiyeºv kırdım, kaynatama, kaynanama”. (NTSM II-23)
Bunun dışında, iyelik 1.ve 3. tekil şahıslardan sonra da yönelme durumu eki – a/-
e’ dir.
“Maşinalarına taĝarlar peşķırlerıŋ”. (KTSM IIb -21)
“Alaysıŋ yerlı yerıne saldım, beş balamdıŋ beşeºvı de sesledıler, degenımdıŋ
tuttılar, beş balamnı beşeºvı de yŭz pıstannerı sıprıp azbardan ŭytıp razı bolıp
kettıler”.(NTSM II -5)
89
“Ķısķadan kesermen ama sonına şıĝarman”. (NTSM VI -5)
“Bır gŭn babasıŋa”: (NTYM V-4)
d) Bulunma hâli:
Bu hâl eki ünlü ve ünsüz uyumuna uyar.
-da/-de ünlü ve sedâlı ünsüzle biten isim köklerine gelmektedir:
“Ilk oķılını ve lisenı Kostence’de o zamannarda bırtaneşık bolĝan Tatar mektebınde
pıtırdım”. (KTSM IVa-3)
“O ĝadar kĭşnı ŭyne meºvlıdını yasadık, aylanıp mende boldı meºvlıt”.(KTSMIIa-62)
“Onnardan ķaĝan terbiye bızım ķanede bır babamda ķaldı”.(KTSM IXb-44)
“Bakşalarda gŭl bolsıŋ”. (KTMY Ia-6)
“Sabanıŋ erte saatlerınde, kız bır paladı gazlep, atadı agaşlardın ustıne”. (NTYM I-10)
“Ŭş aylarda tespımızı şeºvırdık, kelimeyi tevhit keltırıp, Kuranımıznı aldımızĝa salıp
oķıp otırdık.” (NTSM Ia -3)
“Bėreket bėrsıŋ, saºv bosıŋ Tŭrkiye’den kelıp oķıp ocalar kobiydı, Acılık’ķa ketemız,
Acılık aşıldı, erkezgye ķısmet ėtsıŋ bo yalancı dŭnyada”. (NTSM II -29)
“Ķırk yedıde nışşanŋandık, ķırk seķızde toyımız boldı”. (NTSM II -21)
“Abam rametlı menĭm atımdı aytamaĝan, bızde bır adet bar ya, atıŋ aytmaĝan
gorımcesıŋdıŋ onıŋ ŭştan menĭm atım Ķane dep aytķan”. (NTSM VII -4)
- ta /- te sedâsız ünsüzlerle biten isim köklerine gelmektedir:
“Eskĭ ŭyımızde otırdık şĭmdĭgye şık babamdan ķaĝan, şŭmdı ŭy yasap ķısmet ėtse bo
kŭzde, bo ķışta koşķımız de kele”. (KTSM I -46)
“Akşam namazıman eķındı namazıŋ barabar ķıldık Arafat’ta.” (KTSM II -43)
“Seķız sene otırdım Babadak’ta.” (NTSM IX -5)
“Ķazakta men Mŭsŭlmanlıca oķısam ne bolıp şıĝacam?” dedı. (NTSM X-13)
“Mektepte tek muallımmen tek bır ŏzı oķıydı.” (NTYM VI -45)
“- Ballar betten barsam, bonlar ķız ķardaşların barıp kelıyatır dep aytarlar.” (NTYM VI
-243)
90
e) Ayrılma hâli:
Bu hâl eki ünlü ve ünsüz uyumuna uyar.
- dan /-den ünlü ve sedâlı ünsüzle biten isim köklerine gelmektedir.
“Onda yetıştık, erkez bar edı, İzmit’ten, Aksaray’dan, Zeytinburnu’dan pıtın
akrabalarımız kelgyen cenazegye”.(KTSMVI -23)
“Bo ķĭşı bızım koyde onca sene ocalık yasadı, terbiyelĭ, tertıplı vaziyetnı kordı,
depozitlerde vaziyet kordı, ama ozıŋ asıl vaziyetınden vazgeşmedı. (KTSM IXa-77)
“Ŭy ŭyden cŭrıp yardım toplaĝanların men de bılemen”. (KTSM IXa-20)
“Bır koşeden bır derviş şıgadı”. (NTYM III-5)
“Koy ĭşınde Bortemır’gye yaĝa sonra nışanlı turdım ekĭ ay, ekĭ aydan soŋ toyım boldı,
toyım bolıp koy ĭşınde bardım ķaynatalı yergye”. (NTSM III-5)
-tan/-ten sedâsız ünsüzlerle biten isim köklerine gelmektedir.
“Kolectif’ten ķazanıp ķazanıp.” (NTSM IV -27)
“Men ruyamda senı kordın diydı, kokten ayındrık suĝa tŭstı denıze diydı.”
(NTSM VI-12)
f) Araç durumu:
Bu hâl eki ile edatının karşılığı olan eski bilen biçiminden bozulmuş -man/-men,
- nan/- nen ekleriyle de ifade edilir.
“Ondan başķa, Turkiyeman Romanyanıŋ arası kesıldı”. (KTSM IXc-11)
“Toy aldına şıkķanda en aruºv atlarıman, arabalarman, en guzel suslerman toy aldı
ķabıl eteredıler”. (KTSM IXa-58)
“- Ay akız, anav arslanman ķaplanĝa ne bola şo?”(KTMY VI-140)
“Ketebarĝanda, paytonman kandın balasıŋa rast kele”.(NTYM II-48)
“Bır aķayman bır apaķay bar eken”. (NTYM II -2)
“Abim bar edı anda, ailesımen şalışayedıler”. (KTSM VI-16)
“Allanın emrımen, men senın evladın man, eş kışı evladın alır mı? diydı”. (NTYM II-
23)
91
“Sızıŋ Şay Sımayıl keliyatır, cın ķızman ŭylendı, zengın boldı, malıman mŭlkŭmen
keliyatır!diydı”. (NTYM V -38)
“Anı sızgye yaşamak, hem de saºvlık!``dep, saºvlıkman ķalınız!dep ketedı”. (NTY VI -
43)
IV. A. 2. İyelik Ekleri
1. Teklik Şahıs eki : -m’dir: Ünsüzlerden sonra araya yardımcı ünlü girer.
“Alla rahmetilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı
gŭnĭ rahmete ķaºvuştĭ”. (KTSMIIa-7)
“O sebep boldı, o cıberdı, Allahım oĝa da Ahrette Acılıknı ķısmet etsıŋ”.
(KTSM IIa-8)
“Epımızgye ŭylerımızgye barıp, Alla razı olsun eºvladımdan, eºvladım maşinada
ķapıda turdı”. (KTSM IIa-61)
“-Vay ķartiyim!” (NTYM II -106)
“Menĭm kelnım bar emış”. (NTSM Ic -9)
“Azbarımda kuyım bar/ Ne de tatlı suım bar/ Ŭş tane ķızım bar/ Bırı ketse bırı bar”
dedım. (NTSM II-7)
2. Teklik Şahıs eki – ŋ’dir:
“Anım, senıŋ ķızıŋ aytrıp keldık.” (KTSM IIb-10)
“Bėreceksıŋ sız zengın kĭşlerıŋ familiyesıŋdensıŋız, senıŋ babaŋ bonday eken,
ķartbabaŋ bonday eken dep boyle şektırmek bar edı.” (KTSM IXb-51)
“Keşken sene nenem ŏldı, onıŋ duºvalarını bėrdık”. (NTSM X -34)
3. Teklik Şahıs eki – ı/-ĭ, -sı
Bu ekin ince ünlülü - si şekli ve yuvarlak ünlülü - su, - sü şekillerine
rastlanmamıştır.
“Koy kenarında ŭyĭ bar eken”. (NTYM VIII -3)
92
“Ŭylenmek ĭstegyen sora balanıŋ da nenesĭ babasĭ bėrabėr kolların bır ediye alırlar
ķızıŋ nenesıŋe ĭstemegye keteler”. (KTSM IIb -3)
“Kelın aºvası şalına”. (KTSM IVb -6)
“Nışan yasaydılar, ana nışan duºvası yasaydılar, bır, ondan sonra bır aydan, ŭş
aydan, dŏrt aydan sonra ana balaban toy yasaydılar”. (NTSM VIII -10)
“Bo kelın ķaynatayĝa ĭş mısadesı yok konışmaĝa”. (NTSM VIII -16)
“Duĝuncı’de nenem nenesı, yani taşiyım pŭtın ķardaşları Tŭrkiye’gye ketkenler.”
(NTSM X -5)
1. Çokluk Şahıs: - (ı)mız/ - (ı)mĭz:
“Acıreşfet’te yasadık taºvapımıznı”. (KTSM IIa-27)
“Zemzem suman abdestlerını aldık, cuvundık, tıleklerımıznı tıledık, Cenabu
“Alla’dan karşı bızım mıradımızı da bėrdı”. (KTSM IIa-29)
“Ailece bır tıleĝımız bar, onday ķaberler yabancı memleketten almayık”. (KTSM
VI-26)
“Orazamız keldı, orazamız kelgyen vaktında Bėrat gecelerı, Ķadır gecelerı kutlap
beklep otırdık, ondan oraza bayramı keldı baklavalarımıznı yasadık, yemeklerımıznı
pışırdık, bo alde beklep otırdık. (NTSM Ia - 4)
“Endı ķartlıĝımızı ķarap, colcılıĝımızı ķarap otramız”. (NTSM II -11)
2. Çokluk Şahıs: – (ı)nız/ -(ı)nĭz
“Otırdık, aşadık, anŋatık, sora “Allahıŋ emrımen ķızınıznı aytrıp keldık”. (KTSM
XXb -13)
“Komunistlık vaktında Ķırmızılar bızgye mekteplerınızıŋ ķapaymız dep aytmadılar,
ama bızım ocalarımızĝa, mualımlerımızgye aylık bėrmedıler”. (KTSM IXb -72)
“Kelgyende babası onnarnı zorlay ķayda ķaldı ķardaşınız dep”. (KTSM XIIb -20)
“ - Sızdıŋ aylıknızdı men bėremen, baladıŋ ķastalıĝıŋ tabacaksıŋız!``diydı. (NTYM
VI -157)
93
3. Çokluk Şahıs : – ları/ -lerĭ
“Olarĝa men aşlarıŋ azırlimen; saba ķaºvaltası bola, ŭyle aşları bola, akşamĝa aşlarıŋ
azırlimen”. (KTSM III-10)
“Kozlerı sŭzŭlgyen/ Betlerı burılgyen”. (KTSM IVb -19)
“Ŏzlerıŋ ķız ķardaşları”. (KTYM VI -46)
“Ana şumdı kelgyen mısapır caşları, ķızlar da”. (NTSM Ib -27)
“Onnarıŋ ulları bar, menĭm ŭş tane ķızım bar”. (NTSM II -9)
IV. A. 3. Çokluk ekleri: - lar /-ler’dir. l > n benzeşmeden dolayı bu ekin – nar
biçimi de vardır. Ekin ünlüsü uyuma girer.
- lar, - nar: kalın ünlülü isim köklerine gelir.
“Komunistler keldı”.(KTSM I-5)
“Ana, yavaş yavaş seneler keştĭ”. (KTSM I-34)
“Kunler keşe, cıllar keşe, ballar oseler, delıkanlı bolalar, kız da balaban bola (KTMY
VI-7)
“Ŭyde ķalĝan babamman annem,ekĭ tane doĝmış aķalarım bır de kız ķardaşım”.
(KTSM IXb -2)
“Bızım koyımızde toylar boĝanda er vaķıt azırlık bek kop bolay”. (KTSM IXa-56)
“Koylarıŋ da kobiytık, keşınmek sade ķaldı ayvannardan”. (KTSM I -37)
“Ilk oķılını ve lisenı Kostence’de o zamannarda bırtaneşık bolĝan Tatar mektebinde
pıtırdım”. (KTSM IVa -3)
“Dŭnya denışmedı balam, ama ķalklar denıştı”. (NTSM VII-16)
- ler, - ner: ince ünlülü isim köklerine gelir.
“Penerler azır boĝan sora o penernı zerı aĝa, zernı men ķaynataman nurĝa.
(KTSM III -7)
“Bo sayıfanıŋ bır koşesıŋde ballarımıznıŋ, torınlarımıznıŋ resımlerını bėremen ve onnar
ŭşŭn tapmaşalar,menzumeler de yazaman”. (KTSM IVa -12)
“Bızde şŭndı konışmaĝa basladılar kelınner, ama kelınner arsız bıraz”. (NTSM VIII -
23)
94
“Toylarda balaban koylar soyladı, şorbalar pısedı, bakla, pasle pısedı, balaban balaban
etlermen kuyruklardı ocalar ciyler”. (NTSM VII-18)
IV. A. 4. Soru Eki
-mı/-mĭ’ dir. Kendisinden önceki kelimenin ünlüsü ne olursa olsun soru ekinin ünlüsü
hep dar düzdür.
“Bır gŭn menı Aciemin arķadaşım kolımdan tuttı “ Aydı senı Bŭkreş radyosu Türkçe
yayınlar şubesıŋe almak ĭstiler senı” degyende men torası bır turlı ayaklarım cevşedı,
dedım “ya, men layıkman mı onda?” çŭnkı men Fakultate pıtırgyenımden on beş sene
keşken edı”. (KTSMXII-38)
“Neni dedı, Acılıkke ketkın kele mı dedı?” (KTSM XV-5)
“Nenen kerek mı şŭmdı saĝa?” (KTSM X-101)
“Vay şumdı arabadan tŭstık, ballarıŋ kotı şılķıraĝan, arabaman az yer mı Ķaramırat?”
(NTSM II-59)
“Bır lap aytayak mı?” (NTSM Vb-34)
IV. A. 5. İsimden İsim Yapan Ekler
- ºv, - aºv/-eºv
Ünsüzlerden sonra - aºv/-eºv , ünlülerden sonra -ºv “ kaynağı Eski Türkçe’deki – agu/-
egu olup, sayılarda kullanılır topluluk ifade eder”1. Tatarcadan Türkçeye mal edilen
“bu ekten Cumhuriyet döneminde Türkçeleştirme amacıyla yararlanılmıştır”2. Konu
ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Ekeºvı arası aruºv eken”. (KTSM IIb-11)
“Bıreºv zarar ketırmiy bız de aytsak”. (KTSM IXa -82)
1 a.g.e., s.49 2 Hamza Zülfikar, Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, TDK yayınları, Ankara, 1991, s.61
95
“Toyĝa kegyende toşeºvlı, dayalı erkez ķırıp otra”. (KTSM XIIa-33)
“Sora ķaldık bız beşeºvmız kolektifte şalıştık”. (KTSM XXa-19)
“Alaysıŋ yerlı yerıne saldım, beş balamdıŋ beşeºvı de sesledıler, degenımdıŋ tuttılar, beş
balamnı beşeºvı de yŭz pıstannerı sıprıp azbardan ŭytıp razı bolıp kėttıler”.(NTSM II -5)
“Eskĭ evler de ķasır edı, evelkĭ ķasır toşeºvlı togyereklı, toban yastık, mınder onday edı
ŭylerımız”. (NTSM IV -37)
“En balaban ablam bar edı, yŭzde oķıdık, dŏrteºvmız de”. (NTSM X -9)
“Her gun erten, kandın balasıŋa sıpra salacakta, yemekler başlaºvlı diy”.(NTYM II-68)
“Temız, ıslaºvlı tutadı kurtkadın bordiyın”. (NTYM II-121)
- ca /- şa, -ce eki kelimeye “eşitlik, benzerlik, yakınlık, olarak, - e göre, nispetle,
itibarıyla, bir ara, topluluk, bütünlük, dil adı, yer kavramı, mekân kavramı katar”.3 Konu
ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“ Ŭş odalık yasadık ŭynı bır de balabanca bır salon, bır de bır aşķana, aş pışırmek ŭştan,
bır de baiemızı de yasadık ep şo ŭygye”. (KTSM I-48)
“Epsĭ Tatarca”. (KTSM IVa-14)
“Bo sayıfanıŋ bır koşesıŋde ballarımıznıŋ, torınlarımıznıŋ resımlerını bėremen ve onnar
ŭşŭn tapmaşalar,menzumeler de yazaman”. (KTSM IVa-12)
“Otırdım, otırdım bır ķartşa bır aķay keldı”. (KTSM XVIa-11)
“Romencesı Moviliţa” (KTSM XI-8)
“Bırķaç vaķıt taĝa şalışadılar, sora cıllarca şalışķan haklarıŋ ıstiydıler, aladılar ve
koylerıne ķaytadılar”. (NTYM IX -79)
“Osmanşalı eken”. (NTSM V -42)
- cak, - şek: eki kelimeye küçültme, azaltma, sevgi kavramı katar.
Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Bakşaĝa kurdım salıncak /Kolına bėrdım oyıncak”. (KTMY Ia-25, 26)
“Taā bolĝanı on gŭn toyı bolıp kelınşeĝı tŭsken, on gŭn kelınşek perdeden şıkmaz
eken”. (NTSM VI -9) 3 a.g.e., s. 63
96
- cı / -şı isimden isim yapan bir ektir ve getirildiği kelimeye genel olarak “ bir işi
kendisine meslek veya sanat edinmiş kimse, yaptığı işi bir araca bağlı olarak yürüten
kimse, bir inanışı, bir görüşü, düşünüşü benimsemiş olma, bir işi uzmanlık derecesıŋde
yapan kimse, sahiplik, düşkünlük, tutkunluk, sevme, alışkanlık, huy edinme, bir işi
davranış biçimi haline getirme kavramlarını katar.”4 Konuyla ilgili metinlerden
derlediğimiz örneklerimiz şunlardır:
“Men konışkakman ama istidatlı konışmacı tuºvılman, becerıklĭ konışmacı
tuºvılman”.(KTSM XI-2)
“Akşam kızlarĝa zevk bola, ekĭncĭ gŭnı kelın kele, sora salonlarda masalar bola, şaytıp
caşlar ŭylene”.(KTSM XVII-9)
“Ayrıca bin dokız yŭz doksan dŏrtte Necip Hacı Fazıl adında Kŭltŭrel Cemiyetınıŋ
kurucı başķanı boldım ve onuŋ sayesinde kopten kop faaliyetlergye katılĝamandır ”
(KTSM XIX-17)
“Gelnalcı ketle edı, ketmegyen soyları toy aldına şıĝar edıler”. (KTSM IXa-57)
“Asanşı’da oskende kız ekende bır Musli aķay bar edı zengın”. (KTSM XIV-1)
“On ektar toprak babamnı kolhoz isesıŋden keldı, bėrdıler, bır de tractor aldım o
aralarda, satıp aldım, başladım azıcık bır şĭpşĭlĭk etmegye”.(KTSM I-39),
“Ķızmetşınıŋ ĭşı cana, canı cana”. (KTSMY V-32)
“Ķart colşı, canında otırgan başka bır müşterige”. (NTYM I-62)
“Albastı balıkşılarga emır bėredı, balıkşılar şăkıdı cutkan balıktı tutadılar, ketıredıler”.
(NTYM V-121)
“Saba keledı tırmencı, karaydı tırmen ışı saºvkıradı, caltıraydı”. (NTYM I-37)
“Koydıŋ ķavecısı apaķayĝa bır oda bėredı”. (NTYM III-2)
“Bo kuştı bakşıvancı koredı, baradı sabırlı padışaga”. (NTYM IV-122)
- cık/- şık, eki kelimeye “ normalinden daha küçük olma, küçültme, düşkünlük, bağlılık,
sevgi, şefkat, acıma kavramları katar”.5 Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Epsĭ toplaşıp otralar o yerşıkte”. (KTSM IIb-8)
4 a.g.e., s. 67 -68 5 a.g.e., s. 70
97
“Ilk oķılını ve lisenı Kostence’de o zamannarda bırtaneşık bolĝan Tatar mektebınde
pıtırdım”. (KTSM IVa-3)
“Ķasır astında ķalma, Tatarşık!”(KTSM XI-91)
“Bekledık bız bır bebeşık”. (KTMY Ia-2)
“Bır keseşık et bėre”. (KTMY Iç-13)
“On ektar toprak babamnı kolhoz isesıŋden keldı, bėrdıler, bır de tractor aldım o
aralarda, satıp aldım, başladım azıcık bır şĭpşĭlĭk etmegye”. (KTSM I-38)
- das/ -daş eki isimden isim ve sıfat yapar. “Kelimeye aynı durumda bulunma, birtakım
değerlere ortak sahip olma kavramı katar”6. - das şekli NT’e ŏzgün bir ektir. Konuyla ilgili
metinlerden derlediğimiz örneklerimiz şunlardır:
“Romanyaĝa kelgyen sora pıtın arķadaşlarıma anŋataman”. (KTSM XVIII -18)
“Tatar soydaşlarım, men şair tuºvılman”. (KTSM XI -80)
“Arķadasım gestionar edı, mapıske kėttı, dŏrt tane gorımce, ķaynana, torınlar, seķız
sene otırdım, aķayımdı beklep aķıllı bolıp”. (NTSM IX -6)
- day/ -diy/ -tay eki. Eşitlik eki olarak bölgemizde – ca/ -ce yanında - day/- dey eki de
bulunmaktadır. Bu kavram Eski Türkçe teg edatından kaynaklanıyor.– ca/ -ce, -şa ile
ilgili örnekler yapım ekleri bölümünde verilmiştir. “Benzerlik, gibilik ifade eden ve
gelen bir ektir”7 Konuyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Onday etıp ziyaretlerını etıp Romanyaĝa keldık”. (KTSM IIa-59)
“Anyaka karaydı, mınyaka karaydı, inenın kozınday bır carık koredı”. (NTYM I-28)
“Otırdık, otırdık, ay suvday carık korsen”. (NTSM Vb -14)
“Şay Sımayıl, kol koldan, kol koldan altın toptay ėtıp dolaştırıladı, suyıledı, okşaladı”.
(NTYV -72)
“Guzel, ķabarıp pışıp şıga, narday bola”. (KTSM XXç-22)
“Ŭş kun annatsam, annatacaklarım pıtmez çŭnķı men bo dŭnyada bır ķazday su ĭşınde
keşmedım bo hayattan”. (KTSM XI -25) 6 a.g.e., s. 80 7 Zühal Yüksel, Polatlı Kırım Türkçesi Ağzı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü yayınları, Ankara, 1989, s.48
98
“Ķıyık, ķıyık baklavaday taºvaĝa tuzemen”. (KTSM XX c -19)
“Ķışlıĝımızdı yasar edı anam rametlı anamman babam şalışıp altı baladı ostırdıler bır
baladay ėtıp”. (NTYM III -18)
“Babamız caşlay ŏlgyen, ķalĝamız beş bala şıpşediy bolıp, ana nenem ramėtlı ostırgyen
ķaytıp ėtıp ostırgyen sonra bız balaban bolĝan soŋ çalıştık, adam boldık dŏrt ķız bır ul
ostık, sonra ramėtlı anamız aĝamıznı ŭylendırdı”. (NTSM IV -6)
“Men de alemdiy bolıp ŭy saldım”. (NTSM IV -33)
“Ķaratay bek zengın koy edı”. ( < “gündüz”, KTSM XIII -6)
- duz eki:
“Altı gŭn gece kunduz col cŭrdık”. (<KTSM IIa -21)
“Bızım caşlarımız belķı de keşe kunduz bilgisayar ķarşısıŋda otrıp bırbırsımen
arķadaşlar arasıŋda yazışalar, faķat bo ķadar kop satlerden arada sırada bırer sat te bo
milli meselelerımızgye ķarasalar bek aruºv bolır çŭnkĭ internette o ķadar kop kereklĭ
şiler tabıla ki!” (KTSM XIX -28)
- ĝaşı/ geşı “– e kadar ifadesi verir ve Eski Türkçe – ĝa/ -ge yaklaşma hali eki ile –
ça/ -çe eşitlik ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir”.8 Konuyla ilgili metinlerden
derlediğimiz örneklerimiz şunlardır:
“Vay! diydı, - bır kel cıĝıtke barĝaşı, taĝa aruºv ŏzımdıŋ canımdı terketırmen, diydı.
(NTYM I-6)
“Sen oĝaşı menĭm ŭstıramdı bėr, traş bolsıŋ!” (NTYM VI -520)
“Ĭş ĭşlermen, ķızmėt ėtermen, senı barındırırman, ŏlgeşı ķararman, diydı”.
(NTYM II -112)
8 a.g.e., s.48
99
- ķan eki:
“Bek begyengyenner, o zamannar Yazarlar Bırlıĝıŋ başķan yardımcısı edı Eugen
Uricariu, şŭmdı Romen yazarlarıŋ başķanıdır”. (KTSMX – 50)
- ķĭ/ -ĝĭ eki, derlediğimiz metinlerde aitlik kavramını ifade eder. Sert ünsüzlerden sonra
– ķĭ, yumuşak ünsüzlerden sonra – ĝĭ kullanılır.
“Ondan sora Koşı mallesıŋde otırĝanımız ŭşŭn Koşı mallesıŋdekĭ on numaralı mektepte
okıdım, ilk mektepnı, orta mektepnı onda yasadım”. (KTSM XIX-9)
“Bızım evelĝı adetlerımız, bayramlarımız, toylarımız epsı yavaş yavaş untılmaĝa
başladı”.(KTSM IXa-55)
“Koylerımız canlansıŋ, koylerımız evelkĭ vaziyetıne kırsıŋ”. (KTSM IXa-87)
- lak eki: - la isimden fiil yapma ekiyle isim yapan – k ekinden oluşmuş, birleşik ektir.9
“Sora bastrıp bastrıp ķışke ķışke ėtıp, tomalak tomalak ėtıp cayıp ortasıŋ et salınır,
maylap maylap taºvaĝa tızılır, ķatıkman cımırta ŭstŭne salınıp pırımĝa tıĝılır”.
(KTSM XII -26)
“Loķım pısedı, ama basıŋ kozıne bosıŋ diyler balaban, balaban tumalak, tumalak
loķımlar yasaydılar, tuºvı onday patrat ķışkene, tumalak yasaydılar, lahmacun diyler
Tŭrkiye’de onday ama drojdiemen aşıtılıp yasaladı bo şiy”. (NTSM VII -42)
- layın: isimden zarf yapan bir ektir. Derlediğimiz metinlerde bu ekin –leyin şekli tespit
edilmemiştir.
“Sabalayın bolıp Arpe gŭnı eķındı namazını kılduk Minaya şıktık”. (KTSM IIa-42)
Cumartesı sabalayın neden Rŭstıŋ hududundan negye ķırdık Rusyege. (NTSM XI -21)
9 a.g.e., s.102
100
- lı/-lĭ, -nı eki isimden sıfat yapar. “ sahiplik, isme bulundurma, ŏzellik, nitelik, ilgili
olma, bildirilen yere ait olma, mensup olma, herhangi bir kuruluşa üye olan, bildirilen
kavme, millete ait olan, sayı adlarına gelerek grup anlamı kavramları katar”.10 Konuyla ilgili
metinlerden derlediğimiz örneklerimiz şunlardır:
“Mecidiyelĭ Subiyemen”. (KTSMIIa-2)
“Ķırımlı” (KTSM IV-24)
“Arpe gŭnı akşam- Arpe gŭnı orazalıydık- Arafat daĝında edık”. (KTSM IIa-40)
“Taşta ĭşlegyen sora bır ŭy taptık, onda da şaytannı eken, onda da paralizat boldım,
şarpındım, ondan bėrtlĭ ķara ķaş sene başımdan ketmiy, aylana başım”. (KTSM X-38)
“Onıŋ uştan ķıyew-ķız tatlı boladı dŭnyada”. (NTYM I-71)
“Şık ta, oşaklıgın artında tabanşık barır, tabaşıgın üstınde menım kelınlık tellı papışım
bardır, akel şonlardı! diydı”. (NTYM II-35)
“Bır zamanda bır sabırlı padişaman bır sabırsız padişa bar eken”. (NTYM IV-1)
- lık/-luk kelimeye “tahsis, sıŋırlama, ayırma, bir şey için saklama, nitelik, özellik,
bulunma, bulundurma, araç, gereç, uğraş edinme, ölçü” kavramları katar. Bu ek zaman
adlarına gelerek “belli sürelerde olan, yapılan” kavramları katar.11 Konuyla ilgili metinlerden
derlediğimiz örneklerimiz şunlardır:
“Otız sekız sene ŭyretmenlık etkenden sonra iki bin senesĭnde emeklı boldım”. (KTSM
IVa-4)
“Bek guzel bır anterlık al diy cevez ķabıĝın ĭşıne siysıŋ diy”. (KTSM XIIb-7)
“Alıp keteler ķışkenenı şollıkke bır kenarĝa”. (KTSM XIIb-14)
“Biyaz bolıp ķatiyım, maĝa biyazlık nege kerek?diy”. (KTMY IV-37)
“Abilerındiy yŭklap ķalmaması uşun, bır parmaĝın kese, caºvlıkman tuz basa”.(KTMY
VI-39)
“Şık ta, oşaklıgın artında tabanşık barır, tabaşıgın üstınde menım kelınlık tellı papışım
bardır, akel şonlardı! diydı”. (NTYM II-35)
“Evelĭ onday edı, zevallılık edı”. (NTSM II -78)
10 a.g.e., s. 109 11 Hamza Zülfikar, Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, TDK yayınları, Ankara, 1991, s. 111-112
101
“- Korkma, korkma, maĝa yaramazlık ėtken yoksıŋ, iyĝılık ėtkesıŋ,men de saĝa bır
iyĝılık ėtiyım,diydı”. (NTYM VII -149)
“İlmı ilerĭ edı, milletten başķa Ķazak milletlerı bılem aralarında raātsızlık boĝanda oĝa
kele edıler”. (KTSM IXb -38)
“Kumluklarda tapırdaĝan”. (KTSM IVç -11)
“O sŏzluknı bır de bo antolojınnı Anķara TRT kütüphanesıŋe bėrgyende maĝa bır guzel
diploma bėrdıler”. (KTSM XI -64)
- sız eki isimlere gelip sıfat yapar. “İsimlere kökteki birtakım ŏzellikleri taşımama, eksik
ve yetersız kalma, yokluk, yoksulluk, süreklilik kavramları katar” 12 Konu ile ilgili
örneklerimiz şunlardır:
“Anadan oksız ķalĝaman”. (KTSM IVb-28)
“Kum raātsız bosa egyer, ķane arasıŋda, koy arasıŋda onnarĝa babam bır şaresıŋ tabay
edı”. (KTSM IXb-45)
“Kelimesız, cumlesız”. (KTSM IVb-33)
“Balıklarnıŋ sessızlıĝı”. (KTSM IVc-16)
“Ulsızga ul bolaman, kızsızga kız bolaman, menı al taa!”. (NTYM II-107)
“- Malsız aşkan gul satıyım, mahalsız aşkan gul satıyım!dep baķır kasabada,diydı”.
(NTYM III-39)
- y eki:
Küçültme ve sevgi kavramları katar.
“En ķışkenesı- babay diy maĝa gŭmış filcan al diy”. (KTSM XIIb-9)
- Babay! (NTYM II-13)
“Ortada ekĭ aķay (KTSM IVa-15)
“Ey, akay”. (NTYM I-21)
“Men egyer bılsenız, Abibe degyen bır apaķay bar, onıŋ kızıman dep ayttım”. (KTSM
XVIa-16)
“Adĭn salacakta akay man apakay oĝa da.”. (NTYM I-51) 12 a.g.e., s. 142
102
“Ŭş totay”. (KTMY Ic-11)
“- Abay!” (NTYM II-134)
“- Ķartiy, menım derdıme derman taptın, diydı”. (NTYM II-170)
- alar eki Türkçedeki “gil” karşılığıdır:
“En balaban ablam Usniye bıznı ķaradı, sora on yedı yaşında Taşpınar’da ķartiyim
ķartbabamalar bar edı ramėtlıler olarĝa ķılım toķıp alıpketkende coldan basıp alıp
ķaştılar”. (KTSM XIIa -16)
“Istep keldıler, nenem babamalar razı bomadı, aruºv cınıs tuºvı dep”. (KTSM XIIa -17)
- ncı eki : sıra sayı sıfatları yapma fonksiyonu var. Konu ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Alla rahmėtilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı gŭnĭ
rahmėte ķaºvuştĭ”. (KTSM IIa -7)
“Bırıncı şaytanĝa taş attık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye, otelgye keldık cattık, dıŋnendık,
ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşımızıŋ attık”. (KTSM IIa -47)
“Men bo sene yedıncı sıŋıfıŋ ana ŏğretmenımen”. (KTSM IX -16)
“- Sıptı korgyenım razılıkman balabam abiymnı, eķıncı korgyenım ortancı abiymnı,
ŭşıncı korgyenım de razılıkman, ŏzımnı elalım, diydı”. (NTYM VII -78)
- ķana/-kene:
“Ŭş odalık yasadık ŭynı bır de balabanca bır salon, bır de bır aşķana, aş pışırmek
ŭştan, bır de baiemızı de yasadık ep şo ŭygye”. (KTSM I -47)
“Onun ŭştan bızım tıleĝımız bo ķışkene koylerde beş, on bala boĝan yerlerde bır
ķışkene oķıl, şo oķıllarıŋ ĭşınde de aptada ekĭ kere ŭş kere barem Kuran arflerıman din
vaziyetıŋde oķısa egyer teraķay Mŭsŭlman tertıbin, din vaziyetlerıŋ bıler edıler”. (KTSM
IXb -70)
“Ekĭ ŭş taºva prıjdan gŭveç yasap ŭstŭnde kozı ėtlerıŋ yarım yarım salıp ķışkene bır
lambaşıklar bar edı onday lambaşıknı da alıp ana onda tepreşte bek bır balaban ruh tuĝan
toplaşıp ana o gŭveşnı kozı ėtınden epsı tatıp şından dolması totrıp”. (NTSM Ic -30)
- şer eki: üleştirme veya paylaştırma sayı sıfatları yapar. Konu ile ilgili örneğimiz:
103
“Bırliy bırliy cayasıŋ ķamırınnı, kesesıŋ ekşer ekşer parmak ėtrıp”. (KTSM XXc -8)
IV. A. 6. Fiilden İsim Yapan Ekler:
- ak eki:
“Men konışķakman ama istidatlı konışmacı tuºvılman, becerıklĭ konışmacı tuºvılman”.
(KTSM XI -2)
- aºv /-eºv/ uºv/, -ºv eki:
“Babası, ķızdıŋ artından ķaraºvĝa şıĝadı”. (NTYM I -23)
“- Her gŭn erten, ķandıŋ balasıŋ sıpra salacakta, yemekler başlaºvlı diy”. (NTYM I -68)
“Temız, ıslaºvlı tutadı kurtķadıŋ bordiyıŋ”. (NTYM II -121)
“Aºvlanıp cŭrgende, bır bala cıla ºvı esĭtĭledı”. (NTYM III -51)
“Bonlar şardakta otırĝanda vezırlerıŋ balları at mınıp taraºvĝa şıĝadılar”.
(NTYM VI -83)
“Ķapı, pencıre ķapaºvlı, diydı”. (NTYM VI -112)
“Ķalaºv mıraĝan.” (NTYM VI -277)
“Eskĭ evler de ķasır edı, evelkĭ ķasır toşeºvlı togyereklı, toban yastık, mınder onday edı
ŭylerımız”. (KTSM IIa -33)
“Satuºv etıp bėrgyen kondırasıŋ taba kızın”. (KTMY XIX-76)
- ĝı eki:
“Zaten kitapnıŋ konuları da bonnardır: din, tarih, insan sŭyĝısı”. (KTSM IVa-26)
“Babam bek guzel şalĝılar tuttı, kelın anterlıklerı ķıydım, ana şaytıp toyımız boldı,
bardık, ballarımız da boldı, ondaytrıp ŭy boldık”. (KTSM V -15)
104
- ık:
“Men deºvlette şalışmadım, ama democraţie kegyen sora bır ferma yasadık,
ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar saºvla, sŭtlerĭ
kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurlarıŋ erıtemen”. (KTSM III -4)
“Acınıklı bır masal anŋatayım sızgye”. (KTSM XIIb -1)
“Dŭnyanıŋ dŏrt bır koşesıŋde Tatarlar şŭmdı bıle daĝınıķ halde yaşaylar ve erkez bo
milli hazinegye ķatkıda bulunabılır”.(KTSM XIX-26)
“Otırdık, otırdık, ay suday carık korsen”. (NTSM Vb -14)
Pısık mı, pısık tuºvıl mı?dep soraydı”. (NTYM VIII -15)
- ım eki:
“Dŏrt sene de Edebiyat ve Dil Fakültesi Türk bolımı pıtırdım”. (KTSM VIII-4)
“Olarĝa sade Tŭrkçe ŭyrėtmedım, olarĝa alçak gonıllıklerını ŭyrettım, insaniyėtlĭ
bolmalarıŋ ŭyrettım, aºvızman tuºvıl, boş lapman tuºvıl, menĭm davranışım, menĭm
tutımım olarĝa bır ŏrnek boĝan dep eşıttım”. (KTSM XI -31)
“Bala dertınden kastalana, olım alıne keledı”. (NTYM II-128)
“ - Eķı tulım altınĝa yasattım, ama saĝa bır tulım altınĝa bėriyım, diydı. (NTYM II -59)
“Evelĭ ballarĝa ķıyım tapmaytan edın, ķıyım yok edı, costum yok”. (NTSM II -80)
- ın eki:
“Ara sıra toylarımız bola, cıyınlarımız, dularamız bola olarĝa da ketemız”.
(KTSM III-15)
“Caºvın sesĭ”. (KTSM IVç-14)
“Bır malden sonra, şalışa şalışa sonra ferma kuraldı, ķırk doķızda ferma kuraldı ķışkene
balamman babam ramėtlı eĝın egyeedı, kolınman, aklarıman,men ardından atman şalıdan
surĝı tartaman babamman bırgye, babama yardım ėttım, ondan babam aylık alĝan para
bėrgyende bır aºvŭş para aldık, babam sŭyındı, ŭy toldı ķardaşlarımızı ķıyındırdı, ŭyımız
mol boldı, oytıp babam”. (NTSM III -45)
105
- ış
“Yaşayış bek zor edı”. (KTSM IXb-49)
“Olarĝa sade Türkçe ŭyrėtmedım, olarĝa alçakgonıllıklerını ŭyrėttım, insaniyėtlĭ
bolmalarıŋ ŭyrettım, aºvızman tuºvıl, boş lapman tuºvıl, menĭm davranışım, menĭm
tutımım olarĝa bır ŏrnek boĝan dep eşıttım”. (KTSM XI -31)
“Ķız da baĝajıŋ ketrecek, mobilasıŋ, şamaşır maşinasıŋ, tıĝış maşinalarıŋ, yastıklarıŋ,
toşeklerıŋ”. (KTSM XIIa -29)
“Onıŋ tanışları kop menĭm odam kop, kora balaban, kĭşĭ kelır dedım”. (KTSM X -127)
“O zaman, kuºvanıştan cep cenĝıl edın mı?” (NTYM II -46)
“ - Olay bolsa, menĭm de bır calbarışım bar saĝa, diydı.” (NTYM VI -365)
- lan eki:
“Bıraz aºvası bulıtlanadı,caºvın tŭsedı”. (NTYM VII -134)
“Kunıŋ bırınde aķay ķastalanadı ve ŏledı”. (NTYM IX -2)
- ma/-me eki:
“Tos pembe, ya ķaytarma. (KTSM IVb -11)
“Konışma boladı, şeºvre bėredıler, şıbrek pısırdıler, ķıyeºvdı ķapaladı, ana ķıyeºv
ķapalayatır dep erkes ciygedı”. (NTSM VII -21)
“Kobetenı alı ķamır ėtnı ķıyıp, ķamırnı cayıp bır ķalaş ķamır onıŋ ŭstŭne mayın sebıp
teraķay, maylı da tuºvı, onıŋ ŭstŭne ėtnı sebıp suıŋ bır daha bır ķalaş ķamırnı taā cayıp
onıŋ ŭstŭne ėtnı sebıp şayna bayaā bır beş altı centimetre ķalınlıkta bola diyim bo sepme
kobetedır”. (NTSM Ia -8)
“Sonra sŭrme kozgye sŭrŭlėtan, sŭrmesı bar edı ķart nenemdıŋ”. (NTSM III -31)
“ -Denemesı bedava”. (NTYM VI -311)
“Tuma, osme”. (NTSM II -19)
106
- maz eki
“Olar bek yaramaz, bek bır kureşken aķaylar eken”. (KTSM XIV-10)
“- Korkma, korkma, maĝa yaramazlık ėtken yoksıŋ, iyĝılık ėtkesıŋ,men de saĝa bır
iyĝılık ėtiyım,diydı”. (NTSM VII -149)
- mış eki:
“Ŭyde ķalĝan babamman annem,ekĭ tane doĝmış aķalarım bır de kız ķardaşım”. (KTSM
IXb-2)
- tı eki:
“Haziran ayıŋ sonında bızım millî çapta bır toplantımız bolacak, idaremıznı toplantısı, o
zaman sıznı ŭye ėtıp alacakmız”. (KTSM XI -55).
IV. A. II. SIFAT
Kelime başında gelip niteleme görevi yapan sıfatlar bölgemizde ya yalın
biçimde, ya da çeşitli yapım ekleriyle kurulmuş olarak görülmektedir. Söz konusu sıfat
yapan ekler ad bölümünde ele alındı.
Derlediğimiz metinlerden sıfat çeşitlerleriyle ilgili örneklerimizi şöylece
sıŋıflandırabiliriz:
IV. A. II. 1. Niteleme Sıfatları:
“Askerlık vaķıtına şık erkes, ya askerlıkten sora kolhozdan ķaşmaĝa başladı caş ballar
koyden”. (KTSM I-10)
“Eskĭ ŭyımızde otırdık şĭmdĭgye şık babamdan ķaĝan, şŭmdı ŭy yasap ķısmet ėtse bo
kŭzde, bo kışta koşkımız de kele. (KTSM I-46)
“Bo ĭşlerın aletmekten başķa azbarda bırķaş tane şalışķan kĭşlerımız bar”.
(KTSM III-9)
“Onun uştan bızım tıleĝımız bo ķışkene koylerde beş, on bala boĝan yerlerde bır
ķışkene okıl, şo okılların ĭşınde de aptada ekĭ kere ŭş kere barem Kuran arflerıman din
107
vaziyetınde oķısa egyer teraķay Mŭsŭlman tertıbıŋ, din vaziyetlerın bıler edıler”.
(KTSM IXa-70)
“Aķalarım ekĭsĭ de kettıller tŭrlŭ tŭrlŭ vaziyetlergye”. (KTSM IXb-8)
“- Ķızım! diy, mın biyaz suĝa tŭş”. (KTYM IV -35)
“Apız torınına baracaksıŋ, oķımış cınıslar, aruºv ķĭşler dep ayttı maĝa. (KTSM V -12)
“O tepreşlergye aruºv aruºv atlarnı ceĝıp ķapalay şanĝırday ķapalaylar komşı ķızlarıŋ
arabaĝa tolıştrıp arabası yok soylarıŋ ana o ŭyıŋ anası babası dadaları toplaşıp tepreşke
ketlır edı”. (NTSM Ic -28)
“Canı bina salĝanlar”. (NTYM VI - 415)
“Sen bızdı esķı binaĝa aket!diydı”. (NTYM VI -416)
IV. A. II. 2. Belirtme Sıfatları:
IV. A. II. 2. 1. a) İşaret sıfatları:
“Otelıne bardık, azırlendık, cuºvundık, abdestlerımıznı aldık, şo cemaatmen bėrabėr
taºvapķa şıktık”. (KTSM II -21)
“O senelerde men kettım tractorist boldım”. (KTSMI-11)
“Ŭş odalık yasadık ŭynı bır de balabanca bır salon, bır de bır aşķana, aş pışırmek ŭştan,
bır de bayemızı de yasadık ep şo ŭygye”. (KTSMI-47)
“Gene şo ķız şıĝadı”. (NTYM II -81)
“Ondan suıŋ kenarnı burup kuptorĝa atıp şayna pışırıp bo alde pıtremız”. (NTSM I -9)
IV. A. II. 2. 2. b) Sayı Sıfatları:
A s ı l S ay ı S ı f a t l a r ı:
“Ekĭ caş bırbırın sŭyer”. (KTSM IIb-1)
“Otız seķız sene ŭyretmenlık ėtkenden sonra ekĭ bin senesınde emeklı boldım”.
(KTSM IVa -4)
“Sŭndı brŏzım ŏzımdı dusıŋdremen da ķardaslar bar, ķardaslarım balları bar, bıreºv sen
de ķardasım brŏzın ķaldım bes seneden bėrtlıŋ ķaytıp kesıŋesıŋ, netesıŋ, ne asaysıŋ, ne
ısesıŋ, ŭyıŋ mıradı mı, ŭygye bır siy boldı mı?” (NTSM IX -30)
Sayı sıfatları aşağıdaki örnekte görüldüğü gibi bazı cümlelerde adlaşmıştır.
108
“Bin dokŭz yŭz ķırk dŏrtte on octombriede tuĝaman”. (KTSMI-3)
S ı r a S a y ı S ı f a t l a r ı:
“Bırıncı şaytanĝa taş attık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye, otelgye keldık cattık,
dınŋendık, ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşımızın attık”. (KTSM IIa-47)
“Alla rahmetilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı gŭnĭ
rahmete ķaºvuştĭ”. (KTSM IIa-7)
“Eķıncı balası boladı, gene ul”. (NTYM I -50)
“Bır elmanı ķızdıŋ canına sal, bırısıŋı cergye sal, ŏzıŋ pat astın ķır, ŭşıncı elma da
kolındıŋ ŭşunda tursıŋ”. (NTYM V -87)
Ü l e ş t i r m e S a y ı S ı f a t l a r ı:
“Yasadık bırer dam, bırer ķaķra degyendi”. (KTSM I-32)
“Bırliy bırliy cayasıŋ ķamırınnı, kesesıŋ ekşer ekşer parmak ėtrıp”. (KTSM XXc -8)
“Evelĝı zaman ĭşınde erkez alem ektarlarman bostan ekkenner, ķarbızlarnı ķatsıŋnner
bordeiyıŋ ķatına komşı kŏynı ķızları toplaşıp o ķarbıznı ortadan carıp epsıŋ kolında
bırer ķaşık ķıralar ķarbıznı aruºv ėtıp, ondan sora onı şeltekmen sŭzıp ķaynatalar
ertenden akşamĝa şık. (NTSM Ic -1)
K e s i r S a y ı S ı f a t l a r ı:
“Anda da yasadım dŏrt buşuk sene, ondan sora askerlıkten keldım ĭşke başladım”.
(KTSMVI-6)
“Erten altı bŭşuktan turıp, onnarıŋ ķarayman”. (NTSM VIII -28)
T o p l u l u k S a y ı İ s i m l e r i: - aºv/- eºv ekleriyle yapılır:
“Alaysıŋ yerlı yerıne saldım, beş balamdıŋ beşeºvı de sesledıler, degenımdıŋ tuttılar, beş
balamnı beşeºvı de yŭz pıstannerı sıprıp azbardan ŭytıp razı bolıp kettıler”.
(NTSM II -5)
“Bızım balaman ekeºvı bırbırıŋ ıstiler, Allanıŋ emrımen, Peyĝambėrıŋ ķaºvlımen sız
eĝer ĭstesenız, razı bosanız dep ķıznı ĭsterler”. (KTSM IIb -12)
109
“Sora ķaldık bız beşeºvmız kolektifte şalıştık”. (KTSM XXa -19)
“Ana, men de onlardı ostırdım, adam ėttım toylarındı yasadım, ŭşeºvune de.”
(NTSM IV -12)
“Dŏrteºvıŋ oltırdıler dŭşmanlar marebede”. (NTYM VI -233)
Bu bahse ikiz örneğini de ekleyelim.
“Ķızım anaºv bıreºvsı ķasta, ulım ellĭ altınıŋ balası, ķızlarım da egız onnar”.
(NTSM XI -10)
IV. 1. 2.2. c) Soru Sıfatları:
“Ne adetlerımız?” (KTSM Xa-85)
“Ķaysı kızın sabırı bolıp kırk gŭn menım başımda beklese, o kızman ŭylenecekmen,
diy”. (KTMY V-6)
“- Toy sabıŋ aytınız, ķaş balası bar edı? dep diy”. (NYM VI -227)
IV. A. II. 2. 3. ç) B e l i r s i z l i k S ı f a t l a r ı:
“Kolektiften o zaman bızgye bırķaş tane sıyır bėrdıler”. (KTSM I-18)
“Onuŋ uştan menı anda Kırmızılarıŋ sırasıŋa tıkmaĝa ĭstedıler, oĝa da razı bomadım,
koygye kaşmaĝa ķarar bėrdım ama ķaşmak uşun de bırtakım tertıpler kerek edı: neşın
ketesıŋ?”bırtaķım tertıpler (KTSM IXb-27)
“Olarĝa cartop yemeĝı yasayman, bakla, başķa bırgŭn ķapısta, ķamıraşĭ pışıremen
olarĝa. (KTSM III-12)
“Apız ķartbabam oldı, ama anaºvbır ( < “öbür) ķartbabam da Ŏmer oldı” (KTSM
IXb-42)
“Ķısmet ėtse endıĝı apta bagajnı ketrecekler”. (KTSM XIIa-18)
“Az bolsak ta camımızıŋ ķapısı aşıla, bayram namazı ķılına epsıŋ er bır adetımızıŋ
yasaymız bo democraţie vaktında epsı boldı, bır ķarar bır ķarar epsı boldı”. (KTSM I -
64)
“Acı da o zaman ķasta edı Acılık’ķa ketkende er gŭn erten cılaytan edım”. (NTSM II -
47)
“Işte, palan yakta, diydı”. (NTYM VI -240)
“Kun keldı, bır ķaber keldı Muftiattan palan gŭnı colĝa şıĝacaksıŋız. (KTSM XV -16)
110
Sıfatların dereceleri bölgemiz ağızlarında bek, en, taā kelimeleriyle ifade edilir.
Konuyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Babam bek guzel şalĝılar tuttı, kelın anterlıklerı ķıydım, ana şaytıp toyımız boldı,
bardık, ballarımız da boldı, ondaytrıp ŭy boldık”. (KTSM V -15)
“A grubunda bolĝan ballarman en zorlı konuları ĭşlimız, B grubunda orta zorlıkta
konılarnı, en sonda bolĝan grupman en cengıl konularnı ĭşlimız”. (KTSM VIII -13)
“Pıķareler taā aruºv şiy bėreler zenĝıŋnerden”. (KTSM IXc -16)
“Bonı da ayırım yapmak ŭşŭn tuºvıl, bızler nasıl kullansak Tatarcamıznı koruyabılsek,
milli ortak hazinemızgye taā bek faydalı bolabılırmız”. (KTSM XIX -25)
“Taā guzel bolıp ķayta ŭyıne”. (KTYM IV -46)
“Ekĭ ŭş taºva prıjdan gŭveç yasap ŭstŭnde kozı ėtlerıŋ yarım yarım salıp ķışkene bır
lambaşıklar bar edı onday lambaşıknı da alıp ana onda tepreşte bek bır balaban ruh
tuĝan toplaşıp ana o gŭveşnı kozı etınden epsı tatıp şından dolması totrıp”. (NTSM Ic -
30)
“Beş Salķım bey bek zengın”. (NTYM VIII -33)
S ı f a t l a r d a p e k i ş t i r m e:
“Ama, ķap-ķara bolıp şıĝa”. (KTYM IV - 52)
IV. A. III. ZAMİR
Bölgemizde konuşulan Kırım ve Nogay Türkçesinde kullanılan zamir türleri
örnekleriyle aşağıda tasnif edilecektir:
111
IV. A. III. 1. ) Kişi Zamirleri ve hâl eklerine göre çekimleri:
Teklik
Yalın men sen o
Ilgi menĭm senĭŋ onuŋ
Belirtme menĭ senĭ onı
Yönelme maĝa saĝa oĝa
Bulunma mende sende onda
Ayrılma menden senden ondan
Çokluk
Yalın bĭz sız onnar, olar
Ilgi bĭzım sızıŋ onnarıŋ, olarıŋ
Belirtme bĭznı sıznı onnarı, oları
Yönelme bızgye sızgye onnara, olarĝa
Bulunma bĭzde sızde onnarda, olarda
Ayrılma bızden sızden onnardan, olardan
Bölgemizde konuşulan Nogay Türkçesinde belirtme ve ilgi hâllerindeki kişi
zamirlerinin çekimi ise şöyledir:
112
Teklik
Ilgi mendĭm sendĭŋ odŋ
Belirtme mendĭ sendĭ ondı
Çokluk
Ilgi bĭzdım sızdıŋ onnardıŋ, olardıŋ
Belirtme bĭzdı sızdı onnardı, olardı
Kişi zamirleriyle ilgili metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“O senelerde men kettım traktorist boldım”. (KTSM I-11)
“O ĝadar kĭşnı ŭyne meºvlıdını yasadık, aylanıp mende boldı meºvlıt.”
(KTSM IIa-62)
“Bek gururluman çunķı eşıtkenıme gore menĭm oķıtķan talebeler menden bek memnun
boĝannar”. (KTSM XI -30)
“Maĝa sŏz bėrdıler”. (KTSM XII-53)
“- Tez babana bıldır, saĝa bėriyıktı bėrsıŋ sızdı ķaynatandıŋ ŭyıne aketiyık, baska tŭrlı
bolmayak, balamdan kuru ķalayıkman, diydı”. (NTYM V -129)
“Sız kelınız bızgye, şıĝıp ta kelınız sız onlardıŋ kobısı neden kelgyenner”.
(NTSM Vb -72)
“-Sızdıŋ aylıknızdı men bėremen, baladıŋ ķastalıĝıŋ tabacaksıŋız!``diydı.
(NTYM VI -157)
“ Komunist vaktında taşlamay edıler bıznı beş ķoydan pazla”. (KTSM I-19)
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday, arpa
bır de kun tabak, bolar eĝle”. (KTSM I-40)
“Fakat Ana tĭlĭ bo senelerde analarımızdan ŭyrengyen bızım tuĝan tĭlĭmızdır, yani şŭmdı
konuşķan tĭlĭmızdır, bo da bızım ŭşŭn Tatarcadır ve de bızler Kırımlı bolsak ta uzaklık
sebebınden ve taā başķa sebeplerden az ķatnaşķanımızıŋ sebebınden de bo Dobruca
Tatarcasıŋıŋ bazı ŏzellıklerı bardır bo yŭzden de Dobruca Tatarcası dep aytabılırmız”.
(KTSM IV-24)
113
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık” (KTSM I-36)
onnar (KTSMXIIIa-5)
“Sız kelınız bızgye, şıĝıp ta kelınız sız onlardıŋ kobısı neden kelgyenner”. (NTSM XI
-72)
IV. A. III. 2) Gösterme Zamirleri:
Bölgemizde gösterme zamirlerinin uğradığı birtakım ses değişikliklerine
rastlanmaktadır. Gösterme zamirleri ve hâl eklerine göre çekimleri:
Teklik
Yalın bu, mınaºv şu, şo o, anaºv
Ilgi bunuŋ, mınaºvıŋ şunuŋ onıŋ,onun, anaºvıŋ
Yönelme boĝa, mınaºvĝa şoĝa oĝa, anaºvĝa
Belirtme bonı, mınaºvnı şonı onı, anaºvnı
Bulunma bonda, mınaºvda şonda onda, anaºvda
Ayrılma bondan , mınaºvdan şondan ondan, anaºvdan
Çokluk
Yalın bonnar, bolar, mınaºvlar şolar olar, onnar,anaºvlar
Ilgi bolarnıŋ, mınaºvlarnıŋ şolarnı olarnı, anaºvlarnı
Yönelme bolarĝa, mınaºvlarĝa şolarĝa olarĝa
Belirtme bolarnı, mınaºvlarnı şolarnı olarnı, anaºvlarnı
Bulunma bolarda, mınaºvlarda şonda olarda, anaºvlarda
Ayrılma bolardan, mınaºvlardan şondan olardan, anaºvlardan
Kişi zamirleriyle ilgili metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Bonı da ayırım yapmak ŭşŭn tuºvıl, bızler nasıl kullansak Tatarcamıznı koruyabılsek,
milli ortak hazinemızgye taā bek faydalı bolabılırmız”. (KTSM IV-25)
114
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday, arpa
bır de kun tabak, bolar eĝle” (KTSM I-40)
“Sora Yakup keldı, ķaynım keldı, mına boĝa bolacaksıŋ dedı, dayım bo menım dedı,
nışanŋıŋ senı”. (KTSMX-8)
“Şŭmdı azbar, tarlamız oĝa simay başladılar”. (KTSMI-31)
“Onı da salırlar” (KTSMIIb-16)
“Bo Kırımlılarıŋ saklaĝan kĭşlernı anaºv mınaºv şaktılar”. (KTSM IXa-33)
“Şŭmdı bo Musli aķay zengın aķayın ozı, mınaºv koyden ala caşlarnı, konşa
anaºvlarĝa.” (KTSMXIV-16)
IV. A. III. 3) Dönüşlülük Zamiri:
Bölgemizde kendi zamiri yerine ŏzı zamiri kullanılmaktadır. Dönüşlülük zamirin hâl
eklerine göre çekimi:
Teklik I. şahıs ŏzım
II. şahıs ŏzıŋ
III. şahıs ŏzı
Çokluk I. şahıs ŏzımız
II. şahıs ŏzınız
III. şahıs ŏzlerĭ
Dönüşlülük zamiriyle ilgili metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“On altı on sekız yaşları kegyen sora ĭş ķarap başladık ŏzımızgye”. (KTSMI-8)
“Ŏzımız de yavaş yavaş ķatiyık sŭtmen penernı ķasabaĝa piaţaĝa alıpketıp başladık”.
(KTSMI-44)
“Õz koyımden bır balaman ŭylendım”. (KTSMV-6)
“Bonnarman bo colda ketme, ŏzıne de bızgye de zarar ketrersıŋ dedıler”. (KTSM IXb-
14)
“Kettım ŏzım akķımman, ŏzım kuºvetıman portta şalışmaĝa razı boldım”. (KTSM IXb-
23),
“Men ŏz ŏzımnı maktamayman, çŭnkı bızde bır atasŏzı bardır:” (KTSM IXII-33)
115
“Kurbanlar kesılecek, Alla ķısmet ėtıp, Alla nasıp eyleyıp o aralarĝa daĝıtmak kurban
etınden ana ŏzımız sora yemek pışırecek, baklavamıznı, yemeklerımıznı pışırıp ondan
biyana Kurban Bayramından sora şuberek eken, kobete eken, taºva cantık, sarayılı,
sarbırma, ŭyken bŏrek, ķaşık bŏrek şorbası bonnarnı pışırıp ķara ķışımıznı şayna
keşırmekte nasıp ėtsıŋ bızlergye Alla”. (NTSM Ia -7)
“Cas balam zaten şıĝayamay şıkma dedık ŏzı ŏzımızgye Kânye cengimen ekeºvmız”.
(NTSM II -72)
“Ķart nenem sonra aytırıp kelgyende, ķart neneden sorĝanlar sen aytırıp keldı dep evelĭ
ķızdıŋ ŏzıne aytmay ekenler, soradan cengelerı aytay ekenler”. (NTSM III -25)
“Sora yarıda ķaldık ya kostık Kocalı’ĝa dep sundı arķadasımda rametlı boldı brozım
ŏzım balaban ŭyler, koralar bır kendım yetmıs yasıŋdaman”. (NTSM IX -29)
Burada kullanılan “brozım ” kelimesi dönüşlülük zamirini pekiştirmek amacıyla
kullanılıp “kendim tek başıma” anlamını taşımaktadır.
Kı aitlik ekinin dönüşlülük zamiriyle kullanımı:
Teklik I. şahıs ŏzımkı
II. şahıs ŏzınkı
III. şahıs ŏzınkı
Çokluk I. şahıs ŏzımızınkı
II. şahıs ŏzınızınkı
III. şahıs ŏzlerınkı
IV. A. II. 4) Belirsizlik Zamirleri:
Bölgemizde belirsizlik zamiri belirli kelimelerle karşılanır. Konu ile ilgili örneklerimiz
şunlardır:
“Romanyaĝa kelgyen sora da epımız er gŭn bır meºvlıt oķıttık”. (KTSM IIa-60)
“Aman tractorist meseriesıŋe, aman elektrician, aman bobinator erkes anyaķa mınyaķa
ketmegye ķaradı”. (KTSM I-9)
116
“Ķızın ayttırmaĝa epsĭ toplaşķan sora başlar balanıŋ nenesımen babası konışmaĝa”.
(KTSM IIb-9)
“Şŭmdı bılesıŋız, bızım caşlarımız – gŭnahlarını almayım- epsı demimen, ama kobısı
bek kitap oķımazlar, fakat internette tabılĝanları da aruºv bır şiy internetten kop faydalı
şiyler tabıp okıyabılırler ve ŭyrenebılırler, o vaķıt aralarında konışıp, ķatnaşıp faydalı
bılgılernı bırbırsıŋe bıldırıp, caşlarnıŋ teşkilatlarında da bonday meselelernı konışıp taā
başķa arķadaşlarĝa da daĝıtalar” (KTSM XIX-29)
“Ķırım’dan bŭyŭk yazıcılarıŋ bırısı şo marebelerıŋ vaktında Ķırmızıların kuºvet alĝan
vaķıtlarında cılap cılap yazĝanların”. (KTSM IXa-24)
“O Ķırımlılarıŋ bırtaķımları Tŭrkiyegye ķaştılar, bırtaķımları Romanyaĝa-Dobrocaĝa
ķaştılar”. (KTSM IXa-32)
“Bıreºv zarar ketırmiy bız de aytsak. (KTSM IXa-82)
“Apız aķam bondayın boldı, sızın caşlar bızım caşlar ya da başķaları bonday bırşiy
ĭşledıler”. (KTSM IXb-39)
anaºvbırlerı (KTSM XVIIa-52)
“Ekĭ yanda ekĭ cenge aºvızın ķaptıralar, suıŋ ķıyeºvıŋ tarafından ruh tuĝan kelıp kelıngye
kolını aldıra epsı tanıştralar kelıngye ŏzlerıŋ”. (NTSM Ic -20)
“Ana ŭşŭncı senesı menĭm toyım yasadı anam hep Ciocârlia’ĝa, ekĭ ķız ķardaşım ķaldı,
onlar bırısı Ķara koyıne bardı, bırısı Kostence’gye bardı, onlar ekeºvı rametlı boldı”.
(NTSM IV -8)
“Bır ķımsegye aytmadım”. (NTSM XI -50)
“Bırtaķım inandı, bırtaķım inanmadı”. (NTSM XI -61)
IV. A. III. 5) Soru Zamirleri Soru Zamirleri:
“Denıznıŋ sesĭ ne bolır?” (KTSM IVc-11)
“Ķaysı men ulım dedı?” (KTSM X -23)
“Men de saķatman, ķım ķaraycak menı?” (KTSM XI-94)
“ - Eh! Ķımge uyutayım baska? diydı. (NTYM II -25)
“– Ķım o? dep soraydı”. (NTYM V -60)
“Mınaºvı ķımıŋ malları? dep soraydılar”. (NTYM VIII -79)
117
“Ķızım, nışlisıŋ dedı, ķımgye baracaksıŋ dedı”. (KTSM V -11)
“Mında ķımgye taslayım?” (NTSM II -94)
“Ķımden para ĭstimenmen?” (KTSM XXb -23)
IV. A. IV. EDAT
İlgeç diye de adlandırılan bu terim cümlelerin kuruluşunda görev alan ve bir
önceki kelime ile grup oluşturan kelime sıŋıfıdır. Bölgemizden derlediğimiz metinlerde
bu kelime sıŋıfı ile ilgili örneklerimiz sayılıdır. Edatları aldıkları durum eklerine göre
şöylece sıŋıflandırabiliriz.
IV. A. IV. 1. İsimlere eksiz olarak birleşenler
“Koylar ŭştan ķaķra, sıyırlar ŭştan dam degyendi”. (KTSM I-33)
“Ŭş sene ķadar traktorist otırdım, ondan sora bin dokŭz yŭz altmış yedıde kettım şcoala
de şoferigye”. (KTSM I-12)
IV. A. IV.2. İsimlere ve zamirlere yönelme hâli ile birleşenler: ķadar, kore, ķarşı,
doğru, taraf
“O yerden sabaya ķadar demek taºvap ettık”. (KTSM IIa-30)
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş
bėrıldı”. (KTSM I-17)
IV. A.IV. 3. İsimleren ve zamirlere ilgi hâli ile birleşenler
“Onuŋ uştan bo kĭşler camınıŋ topraĝın egyer edıler, azbarın egyer edıler cematten
yardım ĭster edıler onday yaşar edıler”. (KTSM IXa-75)
IV. A. IV. 4. İsimlere ve zamirlere ayrılma hâli ile birleşenler: evel, sonra, gerı,
yaķa, başķa, ķarşı.
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”.(KTSMI-4)
“On altı on sekız yaşları kegyen sora ĭş ķarap başladık ozımızgye”. (KTSM I-8)
118
“Askerlık vaķıtına şık erkes, ya askerlıkten sora kolhozdan ķaşmaĝa başladı caş ballar
koyden”. (KTSM I-10)
“Ŭşŭncĭ gŭnı taşımızın atıp eķındı namazın kılĝan sora gerısı gerıgye Mekkegye ķayttık
eķındı namazıŋ kılup”. (KTSM IIa-49)
“Otız sekız sene ŭyretmenlık etkenden sonra iki bin senesĭnde emeklı boldım”. (KTSM
V-4)
“Zemzem suman abdestlerını aldık, cuvundık, tıleklerımıznı tıledık, Cenabu Alla’dan
karşı bızım mıradımızı da bėrdı”. (KTSM IIa-29)
“Bondan sekız sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık”. (KTSM IIa-6)
IV. A. IV. 5. Sıralama edatları: man, men
“Zurnayman daºvıl şala, şaķırtular keleyatırĝanda, şaķırtular kele dep herkez
cuºvurşalar”. (NTSM Ib -4)
IV. A. IV. 6. Sona gelen edatlar: bıle
“Dŭnyanıŋ dŏrt bır koşesıŋde Tatarlar şŭmdı bıle, bılem daĝınık halde yaşaylar ve erkez
bo milli hazinegye ķatkıda bulunabılır”. (KTSM XIX-26)
“İlmı ilerĭ edı, milletten başķa Ķazak milletlerı bılem aralarında raātsızlık boĝanda oĝa
kele edıler. (KTSM IXb -38)
IV. 1. 5. BAĞLAÇ
IV. A. V. 1. Denkleştirme bağlaçları:
“Kunde dŏrt sat, beş ya da altı sat şalışaman”. (KTSM VIII -5)
“Apız aķam bondayın boldı, sızıŋ caşlar bızım caşlar ya da başķaları bonday bırşiy
ĭşledıler”. (KTSM IXb -39)
119
IV. A. V . 2. Karşılaştırma bağlaçları: ya...ya, em...em, ne....ne, ba...ba, aman...aman
“Em şalıştım em kalemım de bir kenara atmadım.” (KTSM XI-58)
“Sen em oraza em bo yerde otrıp senĭ neşın taşladılar?” (KTSM XVIa -30)
“Em aķay, em apaķay erkezdıŋ kudretıne gore”. (NTSM X -37)
“Ana, o toy ķaranĝılaşayatırĝanda tŭşŭp, ne erkeklerıŋ ketreler, ne anavbır kureşken
aķaylarıŋ ketreler toynı tŭşŭrıp tŭşŭrıp cemat toplaşıp şaytıp akşamdan sora adetın yasap
– o zamanda yok masa, kıyev canına da kelmegye korķalar-ne bosa da pazar gŭnıne
pıtreler şŭkretıp otralar ekĭ yakta”. (KTSM XIV-35)
“Aman tractorist meseriesıŋe, aman bobinator, aman bobinator erkes anyaķa mınyaķa
ketmegye ķaradı”. (KTSM I -9)
“Ŏzım bin bėreket bėrsıŋ bır kiracım bar ondan bır milyon alaman, seķız yŭz de pensiem
bar aķayımdan anyak mınyak ba Tŭrkiye ba Bucureşti bin bėreket bėrsıŋ ŏzımdı ŏzım
korlamay gesıŋdremen”. (NTSM IX -32). Bu bağlaç Romencenin etkisiyle kullanılır ve
ya...ya anlamını taşımaktadır.
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. (KTSM I-36)
IV. A.V. 3.Cümle başı bağlaçları: ama, eĝer, belķı.
“Ama menĭ şaynap maynap otırma”. (KTYM VI -112)
“Bızde ama bar edı, on on beş tane koy, on tane de ķozı ne”. (KTSM I-20)
aman tractorist meseriesıŋe, aman elektrician, aman bobinator (KTSM I-9)
“Eºvlat ketırgyen yok dŭnyada, aķasıŋıŋ balasıŋı alĝan, nenesı olgyen altı aylık ekende
sora aķasıŋıŋ balasıŋı alĝan eºvlatlık ama”. (NTSM III -34)
“Eĝer razı bolsan, canıŋ almayık, eķı kozıŋ şıĝarıp atayık deryaĝa!” (NTYM VI -456)
“Belķı korgyen yoksıŋdır marebedı”. (NTYM VI -251)
120
IV. A .VI ZARF
Yüklemin, bir sıfatın veya hükmün anlamını çeşitli yönlerden niteleyen, anlamı
etkileyen bir kelime sıŋıfı olarak bilinen zarflar metinlerimizin birçok örneğinde
kalıplaşmış olarak kullanılır.
IV. A .VI . 1. Yer Zarfları:
“Aman traktorist meseriesıŋe, aman elektrician, aman bobinator erkes anyaķa
mınyaķa ( < “buraya”) ketmegye ķaradı”. (KTSM I-9)
“Anda bırķaş kun otırdık”. (KTSM V-35)
“Mında o zaman vaziyetler zor tablayedı”. (KTSM IXb -9)
“-Kel bıyaķa kok ķıyık, ket anyaķa ķaraman!dep”. (NTYM VI -499)
“Bala atman gerı atlap şıĝadı, ketedı ketedı, marebe bolĝan yergye yaklaşadı”.
(NTYM VI -241)
“Bala terek astında catır ekende, bır şıyķıldayklar esıtedı”. (NTYM VII -143)
“Keşı bıraz bıyaķa!diydıler”. (NTYM VI -341)
IV. A .VI. 2. Tarz Zarfları:
İkilemeli veya yalın durumda kullanılan tarz zarflarıyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Sıyırlar boldı yavaş yavaş on beş tane, saºvılĝan sıyırlar”. (KTSM I-30)
“Penerler azır boĝanda parşa parşa ėtıp kesemen, olarnı plastik lengırgye salaman
saramuraların kuyaman şaytrıp, sora ekıncı gŭnŭne akşamdan azırliymen erbır şiylernı
maşinaĝa salıp ķasabaĝa satmaĝa cıberemen.”. (KTSM III-8)
“Bırliy-bırliy şalına”. (KTSM Vb-10)
“Onuŋ uştan bo kĭşler camınıŋ topraĝın egyer edıler, azbarın egyer edıler cematten
yardım ĭster edıler onday (< “öyle”) yaşar edıler”. (KTSM IXa-75)
“Bırıncı şaytanĝa taş attık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye, otelgye keldık cattık,
dınŋendık, ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşımızın attık”. (KTSM IIa-47)
“İş unutmayman bo gezını”. (KTSMVIII-17)
121
“Bızgye bek aruºv davrandılar Milli Eğitim Baķanlığından temsilcilerĭ bek aruºv
mısapır ėttıler bıznı”. (KTSM VIII -16)
“Dedı bolay bolay İrfan saĝa kelgyenlerı cırtıp ata”. (NTSM Vb -50)
“Ķıdırnebiy, bara da duvarnı bılaytıp tuzete”. (KTYM V -55)
“Olay bosa bosa diydı vay ĭş ketkenne ĭş razı tuºvıman diydı”. (NTSM VI -11)
“Gene şonday”. (KTSM VI -16)
“Anı, şonday ėtıp aladı bala cın ķızıŋ”. (NTYM V -98)
“Kunlerımızıŋ şaytıp keşıremız”. (KTSM III -16)
“Kemıkler, tez tez onı ķıyındreler, kuşandıralar”. (KTSM IV -70)
“Ķarayman betıne, kozı sankem ķıyış, ķarayman konışķanda aºvzı ķıyşıp kete”. (KTSM
X -9)
“Ķaşan kuvdı babaŋ, ķayda keteceksıŋ?” ( “madem”, KTSM X-71)
IV. A .VI. 3. Miktar Zarfları:
İkilemeli veya yalın durumda kullanılan miktar zarflarıyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Teraķay da pazlalaştırdık, şalşmaĝa bırķaş tane de kĭşĭ aldım ķatıma, bır kĭşĭ koyların
ķaramaĝa, bır kĭşĭ sıyırların ķaramaĝa”. (KTSM I-42)
“Koyde Mŭsŭlmanlar az ķaldı”.(KTSM I-51)
“Koşelerĭ tek tŭk tŭştĭ”. (KTSM I-53)
“Men teran koyıme baracakman”. (KTMY VI-61)
“Cıladım, kop kop cıladım”. (KTSM V-8)
“Başta Komunistlık malınde kop şektık”. (NTSM X -23)
“Peş cerden cırıltıp kete, şumdı yŭzlar bar, o yŭzlar yŭksek yarım metreden pazla
yuķarda yasalna, ŭynı cerı zaten cılınmay patnıŋ ŭstŭne otırmasan ŭynıŋ cerınde
otramaysıŋ suklıktan”. (NTSM Ic -20)
“Ondan ķastalandı, sıŋır ķastalaĝı boldı nenemde, altı bala bız bıraz zametlı ostık”.
(KTSM XXa -15)
“Seneler keşedı, eskĭ tırmen şıraĝı tŭkân mŭkân aşadı, bıraz zenĝınliydı”.(NTYM I -49)
122
IV. A .VI .4. Zaman Zarfları:
Yalın durumda kullanılan tarz zarflarıyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Şŭmdı azbar, tarlamız oĝa simay başladılar”. (KTSM I-31)
“Ana, suŋ Taşpınar koyınde nenemnıŋ koyıne ketmek ĭstedım”. (KTSM XIIIa-4)
“Sade erten kiylėtan edı”. (NTSM II -14)
“Erten altı bŭşuktan turıp, onnarıŋ ķarayman”. (NTSM VIII -28)
“Bondan ellĭ sene evelĭ ŭylendım”. (KTSM V -5)
“Evelĭ mŭşamba yok, naylon yok, şemşiye yok”. (NTSM II -76)
“Emen iledı ķalaķaydı, torbasıŋ saldı, ketedı bo”. (KTSM VI -23)
IV. A .VI . 5. Pekiştirme Zarfları:
Pekiştirme zarfı olarak kullanılan bek yanında en zarfı da bulunmaktadır. En zarfı ile
kullanılan en kobısı (< “en çoğu”) örneği iyelik eki almasıŋa rağmen cümlede zarf
görevindedir.
“Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday,
arpa bır de kun tabak, bolar eĝle”. (KTSM I-40)
“Taşpınar koyınde Mŭsŭlmanlar bek az ķaldı”. (KTSM I-62)
“Bek yaman tanıºvlı bır kĭşĭdır Dobroca’da”. (KTSM Xa-4)
“Men senı alĝanda cep cenĝıl edıŋ, şımdı bek aºvırsıŋ”. (NTYM II -45)
IV. A .VII. ÜNLEM
Seslenme, hayret, şaşkınlık ifade eden bölgemizde birer ünlem olarak kullanılan
kelimeler şunlardır: ay!, vay!, ey!. Konu ile ilgili olarak şu örnekleri verebiliriz:
IV. A .VII. 1. Hayret ünlemleri:
“Ay anaylar” (KTSM IXa-24)
“Ne demek yahu?” (KTSM XI -66)
“Kelır ya!” (KTSM XV -7)
123
“Vay! diydı, - bır kel cıĝıtke barĝaşı, taĝa aruºv ŏzımdıŋ canımdı terketırmen, diydı.”
(NTYM I -6)
“Vay, abiyım keliyatır!,dep, ķız ķardaşı şıĝa”. (KTYM VI -69)
“Ķız bolĝan soŋ bonı cakmaz bır ķısķa ayaklıĝa tŭsedı dep tatama sŭrme caktıratan edı
kozıne, menĭm balalıĝım edı ya!” (NTSM III -33)
“Ayy, bekyaman darıldı”. (KTSM XVIa-31)
“Ay,ay!” dep. (KTSM VI -41)
“Kelındıŋ ŭyıne baradı: Ey!diydı, bır aydan berı col cŭremız”. (NTYM VIII -52)
IV. A .VII . 2. Gösterme ünlemleri: ana, anı
“Ana, yavaş yavaş seneler keştĭ”. (KTSM I-34)
“Anı, oĝiy ana tuºvıl mı saĝa, aķayıŋ ķızı Ayşegye şektıre, diy”. (KTSM IV -6)
IV. A .VII . 3. Cevap ünlemleri: tabi, ebet
“Ebet, olar da razı bolır, oların kolında ediyenı salırlar masaŋ ŭstŭne”.(KTSM IIb-13)
“- Ebet, ŭş ayaklı atman keldım, diy, sesıŋ şıĝarmay”. (KTYM VI -85)
“Ebet, ergŭnķı kunım bodır, diydı”. (NTYM IV -30)
“Men tabi başımı aşaā eydim de,men onday atılĝan kĭşĭ tuºvılman,men kop te kitap
yazmadım, ama edebiyatnı sŭyemen. (KTSM XI -52)
IV. B. F İ İ L
Fiillerin ķaramak gibi yalın hâlde bir mastar eki almış şekillerle adlandırılması
yanında, birçok yabancı veya Türkçe kökenli kelimenin yardımcı fiillerle eylem haline
getirilmesi bölgemizde de görülmektedir. olmak, etmek gibi:
“Alla rahmetilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı gŭnĭ
rahmete ķaºvuştĭ”. (KTSMIIa-7)
“Bızım balaman ekeºvı bırbırın ıstiler, Allanıŋ emrımen, Peyĝambėrıŋ kaºvlımen sız
eĝer ĭstesenız, razı bosanız dep kıznı ĭsterler”. (KTSMIIb-12)
ŭy bolayatırlar (KTSMXIIa-20)
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. (KTSM I-36)
124
O sebep boldı, o cıberdı, Allahım oĝa da Ahrette Acılıknı ķısmet etsıŋ. (KTSMIIa-8)
“O yerden sabaya ķadar demek taºvap ettık”. (KTSM IIa-30)
Bunun dışında, birçok isimden çeşitli eklerle fiiller yapılmakta ve bir iş veya oluş
bu yolla adlandırılmaktadır.
IV. B. 1. İ s i m d e n F i i l Y a p a n E k l e r:
- la/ - le eki:
“O arada kolektifler bızılmaĝa başladılar”. (KTSM I-15)
“Doķsan ekĭ senesıŋde on on ekĭ tane boldı sıyırlar, bızaºvladılar, kozladılar degyendi”.
(KTSM I-25)
- lan / -len eki:
Dönüşlü çatı ekiyle kalıplaşmış isimden fiil yapma ekidir.
“Kubadin’de tudım, Taşpınar koyınde ŭylendım”.(KTSM III-2)
- lap eki:
p zarf –fiil ekiyle kurulmuş – la isimden fiil yapma eki başlap, ķapaklap örneklerinde
kalıplaşmıştır.
“Teraķay ķaºvurĝan sora, bır parşa su salıp pırıjıŋ salĝan sora ķapaklap taşlayman anaºv
pırıj ose ĭşınde guzel bola”. (KTSM XXc -14)
“Baştan başlap aytayım”. (NTSM Ia -2)
- laş/- leş eki:
ş dönüşlü çatı ekiyle kalıplaşmış isimden fiil yapma ekidir.
“Ŭşŭn bėrdık Tŭrkiye’de sora keldık Romanyegye, Romanye’de pıtın duºvaların bėrdık,
abim de keldı Amerika’dan, erkez toplaştı”. (KTSMVI-25)
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. (KTSMI-36)
125
“Teraķay da pazlalaştırdık, şalşmaĝa bırķaş tane de kĭşĭ aldım ķatıma, bır kĭşĭ koyların
ķaramaĝa, bır kĭşĭ sıyırların ķaramaĝa”. (KTSMI-42)
“Kunler aĝırlaştı”. (KTSM IXa -49)
“Men bır gŭn evel komşılarman, ķısım akrabalarman erkezmen saºvlıklaştım, razılık
aldım”. (KTSM XVI -19)
“Kuşaklaşadılar, cılaşadılar (< “yıġlaşıyorlardı”), başlarıŋn kelgyenlerdı anlatadılar”.
(NTYM II -176)
“Koyanman tazı bolsıŋ, degyen, bır taºvadıŋ ışınde kuºvalaşsıŋlar!degyen”.
(NTYM VII -193)
“Ama, kelınnı korımak, baladı tutmak ŭşıŋ askeryedı ķaviyleştırgenler”.
(NTYM VII -223)
IV. B. 2. Fiilden Fiil Yapan Ekler:
Fiilden fiil yapan ekler genellikle çatı ekleri dediğimiz biçimlerdir.
- ır eki:
Ekin bağlama ünlüsü daima kalın ve düzdür.
“Ondan sora Romanyegye keldı demokraţie Çeauşeskunı tuşırdık”. (KTSMI-14)
“Dort klasanı Asanşı oķılında pıtırdım sonra Kostence’de ŏğretmenlık lisesĭnı pıtırdım”.
“Kelın tŭşken, kudaĝiler tŭşken, sıpra salınĝan, sıprada bek kop aşlar pışırılgyen, doķız
tŭrlı de botķa pışırılgyen”. (KTSM XIII -14)
“Kelın arabasıŋ ŭş kere, dŏrt kere kiyeºv arabası pırlanır edı”. (KTSM IXa-60)
“O tepreşlergye aruºv aruºv atlarnı ceĝıp ķapalay şanĝırday ķapalaylar komşı ķızlarıŋ
arabaĝa tolıştrıp arabası yok soylarıŋ ana o ŭyıŋ anası babası dadaları toplaşıp tepreşke
ketlır edı”. (NTSM Ic -28)
126
- dır/ -tır eki:
Fiillerin ettirgen anlamını ifade etmektedir.
“Tandırĝa koraz şektırıp cedırsıŋ botķa!” (KTYM III -14)
(KTSM VII-3)
“Babamız caşlay ŏlgyen, ķalĝamız beş bala şıpşediy bolıp, ana nenem ramėtlı ostırgyen
ķaytıp ėtıp ostırgyen sonra bız balaban bolĝan soŋ çalıştık, adam boldık dŏrt ķız bır ul
ostık, sonra ramėtlı anamız aĝamıznı ŭylendırdı”. (NTSM IV -6)
“ Cılan ballarıŋ hepsıŋ oltıredıler”. (NTYM IX -91)
- ıl/ -ul eki:
Edilgen anlamını ifade eder. Ekin bağlama ünlüsü düz ve kalındır. Bazı örneklerde
kalın ve dar yuvarlak ekler görülür. Konuyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“O arada kolektifler bızılmaĝa başladılar”. (KTSMI-15)
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar colectitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş
bėrıldı”. (KTSMI-17)
“Apızlar arasıŋda Ķara Apız dep konışılayedı”. (KTSM IXb -37)
“Kelın tŭşken, kudaĝiler tŭşken, sıpra salınĝan, sıprada bek kop aşlar pışırılgyen, doķız
tŭrlı de botķa pışırılgyen”. (KTSM XIII -14)
“Ekĭ kozı cumulĝan, ekĭ ayak ketken, ekĭ kol ketken, şarpınĝan”. (KTSM X -102)
“Sŭrŭnıp, cıĝılıp ŏlsıŋ``, dep”. (KTYM II -5)
“Başıŋ, kozıŋ oyılsıŋ, boĝazıŋ soyılsıŋ”. (KTYM III -1)
“Tez gŭnde soyıŋ, sŭlaleŋ, temelıŋ coyılsıŋ!” (KTYM III -2)
“Maydı saldım aruºv cayılsıŋ dep.” (NTSM X -51)
“Şay Sımayıl, kol koldan, kol koldan altın toptay ėtıp dolaştırıladı, sŭyıledı, okşaladı”.
(NTYM V -72)
“Cas cıĝıtke tabılır”. (NTYM IX -54)
“Sŏzbır Alla boladı, nışan boladı, kun kesıledı, toy başlaydı, kelın tŭsırıledı, kiyeºv
ķapaladı”. (NTYM IX -60)
127
- ın eki:
Fiillerin dönüşlü anlamını ifade eder.Ekin bağlama ünlüsü düz ve kalındır Konuyla
ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Az bolsak ta camımızıŋ ķapısı aşıla, bayram namazı ķılına epsıŋ er bır adetımızıŋ
yasaymız bo demokraţie vaktında epsı boldı, bır ķarar bır ķarar epsı boldı”.
(KTSM I -64)
“Ekĭ kozı cumulĝan, ekĭ ayak ketken, ekĭ kol ketken, şarpınĝan”. (KTSM X -102)
“Onı ama baklanı ŭstŭne, ama ayrı tabaklarda salınır. (KTSM XVII -14)
“Başlay şıncırda baylı turĝan arslanman ķaplan sılķınmegye, oķırmegye”.
(KTYM VI -138)
“Ķaynatayĝa ne korınmiy zaten, yok bolıp, ana, betıŋ caºvıp tıĝadılar ŭygye”.
(NTSM VIII -14)
“Endı toy başlanayak”. (NTYM VII -207)
“Ama, kelınnı korımak, baladı tutmak ŭşıŋ askeryedı ķaviyleştırgenler”.
(NTYM VII -223)
- ış eki:
Bir işin ortaklaşarak yapıldığını anlamını taşımaktadır. Ekin bağlama ünlüsü düz ve
kalındır.
“Bır ķışkene ķave ķaşıkman bolıştresıŋ etlernı”. (KTSM XXc -13)
“O vaķıtta iş bırbırıŋ tanımaz edıler, bılmez edıler, arabanı azbarĝa tartķanda bırbırıŋ
kordıler, bırbırımen tanıştılar”. (KTSM XIIa -25)
“Bızım caşlarımız belķı de keşe kunduz bilgisayar ķarşısıŋda otrıp bırbırsımen
arķadaşlar arasıŋda yazışalar, faķat bo ķadar kop satlerden arada sırada bırer sat te bo
milli meselelerımızgye ķarasalar bek aruºv bolır çŭnkĭ internette o ķadar kop kereklĭ
şiler tabıla ki!” (KTSM XIX -28)
“O tepreşlergye aruºv aruºv atlarnı ceĝıp ķapalay şanĝırday ķapalaylar komşı ķızlarıŋ
arabaĝa tolıştrıp arabası yok soylarıŋ ana o ŭyıŋ anası babası dadaları toplaşıp tepreşke
ketlır edı”. (NTSM Ic -28)
128
- sat /- set eki:
Bölgemize has olan bu ek ettirgen anlamını taşımaktadır. Bu ek –dır (- tır) ekiyle
görevdeştir. Konuyla ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Ķızıŋ kolından tuta, tursata”. (KTMYIV-93)
“Ŏz balasını ata mınsetır”. (KTSMYII-1)
“Ton ķıysetır”. (KTSMYII-2)
“Ana pembe kostumdı ķıysettım men şŭmdı, ekĭ arabanı tarttık, taktalarnı totırdık
arabaĝa. (NTSM II -89)
“Ondan şorba ne ĭşıp friptura cep ķarnımızdı toysatıp şıktık”. (NTSM XI -67)
- t eki:
Ünlüyle biten kelimeden sonra bu ettirgen eki bağlama ünlüsü kullanılmadan –t
olarak kelimeye eklenmektedir.
“- Ana duºvarnı neşın tuzettın? dep soray”. (KTYM V -72)
“Saraybahçe’ye ketiyatırĝanda Universitatesıŋıŋ bır balası delıķanlı bala otız beş
yasıŋda, otız beş yasıŋı bėrmicen, erkesgye “kelınız mında bızdı teritoriumızdı
bŭyŭtŭyık dedı, balabannı atayak teritoriudı”. (NTSM XI -69)
“Sora, cariyelerı, ķızmėtkârları keledı, apaķaydı tursatadılar, otırtadılar, tırıltedıler”.
(NTYM I -26)
“Men senıŋ beş salķım yŭzımındı cedım, ama senı de bayıttım, Beş salķım bay ėttım”.
NTYM VIII -93)
F i i l Ç e k i m leri
Bölgemiz ağızlarında fiillerin çekimi zaman ekleri açısıŋdan birtakım farklı
özellikler gösterir. Önce – mak/ -mek mastarıyla kullanılan biçimlerinin ele alalım.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Yaşamak alı zor keldı”. (KTSM IXb -4)
“Maĝa gezıp keldıler, arabasıŋ tartmak ĭstedık komşınıŋ azbarıŋ”. (KTSM XIIa -24)
129
“Bo ķadarın ĭşınden yedĭ tane koşıldık epımız para bėrmek ŭşun”. (KTSM XV -34)
“Koylarıŋ da kobiytık, keşınmek sade ķaldı ayvannardan”. (KTSM I -37)
“ - Onday bolsa, ŭş kun mŭsade maĝa, tŭşŭnmek ŭşun, diydı”. (NTYM II -27)
Fiilin uzun mastar şekli – maĝa, - ma/ -me ekleriyle kurulur:
Örnekler:
“Teraķay da pazlalaştırdık, şalşmaĝa bırķaş tane de kĭşĭ aldım ķatıma, bır ķĭşĭ koylarıŋ
ķaramaĝa, bır kĭşĭ sıyırların ķaramaĝa”.
“Ana, koy ballarıman erkes toplaşıp camını yasamaĝa ķarar aldık. (KTSM I -54)
“- Catmaĝa yerım yok, cabınmaĝa yorķanım yok, saĝa ne ėttırıyım balam? diydı”.
(NTYM II -110)
“Kurtķaĝa bır ķız kelgyen, kurtķa bır ķızlı bolĝan, dep konışmaĝa baslaydı”.
(NTYM II -117)
Fiil çekimlerini birkaç başlık altında toplayabiliriz. Önce kişi eklerini
sınıflandıralım:
Kişi Ekleri
Birinci tipteki kişi ekleri
I. Teklik Kişi: - man/-men
II. Teklik Kişi – sıŋ/-sĭŋ
III. Teklik Kişi Ø
I Çokluk : - mız
II. Çokluk : - sız, -sıŋız
III. Çokluk - lar/-ler
İkinci tipteki kişi ekleri: Belirtili geçmiş zaman ve şart kipinin çekiminde, ayrıca
birleşik çekimlerden hikâyede görülür.
I. Teklik Kişi: - (ı)m
II. Teklik Kişi: – (ı)ŋ
III. Teklik Kişi: Ø
I Çokluk Kişi: - (ı)k
II. Çokluk Kişi: - (ı)ŋız
III. Çokluk Kişi: - lar/ -ler
130
IV. B. I. B i l d i r m e K i p l e r i
IV. B. I.1. Belirtili Geçmiş Zaman
Kırım ve Nogay Türkçesinde belirtili geçmiş zaman –dı ekiyle kurulmaktadır.
Ünlü ile biten Tonsuz ünsüzle biten fiil köklere – tı eki getirilmektedir.
Olumsuz şekli –ma/ -me olumsuzluk ekiyle yapılmaktadır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. al-dı-m Tekil 1. al-ma-dı-m
2. al –dı-ŋ 2. al-ma-dı-ŋ
3. al-dı 3. al-ma-dı
Çoğul 1. al-dı-k Çoğul 1.al-ma-dı-k
2. al –dı-ŋız 2.al-ma-dı-ŋız
3. al-dı-lar 3.al-ma-dı-lar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık”. (KTSMI-2)
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”. (KTSMI-4)
“Kolektifde şalştık”. (KTSMI-6)
“Ondan eķındı namazı, akşam namazı, beş vaķıt namazlarımıznı kılduk”. (KTSMIIa-
35)
“Men deºvlette şalışmadım, ama democraţie kegyen sora bır ferma yasadık,
ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar saºvla, sŭtlerĭ
kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurlarıŋ erıtemen”. (KTSM III -4)
“Kelıp babama ayttırdılar, nişanŋadılar,men ĭstemedım barmaĝa”. (KTSM V -7)
“Bır kelıp bır halımdı sormadı”. (NTSM IX -31)
“Bır ķımsegye aytmadım”. (NTSM XI -50)
“Bonday bonday kokten koşıp ketken bır ŭy kormedınız mı?dep soraydı”. (NTYM VI -
267)
131
IV. B. I. 2. B e l i r t i s i z G e ç m i ş Z a m a n
Kırım ve Nogay Türkçesinde belirtisız geçmiş zaman eki son sesi kalın olan
kelimelerden sonra –ĝan’dır. Bu ek yumuşak ünsüzle ve ünlüyle biten fiil köklerinden
sonra gelir, sert ünsüzle biten fiil köklerinden sonra ise – ķan biçimi getirilmektedir.
Bu zamanın olumsuz şekli –ma/ -me ekiyle yapılmaktadır. Burada üzerinde
durulması gereken bir başka özellik “yok” kelimesıŋin zaman ekinden sonra
getirilmesidir.
Bu yapı fiil + ĝan eki + kişi ekleri + yok biçiminde bir förmüle bağlanabilir.
Örneğin: şıkkan yok, korgen yok, alĝan yok; şık-kan-ım yok, kor – gen –ım yok, alĝan –
ım yok .
Çekimli biçimleri şöyledir:
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. al- ĝa-man Tekil 1. al-ma-ĝa-man
2. al – ĝa-sıŋ 2. al-ma– ĝa-sıŋ
3. al- ĝan 3. al-ma - ĝan
Çoğul 1. al- ĝa-mız Çoğul 1.al-ma- ĝa-mız
2. al –ĝa-sıŋız 2.al-ma- ĝa - sıŋız
3. al- ĝan -lar 3.al-ma- ĝan -lar
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ayt- ķa-man Tekil 1. ayt-ma-ĝa-man
2. ayt- ķa-sıŋ 2. ayt-ma– ĝa-sıŋ
3. ayt- ķan 3. ayt-ma - ĝan
Çoğul 1. ayt- ķa-mız Çoğul 1.ayt-ma- ĝa-mız
2. ayt- ķa-sıŋız 2.ayt-ma-ĝa-sıŋız
3. ayt- ķan -lar 3.ayt-ma- ĝan-lar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Bin dokŭz yŭz kırk dŏrtte on oktombriede tuĝaman”. (KTSM I-3)
“O da ķısım akrabasıŋ toplaĝandır”. (KTSM IIb-7)
132
“Aylandrıp ķız yak ta azırlegyendır ediye”. (KTSM IIb-15)
“Takķanlar”. (KTSM IVc-12)
“Onuŋ ŭştan bızım koyımızıŋ ĭşınde yaşaĝan millet bız Ķırım milletımız dep er vaķıt
aytķannardır”. (KTSM IXa-17)
“Ķırımlılar kop eziyet korgyende Dobroca Tatarları kop yardım bėrgyenlerdır
Ķırımlılarĝa”. (KTSM IXa-19)
“Burnı kopķan, başı kopķan, ayak kopķan, kol kopķan”. (KTSM X -90)
“Neşın aytmaĝannar yabancı kĭşĭ ŭygye kelgyen dep?” (KTSM IXa -39)
IV. B. I. 3. Ş i m d i k i Z a m a n:
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın ifadesi üç tip çekim içinde
karşımıza çıkmaktadır.
I. tip
Ünsüzle biten fiill köklerinden sonra bu zaman–a/-e, ünlüyle biten fiil
köklerinden sonra – y ekleriyle kurulur.
Olumsuz şekli –ma, -mi olumsuzluk ekleriyle yapılmaktadır.
Çekimli biçimleri şöyledir:
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ķara-y-man Tekil 1. ķara-ma-y-man
2. ķara-y-sıŋ 2. ķara-ma-y-sıŋ
3. ķara-y 3. ķara-ma-y
Çoğul 1. ķara-y-mız Çoğul 1. ķara-ma-y-mız
2. ķara-y-sız 2. ķara-ma-y-sız
3. ķara-y-lar 3. ķara-ma-y-lar
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ķet –e -men Tekil 1. ķet-mi-men
2. ķet –e -sıŋ 2. ķet-mi-sıŋ
3. ķet –e 3. ķet-mi
133
Çoğul 1. ķet-e-mız Çoğul 1. ķet-mi-mız
2. ķet-e-sıŋız 2. ķet-mi-sıŋız
3. ķet-e-ler 3. ķet-mi-ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde otraman şŭmdılık”. (KTSM I-2)
“Ekĭ balam bar, ekĭsĭ de Fakultate oķıylar Kostence ķasabasıŋda”. (KTSM I-35)
“Onıŋ ķatında bır camı, dinımızıŋ korumak manası taşiy bır de bır at tarihımızın
hatırlata”. (KTSM IVa-27)
“Ŭylenmek ĭstegyen sora balanıŋ da nenesĭ babasĭ bėrabėr kollarına bır ediye alırlar
kızın nenesıŋe ĭstemegye keteler”. (KTSM IIb-3)
“Men devlette şalışmadım, ama demokraţie kegyen sora bır ferma yasadık,
ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar saºvla, sŭtlerĭ
kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurların erıtemen”. (KTSM III-4)
“Olarĝa men aşların azırlimen; saba ķaºvaltası bola, ŭyle aşları bola, akşamĝa aşların
azırlimen”. (KTSM III-10)
“Cevez Tereĝı” adlı kitabında tabılĝan menzumelerden bırķaş tanesıŋ oķımaĝa ĭstimen”
(KTSM IVa-30)
“Ara sıra toylarımız bola, cıyınlarımız, dularamız bola olarĝa da ketemız”. (KTSMIII-
15)
“Aytmaylar”. (KTSM XIIb -22)
“Padışanıŋ ulı da tanımay”. (KTYM IV -74)
“Ŏlgyendende ķalmayakmız, ana ŏlgyende kepınniysıŋ, cılaysıŋ, ķartķa, casķa ķaramay
ŏlım”. (NTSM VII -36)
II. tip
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın II. tipi fiil kökü + - a, - y şimdiki
zamanın ekleri + yat- sürerlilik anlatan yardımcı fiil + kişi ekleri şeklinde kurulmaktadır.
Olumsuz şekli –ma, -mi olumsuzluk ekleriyle yapılmaktadır.
134
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. kel- i-yatır -man Tekil 1. kel- mi-yatır -mız
2. kel-i-yatır -sıŋ 2. kel- mi-yatır -sıŋ
3. kel-i-yatır 3. kel- mi-yatır
Çoğul 1. kel- i-yatır -mız Çoğul 1. kel- mi-yatır -mız
2. kel- i-yatır -sıŋız 2. kel- mi-yatır -sıŋız
3. kel- i-yatır -lar 3. kel- mi-yatır-lar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ŭy bolayatırlar”. (KTSM XIIa-21)
“Yanıma keliyatır bır torınım”. (KTSM XIIa-21)
“Ekĭ sene konıştılar, bırbırın begyengyenner, şŭmdı ŭyleniyatırlar”. (KTSM XIIa-26)
“Cıbermegennı anŋaĝan koy kĭşlerı o Musli aķayıŋ tarafından şŭmdı şektriyatırlar
anaºvlarĝa”. (KTSM XIV -29)
“Acılık’ķa conetmegye bardım Kostece’gye, yiĝrım yedı oca edı, yiĝrım yedı Acı
ketiyatır Acılık’ķa”. (NTSM II -44)
“Ee, ķayaķa ketiyatırsıŋ?” (NTSM XI -57)
“Torılardı kordık, torınlardıŋ torınlarını koriyatırmız”. (NTSM II -25)
“Ķalabalık, ķırmegye yer yok, ŭy cayayatırlar bır yaktan, taºvan cayalar, yŭz cayarlar
bır ŭyde”. (NTSM II -70)
“Konışma boladı, şeºvre bėredıler, şıbrek pısırdıler, ķıyeºvdı ķapaladı, ana ķıyeºv
ķapalayatır dep erkes ciygedı”. (NTSM VII -21)
“Şıktım, şıkķan soŋ ketıp almayatırman”. (NTSM XI -113)
III. tip
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın III. tipi fiil kökü + - a, - y şimdiki
zaman ekleri + sürerlik anlatan tan + kişi ekleri şeklinde kurulmaktadır.
Olumsuz şekli –ma/ - mi olumsuzluk ekleriyle yapılmaktadır.
135
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. yasa –y- tan-man Tekil 1. yasa - ma–y- tan-mız
2. yasa –y- tan-sıŋ 2. yasa - ma–y- tan -sıŋ
3. yasa –y- tan 3. yasa - ma–y- tan
Çoğul 1. yasa –y- tan-mız Çoğul 1. yasa - ma–y- tan -mız
2. yasa –y- tan-sıŋız 2. yasa - ma–y- tan -sıŋız
3. yasa –y- tan-lar 3. yasa - ma–y- tan -ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Sonra sŭrme kozgye sŭrŭletan, sŭrmesı bar edı ķart nenemdıŋ”. (NTSM III -31)
“Sofema”diytan bır firmada Basarabi’ta”. (NTSM X -31)
“Bar da, ķar caºvatan, Sibėria!” (NTSM XI -73)
“- Babay, bızdı ziyan ėtėtan bır cılan eken, be!, diydı”. (NTYM VII -24)
Bu şekil yoğun olarak bölgemizde konuşulan Nogay Türkçesıŋde kullanıldığını
tespit ettik.
IV. B. I. 4. G e n i ş Z a m a n:
Kırım ve Nogay Türkçesıŋde, geniş zaman, ünsüzle biten şekillerden sonra fiil
köküne -ar/-er, -r/ -ır eklerinin getirilmesiyle yapılır. Ünlüyle biten şekillerden sonra bu
ek –r’dir.
Olumsuz şekil fiil kökü ile kişi ekleri arasıŋda –maz/ -mez ekinin getirilmesiyle
yapılmaktadır.
Çekimli şekilleri şöyledir:
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ıst -er-men Tekil 1. ıst – e - mez-men
2. ıst -er -sıŋ 2. ıst – e -mez -sıŋ
3. ıst -er 3. ıst – e -mez
Çoğul 1. ıst -er -mız Çoğul 1. ıst – e -mez -mız
2. ıst -er -sıŋz 2. ıst – e- mez -sıŋız
3. ıst -er -ler 3. ıst – e - mez -ler
136
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ekĭ caş bırbırın sŭyer”. (KTSM IIb-1)
“Olar ŭylenmek ıster”. (KTSM IIb-2)
“Ŭylenmek ĭstegyen sora balanıŋ da nenesĭ babasĭ bėrabėr kollarına bır ediye alırlar
kızın nenesıŋe ĭstemegye keteler”. (KTSM IIb-3)
“Selam alekım dep bararlar nenesıŋe”. (KTSM IIb-4),
“Ebet, olar da razı bolır, oların kolında ediyenı salırlar masan ŭstŭne”. (KTSM IIb-13)
“O yerde “saºvlıkman ķal saºvlıkman bar” derler, o kelgyen kĭşlergye de ediyelernı
bėrerler, bırer peşkır, bırer de batik ne bosa, adetımız ondaydır”. (KTSM IIb-21)
“Kostencıgye barĝanda alaĝoydılar, bılmimız dedı, yaşar mı yaşamaz mı bekyaman
balaban carası bar, bek canĝan dedı”. (KTSM XVIb -10)
“Şŭmdı bılesıŋız, bızım caşlarımız – gŭnahlarını almayım- epsı demimen, ama kobısı
bek kitap oķımazlar, faķat internette tabılĝanları da aruºv bır şiy internetten kop faydalı
şiler tabıp oķıyabılırler ve ŭyrenebılırler, o vaķıt aralarında konışıp, ķatnaşıp faydalı
bılĝılernı bırbırsıŋe bıldırıp, caşlarnıŋ teşkilatlarında da bonday meselelernı konışıp taā
başķa arķadaşlarĝa da daĝıtalar”. (KTSM XIX -29)
“Yok zarar, ŏzı cıĝılĝan cılamaz! diydı”. (NTYM I-43)
“– Bo bonday bolmaz, babama bıldırıyık!diydı”. (NTYM V -100)
IV. B. I. 5. G e l e c e k Z a m a n:
Kırım Türkçesinde gelecek zaman fiil köküne –acak/-ecek eklerinin getirilmesiyle
kurulmaktadır.
Olumsuz şekil – ma/ -me ekiyle yapılır. Çekimli şekilleri şöyledir:
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. bėr-ecek-men Tekil 1. bėr-me-cek-men
2. bėr-ecek-sıŋ 2. bėr-me-cek -sıŋ
3. bėr-ecek 3. bėr-me-cek
Çoğul 1.bėr-ecek-mız Çoğul 1.bėr-me-cek -mız
2. bėr-ecek -sıŋız 2. bėr-me -cek -sıŋız
3. bėr-ecek-ler 3. bėr-me-cek-ler
137
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ķart babam keldı, nenemnı babası keldı, maĝa ayttı: - Kızım, nışlisıŋ dedı, ķımgye
baracaksıŋ dedı”. (KTSM V-11)
“Bėreceksıŋ sız zengın kĭşlerın familiyesıŋdensınız, senıŋ baban bonday eken,
ķartbaban bonday eken dep boyle şektırmek bar edı”. (KTSM IXb-51)
“Anav aķay pazarĝa ketçem diy, kızlarından soray”. (KTSMXIIIb-4)
“Saat altıda Negru Vodă’da bolacaksıŋız”. (KTSMXVI-16)
“Men, diy ķırķ gŭn catacakman, yŭklacakman”. (KTSMYV-5)
“- Neşın almacakman”? (KTYM V -88)
“Aķay: bonday bolmacak bo”. (KTYM VI -18)
Nogay Türkçesinde gelecek zaman, fiil köküne –ayak/ - eyek, - yak/- yek eklerinin
getirilmesiyle yapılır.Olumsuz şekil – ma/ -me ekiyle yapılır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. bar-ayak-man Tekil 1. bar-ma -yak-man
2. bar-ayak -sıŋ 2. bar-ma -yak -sıŋ
3. bar-ayak 3. bar-ma -yak
Çoğul 1. bar-ayak -mız Çoğul 1. bar-ma -yak-mız
2. bar-ayak -sız 2. bar-ma -yak-sız
3. bar-ayak -lar 3. bar-ma -yak-lar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ana, bardık sora Kânye cengigye ayttım “ana, anaºv ŭygye barayak” dedım”.
(NTSM II -60)
“O gŭn akşam Namisedıŋ ķatında da otrayakmız”. (NTSM V -29)
“Bır lap aytayak mı?” (NTSM V -34)
“Tanrıdan, tıkmayak bolıp oĝraştım, ama zorman, şermen ķırdı, ķısmetınmen dep,
diydı”. (NTYM I -42)
“- Endı apaķay, diydı, buĝınden sora, saĝa eşbır ķamşı urmayakman!diydı”.
(NTYM IV -115)
138
“- Tez babana bıldır, saĝa bėriyıktı bėrsıŋ sızdı ķaynatandıŋ ŭyıne aketiyık, baska tŭrlı
bolmayak, balamdan kuru ķalayıkman, diydı”. (NTYM V -129)
IV. B. II. T a s a r l a m a K i p l e r i:
Bölgemizde beş zamanı karşılayan ekler, bunların şahıslara göre çekimi örnek
cümlelerle yukarıda verildi. Bunun dışında, belli bir zamanı anlatmayan, daha çok
geleceğe dönük tasarlama kiplerinin şahıslara göre çekimi ve örnekleri ise şöyledir:
IV. B. II.1. Dilek Kipi:
Kırım ve Nogay Türkçesinde dilek kipi fiil köküne –sa/ -se ekinin getirilmesiyle
yapılır.
Olumsuz şekil – ma/ -me ekiyle kurulur. Çekimli şekilleri şöyledir:
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. al-sa-m Tekil 1. al -ma –sa -m
2. al-sa - ŋ 2. al -ma –sa -ŋ
3. al-sa 3. al -ma –sa
Çoğul 1. al-sa -k Çoğul 1. al -ma –sa -k
2. al-sa -ŋız 2. al -ma –sa -ŋız
3. al-sa - lar 3. al -ma –sa -lar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Bızım balaman ekeºvı bırbırın ıstiler, Allanıŋ emrımen, Peyĝambėrıŋ kaºvlımen sız
eĝer ĭsteseŋız, razı bosaŋız dep kıznı ĭsterler”. (KTSMIIb-12),
“Fakat Ana tĭlĭ bo senelerde analarımızdan ŭyrengyen bızım tuĝan tĭlĭmızdır, yani şŭmdı
konuşķan tĭlĭmızdır, bo da bızım ŭşŭn Tatarcadır ve de bızler Kırımlı bolsak ta uzaklık
sebebınden ve taā başķa sebeplerden az ķatnaşķanımızıŋ sebebınden de bo Dobruca
Tatarcasıŋıŋ bazı ŏzellıklerı bardır bo yŭzden de Dobruca Tatarcası dep aytabılırmız”.
(KTSMIV-24),
139
“Oynasa da beceralmaz” (KTSMIVb-43)
“Merak ėtsen ket nenem dedıler”. (KTSMV-28),
“Konışsalar”. (KTSM IVc-14)
“Bo da bomasa egyer yavaş yavaş bo ballar bıleamaycaklar, şumdı da bilmiler”.
(KTSM IXa -71)
“Ķırmızılarman da aruºv tutulmasaŋ egyer vaziyet yoktır edı”. (KTSM IXb -11)
“Ķazandı ķazak almasa, atıp colĝa salmasam diydı, atıŋ sulaydı, ŏzı de su ĭşedı, suını
alıp kete, şŭndı anaºv kelınşekten soradılar anaºv aķaylar”. (NTSM VI -30)
IV. B. II.2. Gereklilik Kipi:
Kırım ve Nogay Türkçesinde gereklilik kipi -malı/-meli ekiyle veya esas fiilin
mastar şeklinden sonra kerek, lâzım kelimelerinin getirilmekle kurulur.
Olumsuz şekli kerek, lâzım kelimelerinden sonra tuºvıl veya yok olumsuzluğu
ifade eden biçimlerinin getirilmesiyle yapılır. Örneğin: aytmaĝa lazım tuºvıl, cılamaĝa
kerek yok, bılmesı kerek yok.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Dobruca’da Ana tĭlĭ degyende tuĝan tĭl dep te aytıldı, bonı da erkezın bılmesı kerek ki
tek Ķazan Tatarcası ketırılgyende kullanılmadı bo tuĝan tĭl ifadesĭ”. (KTSMIV-20)
“Onuŋ uştan bıznı adetlerımız tazelenmek kerek”. (KTSMXa-84)
“Keşe, lazım beklecekmız ayvanlarnı``-dep tŭşıne” (KTMY XIX-19)
“Azbarĝa da kerek boldı bır ekĭ kĭşĭ taā”. (KTSM I-43)
“Koy ķızları kerek mı saĝa?” (NTSM Vb -23)
Derlediğimiz metinlerde olumsuz şekillere rastlanmamıştır.
140
IV. B. II . 3Emir Kipi:
Kırım ve Nogay Türkçesinde emir kipinin şahıslara bağlı olarak değişik ekler
getirilerek yapılmaktadır.
Emir kipinin olumsuz şekli fiil kökü ile kişi ekleri arasıŋda – ma/ -me ekinin
getirilmesiyle kurulur.
Tekil 1. -ayım/-eyim, -yım/-yim
2. eksiz
3. -sıŋ
Çoğul 1. - ayık/-eyık, yık/-yik
2. – (ı) ŋız/- (i)ŋĭz
3. - sıŋlar
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. tasla-yım Tekil 1. tasla-ma-yım
2. tasla 2. tasla-ma
3. tasla -sıŋ 3. tasla-ma-sıŋ
Çoğul 1. tasla -yık Çoğul 1. tasla-ma-yık
2. tasla-yınız 2. tasla-ma-ŋız
3. tasla -sıŋlar 3. tasla-ma-sıŋlar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Şŭmdı bılesıŋız, bızım caşlarımız – gŭnahlarını almayım- epsı demimen, ama kobısı
bek kitap okımazlar, fakat internette tabılĝanları da aruºv bır şiy internetten kop faydalı
şiler tabıp oķıyabılırler ve ŭyrenebılırler, o vaķıt aralarında konışıp, ķatnaşıp faydalı
bılgılernı bırbırsıŋe bıldırıp, caşlarnıŋ teşkilatlarında da bonday meselelernı konışıp taā
başķa arķadaşlarĝa da daĝıtalar”. (KTSM XIX -29)
“Ketır koriyim dedım”. (KTSM X-67),
141
“Bo menzumelernı ŭyrensıŋner ve Ramazan Bayram’da tertıplenecek yarışmaĝa
ķatılsıŋnar”. (KTSM IVa-15),
“Sesle denızıŋ sesĭn”. (KTSM IVc-1),
“Merak ėtsen ket nenem dedıler”. (KTSMVI-28),
“Sen en ķışkenesıŋ bızmen ķal dep ayttılar”. (KTSM IXb-7)
“Men bo yerde bır otrayım dıŋneneyim diy”. (KTSM XIIb -26)
“Babalarımız da er vaķıt camıde konışmalarında yardım ėtiyık Kırımlılarĝa, olarıŋ
vazieytlerı zor dep aytķannarın bılemen”. (KTSMIXa-21)
“Koylerımız canlansıŋ, koylerımız evelkĭ vaziyetıne kırsıŋ”. (KTSM IXa-87)
“Mında ķımgye taslayım?” (NTSM II -94)
“Abam diydı maĝa bır ķalaķay yasa diydı korge pısken ķalaķay salayım torbama
ketiyım men diydı”. (NTSM VI -10)
“Neşın cılamayım?” (KTYM IV -23)
“Ailece bır tıleĝımız bar, onday ķaberler yabancı memleketten almayık.”(KTSMVI-
27)
“Ŭşŭncŭ akşam, yŭklap ķalmayım dep, şonatay parmaĝıŋ kesedı, bır sıĝaredı basıp
otıradı”. (NTYM II -84)
IV. B. III. F i i l l e r i n B i r l e ş i k Ç e k i m i IV. B. III.1H i k â y e
IV. B. III . 1.1. Şimdiki Zamanın Hikâyesi
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın hikâyesi I.tipi fiil köküne –a/-e, -y,
şimdiki zamanın eki + -(e)di ( < i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle kurulur.
Olumsuz şekli, fiil köküne – ma/ -me ekinin eklenmesiyle yapılmaktadır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. al -a-edı-m Tekil 1. al -ma – edı-m
2. al - a-edı-ŋ 2. al -ma – edı-ŋ
3. al – a - edı 3. al -ma – edı
142
Çoğul 1. al –a - edı -k Çoğul 1. al -ma – edı -k
2. al - a- edı -ŋız 2. al -ma – edı -ŋız
3. al - a- edı- ler 3. al -ma – edı- ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Er gŭn dersler aldık, din, edebiyat, tarih, coğrafya ve apta sonında gezıgye kete
edık”. (KTSM VII -7)
“Akşam otra edık, televizyonĝa ķara edık, muzik sesliy edık”. (KTSM VII -14)
“Otelıŋ bahçesıŋde de geze edık”. (KTSM VII -15)
“Ķalıbı bırşiy bolacak, bırşiy şıĝacak bo balamdan dep tŭşne edı”. (KTSM XI -12)
“Sonra ana akşamĝa cıyıŋ boladı”. (NTSM Ib -5)
“Paytakta şardakta ıskembede otıradılar”. (NTYM IX -82)
“Ak saķallı molla cıĝıtnı aruºv ķabıl ėtedı, otıradılar, anlatadılar”.(NTYM IX -26)
“Bızım kunımızde sonradan ana toy boladı, masa mare bolmaydı”. (NTSM VII -20)
“Şŭndı menĭm de mınaºv aķıl turmaydı ta!” (NTSM XI -68)
“Bolar bırbırlerıŋ tanımaydılar, ama tŭkâncı colşı mısapırgye ķaºve-maºve bėredı”.
(NTYM I-57)
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın hikâyesi II.tipi fiil köküne –a/-e, -y
şimdiki zamanın + sürerlik anlatan tan + (e)di (< i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle
kurulur.
Olumsuz şekli, fiil köküne – ma/ -me ekinin eklenmesiyle yapılmaktadır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. cılay -tan-edı-m Tekil 1. cıla – ma – y –tan- edı-m
2. cılay -tan -edı-ŋ 2. cıla – ma – y –tan- edı-ŋ
3. cılay -tan - edı 3. cıla – ma – y –tan- edı
Çoğul 1. cılay -tan - edı -k Çoğul 1. cıla – ma – y –tan- edı -k
2. cılay -tan - edı -ŋız 2. cıla – ma – y –tan- edı -ŋız
3. cılay -tan - edı- ler 3.cıla – ma – y –tan- edı- ler
143
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Evelĭ kureşler bek aru bolatan edı”. (KTSMXV-37)
“Anda mında Tatarlar kureş yasaytan edı”. (KTSMXIV-38)
“Kelınden bıraz bırşiyler alıp, şeuwre meuwre, yŭz,basmalar alıp şo yerde koy
kĭşlerımen kudalarman kureş bolatan edı”. (KTSM XVIII -5)
“Ana onday şiyler pışırıp, kozı etlerımen yarım yarım kozı etlerı taºvalarıŋ ŭstŭne
gŭveşlermen toplaşıp aşaytan edıler”. (NTSM I -35)
“Betıŋ aşķanda kiyletan edı”. (NTSM IIa -15)
“Acı da o zaman ķasta edı Acılık’ķa ketkende er gŭn erten cılaytan edım”.
(NTSM II -47)
“Evelĭ kostum ķıyılmiytan edı”. (NTSM II -13)
“Evelĭ ballarĝa ķıyım tapmaytan edın, ķıyım yok edı, kostum yok”. (NTSM II -80)
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın hikâyesi III. tipi fiil köküne –a/-e, -y
şimdiki zamanın eki, -yatır yardımcı fiili + (e)di (< i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle
kurulur. Olumsuz şekli, fiil köküne – ma/ -mi ekinin eklenmesiyle yapılmaktadır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. yaz –a – yatır – edı - m Tekil 1. yaz-ma-yatır-edı-m
2. yaz – a – yatır – edı -ŋ 2. yaz-ma-yatır-edı-ŋ
3. yaz – a – yatır - edı 3. yaz-ma-yatır-edı
Çoğul 1. yaz – a – yatır -edı -k Çoğul 1. yaz-ma-yatır-edı -k
2. yaz – a – yatır - edı -ŋız 2. yaz-ma-yatır-edı-ŋız
3. yaz- a- yatır – edı - ler 3. yaz-ma-yatır-edı- ler
Derlediğimiz metinlerde örneklere rastlanmamıştır.
IV. B. III . 1. 2. Geniş Zamanın Hikâyesi
Kırım ve Nogay Türkçesıŋde geniş zamanın hikâyesi fiil köküne geniş zamanın eki–
ar/ -er, - r/ -ır + (e)di (< i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır.
Olumsuz şekli fiil köküne –maz/ -mez eki getirilerek kurulur.
144
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. kel –ır -edı-m Tekil 1. kel –mez -edı-m
2. kel –ır -edı-ŋ 2. kel –mez -edı-ŋ
3. kel –ır -edı 3. kel –mez -edı
Çoğul 1. kel –ır –edı -k Çoğul 1. kel –mez -edı-k
2. kel –ır -edı -ŋız 2. kel –mez -edı-ŋız
3. kel –ır –edı - ler 3. kel –mez -edı- ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Kelın arabasıŋ ŭş kere, dŏrt kere kiyew arabası pırlanır edı”. (KTSM IXa -60)
“Evelĝı şından dolması denılır edı”. (NTSM Ia -34)
“Tatar Mŭsŭlmanlık toylarında evel zamanda şayna bolır edı”. (NTSM Ib -1)
“Ķın salınır edı ķızlarĝa, caşlarĝa bır ekĭ tane akraba caşların, ondan Cuma gŭnı
şaķırtular kele”. (NTSM Ib -3)
“O vaķıtta iş bırbırın tanımaz edıler, bılmez edıler, arabanı azbarĝa tartķanda bırbırın
kordıler, bırbırımen tanıştılar”. (KTSMXIIIa-25)
IV. B. III . 1. 3. Belirtisiz Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Kırım ve Nogay Türkçesinde belirtisız geçmiş zamanın hikâyesi fiil köküne belirtisiz
geçmiş zamanın ekleri –ĝan, - ken + (e)di (< i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle
yapılmaktadır. Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me eki getirilerek kurulur.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. sor –ĝan -edı-m Tekil 1. sor –ma -ĝan - edı-m
2. sor –ĝan -edı-ŋ 2. sor –ma -ĝan – edı-ŋ
3. sor –ĝan -edı 3. sor –ma -ĝan - edı
Çoğul 1. sor –ĝan –edı -k Çoğul 1. sor –ma -ĝan - edı-k
2. sor –ĝan -edı -ŋız 2. sor –ma -ĝan - edı-ŋız
3. sor –ĝan - edı - ler 3. sor –ma -ĝan - edı- ler
145
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Bin dokız yŭz altmış dokızda vefat etken edı”. (KTSM IV-4)
“Bır gŭnmenĭ Aciemin arķadaşım kolımdan tuttı “ Aydı senı Bŭkreş radyosu Türkçe
yayınlar şubesıŋe almak ĭstiler senı” degyendemen torası bır tŭrlı ayaklarım cevşedı,
dedım “ya, men layıkman mı onda?” çŭnķı men Fakultate pıtırgyenımden on beş sene
keşken edı”. (KTSM XI -38)
“Bin doķız yŭz altmış doķızda vefat ėtken edı”. (KTSM XIX -4)
“Teraķay odalarnı ķaramaĝa ketken edım, diy”. (KTYM V -25)
“- Ne bolayak,men babandan evel bĭr beni- Âdemge barĝan edım, ondan bır ulım
ķalĝan edı, adı Şay Sımayıl edı, aķılıma kele tura, neter ekemen?” (NTYM V -51)
“Suıŋ ışıne atķan edım, dep aytadı”. (NTYM V -123)
“Balalıĝımız, dŏrt beş balamız babam rametlıdı marebe kopıştı, asker malı keşken edı
concentrar aldılar, concentrar aldı anam rametlı ķaldı dŏrt beş balaman ŭymız ķalabalık,
yoklık, babam kettı marebede Chişinău’ĝa aldılar babamdı”. (NTSM III -41)
IV. B. III . 1.I. 4. Gelecek Zamanın Hikâyesi
Kırım Türkçesinde gelecek zamanın hikâyesi fiil köküne –acak/ -ecek, (e)di
(< i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır. Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -
me eki getirilerek veya –acak/ -ecek gelecek zamanın ekinden sonra tuºvıl ve –idi
eklerinin getirilmesiyle kurulur.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ayt -acak-edı-m Tekil 1. ayt –ma – cak - edı-m
2. ayt -acak -edı-ŋ 2. ayt –ma – cak – edı-ŋ
3. ayt -acak -edı 3. ayt –ma – cak - edı
Çoğul 1. ayt -acak –edı -k Çoğul 1. ayt –ma – cak - edı-k
2. ayt -acak -edı -ŋız 2. ayt –ma – cak - edı-ŋız
3. ayt -acak -edı - ler 3. ayt –ma – cak - edı- ler
146
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Anasıŋ-babasıŋ bek kop gŭnaha tıĝacak edı, diy”. (KTSM V -82)
“Alacak edı”. (NTSM V -20)
Nogay Türkçesinde ise, gelecek zamanın hikâyesi fiil köküne –ayak/ -eyek,
(e)di (< i –di) ve kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me ekinin veya –ayak/ -eyek gelecek zamanın
ekinden sonra tuºvıl ve edi’nin getirilmesiyle kurulur.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ayt -ayak-edı-m Tekil 1. ayt –ma – yak - edı-m
2. ayt -ayak -edı-ŋ 2. ayt –ma – yak – edı-ŋ
3. ayt -ayak -edı 3. ayt –ma – yak - edı
Çoğul 1. ayt -ayak –edı -k Çoğul 1. ayt –ma – yak - edı-k
2. ayt -ayak -edı -ŋız 2. ayt –ma – yak - edı-ŋız
3. ayt -ayak -edı - ler 3. ayt –ma – yak - edı
Metinlerden seçtiğimiz örnek:
“Menĭ altın sepetke salıp başınnı ŭşında tutayak edın, ama endekke attıŋ, diydı”.
(NTYM VIII -107)
IV. B. IV Tasarlama Kiplerinin Birleşik Çekimleri
IV. B. IV. 1. Dilek Kipinin Hikâyesi
Kırım ve Nogay Türkçesıŋde dilek kipinin hikâyesi fiil kökünden sonra –sa/ - se şart
eki,– (i)di ve kişi eklerinin getirilimekle kurulur. Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me
olumsuzluk eki getirilerek kurulmaktadır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ķayt -sa-edı-m Tekil 1. ķayt -ma – sa - edı-m
2. ķayt -sa -edı-ŋ 2. ķayt -ma – sa - edı-ŋ
3. ķayt -sa -edı 3. ķayt -ma – sa - edı
147
Çoğul 1. ķayt -sa –edı -k Çoğul 1. ķayt -ma – sa - edı-k
2. ķayt -sa -edı -ŋız 2. ķayt -ma – sa - edı-ŋız
3. ķayt -sa -edı - ler 3. ķayt -ma – sa - edı- ler
Derlediğimiz metinlerde konuyla ilgili tek örneğe rastlanmıştır:
“Tanrıĝa, asiy boldım, Tanrı da canımdı almadı, ne bolsa da, ķısmetım bolsa eken kel-
mel ķısmetıme razı bolıp, oltırĝan bolsa edım! dep tŭsıŋedı”. (NTYM I -28)
IV. B. IV. 2.Gereklilik Kipinin Hikâyesi
Kırım ve Nogay Türkçesinde çok az kullanılan bu gereklilik kipinin hikâyesi
–ma/ -me mastra ekiyle - ĝa ekinin üzerine kerek veya lazım sözleri getirilerek yapılır.
Şahıs eklerinden önce– (i)di biçimi çekime eklenir.
Olumsuz şekli gereklilik kipinden sonra olumsuzluğu ifade eden tuºvıl
kelimesinden sonra – (i)di ve kişi eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. şık-ma-ĝa kerek edı-m Tekil 1. şık-ma-ĝa kerek tuºvıl edı- m
2. şık-ma-ĝa kerek edı -ŋ 2. şık-ma-ĝa kerek tuºvıl edı –ŋ
3. şık-ma-ĝa kerek edı 3. şık-ma-ĝa kerek tuºvıl edı
Çoğul 1. şık-ma-ĝa kerek edı -k Çoğul 1. şık-ma-ĝa kerek tuºvıl edı-k
2. şık-ma-ĝa kerek edı -ŋız 2. şık-ma-ĝa kerek tuºvıl edı -ŋ
3. şık-ma-ĝa kerek edı-ler 3. şık-ma-ĝa kerek tuºvıl edı - ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Onuŋ ŭştanmenĭ anda Ķırmızılarıŋ sırasıŋa tıkmaĝa ĭstedıler, oĝa da razı bomadım,
koygye ķaşmaĝa ķarar bėrdım ama ķaşmak ŭşun de bırtaķım tertıpler kerek edı: neşın
ketesıŋ?” (KTSM IXb -27)
148
IV. B.V. R i v a y e t
IV. B. V. 1. Şimdiki Zamanın Rivayeti
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın rivayeti fiil kökünden sonra, -a/ -
e, -y, -yatır şimdiki zaman ekleri, – (i)ken biçimi ile kişi eklerinin getirilmekle kurulur.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma, - mi ekleri ile veya tuºvıl kelimesinin yardımıyla yapılır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. kor - e-eke- men Tekil 1. kor - mi-eke - men
2. kor – e - eke- sıŋ 2. kor - mi-eke - sıŋ
3. kor - e- eken 3. kor - mi-eken
Çoğul 1. kor – e - eke- mız Çoğul 1. kor - mi-eke -mız
2. kor – e - eke -sıŋız 2. kor - mi-eke -sıŋız
3. kor – e - eken - ler 3. kor - mi-eken - ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Toķıspı demek doķız tane sıpı bar eken bızım koyımızde bır vaktında”.
(KTSM IXa -7)
“O sŭt akķı evelĭ bolayeken”. (KTSM XX -20)
“Rıfat ŏlgyeneken dedım”. (KTSM X -114)
“Bır apaķay, bır şuºval bidayman kete eken”. (KTYM V -68)
“O yernıŋ padişası ķımnıŋ gemısı canı bolsa, onı ala eken gezmegye”. (KTYM V -48)
“Ana onı toplaşıp, ķızlar, caslar yŭz ėtıp temızliy ekenler yapraĝıŋ”. (NTSM Ic -11)
“Atman ketiyatır eken, atıŋ basıŋ keskesıŋ diydı, on kolında atıŋ bar, sol omızında
keskenıŋ diydı”. (NTSM VI -27)
“Analĝı sandıktı aktarayatır eken; bala bılezıktı kore, ķaladı. (NTYM III -59)
“Ketmiyeken, kete Kâzımgye, Kâzımıŋ ŭyıne”. (KTSM X -59)
“Tubınde, kokten sebelegen caºvın tuºvıl eken, bır kuştıŋ koz yaşları eken”. (NTYM
VII -135)
“Ķaytķanda, tapmaydı eken, onıŋ ŭşıŋ cılaydı eken”. (NTYM VII -137)
“Aķay da ın demiydı eken, eşbır şiy aytmadı eken”. (NTYM IV -53)
149
IV. B.V. 2. Geniş Zamanın Rivayeti
Kırım ve Nogay Türkçesinde geniş zamanın rivayeti daha çok III. şahıslarda
kullanılır. Fiil kökünden sonra, -ar/ - ır / -r geniş zaman eki, – iken biçimi ve kişi
eklerinin getirilmesiyle kurulur. Olumsuz şekli fiil köküne –maz/ -mez olumsuz ekinin
getirilerek yapılır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. keş - er-eke- men Tekil 1.keş - mez-eke- men
2. keş – er - eke - sıŋ 2. keş - mez-eke - sıŋ
3. keş – er - eken 3. keş - mez-eken
Çoğul 1. keş - er-eke - mız Çoğul 1. keş - mez-eke -mız
2. keş - er-eke - sıŋız 2. keş - mez-eke -sıŋız
3. keş - er- eken - ler 3. keş - mez-eken – ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ana, ondan ķıştıŋ gŭnı peşlergye tobannı caĝar ekenner, cıllı bosıŋ, ama da o ŭylerde
cerı nesı o ĝadar cıllı bola eken”. (NTSM Ic -18)
“Taĝa ne bolır eken, taĝa ne ėter, ya da aytar eken dep bekliydı”. (NTYM IV -62)
“Taĝa aruºv aralarındaķı yerın ortasıŋa ķırıyım, ķaysı ķabıl ėter eken dep oylanadı”.
(NTYM VI -244)
“Taā bolĝanı on gŭn toyı bolıp kelınşeĝı tŭsken, on gŭn kelınşek perdeden şıkmaz
eken”. (NTSM VI -9)
IV. B. V . 3. Belirtisiz Geçmiş Zamanın Rivayeti
Kırım ve Nogay Türkçesıŋde belirtisız geçmiş zamanın rivayeti fiil kökünden
sonra, -ĝan/ - ķan belirtisız geçmiş zaman eki, – iken biçimi ve kişi eklerinin
etirilmesiyle kurulur.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me ekinin getirilerek veya fiil kökünden sonra -
ĝan/ - ķan + yok kelimesi + - iken ve kişi eklerinin getirilmekle yapılır.
150
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. cetış - ken-eke- men Tekil 1. cetış – me -gen-eke - men
cetış –ken –yok -men
2. cetış - ken-eke - sıŋ 2. cetış – me -gen-eke –sıŋ
3. cetış – ken - eken 3. cetış – me -gen-eken
Çoğul 1. keş - er-eke - mız Çoğul 1. cetış – me -gen-eke -mız
2. keş - er-eke - sıŋız 2. cetış – me -gen-eke -sıŋız
3. keş - er- eken - ler 3. cetış – me -gen-eken- ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“- O ise, tışarĝa şıkķanda atıŋ bır ayaĝıŋ aşaĝan eken”. (KTYM VI -83)
“Bonı ķım ėtken eken?” (KTYM VI -11)
“Baºvcı bır yergye ketken eken, yerıne bo baladı taslaĝan eken”. (NTYM VII -182)
“Sonra esıtkemız bıreºvı de askerden kelgyen eken zaºvallı askerden concetke
kelgyende o da mınyaķa toyĝa kelgyen”. (NTSM V -38)
“Nışanıŋ, anası babası zorman yasaĝan ekenler, ŏzı eş ıstemydı eken”. (NTYM II -63)
“Ķandıŋ balası şamidan ĭşınden şıkķan ķızĝa kolında yŭzıĝıŋ bėrgyen eken”. (NTYM
II-127)
IV. B. V . 4. Gelecek Zamanın Rivayeti
Kırım Türkçesıŋde gelecek zamanın rivayeti fiil köküne –acak/ -ecek, - iken
biçimi ile kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me eki getirilerek veya –acak/ -ecek gelecek
zamanın ekinden sonra getirilen tuºvıl kelimesinden sonra – iken ekinin getirilmesiyle
kurulur.
151
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. şal -acak-eke-men Tekil 1. şal –ma -cak - eke-men
şal –acak – tuºvıl - eke-men
2. şal -acak-eke -sıŋ 2. şal –ma -cak - eke- sıŋ
3. şal –acak - eken 3. şal –ma -cak - eken
Çoğul 1. şal -acak-eke -mız Çoğul 1. şal –ma -cak - eke-men
2. şal -acak-eke -sıŋız 2. şal –ma -cak - eke-sıŋız
3. şal –acak -eke - ler 3. şal –ma -cak - eken- ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Gemısımen padişanıŋ alayın koşılıp ketecek eken”. (KTYM V -42)
“Aķay: bo ķızmėtkâr sabır taşıŋ ķatecek eken?`` dep tŭşıne”. (KTSM V -103)
Nogay Türkçesinde ise, gelecek zamanın rivayeti fiil köküne – (a)yak/ -(e)yek, -
iken ve kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır. Olumsuz şekli fiil köküne –ma
olumsuzluk eki getirilerek veya –(a)yak/ -(e)yek gelecek zamanın ekinden sonra
getirilen tuºvıl kelimesinden sonra – iken ekinin getirilmesiyle kurulur.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. şal -ayak-eke-men Tekil 1. şal –ma -yak - eke-men
şal –ayak – tuºvıl - eke-men
2. şal -ayak-eke -sıŋ 2. şal –ma -yak - eke- sıŋ
3. şal –ayak - eken 3. şal –ma -yak - eken
Çoğul 1. şal -ayak-eke -mız Çoğul 1. şal –ma -yak - eke- mız
2. şal -ayak-eke -sıŋız 2. şal –ma -yak - eke-sıŋız
3. şal –ayak -eken - ler 3. şal –ma -yak - eken- ler
Derlediğimiz metinlerde bu şekille ilgili örneklere rastlanmamıştır.
152
IV. B. VI. Tasarlama Kiplerinin Rivayeti
IV. B. VI. 1. Dilek Kipinin Rivayeti
Kırım ve Nogay Türkçesinde şart kipinin rivayeti fiil kökünden sonra –sa/-se şart
eki + - iken biçimi + kişi eklerinin getirilmesiyle kurulur.
Olumsuz şekli –ma/ -me olumsuzluk ekiyle yapılmaktadır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ķara -sa – eke - men Tekil 1. ķara –ma - sa – eke -men
2. ķara -sa – eke -sıŋ 2. ķara –ma - sa – eke - sıŋ
3. ķara -sa – eken 3. ķara –ma - sa – eke -eken
Çoğul 1. ķara -sa – eke -mız Çoğul 1. ķara –ma - sa – eke -mız
2. ķara -sa – eke -sıŋız 2. ķara –ma - sa – eke -sıŋız
3. ķara –sa -eken - ler 3. ķara –ma - sa - eken- ler
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Tanrıĝa, asiy boldım, Tanrı da canımdı almadı, ne bolsa da, ķısmetım bolsa eken kel-
mel ķısmetıme razı bolıp, oltırĝan bolsa edım! dep tŭsınedı”. (NTYM I -28)
IV. B. VI. 2. Gereklilik Kipinin Rivayeti
Kırım ve Nogay Türkçesinde gereklilik kipinin rivayeti iki şekilde kurulur.
1. Fiil kökünden sonra –ma/-me yapım eki + - ĝa yönelme eki + kerek + - iken + kişi
eklerinin getirilerek kurulur. Örneğin
Daha çok 3. tekil şahısa rastlanan olumsuz şekli –kerek kelimesıŋden sonra
tuºvıl kelimesıŋin eklenmesiyle yapılmaktadır.
2. Fiil kökünden sonra - malı/- melı veya kerek + - iken + kişi eklerinin getirilerek
kurulur. Daha çok 3. tekil şahısa rastlanan olumsuz şekli –kerek kelimesıŋden sonra
tuºvıl kelimesıŋin eklenmesiyle yapılmaktadır.Örneğin: kormege kerek tuºvıl eken,
153
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. kel –me –ge kerek eke-men Tekil 1. kel –me-ge kerek tuºvıl eke -men
2. kel –melı-ge kerek eke -sıŋ 2. kel –me-ge kerek tuºvıl eke -sıŋ
3. kel –me-ge kerek eken 3. kel –me-ge kerek tuºvıl eken
Çoğul 1. kel –me-ge kerek eke –mız Çoğul 1. kel –me-ge kerek tuºvıl eke -mız
2. kel –me-ge kerek eke -sıŋız 2. kel –me-ge kerek tuºvıl eke sıŋız
3. kel –me-ge kerek eken- ler 3. kel –me-ge kerek tuºvıl eken ler
Derlediğimiz metinlerde bu şekillerle ilgili örneklere rastlanmamıştır.
IV. B. VII.Ş a r t
IV. B. VII.1. Şimdiki Zamanın Şartı
Kırım ve Nogay Türkçesinde şimdiki zamanın şartı az kullanılmakla bėrabėr, fiil
köküne, - a / - e /, - y şimdiki zaman ekleri + bolsa ve kişi eklerinin getirilmekle yapılır.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me ekinin getirilerek yapılır. Örneğinnnnnn
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ayt –a bol - sa - m Tekil 1. ayt –ma -y bol - sa - m
2. ayt –a bol - sa - ŋ 2. ayt –ma -y bol - sa - ŋ
3. ayt –a bol - sa 3. ayt –ma -y bol - sa
Çoğul 1. ayt –a bol - sa - k Çoğul 1. ayt –ma -y bol - sa - k
2. ayt –a bol - sa - ŋız 2. ayt –ma -y bol - sa - ŋız
3. ayt –a bol - sa – lar 3. ayt –ma -y bol - sa - lar
Derlediğimiz metinlerde bu şekillerle ilgili örneklere rastlanmamıştır.
154
IV. B. VII. 2.Belirtisiz Geçmiş Zamanın Şartı
Kırım ve Nogay Türkçesinde belirtisız geçmiş zamanın şartı fiil köküne, - ĝan /
- ken belirtisiz geçmiş zaman eki + bolsa ve kişi eklerinin getirilmesiy yapılır.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me ekinin getirilerek yapılır.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1. ket –ken bol - sa - m Tekil 1. ket –me-gen bol - sa - m
2. ket –ken bol - sa - ŋ 2. ket –me-gen bol - sa - ŋ
3. ket –ken bol - sa 3. ket –me-gen bol - sa
Çoğul 1. ket –ken bol - sa - k Çoğul 1. ket –me-gen bol - sa - k
2. ket –ken bol - sa - ŋız 2. ket –me-gen bol - sa - ŋız
3. ket –ken bol - sa – lar 3. ket –me-gen bol - sa - lar
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ķayda menĭm balam?diydı, tez şıĝar onıŋ canıŋ, ķayergye saklaĝan bolsan`` da diydı
cariyege”. (NTYM V -116)
“Ķaysı coldan kelgyen bolsan o colman ket!” (NTYM VI -308)
“Ne ķazanĝan bolsalar, epsıŋ aralarında bolışeler”. (NTYM IX -82)
“Yaa, kop yuklaĝasıŋ,men bolmaĝan bosam, kemıklerım şŭriyık edı, diydı”.
(NTYM V -127)
IV. B. VII. 3.Gelecek Zamanın Şartı
Kırım Türkçesinde gelecek zamanın şartı fiil köküne –acak/ -ecek + bolsa ve
kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır.
Olumsuz şekli fiil köküne –ma/ -me eki getirilerek kurulur.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1.ķayt –acak bolsa- m Tekil 1. ķayt –acak bol –ma – sa -m
2. ķayt –acak bolsa -ŋ 2. ķayt –acak bol –ma – sa -ŋ
3. ķayt –acak bolsa 3. ķayt –acak bol –ma – sa
Çoğul 1. ķayt –acak bolsa -k Çoğul 1. ķayt –acak bol –ma – sa -k
2. ķayt –acak bolsa -ŋız 2. ķayt –acak bol –ma – sa-ŋız
3. ķayt –acak bolsa - lar 3. ķayt –acak bol –ma – sa – lar
155
Metinlerden seçtiğimiz örnek:
“Bır şiy ĭsticek bosa, ĭşarėtmen bızım Nogaylarda bo adet eken. (NTSM VIII -20)
Nogay Türkçesinde ise, gelecek zamanın şartı fiil köküne – (a)yak/ -(e)yek, +
bolsa ve kişi eklerinin getirilmesiyle yapılmaktadır. Olumsuz şekli fiil köküne –ma
olumsuzluk eki getirilerek kurulur.
Olumlu şekli Olumsuz şekli
Tekil 1.ķayt –ayak bolsa- m Tekil 1. ķayt –ayak bol –ma – sa -m
2. ķayt –ayak bolsa -ŋ 2. ķayt –ayak bol –ma – sa -ŋ
3. ķayt –ayak bolsa 3. ķayt –ayak bol –ma – sa
Çoğul 1. ķayt –ayak bolsa -k Çoğul 1. ķayt –ayak bol –ma – sa -k
2. ķayt –ayak bolsa -ŋız 2. ķayt –ayak bol –ma – sa-ŋız
3. ķayt –ayak bolsa - lar 3. ķayt –ayak bol –ma – sa - lar
Metinlerden seçtiğimiz örnek:
“Molla: Tanrıman korışiyık bolsan, bır sor oĝa,men olgen soŋ cennetke mı, yoksa
cennemge mı ķırıyıkmen?, diydı”. (NTYM IX -34)
IV. B. VIII. Yardımcı Fiiller
Fiil bahsine başlarken fiil kökeni dışında iş, oluş ve hareket ifade eden
eylemlerin karşılanması bir yardımcı fiille de sağlandığı üzerinde durmuş ve örnekler
vermiştik. İsimle kurulan yardımcı fiillerle ilgili derlediğimiz metinlerden örneklerimiz
şunlardır:
“O senelerde men kettım traktorist boldım”. (KTSMI-11)
“Alla rahmetilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı gŭnĭ
rahmete ķaºvuştĭ”. (KTSMIIa-7)
“Bızım balaman ekeºvı bırbırın ıstiler, Allanıŋ emrımen, Peyĝambėrıŋ kaºvlımen sız
eĝer ĭstesenız, razı bosanız dep kıznı ĭsterler”. (KTSMIIb-12)
ŭy bolayatırlar. (KTSMXIIa-20)
156
“Ballar yetıştıler o aralarda, olar başladılar yardım etmegye, vacanţa bosıŋ, apta
arasıŋda bosıŋ ya cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık”. (KTSM I-36)
“O sebep boldı, o cıberdı, Allahım oĝa da Ahrette Acılıknı ķısmet etsıŋ”. (KTSMIIa-8)
“O yerden sabaya ķadar demek taºvap ettık”. (KTSM IIa-30)
“Babamnıŋ atı Sait Osman Agali edı, bin dokız yŭz seksende vefat ettı, nenemnıŋ atı
Raziye Resul Osman Agali edı”. (KTSM IXX-3)
“Bo yapraknı sade ķadınlar ŭşŭn itap ėttım”. (KTSM IV-7)
“Bızgye bek aruºv davrandılar Milli Eğitim Bakanlığından temsilcilerı bek aruºv
mısapır ettıler bıznı”. (KTSMVII-16)
“Ama işallah senıŋ ĭstegyen bılĝılerın bėrermen dep ŭmit etemen”. (KTSMXI-4)
“Er alemnıŋ aºvzına tuşmiyim, er alemnıŋ oşeĝı bolır dep, men gerı ķaytmadım, o
eşımmen kırk ŭş sene ŏmır ettım”. (KTSMXIIa-13)
“Dŭnyada ziyaretımızıŋ ėttık, Ahret’ten beklimız şŭmdı, Ahret’te aldımızĝa ketırmek
nasip eylesıŋ”. (KTSMIIa-65)
“Ondan cesaret alıp, ep yazdım”. (KTSMXI-57)
“Men bır gŭn evel komşılarman, kısım akrabalarman erkezmen saºvlıklaştım, razılık
aldım”. (KTSMXV-18)
IV. B. IX. Tasvirî Fiiller
Tasvirî fiiller yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma başlıkları altında aşağıda
sıŋıflandırılmıştır. Ancak bunların dışında gene tasvirî fiil özelliği taşıyan – ıp ve esas
bir fiile kurulan kalıplara da örneklerde rastlanmıştır:
İki fiilin birleşmesıŋden oluşan fiiller: alıp kel- ``getirmek``, alıp ket- ``götürmek``, alıp
kaş- ``kaçırmak`` ile ilgili örneklerimiz şunlardır:
“Morgadan alıp keldım ŭyıme”. (KTSM X -112)
“Saºvaman ķartiyge sŭt alıp kelemen”. (NTSM VIII -29)
“Menĭ alıp kettıler başķa bır koylergye”. (KTSM XIIa -11)
“Bonday bonday menĭm ķaberım yok, menĭm ķaberım bolĝan bosamen toplap alıp
keter edım taā ŭyden”. (NTSM IX -80)
157
“En balaban ablam Usniye bıznı ķaradı, sora on yedı yaşında Taşpınar’da ķartiyim
ķartbabamalar bar edı rametlıler olarĝa ķılım toķıp alıp ketkende coldan basıp alıp
ķaştılar”. (KTSM XXa -16)
“Beş apaķayıŋ ĭşınden alıp ķaştılar”. (KTSM XIIa -7)
“Men bırķaş tane de satıp aldım”. (KTSM I -22)
“Anterlergye sarıp alıp kettık”. (KTSM XVIb -7)
“Şuºvalnı tartıp ala Ķıdırnebiy, gemınıŋ teşıĝıŋ pıtıy oman”. (KTYM V -69)
“Neriman yazıp aldı onları.” (NTSM XI -39)
IV. B. IX. 1. Süreklilik Fiili: tur- tasvirî yardımcı fiille kurulur.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Koşķarĝa erkez ķarap tura, sonında koşķarnı alıp, bayraknı alıp, borazan davul şalıp
Tatar adetımızın yasaymız Dobroca Tatarları”. (KTSMXVIII-16)
“Sen mınav insanıŋ başında bekliy tur” (KTMYV-13)
“Ŭynıŋ bır duvarı cıĝılmaĝa tura, diy”. (KTYM V -54)
“Sen aºvzıŋ aşıp tur”. (KTYM VI -114)
“O tereknıŋ tŭbın kemıre tursıŋ”. (KTMYVI-132)
“Sız keleturŋız, men cer azırliyım!diydı”. (NTYM VIII -61)
IV. B. IX. 2. Tezlik Fiili: zarf fiilin üzerine bėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle veya
bölgemiz ağızlarına has olan “ĝoy” ( < koy -) ekinin yardımıyla kurulur.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Kapın artında bır Arap, balaban kupelerı bar kulaĝında, mınaday kulebėre edı”.
(KTSMXI-41),
“Toy etecekler ama, oĝiy anası bızabėre”. (KTMYIV-64),
“Kostencıgye barĝanda alaĝoydılar, bılmimız dedı, yaşar mı yaşamaz mı bekyaman
balaban carası bar, bek canĝan dedı”. (KTSMXVIb-10),
“Sen o zaman menı cutaĝoy, diy”. (KTMYVI-116)
“O, anaºv elmaĝa cuºvırayatķanda kolından tutaĝoy!diydı”. (NTYM V -88)
“- Anı, onday ėtıp alagoyarsıŋ cın ķızıŋ``diydı”. (NTYM V -89)
158
“Men kettım aman bır ŭyden de şıĝarıp bėrmeĝoydılar maĝa aparattı, bolay kettım allak
pıllak”. (NTSM XI -49)
.
IV. B. IX. 3. Yaklaşma Fiili: bir zarf fiilin üzerine şık-, kara -, tuş -, kal- yardımcı
fiilerden birinin getirilmesiyle kurulur.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Ķırk sene şalıştım bır şantiyerde, ondan emeklı bolıp şıktım. (< oldum, NTSM X -27)
“Saba barıp ķaraylar”. (KTYM VI -26)
“Kurbanlar kesılecek, Alla ķısmet ėtıp, Alla nasıp eyleyip o aralarĝa daĝıtmak kurban
etınden ana ŏzımız sora yemek pışırecek, baklavamıznı, yemeklerımıznı pışırıp ondan
biyana Kurban Bayramından sora şubėrek eken, kobete eken, taºva cantık, sarayılı,
sarbırma, üken bŏrek, ķaşık bŏrek şorbası bonnarnı pışırıp ķara ķışımıznı şayna
keşırmekte nasıp ėtsıŋ bızlergye Alla”. (NTSM Ia -7)
“Sora bır aķay aytadı “Ķara diy, koy balasıŋ catır terek astında kurentte”, ama men
otraman anaºvĝa kozım tıĝıp ķarap”. (NTSM II -96)
“Bız bala ekende kureşler bolaedı bır kelın kelıp tŭşkende yabancı kŏylerden”.
(KTSM XVIII -4)
“Atıŋ kulaĝına şeºvre taktılar, kelıp tŭştım sonra masa bolmay edı o zaman”.
(NTSM IV -19)
“Tez gŭnde şarpınıp ķal, ayaĝıŋ sŭyrep! (KTYM III -10)
“Tŭsmegyenım, yorıldım, yorılıp ķaldım”. (NTSM XI -44)
“Bala esıŋdesı- tısıŋdesı eķınıŋ anŋayamadı, guzellıĝıne urılıp, bayılıp ķaladı”.
(NTYM I -78)
“Sora, basıŋa kelgyenlerıŋ anlatadı”. (NTYM II -91)
“- Menĭm tentek aķayım catıp ķaldı, men keldım sevĝılıme, yaşatmaĝa!dep baķıradı”.
(NTYM IV -60)
“Ama, bonlardıŋ bırı yapķan yaramazlıkları ŭşıŋ topal, bıreºvı de şolak bolıp ķaladılar”.
(NTYM VII -238)
159
“Erkez şasıp ķaladı, bonlar halklarıman bırlıkte mol yaşaydılar, kop yaşaydılar, kop
balları boladı, ķartiy ve ķartbabay boladılar”. (NTYM IX -108)
IV. B. IX. 4. Yeterlik Fiili: zarf fiil biçimindeki bir esas fiili üzerine bıl yardımcı fiillin
getirilmesiyle kurulur.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Fakat Ana tĭlĭ bo senelerde analarımızdan ŭyrengyen bızım tuĝan tĭlĭmızdır, yani şŭmdı
konuşķan tĭlĭmızdır, bo da bızım ŭşŭn Tatarcadır ve de bızler Kırımlı bolsak ta uzaklık
sebebınden ve taā başķa sebeplerden az ķatnaşķanımızıŋ sebebınden de bo Dobruca
Tatarcasıŋıŋ bazı ŏzellıklerı bardır bo yŭzden de Dobruca Tatarcası dep aytabılırmız”.
(KTSM XIX-24)
“Bonı da ayırım yapmak ŭşŭn tuºvıl, bızler nasıl kullansak Tatarcamıznı koruyabılsek,
milli ortak hazinemızgye taā bek faydalı bolabılırmız”. (KTSM XIX -25)
“Dŭnyanıŋ dŏrt bır koşesıŋde Tatarlar şŭmdı bıle daĝınık halde yaşaylar ve erkez bo
milli hazinegye ķatķıda bulunabılır”. (KTSM XIX -26)
“Onı erkez oynayalmaz” (KTSM IVb-42)
“Oynasa da beceralmaz” (KTSM IVb-43)
“Ŭş yŭz bin men bır kĭşĭ koyde tuºvıl, ķayerde bosa yaşayamazdı”. (KTSMXa-74)
“Alla’nıŋ onĝan kulına cetalmayman”. (KTSMXII-87)
“Ortancı ulı da eşbır şiy koralmay”. (KTMYVI-33)
“Aytalmaydı”. (NTSM Vb -35)
“Bonlar ķastalıktı tabalmaydılar”. (NTYM VI -158)
IV. B. X. İsimlerle - imek fiilinin çekimi
İsimlerin imek fiiliyle zamanlara göre çekimi aşağıda görüldüğü gibi sıŋıflandırılmıştır:
IV. B. X.1.Geniş Zaman:
Olumlu Şekli
I. Teklik Şahıs - man/-men
II.Teklik Şahıs – sıŋ
III.Teklik Şahıs Ø
160
I. Çokluk - mız
II.Çokluk - sız / sıŋız
III.Çokluk - lar/-ler
Olumsuz Şekli: tuºvıl kelimesıŋin yardımıyla kurulur.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Mecidiyelĭ Subiyemen”. (KTSM IIa-2)
“Şŭmdı vefat ettı, yanĝızım”. (KTSMXIIa-14)
“Em de o vaķıt orazamız”. (KTSMXVIa-25),
“Onuŋ uştan menı anda Kırmızılarıŋ sırasıŋa tıkmaĝa ĭstedıler, oĝa da razı bomadım,
koygye kaşmaĝa ķarar bėrdım ama ķaşmak uşun de bırtakım tertıpler kerek edı: neşın
ketesıŋ?” (KTSM IXb-27),
“Men konışkakman ama istidatlı konışmacı tuºvılman, becerıklĭ konışmacı
tuºvılman”.(KTSMXI-2),
IV. B. X. 2. Belirtili Geçmiş Zaman:
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“On dŏrt tanesı erkek edı, on bırı kısķayaklı edı”. (KTSM IIa-14)
IV. B. X. 3. Belirtisız Geçmiş Zaman: - iken ve - ĝan ekleriyle kurulur.
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Epsĭ bala eken”. (KTSM XIIb -18)
“Ekeºvı arası aruºv eken”. (KTSM IIb -11)
“Bek te guzel eken”. (KTSM XIIb -12)
“Olar bek yaramaz, bek bır kureşken aķaylar eken”. (KTSM XIV -10)
“Tubınde, kokten sebelegen caºvın tuºvıl eken, bır kuştıŋ koz yaşları eken”.
(NTYM VII -135)
161
IV. B. X. 4. Şart:
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Kum raātsız bosa egyer, ķane arasıŋda, koy arasıŋda onnarĝa babam bır şaresıŋ tabay
edı”. (KTSM IXb -45)
“Olmasa abatorĝa babana ketersıŋ, ķarnıŋ aş bosa saĝa bėrer, aşarsıŋ”. (KTSM X -58)
“Saºv bosak”. (NTSM II -26)
IV. B. XI. Sıfat–Fiiller
Fiil bahsini tamamlarken, fiil kök ve gövdelerinden yapılan sıfat –fiiller ile zarf –
fiiller ekleri üzerinde de durmak gerekir. Türk yazı dilinden geçen sıfat –fiiller ve zarf –
fiiller dışında bazı sıfat – fiiller ve zarf –fiiller bölgemize hastır.
Bölgemiz ağızlarında yaygın olarak kullanılan sıfat – fiil ekleri şunlardır:
- acak/ -ecek
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Aytacak şiylerim bek kop eken”. (KTSM IVa-20)
“Bo menzumelernı ŭyrensıŋner ve Ramazan Bayram’da tertıplenecek yarışmaĝa
ķatılsıŋnar”. (KTSM IVa-14)
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
- ĝan/-gyen, - ķan/- ken, -maĝan/-megyen
“Doķsan doķsan bırde daĝıttılar kolektitifte bolĝan ayvanlarnı, topraklarnı, erkesgye
isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onların atlarına yavaş yavaş
bėrıldı”. (KTSMI-16)
“Esken cel uzaklardan”. (KTSM IVç-1)
“Bin dokız yŭz doksan yedı senesıŋde “Ana Cŭreĝı” degyen menzumemen Anķara’da
tertıplengyen Balķanlar ve Kıbrıs Tŭrklerı arasıŋda Nahv yarışmasıŋda mansyon
ķazandım, guzel bır plaket ediye ķabul ettım”.(KTSM IVa-17)
“Toprak aldım, koyde traktor bolmaĝan kĭşlerden kırk ellĭ ektar toprak ĭşlep başladım
şĭpşĭlĭk yasap”. (KTSM I-39)
162
“Abam ramėtlı menĭm atımdı aytamaĝan, bızde bır adet bar ya, atıŋ aytmaĝan
gorımcesıŋdıŋ onıŋ ŭştan menĭm atım Ķane dep aytķan”. (NTSM VII -4)
“Kudretı bolmaĝan soyı sade aķay şakradı”. (NTSM X -38)
“Bonlardıŋ bırı gerı ķaytılĝan bırı de gerı ķaytılmaĝan col diydı.” (NTYM VI -290)
“Gelnalcı ketle edı, ketmegyen soyları toy aldın şıĝar edıler.” (KTSM IXa -57)
“Sabırlı padışa apaķayından evel ŭygye yetışedı, odasıŋ ķırıp, eş bırşiy bılmegyen ķışı
bolıp, catadı.” (NTYM IV -74)
- ıºvlı/ -uºvlı
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Bek yaman tanıºvlı bır kĭşĭdır Dobroca’da”. (KTSM Xa-4)
“Şıpşe ėtıŋ ķaynatırsıŋ, onıŋ suuna şorba yasarsıŋ tartuºvlı etmen”. (KTSM XVII -11)
- maz
Metinlerden seçtiğimiz örnek:
“Menĭm hayatımda yaşaĝan unutılmaz anlardan bırısı Bŭkreş radyosuna menĭ redaktor
bolıp alınĝan meseledır”. (KTSM XI -35)
- mış
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Korunmemış bır toy bar”. (KTSM IVb-2)
“Apız torının baracaksıŋ, oķımış cınıslar, aruºv ķĭşler dep ayttı maĝa”. (KTSM V -12)
163
IV.B. XII. Zarf – Fiiller
Bölgemizde yazı dilinde de kullanılan zarf –fiillerin bir bölümü bölgemizde de
kullanılır. Bunların dışında bölge ağızlarına özgü ekler de mevcuttur.Bölgemiz
ağızlarında yaygın olarak kullanılan sıfat – fiil ekleri şunlardır:
-a/-e, -y
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Coldan alıp ķaştılar, baķırta baķırta”. (KTSM XIIa-9)
“Saba turayedık, saba namazın kılayedık, otmeĝımızın aşay keteedık”. (KTSM XV-29
- arak
Metinlerden seçtiğimiz örnek:
“Bırıncı senelerde Tatar Bırlıĝıŋde Kŭltŭr Komisiyonda şalıştım ve bin doķız yŭz
doķızdan sora Genel Sekreter olarak ve Ķaradeniz Gazetesıŋıŋ baş redaktor olarak
şalışaman”. (KTSM XIX -15)
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
- ĝanda/ -ķanda
“Ana, o toy ķaranĝılaşayatırĝanda tŭşŭp, ne erkeklerın ketreler, ne anavbır kureşken
aķayların ketreler toynı tŭşŭrıp tŭşŭrıp cemat toplaşıp şaytıp akşamdan sora adetın yasap
– o zamanda yok masa, kıyev canına da kelmegye korķalar-ne bosa da pazar gŭnıne
pıtreler şŭkretıp otralar ekĭ yakta”. (KTSM XIV-35)
“Mektep başlaĝanda pıtın sıŋıflarĝa başlanĝış testı bėremız”. (KTSM VIII -10)
“Pırlanĝanda da adetıŋ yasay edı”. (KTSM IXa -61)
“Şıĝayatķanda, yakın barıp ķaray”. (KTMY VI-45)
“Ķarayman betıne, kozı sankem ķıyış, ķarayman konışķanda aºvzı ķıyşıp kete”.
(KTSM X -9)
“Babası ķavalnı cergye atķanda ķız atlıp şıĝa, babası o yerde tükânı ķapay”.
(KTSM XIIb -39)
“Ketıp barayatķanda bır şınık bidayıŋ cel aldı”. (NTYM V -88)
164
- ken
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Arafatķa keterken daĝda başta taşımıznı topladık”. (KTSM IIa-39)
redaktorı olarak (KTSM IV-16)
“Ekĭ ŭş gŭn otra onda, sora namaz ķıla ekende vefa ola onda Turkiye’de”. (KTSM VI-
18)
“Lisede ekende bır gezı yasadık Türkiyegye ŏğretmenlık evinde otırdık”. (KTSM VII-
5)
- madan/ - meden
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“ Gece yŭklamadan bekliydı.” (NTYM II -75)
“Cuma gŭnı ķan balası camıgye azırleniyatırĝanda, bala toktamadan cılaydı”.
(NTYM III -57)
“Ķımsegye korınmeden, odasıŋ ķıredı, catadı”. (NTYM IV -84)
“Molla, nardıŋ bırını mısapırge kostermeden casıradı, bırını eķıge bŏledı, yarısıŋ
mısapırgye bėredı, yarısıŋ da ŏzı ciydı”. (NTYM IX -28)
- p/- ıp
Metinlerden seçtiğimiz örnekler:
“Seneler keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık”. (KTSM I-4)
“On altı on sekız yaşları kegyen sora ĭş ķarap başladık ŏzımızgye”. (KTSM I-8)
“Toprak aldım, koyde tractor bolmaĝan kĭşlerden kırk ellĭ ektar toprak ĭşlep başladım
şĭpşĭlĭk yasap”. (KTSM I-39)
“Ķırım’dan bŭyŭk yazıcıların bırısı şo marebelerın vaktında Ķırmızıların kuºvet alĝan
vaķıtlarında cılap cılap yazĝanların”. (KTSM IXa-24)
165
V. BÖLÜM
SÖZ VARLIĞI
A
aba: anne (NTSM VI -10)
abay: anay, nine, anne anne (NTYM II -134)
acınıklı: üzücü (KTSMXIIIb -1)
aĝaş: odun (NTSM Ib -23)
aķa: ağabey (KTSM IXb -12)
aķay : erkek, eş (KTSM I -63)
akel -: getirmek (NTYM VI -349)
aket -: götürmek (NTYM VI -416)
akiķaten: hakiķaten (KTSM XI -62)
aklaştır - : barıştırmak (KTSM IXb -40)
aktarmak: ķarıştırmak (NTYM III -59)
alal: helal (NTYM VI -568)
alar: giller (KTSM VI -10)
alaysı: hepsi (NTSM II -45)
albastı: mit. dev ķadın (NTYM V -63)
ald: ön (KTSM IIa -65)
aleket: ķarmaşa (NTYM VII -5)
alenta: gerçek anlamda, açıkça (KTSM XI -65)
alıpķaş - : ķaçırmak (KTSMXIIIa -7)
alıpkel - : getirmek (KTSM XXa -9)
alıpket - : götürmek (KTSM I-44)
allak pullak: allak bullak (NTSM XI -49)
aletmek: halletmek (KTSM III -9)
allem ķallem: (KTSMXV -15)
amam: hamam (KTSM X -96)
ambiţios: azimli ( < Rom. “ambiţios”, NTSM Vb -21)
ana!: işte! (KTYM IV - 23)
anaºvbır: öbürü (KTSM X b -41)
anda: orada ( KTSM V -35, NTSM II -66)
andan: oradan (KTSM Xc -12)
angajat bol -: işe girmek ( < “Rom. “angajat”,KTSM XXa -18)
anım: hanım (KTSM IIb -10)
anter: entari (KTSM XVIb -7)
anyaķa: oraya (KTSM I -9)
aºva: hava (KTSM IVb -6)
aºvır: ağır (KTSM Vb -1)
aºvız: ağız (KTYM VI -121)
apaķay: ķadın (KTSM I-63)
aparat: radyo ( < Rom. “aparat”, NTSM XI -49)
apta: hafta (KTSM I -36, NTYM VII -215)
arķadas: 1.arkadaş; 2.eş (NTSM IX-6) Arķadasım gestionar edı, mapıske kettı, dŏrt tane
gorımce, ķaynana, torınlar, seķız sene otırdım, aķayımdı beklep aķıllı bolıp.
191
arpa: arpa (KTSM I -40, NTYM VII -194)
arpe: Arife günü (KTSM XV -30)
arsız: geçimsiz (KTYM IV-102 )
artikol: makale ( < Rom. “articol”, KTSM IXb -3)
aruºv: iyi (KTSM I -60, NTYM IX -26)
asiy bol - : söz dinlemeyen (NTYM I -28)
aslım: aslen (KTSM XXb -7)
ast: alt (KTYM IV -86, NTSM Ib -10)
aş - : açmak (KTSM XI -93, NTSM Ib -19)
aş: yemek (KTSM III -8)
aşır: uzak, gizli (NTSM Ic - 27)
aşıt -: hamuru açmak (NTSM VII -42)
aşķana : mutfak (KTSM I-47)
aşķış: oklava (NTYM IV -90)
aşlaºv: yara (NTSM II -54)
atay: ata, bk. babay (< “ata”, NTYM IX -45)
atık: atılĝan (KTYM VI -36)
autobuz: (<Rom. “autobuz”, KTSM XVIa -10, NTSM II -45)
autoķar: otobüs (< “autocar”, Rom.KTSM IIa-10)
ayat: evlerin önünde topraktan yapılmış ķaldırım (NTYM VI -338)
aydı!: hadi! (KTSM XI -38)
aylan - : bir şeyin etrafına dönmek (KTSM IVb -23, NTYM II -11)
aylandır – döndürmek (KTSM II b -15)
aylık: maaş (KTSM IXa -72)
192
ayse!: tabi (NTYM VI -508)
ayt - : söylemek (KTSM IXa -39)
azbar: avlu, bahçe (KTSM I -31)
193
B
ba....ba: ya...ya ( < Rom. “ba....ba” NTSM IX -32)
babay: baba (KTSM XIIb -9)
badiya: çocukların tuvaleti için kullanılan kloset (NTYM VII -113)
baye : banyo ( < Rom. “baie” KTSM I-47) ; baye de aburi: buhar banyosu ( < Rom.
“baie de aburi”, KTSM XVIb -24)
baķala - baķa gibi yürümek (KTYM Iç - 10)
baķır - : bağırmak (KTYM IV -87)
bakşa: bahçe (KTSM XVIIa - 55)
bala: çocuk (KTSM II b -9) ; bala –şaĝa: çoluk –çocuk (KTSM XIII -27)
balaban: büyük (KTSM X -41)
balabanca: büyükçe (KTSM I -47)
balalık: çocukluk (KTSM I -49)
balĝamış: (NTSM Ic -10)
baºvır: (KTSMXII -95)
bar - : varmak (KTSMII b-4,6)
barabar: beraber (KTSM IIa -43)
barem: bari (KTSM IXa -70)
barlık: 1.varlık; 2. bolluk, zenginlik “Anı, bır eķı seneden soŋ marebede çatıştı keldı
babam, şalışmaĝa ķışımız yok, keldı babam ama ŭyde barlık pıttı”. (NTSM III -43)
batik : baş örtüsü ( < Rom. “batic” KTSM IIb -20)
194
bay 1.koca; 2. zengin “Ķart nenem bay ķızı eken, koydıŋ en baydıŋ ķızı eken”. (NTSM
III -24)
baz et - : bahise girmek (KTSM XIII -10)
bek: pek (KTSM IV -22)
belber: (NTYM VIII -59)
bėrmek: 1. vermek; 2. yapmak “Ķadır oca okıdı, duºva bėrdı. (KTSMX-39)
bertlı: bėri (NTSM IX -31)
beş: bodrum ķatında bulunan erzak deposu ( < Rom. “beci” KTSM X-88)
bet: yüz (KTSM Vb -20, NTSM II -15); taraf “- Ballar betten barsam, bonlar ķız
ķardaşların barıp kelıyatır dep aytarlar”.(NTYM VI -243)
bılay: böyle (NTYM VII -117)
bıreºv: kimse (KTSM X a -82, KTYM Ia - 17)
bırliy –bırliy: birer –birer (KTSM IVb -10)
bırşekiy: birşey (KTSM X -69)
bırtaneşık: birtanecik (KTSM Va -3)
bıyaķa: buraya (NTYM VI -499)
bızaºv: bızağı (KTSM I -21)
biday: buğday (KTSM I-40)
bike: eş (KTYM V -30)
biye: üç yaşını geçmiş kısrak (NTYM VI -20)
bo: bu (KTYM VI -18)
bobinator: elektrikçi (<Rom. “bobinator”, KTSM I-9)
boĝırdak : bir tür hamur böreği (KTSM XVIII - 15)
bonday : öyle (KTYM VI -18 )
195
bordey: gece kondu (< Rom. “bordei” NTSM Ic -1)
borı : kurt (NTYM II -154)
borj: borç (KTSM X b -49)
boşık: hayvan yavrusu (KTYM VI -55)
botķa: bir tür hamur böreği (KTSMXIV -14, KTYM Iç - 15)
brad: çam ( < Rom “brad”, NTSM XI -90)
brozı: tek başına (NTSM IX -29)
bufant: kabarık ( <Rom. “bufant”, NTSM III -49)
buk -: katla - (NTSM X -51)
bulion: domates sosu (Rom. KTSM XVII -13)
bumbak: pamuk (Rom. NTSM II -84)
bur - : bükmek (KTSM XXc -14)
burıl - : buruşmak (KTSM IVb -20)
burşak: yağmurla ķarışık düşen dolu (NTYM VII -8)
buteliye: tüp ( < Rom. “butelie” KTSM XVIb -5)
196
C
cabıl -: örtünmek (NTYM III -48)
kabina: kabin (< Rom. “cabina”, KTSM XI -39)
calda - : yüzmek ( NTYM IV -103)
calpak: yalın (KTSM XI -24)
calvar – : yalvarmak (KTSM XXa -30)
can - : yanmak (NTSM IV -25)
canı: yeni (KTSMV ç -4,NTYM VI -415)
canık: yanık (NTYM VII -221)
cantık: hamurdan yapılmış bir tür börek (KTSM XVII -17)
caºvın: yağmur (KTSM IVç -14); caºvın caºv - : yağmur yağmak (KTSMXI -108)
caºvlık: mendil (KTSMXV -23, NTSM VII -31)
cap -: ķaplamak, ķapamak (KTSM I -58)
car -: kırmak (NTSM Ic -1)
cara: yara (KTSM XVIIb - 13)
carık: aydın (KTSM XXa -30)
cartı: eski, yıpranmış (KTSM X -44)
casın -: yaslanmak (NTYM IV -67)
caş: genç (KTSM X-130)
caºvşılık: görücülük (NTYM IX -73)
cavķa: (KTSMXII -88)
cayıl –: yayılmak (13c)
197
ce -: yemek (NTSM X -56)
cel: yel (KTSM IVç -1)
cellat: açık göz (NTYM VI -423)
celmaºvız: sürekli acıkan (NTYM VII -124)
cem cemış: yemiş (KTSM XXb -10)
cenge: yenge (KTSM X -3)
cenĝıl: hafif, kolay ( < yüngül, KTSM VIII -13)
cestiyonar: muhasebeci ( < Rom. “gestionar”, NTSM IX -6)
cer: yer (NTYM VIII -61)
cerlen – yerle bir olmak (NTSM X -22)
cet -: ulaşmak (KTSMXII -87)
cevşe - : gevşemek (KTSM XI -38)
cezın: çeyiz (KTYM Ib - 1)
cıber - : yollamak, serbest bırakmak (KTSM IIa -8)
cıbır: fısıltı, su üzerindeki pürüzler (NTYM VII -145)
cıĝıl -: yıkılmak (KTSM XIIb -17)
cıĝım: bir tür başörtüsü (NTSM II -48)
cıl: yıl (KTYM VI -7 )
cıla -: ağlamak ( < “yıĝla”- ,KTSM IXa -24)
cılķı: at (NTYM VI -20)
cıllı: sıcak (KTYM II -16, NTSM Ic -18)
cıltıra -: parlamak (KTYM VI -41)
cımırta: yumurta (KTSM XVII -22)
cınıs: soy ( < “cins”, KTSM V -12)
198
cırt -: yırtmak (NTSM I -64)
cıyın: gençlerin toplantısı (KTSM III -15)
ciymak - : etrafı toparlamak (NTSM III -16)
ciymek: yemek yemek (NTSM III -16)
cokla -: aramak (KTSM IXc -14)
col: yol (KTSM IIa-15)
cone -: yönelmek, hareket etmek (KTSM IIa-11)
conet - : hareket haline getirmek, bir aracı çalıştırmak (KTYM V -49, NTSM II -44)
corĝala – : yorĝan içinde sarmak (KTYM III -4)
corĝan: yorĝan (NTSM II -58)
coyt - : ķaybetmek (NTYM V -12)
cŭgŭn - : diz çökmek (KTSM IVb -22)
cumartenı: Cumartesi (KTSMXV -22)
cumul – yumulmak(KTSM XI -102)
cuºv - yıķamak (KTSM X -26)
cuºvır -: koşmak (KTYM VI -145)
cuºvurt: yoğurt (NTSM X -52)
cŭr -: yürümek (KTSM IXa -20)
cŭrek: yürek (KTSM IVa -17)
cŭrset - : yürütmek (KTSM XVIIa - 19)
cut - : yutmak (KTYM VI -72)
cŭtel (KTYM III - 17)
cutum: yudum (NTYM III -23)
199
çentimetre: ( <Rom. “centimetru”, NTSM I -8)
çimbru: baharat ( < Rom. “cimbru”, NTSM VII -50)
çivilizat: medenî ( <Rom. “civilizat”, KTSM XV -40)
200
D
dad: tat (KTSM XXc -11)
daday: abla (KTSM VII -12)
dam: ahır (KTSM I -32)
daºvıl: davul (KTSM IVb -1)
dar: hediye (Rom. NTSM III -13)
democraţie: demokrasi ( <Rom. “democraţie” KTSM I-64)
depozit: depo (<Rom. “depozit”, KTSM X a -77)
deren: derin (KTSM IVc -2)
desfiinţat bol – ortadan ķaldırılmak (< Rom. “desfiinţat”, NTSM X -17)
diabet: şeker hastalığı ( < Rom. “diabet”, NTSM XI -103)
direktor: müdür (< Rom. “director”, KTSM X -46)
direktoru spitalului: hastane müdürü (< Rom. “directoru spitalului”, KTSM XVIIb -
22)
diskoteka: disko (< Rom. “discoteca”, NTSM Ic -26, NTSM Ic -26)
dispensar: mediko (< Rom. “dispensar”, KTSM XVIb -8)
doĝmış: ķardeş (KTSM IXb -4)
dovleçei: ķabak (< Rom. “dovlecei”, NTSM VIII -31)
drojdiye: maya (< Rom. “drojdie” KTSM XVII -17)
drop: kıymalı etten yapılan bir tür yemek (<Rom. “drop”, NTSM Ic -32)
dŭrķı: türkü (KTSM XVIa -35)
201
E
ebet: elbet (KTSM II b -13)
ediye: hediye (KTSM IIb -3)
edukatoare: anaokul öğretmeni ( < Rom. “educatoare”, NTSM X -19)
eĝız: ikiz (NTSM XI -12)
eke: ķardeş (KTYM VI -111)
ekeºvı: ikisi (KTSM IIb -12)
ekşer – ekşer: ikişer –ikişer (KTSM XXc -8)
elektriçian : elektrikçi (< Rom. “electrician”, KTSM I -9)
em: hem (NTYM V -13)
emmetten : hemen (KTSM I -26)
emşek : meme (KTSM XI -55)
endı : artık (KTSM I -24)
endıĝı: bundan sonra, gelecek (KTSM XIIIa -18)
erın: dudak (NTYM VI -305)
erte: erken (KTSM I -17)
erten: erkenden (KTSM XI -59)
eşbır: hiçbir (KTYM VI -29)
exper: uzman (< Rom. “exper”, KTSM XI -39)
expropriyat bol -: mal mülke el konulmak (< Rom. “expropriat”, NTSM II -22)
202
F
falan tuen : falan filan (KTSM XIIa -3)
familiya: aile ( <Rom. “familie”, KTSM IXa -2)
ferma: çiftlik ( < Rom. “ferma”, KTSM III -4)
fiinţalı: kurulu ( < Rom. “fiinţa”, KTSM IXc -1)
finala: final ( < Rom. “finala”, KTSM XVIII -13)
finanţe: malî işleri ( < Rom. “finanţe”, NTSM X -50)
firma: şirket ( < Rom. “firma”, NTSM X -31)
friptura: ızĝara (< Rom. “friptura”, NTSM XI -67)
203
G
garda: tahta perde (< Rom. “gard”, KTSM XV -38)
gelnalcı: gelin alıcı (KTSM X a -57)
gene: yine (KTYM VI -87)
grădina botanik: botanik bahçesi ( < Rom. “grădina botanică”, NTSM XI -84)
grădiniţa: anaokul (< Rom. “grădiniţa”, KTSM XIX -7)
grep: bir tür kumaş (NTSM Ib -13)
204
I
ınvatamant: eğitim (< Rom. “învăţământ”, KTSM XIX -13)
ıslaºvlı: boyanmış (NTYM II -121)
ışalat: hayvan bağırsağı (KTYM VI -10)
205
İ
iĝılık: iyilik (KTSM XXb -3, NTYM VII -17)
ile - : süzgeçten geçirmek (KTSM XVIII - 22)
imigrare: göç ( <Rom. “imigrare”, KTSM IXa -13)
împeţit et -: kız istemek ( < Rom. “peţit”, NTSM Vb -19)
impunere: emir ( < Rom. “impunere”, KTSM IXb -50)
inima: kalp (< Rom. “inima”, NTSM XI -103)
interesat: ilgili (<Rom. “interesat”, NTSM XI -117), interesat et –: ilgili davranmak
(NTSM XI -128)
invitat et -: davet etmek (< Rom. “invitat”, NTSM Vb -15)
ipķa: yufķa (NTSM II -74)
ise : hisse (KTSM I -17)
iskălitura: imza ( <Rom. “iscălitura”, NTSM XI -108)
istorik: tarihî (< Rom. “istoric”, KTSM IXa -8)
itap et - : hitap etmek (KTSM V a -7)
206
K
ķaber: haber (KTSM VII -27)
ķabırstan: ķabristan (KTSM IXa -10)
ķada(y): ķardeş (KTYM VI -96)
ķadipe: ķadife (NTSM II -57)
ķaķra : ahır (KTSM I -32)
ķalaķay: çörek (KTSM XXa -14)
ķalaºv: duvar (NTYM VI -277)
ķalaysın?: nasılsın? (NTSM XI -97)
ķalk: halk (NTSM VII -16)
kamera: oda (Rom. NTSM VIII -25)
ķamır: hamuraşı (KTSM III -12)
kançer: ķanser (Rom. NTSM VII -39)
ķane: aile (KTSM I -49)
ķapısta: lahana (KTSM XVIII - 7)
ķar: 1. kar; 2. dert “Senı bır ķarsız ķasvėtsız saydım”. (NTYM IV -16)
ķara – bakmak (KTSM I-9)
ķaranĝılaş -: ķaranlık olmak (KTSM XIV -35)
ķarar: 1. karar; 2.şekil “Az bolsak ta camımızıŋ ķapısı aşıla, bayram namazı ķılına epsıŋ
er bır adetımızıŋ yasaymız bo demokraţie vaktında epsı boldı, bır ķarar bır ķarar epsı
boldı. (KTSM I-64)
ķarĝış: beddua (KTYM III -3)
207
ķarıp: ĝarip (KTYM II - 11)
ķariyera: taş ocağı (Rom. KTSM X -27)
ķarlen - : dert etmek, endişelenmek (NTYM II -28)
ķarmala -: yaķalamak (NTYM VI -460)
ķarpet: duvar halısı ( <Rom. “carpeta”, NTSM II -70)
ķart: ihtiyar (KTSM XVIa -51); ķart baba: dede(KTSM Xb -35),
ķart nene: anne anne (NTSM Ic -24)
ķartça: yaşlıca (KTSM XVIIa -11)
ķartiy: nine (KTSM XXa -16, NTYM VI -340 )
ķartop: patates (KTSM III -12), ķartop yemeĝı: patates yemeği (KTSM III -12)
ķasır: (KTSM XIIa -91)
ķasvetlen - : üzülmek (NTYM II -28)
ķaş - : ķaçmak (KTSM X a -30)
ķaşan: 1. ne zaman? 2.Madem “Ķaşan kuºvdı babaŋ, ķayda keteceksın?” (KTSM XI -
71)
ķaşkır: kurt (KTSM III ç -11)
ķât: kâğıt (KTSM XVIIb - 23)
ķat: yan (KTSM XI -40)
ķatalog: not defteri ( < Rom. “catalog”, KTSM VIII -14)
kategorie: ķategori (< Rom. “categorie”, KTSMXI -1)
ķatık: yoğurt (KTSM XXç -2);
ķatına: yanına (KTYM V-10 )
ķatıp?: nasıl? (KTSM XI -127)
ķatıyık?: ne yapalım? (KTSM I-44)
208
ķatlama: bir tür hamur yemeği (NTSM III -10)
ķatnaş - : görüşmek (KTSM XIX -24)
ķay?: nasıl? (NTYM IV -150)
ķayakta: nereye (NTYM VI -238)
ķayda?: nerede? (KTSM XI -49)
ķaydan? : nereden? (KTYM IV - 23)
ķayırmak: yenmek (KTYM III - 19)
ķaysı?: hangisi? (KTSM XIX - 13)
ķayt -: dönmek (KTSM II a -47, NTSM Ib -16)
ķaytar -: 1.iptal ettir- “Ķaytarnız nışanımnı dep ayttım. (KTSM V -9); 2. yaşlanmak
“Camılerımız ķaytardılar”. (KTSM X a -66)
ķaytarma: halk oyunu (KTSMVb -11)
ķazı: hayvanın ķarın yağı (NTSM VII -49)
kelın: gelin; kelın uzatıp: gelin götürmek “Kelın uzatıp ketçekmız diyerek”.
(NTSM Ib -7)
kelimeyi tevhit keltırıp: (NTSM Ia -3)
kene: yine (KTSM XIIIb -37)
kepın: kefen (NTSM VII -30); kepın pış: kefen dikmek (NTSM VII -30)
kerbış: kerbiç (NTSM IV -32)
kesek: parçacık (KTSM XVI -36)
keşe: gece (KTSM XIIb -24, NTYM I -36)
kevde: gövde (NTYM VI -294)
ķıdır -: gezmek, dolaşmak (NTYM VI -202)
209
ķır: 1.kir; 2. çamaşır “Men de Ermennerıŋ ķırıŋ cuºvıp keldım, yorıldım, otray edım”.
(KTSM XI -26)
kırset - : içeri almak (KTSM XIII -32)
ķırtle -: kilitlemek (NTYM VI -384)
ķısım: hısım (KTSM III -14)
ķısķaca: kısaca (KTSM X -43)
ķısķayaklı: kız (KTSM IIa-14)
ķışke ķışke: küçük küçük (KTSM XVIII - 27)
ķışkene: küçük (KTSM X a -70)
kıyeºv: damat (KTSM XV -35)
ķıyık: kesik (NTYM V -10)
ķıyıklimek: yarılmak (NTSM II -15)
ķıyım: giyisi (KTSM XXa -10)
ķıyış - : eğri (KTSM X -9)
ķıyset - : giydirmek (KTYM II -2)
ķız tŭş -: gelin olarak damat evine gelmek (KTSM XIII -9)
kitabnıŋ ķabı: kitabın ķapağı (KTSM IVa -23)
klaka: ( < Rom. “claca”, NTSM Ic -11)
klasa: sınıf (< Rom. “clasa”, KTSM VI -3)
kobete: bir tür hamur böreği (KTSM XXç -1, NTSM I -8)
kobısı : çoğu (KTSM Xb -53)
kobiyt - : çoğaltmak (KTSM I-37, NTSM II -29)
kok: gök (NTSM VI -12)
kokrek: göğüs (KTYM III - 17)
210
kolava: oklava (NTYM II -138)
kolectif : ( < Rom. “coelctiv”, KTSM I- 6)
kolek: gömlek (KTYM Ia - 17)
kolhoz: kolhoz ( < Rom.KTSM I -7)
koltırmen: değirmen (KTSM XXa -14)
kom – : gömmek (KTYM IV - 11)
komerţ: ticaret ( < Rom. “comerţ”, KTSM IXb -57)
komitet: komite ( < Rom. “comitet”, KTSM I -57)
konçentrar: askerliğe alınmak (< Rom “conçentrar”, NTSM III -41)
konçet: yıllık izni ( < Rom. “concediu”, NTSM Vb -38)
koncomitent: aynı anda (< Rom. “concomitent”, KTSM I-26)
kondıra: kundura (KTYM IV-89 )
kondus et -: uğurlamak (< Rom. “condus”, NTSM Vb -31)
kontabilitate: muhasebecilik (< Rom. “contabilitate”, NTSM X -30)
kontra: ķarşı (< Rom. “contra”, KTSM IX c -7)
kop: çok (KTSM IXa -19)
kopaymak: kendini övmek (KTSM XII -82)
kopķa: kova (NTYM VI -49)
kora: bahçe (KTSM X-127, NTSM VIII -31)
koraz: horoz (KTYM IV - 14)
koster -: 1. göstermek, 2. anlatmak “Şŭndı ana Noĝayıŋ adetı kosterecekmen”.
(NTSM VIII -)
kostum: takım elbise ( < Rom. “costum”, NTSM II -80)
koşab(p): hoşaf (KTSM XVII -7, NTSM VII -30)
211
koşıl - : ķatılmak (KTSMXVI -34)
koşķar: koç (KTSM XIII -44)
koşmek: taşınmak (KTSM I -46)
kotekle - : dövmek (KTSM XIIIb -40,NTYM IV -33)
koter - : yerden ķaldırmak (NTSM II -22)
kovor: halı ( < Rom. “covor”, NTSM III -49)
koy: 1. köy (KTSM VI -1); 2. koyun (KTSM I -2)
kozyaşı: göz yaşı (KTYM IV - 18)
krucea: haç (< Rom. “cruce”, NTSM IX -26)
kuda: dünür (KTSM XIX - 19)
kudaĝi: (KTSM XIV -12, NTYM VI -169)
kum: kim (KTSM X b -44)
kumluk: (KTSM III ç -12)
kun: gün (KTSM III -16); kun tabak: ay çiçeği (KTSM I-40)
kunduz: gündüz (KTYM IIa -21)
kunne - : kısķanmak (KTYM IV -53)
kunşılık: kısķançlık (KTYM IV - 45)
kuntuºvar: Doğu (NTYM V -10)
kuºvan - : sevinmek (KTSM XI -63)
kuºvanış: sevinç (NTYM II -46)
kuptor: fırın ( <Rom. “cuptor”, KTSM XVII -26)
kurent: cereyan (<Rom. “curent”, NTSM II -96)
kureş: güreş (KTSM IXa -86)
212
kursak: karın (KTYM Iç - 18)
kurulmak:1. kurulmak; 2. dikilmek (NTSM II -92)
kuşandır: süslendirmek (KTYM IV-70 )
kuşnat : kuşatmak (NTSM XI -32)
kuvºurma: yufkadan yapılan bir tür hamur tatlısı (NTSM III -28)
kuy - : boşaltmak, dökmek (KTSM XXc -3)
kuyı: kuyu (KTSM XIIb -15)
kŭz: güz (KTSM I -23)
kununie: ( < Rom. “cununie” KTSM XIIa -34); kununie çivilă: resmî nikâh ( < Rom.
cununie civilă KTSM X-78)
213
L
laborantă: laburatuvarda çalışan bayan eleman ( < Rom. “laborantă”, NTSM X -20)
laj: ilaç (NTSM XI -104)
lap: laf (KTSM XI -42, NTSM Ib -34)
lenĝır: leğen (KTSM III -8)
libėr: serbest (< Rom. “libėr”, NTSM II -27)
liceu: lise (< Rom. “liceu”, KTSM VI -4, KTSM Ic -26)
loķsa ciyin: loğusa kadınlar için düzenlenen eğlence (NTSM VII -10)
lumina: ışık, elektrik ( <Rom. “lumina”, NTSM IV -38)
214
M
mabetlık: muhabbet, dostluk içinde (KTSM IIb -19)
maĝa: bana (KTSM X b -17)
magazin: mağaza (Rom. “magazin”, NTSM XI -117)
mahalsız: gerçek dışı (NTYM III -40)
makta - : övmek (KTSM XI -33)
mal: zaman (NTSM X -14)
malle: mahalle (KTSM XIX -9)
manda: toprak parçası (NTYM VI -29)
mane: mani: (KTSM XVIIa - 46)
mansiyon: dördüncülük (KTSM Va -18)
mapıs: hapis (KTSM IXa -36)
maraz: felç (NTSM IV -29)
marebe: savaş (KTSM X -12), marebe kop - : savaş başlamak (KTSM X -12)
măritat: evli ( < Rom. “măritat”, NTSM II -4, NTSM II -4)
marşke: Romen bayanlara verilen lakap (hlk. KTSM X-107)
masa mare: salondaki düğün ( < Rom. “masa mare” NTSM VII -20)
maşak: başak (KTSM XXa -14)
maşina: araba (< Rom. “maşina”, KTSM III -8)
may: yağ (KTSM XVII -21)
meºvluta: mevlüt (NTSM II -27)
meseriye: meslek (<Rom. “meserie”, KTSM I -9)
metiy: fıçı (KTYM IV - 17)
215
mın - : binmek (KTSM IIa-12)
mınaday: böyle (KTSM XI -41)
mınaºv: bu (KTSM XV -16)
mında: burada (KTSM XV -19)
mınĝızmek: mızmızlamak (NTYM VII -60)
mınyaķa: buraya (KTSM I -9)
mıra -: bozulmak, tahrip olmak (NTSM IX -28)
mıratkuş: murad kuşu (NTYM I)
mışık: kedi (NTYM VI -548)
mibarek: mübarek (KTSM XXç -5)
midan: meydan (KTSM III -6)
mireasa: gelin ( < Rom. “mireasa”, NTSM II -5, NTSM II -13)
mobila: mobilya ( < Rom. “mobila”, KTSM XIIIa -29)
morga: morga (< Rom. “morga”, KTSM XI -121)
moyın: boyun (NTSM IV -3)
musur : mısır (KTSM I -40)
muteber: meşhur (NTSM VII -55)
216
N
naºvmet: nimet (KTSM XXç -5)
naş: nikâh şahidi (< Rom. “naş”, NTSM II -16)
necı: nice (KTSM XII -94)
neday?: nasıl? (KTSM XXc -2)
neni (KTSM XVI -5) anne, bk. aba
neşın ? : niçin ? (KTSM X a -9)
numaru: numara ( <Rom. “număru”, NTSM XI -18)
217
O
oba : tümsek (NTYM VII -118)
oktombrie: ekim (< Rom. “octombrie”, KTSM I -3)
okupat: meşgul ( < Rom. “ocupat”, NTSM XI -18)
oĝa: ona (KTSM Xb -25)
oĝiy: üvey (KTYM IV -106)
oĝraş – uğraşmak (KTSM III -4)
oķır -: bağırarak konuşmak (KTYM VI -141)
oklaºv: oklava (NTSM X -52)
oksız : öksüz (KTSM IV -26)
omaş: içine ekmek peynir, soğan ve bazen yağ, pekmez konup yoğurularak yapılan
bir yemek (<omaç, KTYM II - 12)
oŋ - : rahatlamak (KTYM III - 20)
onda: orada (KTSM VII -3)
onday: öyle (KTSM IIa -59)
ondaytrıp: öyle yapıp (KTSM V -15)
ora - : sararak toplamak (NTSM II -58)
orazalı: niyetli (KTSM IIa-40)
orşak: sacayak (< oşak: NTSM IV -38)
os - : büyümek (KTSM VI -3, NTSM II -33)
oşan: okyanus (< Rom. “ocean”, KTSM X-87)
218
oşek: dedikodu (KTSM XIIIa -13)
otmek: ekmek (KTSM XVI -46, KTYM II - 9)
oymak: çukur yeri (KTYM Ib - 1)
oz -: önüne geçmek (KTSM XII -89)
ozĝar -: uğurlamak (KTSM IIa-9)
219
Ŏ
ŏzım: kendim (KTSM X b-22)
220
P
paķıl et -: inadına etmek (< “pahıl”, NTSM II- 8)
pala: mendil, eski, kullanılmış eşya (NTYM I -10)
paralizat: felç (<Rom. “paralizat”, NTSM IV -29)
parmak: 1. organ, 2. ölçü: “Bırliy bırliy cayasın ķamırınnı, kesesın ekşer ekşer parmak
ėtrıp”. (KTSM XXc -8)
pasle: fasulye (NTSM VII -18)
paşaport: pasaport ( < Rom. “paşaport”, KTSM X -73)
pat: yatak (< Rom. “pat”, NTSM Ic -20)
patrat: dörtgen (< Rom. “patrat”, NTSM VII -42)
payda : fayda (NTYM V -503)
paytak: basılmış toprak (NTYM VI -82)
pazla : fazla (NTSM Ic -20)
pener: peynir (KTSM III -6); pener ŭytmak : yoğurmak, ekşitmek (KTSM III -6)
pensiye: emekli maaşı ( < Rom. “pensie”, NTSM IX -32)
pertaºv: kızgın (NTYM VI -38)
pes: fes (KTYM Ia - 20)
pesıl -: beslenmek (KTSM IVç -6)
pestmal: küçük havlu (KTSM XV -23)
peşķa: soba (NTSM IV -38)
peşkır : mutfak havlusu (KTSM II b -21, KTSMX c -18)
pıķare: fuķara (KTSM IXc -14)
221
pıraºvıŋ: firavun (NTYM VI -306)
pırıj: pirinç (KTSM XXç -13)
pırım: fırın (KTSM XVIII - 13)
pırlan - : birşeyin etrafına dönmek (KTSM X a -60)
pıstan (NTSM II -56), pıstane (KTYM V-36): fistan
piata: çarşı, pazar ( < Rom. “piaţa”, KTSM I-44)
piper: karabibėr ( < Rom. “piper”, KTSM XVII -17)
poliţie: polis ( < Rom. “poliţie”, KTSM XVIII -10)
popaz: papaz (NTSM V -18)
port: liman ( <Rom. “port”, KTSM IXb -23)
porta: evin giriş kapısı ( <Rom. “poarta”, NTSM XI -77)
prank: para (NTSM VII -31)
premiant: başarılı, ödül alan öğrenci ( <Rom. “premiant”, NTSM Vb -6)
preşedinte: başķan (<Rom. “preşedinte”, KTSM IXb -2)
primar: muhtar (<Rom. “primar”, KTSM XVIII -10)
profesoară de merit: fahrî hoca (<Rom. “profesoară de merit”, NTSM X -15)
prosop: havlu (<Rom. “prosop”, NTSM VII -31)
purşŭşık: fırçacık (KTSM XXç -20)
222
R
redaktor: redaktör (<Rom. “redactor”, KTSM IXb -3)
recim: rejim (<Rom. “regim”, NTSM VII -19)
reporter: muhabir (<Rom. “reporter”, KTSM XI -35)
restaurant: restoran (<Rom. “restaurant”, KTSM XIIa -35)
223
S
sabak: mısır sapı (NTSM IV -38)
sabaktaş: çın söyleyen erkek –kız arkadaşları (NTSM Ic -13)
sabalayın: sabahleyin (NTSM XI -21)
saban: tarla sürmesi (NTYM VI -468)
sabi: garip (NTSM Ic -26)
saĝa: sana (KTSM X b -27)
saĝın -: özlemek (KTYM VI -59)
sak bol!: dikķatli ol! (KTYM VI – 24, NTSM XI -86)
sakla - : gizlemek (KTSM X a -32)
sal - : koymak (KTSM IIb -13)
salķın: serin (KTSM XV -37, NTYM VII -134)
salmaklı salmaklı: ayrıntılı (KTSM XI -41)
salpır -: sakatlanmak (NTYM VI -128)
salta ırķası: (NTSM III -29)
samsar: sansar (NTYM I -7)
sankem: sanki (KTSM X -9)
saºv: sağlam (KTSM XI -63)
saºvlıklaş: vedalaşmak (KTSM XV -19)
saºv -: sağmak (KTSM I- 24)
sarmay: et yağı (NTSM Ib -19)
satuºv: nışan çeyizi (NTYM VII -100)
sayla -: seçmek (NTYM VI -31)
sebele -: serpilmek (NTYM VII -129)
224
secret: sır ( <Rom. “secret”, NTSM XI -62)
sep - : serpmek (NTSM Ia -8)
sezıklen– : anlamış gibi göstermek (KTSM XIIb -38)
sıbırtkı: süpürge (NTYM V -45)
sıbıt - : aklını kaçırmak (NTYM VI -63)
sıltaºvla -: bir bahane öne sürmek (NTYM IV -107)
sımarla – ısmarlamak (KTSM Vb -16)
sıpır - : süpürmek (NTYM I -61)
sıpra: sofra (NTSM VII -41)
sıptı: ilk defa (NTYM VII -78)
sırĝa: büyük çuval (KTYM V-36)
sıt -: yumurta kırmak (NTSM X -50)
sıy - : sığmak KTSM XIIIb -7)
sıyır: sığır (KTSM I -18)
sıyla -: ağırlama (NTYM VI -30)
siypala -: okşamak (NTYM IV -147)
soķır: kör (KTSM X -10)
soktaķay: okumuş (NTYM IX -39)
soŋ: sonra (KTYM V-17 )
sorpa: et suyu (NTSM VIII -11)
soy -: kesmek (NTYM VII -56)
spektakol: temsil ( <Rom. “spectacol”, KTSM XVIa -4)
spital: hastahane (<Rom. “spital”, KTSM X-106)
suŋ: sonra (KTSM XIIIa -4)
225
sŭrt - : silmek (NTYM V -137)
sŭy - : sevmek (KTSM IIb -1)
sŭyĝı: sevgi (KTSM IVa -26)
226
Ş
şaķı: dal (NTYM V -120)
şakır - : çağırmak (KTSM IIa -63)
şaķırtuºv: çağırılan (NTSM Ib -3)
şakmak: ele vermek (KTSM X a -33)
şal - : çalmak (KTSM XVIa -36)
şalĝı: çalĝı (KTSM V -15)
şalım: gösteriş (NTSM V -15)
şalt: tez (KTYM Ia - 7)
şamaşır: çamaşır (KTSMXI -61) şamaşır maşinası : çamaşır makinası (KTSM XIIIa -
29)
şamidan: şamdan (NTYM II -36)
şanak: çanak (NTYM II -130)
şantiyer: şantiye (<Rom. “şantier”, NTSM X -27)
şase: altı (<Rom. “şase”, NTSM XI -23)
şay: şöyle (KTSM III -8)
şayıl - : yayılmak (KTSM XXc -4)
şayķala -: çalkalamak (NTYM VI -458)
şayna -: çiğnemek (KTYM VI -112)
şayna: şöyle (NTSM Ia -5)
şaytan: şeytan (KTSM IIa -47)
şaytıp: şöyle yapıp (KTSM XVIII -9)
şkoala de şoferi: şoför okulu (Rom. KTSM I -12)
şcoală postliceală: lise sonrası yüksek okul (Rom. NTSM X -20)
227
şeĝırdek: çekirdek (13c)
şeĝış -: çırpınmak, can çekişmek (KTYM Ia - 1)
şek: ince bağırsak (NTSM VII -50)
şektır -: çektirmek (KTSM X a -52)
şeltek: ķalbur (NTSM Ic -1)
şeºvır - : 1. çevirmek (KTSM I -59); 2. düzeltmek
şeºvre: oyalı mendil (NTSM III -49)
şepme: hayvan hastalığı (NTYM VI -239)
şer: (NTYM I -45)
şeramet: iyilik (NTYM VI -347)
şeş - : çözmek (KTYM VI -63)
şeşek: çiçek (KTSM X -95)
şımıra -: yumuşamak (KTYM IV -106)
şınla -: çınlamak (NTSM Ib -28)
şınık: (<şinik KTYM V -88): tahıl ölçeği
şıpşe: piliç (NTSM III -15)
şırkın: çirkin (KTYM IV-102 )
şırşıplak: çırılçıplak (KTSM X -121)
şkola: okul (NTSM V -17)
şobantayak: çocuk oyunu (NTYM VI -63)
şoķay: zengin (KTSM IXb -43)
şol: çöl (NTYM VIII -71)
şollık: çöllük (KTSM XIIIb -14)
şonday: şöyle (KTYM VI -16 )
228
şonķayıp: eğrilip (KTSMV b -26)
şorba: çorba (22); ķatık bŏrek şorbası: (KTSM XVIII - 31), kulak şorbası: (KTSM
XVIII - 31)
şotrak: felç (NTYM VIII -74)
şubelen - : şüphelenmek (KTSM XI -15)
şurı -: çürük (KTSM XIIb -30)
229
T
taā: daha (KTSM IV -13, KTSM X a -11)
tabiyat: alışķanlık (KTSM IXa -48)
tamır: kök (KTSM IVa -23)
tam -: damlamak (NTYM V -111)
tanıºvlı: bilinen (KTSM IXa -4)
taºv: orman (KTSM XVIII -6)
tap - : 1.bulmak (KTSM X -14); 2. doğurmak (KTSMXI -14)
tapmaşa: bulmaca (KTSM IVa -12)
tartıl - : çekilmek (KTSM IVb -14)
tastar: astar (NTSM II -16)
taşiy: anne anne (NTSM X -5)
taşla -: bırakmak, izin vermek (KTSM XVIIa - 29)
tata : abla (KTSM X -16)
tava: tepsi (KTSM XXa -18)
taºvap: Tavaf (KTSMII a -21)
tay: atın yavrusu (KTSM Vç -5)NTSM VII -47)
tegerşık: tekerlek (NTSM IV-17)
tekne: beşik (KTYM IV-81)
televizor: televizyon (Rom. NTSM XI -107)
tengenek: denk gelen (NTSM V -12)
tentek: aptal (NTYM VI -85)
teraķay: azıcık (KTSM X a -70)
230
terakota: küçük tuğla parçalarıyla kaplı soba (NTSM Ic -20)
terek: ağaç (KTSMV a -26)
terı: deri (KTSM XVIb -25)
teritoriu: bölge (Rom.NTSM XI -69)
tespı şeºvır -: tespi çevirmek (NSTM Ia -3)
teşık -: delik (KTYM V-44 )
tıĝır -: yere düşmek (NTYM VI -222)
tıĝış maşinası: dikiş makinası (KTSMXIIIa -29)
tık - : içeri sokmak (KTSM XI -39)
tıl: dil (KTSM XIX -10)
tıle – : dilemek (NTSM II -45)
tıre - : çekmek (KTSM XIII -13)
tış: 1. diş; 2. dışarı (KTYM VI -118)
tız : diz (KTSM Vb -22); tız cuĝun - : diz çökmek (KTSM Vb -22)
tiy – : değmek (KTSM IXb -55)
togerek: yuvarlak (NTYM VI -210)
toĝı -: çırpmak (KTSM XXc -3)
toķı - : dokumak (KTSM XXa -16)
tokta -: durmak (KTSM XV -39, NTYM VI -409)
tola: tuğla (NTSM Ic -17)
toldır - : doldurmak (NTSM XI -104)
tomalak: yuvarlak (KTSM XV -39)
ton: kürk (KTYM II -2)
231
torası: doğrusu (KTSM XI -38)
toy: düğün (KTSM IVb -2)
traktorist: traktör işleten (Rom. KTSM I-9)
tuĝan: kısım, akraba (KTSM XIIa -36, NTSM IV -31)
tul: dul (KTSM I - 63)
tŭmbŭrde - : dümbürdemek (KTSM Vb -1)
tumetuz: dümdüz (KTSM I-60)
tuºvar: davar (KTSM XVII -6)
tuºvıl: değil (KTSM X a -74)
tur - : 1. durmak, 2. uyanmak (NTYM I -17)
tuş – : tuşmek; kız tuş - : gelin gelmek (KTSM XIV -9)
tutıl -: yaķalanmak (KTSM IXa -44) ; adet tutıl -: korunmak (KTSM IXa -16)
tuºv - : doğmak (KTYM Ia -9)
tuy -: duymak (14), aruw tuy -: iyi hissetmek (NTSM XI -81)
tuyıl -: boğulmak (KTYM II -13)
232
U
ul : oğul (KTSM VII -9)
unt: tereyağı (<Rom “unt”, KTSM XXc -18)
ur - : vurmak (KTSM XI -61)
urba: giyisi (NTYM VI -328)
233
Ŭ
ŭş: üç (KTSM I -47)
uştan, uşun : için (KTSM I -47)
ŭy: ev (KTSM XI -1) ; ŭy bol - : evlenmek (KTSM XXa -20), ŭy et -: bir ömür
geçinmek (NTSM II -24), ŭy salmak: ev inşaat etmek (NTSM III -47)
ŭyretmen: öğretmen (KTSM III -8)
ŭytıp: yoğurmak (NTSM II -5)
234
V
vacanţa: tatil (<Rom. “vacanta”, KTSM I -36)
valiza: bavul (Rom. NTSM XI -76)
235
Y
yak: taraf (KTSM IIb -15)
yaºvur: gâvur (NTSM IX -26)
yasa -: yapmak (NTSM III -7)
yermek: kötülemek, çekiştirmek (NTSM V -7)
yorķan: yorĝan (NTYM II -110)
yŭkla – uyumak (KTYM V-7 )
yŭtŭ: ütü (<ütük, KTSM III -13)
Z
ziyet: eziyet (KTSM IXa -51)
zuşu: karma karışık (NTSM VII -22)
236
ÖZEL İSİMLERİN DİZİNİ
Abdulamit Aziz: erkek ismi, Abdülhamit Aziz ( KTSM X c -3)
Abibe: kadın ismi (KTSMXVII -16)
Acı Melik: kadın ismi, Hacı Melike (KTSMXII -10)
Acılık: Hac (KTSM IIa -8)
Aciemin: erkek ismi Hacı Emin(KTSM XI -38)
Afız Aziz: erkek ismi Hafız Aziz (KTSM X a -3)
Akret: Ahiret (KTYM IV-108 )
Altay Kerim: erkek ismi (KTSMXII -5)
Amet Zekiye: kadın ismi, Ahmet Zekiye (KTSMXVII -1)
Ana: Romen kadın ismi (KTSM X -66)
Apız: Hafiz (KTSM V -12)
Appaz: erkek ismi Abbaz (NTSM II -37)
Aprilie: Nisan (Rom. NTSM Vb -51)
Arabia: Suudi Arabistan (Rom. KTSM XV -23)
Asanşı: Köstencenin bir ilçesi, Hasança (KTSM XVIII -6)
August: Ağustos (Rom.NTSM XI -12)
Azaplar: Köstencenin bir köy adı (KTSM X c -1, NTSM Ic -27)
Basarabi: Köstencenin bir ilçesi (NTSM Ic -27)
Beziye: kadın ismi (NTSM Vb -24)
Bılbıl: Köstencenin bir köy adı, Bülbül (NTSM II -23)
237
Bortemır: erkek ismi (NTSM III -5)
Bulĝariye: Bulĝaristan (< Rom. “Bulgaria”, KTSM II-10)
Carman: Alman (< Rom. “German”, NTSM XI -32)
Cemaladin: Cemalettin (NTSM X -3)
Cumaķay: (NTSM VII -7)
Deçembrie: Aralık ayı (Rom. < “Decembrie”, NTSM X -46)
Dobroca: Romanya’nın güney –doğusunda bulunan ve Türk –Tatar azınlığın yoğun
olarak yaşadığı bölge adı (Rom. < “Dobrogea” KTSM I-40)
Ekrem Efendı: erkek ismi (KTSM X a -43)
Emel Mecmuası: 1930 yılında çıkan mecmua ismi (KTSM X c -1)
Emurla Leula: kadın ismi (< Leyla, KTSM IX -1)
Enur: erkek ismi (< Onur, KTSM VII -10)
Erecep: erkek ismi (< Recep, NTSM Vb -39)
Ermenner: Ermeniler (KTSM XI -26)
Eskışerlĭ: Eskişehirli (KTSM XI -2)
Fakultate: Fakülte(<Rom. “Facultate”, KTSM I-35)
Fikiriye Aziz: kadın ismi (KTSM VI -1)
Fisan: erkek ismi (NTSM Vb -23)
İalomiţa: il adı (Rom. KTSM XIX -12)
İuniye: Haziran ayı (<Rom. “İunie”, NTSM XI -7, NTSM XI -8)
Ķadır: erkek ismi (<Kadir, KTSM X -39)
Ķalil Efendĭ: erkek ismi (<Halil, KTSM X a -77)
Kânye: kadın ismi (KTSM XI -21)
238
Kâpiye Hoca: kadın ismi (KTSM XXa -1)
Ķara Apız: Kara Hafız (KTSM Xb -36)
Ķaramurat: ilçe adı (NTSM II -59)
Ķaratay: köy adı (KTSM XIV -2)
Ķazak: Romen (KTSM X b -37, NTSM X -10)
Ķazakşa: Romence
Kâzım: erkek ismi (KTSM XXa -3)
Kevser: kadın ismi (NTSM II -53)
Kıdırnebiy: masal kahramanı (KTYM IV - 34)
Ķırmızılar: Komünistler (KTSM IXb -11)
Kimie industriala: Sanaî Kimya bölümü (<Rom. “Chimie industrială”, NTSM X -29)
Kimie pura: Kimya bölümü (<Rom. “Chimie pură”, NTSM X -15)
Kişinau: Moldavya Cumhuriyetinin başkenti (NTSM III -41)
Kostel: köy adı (KTSM IV -4)
Kostence: Köstence (KTSM I-35)
Koşı mallesı: Köstence’deki bir mahalle adı (KTSM IV-9)
Kubadin: köy adı (KTSM III -2)
Kur’an Ķatım: Kur’an Hatim (KTSM XVIII - 8)
May: Mayıs ayı ( <Rom. “Mai”, NTSM Vb -44)
Malşua:köy adı (KTSM XVII -2)
Marem: erkek ismi (< Muharrem, KTSM X a -78)
Mecidiye:ilçe adı (KTSM I-61)
Memet Efendĭ: erkek ismi (< Mehmet, KTSM X c -2)
239
Menacit Repide: kadın ismi (NTSM X -2)
Mırvat: ilçe adı (NTSM Ic -27)
Mircea cel Bătrân: Köstence’de bulunan lise adı (Rom. KTSM XIX -10)
Modin: erkek ismi (NTSM II -24)
Molaĝazi Zeºvkıye: kadın ismi (NTSM XI -7)
Moviliţa: köy ismi (KTSMXII -8)
Muftiat: Müftülük (<Rom. “Muftiat”, KTSM I-55)
Musemba: kadın ismi (NTSM III -2)
Musli: erkek ismi (KTSMXV -1)
Musrat: köy ismi (KTSMXII -7)
Naimiye: kadın ismi (NTSM Vb -9)
Namise: kadın ismi (NTSM Vb -29)
Narĝamış: masalda yer ismi (NTSM Ic -6)
Nazarşı: ilçe adı (NTSM II -52)
Nazıp Efendĭ: erkek ismi (<Nazif, KTSM X c -13)
Necip Hacı Fazıl: erkek ismi (KTSM IV -17)
Necip Resul: erkek ismi (KTSM X c -6)
Negru Vodă: ilçe adı (Rom.KTSM XV -17)
Neolayık: masal kahramanı (NTYM I -48)
Neriman İbraim:kadın ismi (KTSM Va -1)
Niyat Osman: erkek ismi ( “Nihat”, KTSM IV -1)
Niyaz: erkek ismi (NTSM IV -10)
Oraza: Oruç (< “Ruze,KTSM XVIIa - 26)
Orus: Rus (KTSM X -18)
240
Osmançea: köy ismi (Rom. “Osmancea”, NTSM Vb -41); Osmanşı: (NTSM Vb -28)
Paşte: Paskalya (Rom. “Paşte”, NTSM IX -26)
Patma: kadın ismi (< Fatma, KTYM IV - 5)
Pedagocik: lise adı (Rom. “Pedagogik”, NTSM X -19)
Pempers: çocuk bezi markası (Rom. NTSM II -65)
Primărie: Belediye (Rom.KTSMXV -40)
Rayim: erkek ismi (KTSM XXa -22)
Raziye Resul Osman Agali: kadın ismi (KTSM IV -3)
Sabiye: kadın ismi (“Sabiha”,NTSM X -3)
Sadet: kadın ismi (“Saadet”, KTSM XXa -20)
Salım: erkek ismi (“Salim”, NTSM III -19)
Salıme: kadın ismi (“Salime”, NTSM VI -14)
Saudit: Suudi Arabistan (KTSM IIa -16)
Securite: emniyet (KTSM IXb -15)
Septar Raip: erkek ismi (“Rauf”, KTSM I-1)
Stat: Devlet (Rom. NTSM III -9)
Şırın:köy ismi, (“Şirin”, KTSM XXa -2)
Şŭkran Bekiş: kadın ismi (KTSM IV -8)
Taşpınar: köy ismi (KTSM I-2)
Tătaru: köy ismi (KTSM IXb -1)
Toķıspı: köy ismi (KTSM V -1)
Tulşa:il adı (KTSMXI -1)
Universitate: Üniversite (Rom. KTSM XI -29)
241
Vama Veche: Eski gümrük (Rom. KTSM II -10)
Yusup: erkek ismi (“Yusuf”, NTSM III -1)
242
SONUÇ
Ağız çalışmalarının Anadolu ağızlarıyla ilgili bölümü üzerinde doyurucu yayın
yapıldığını söyleyebiliriz. Buna karşılık, Türkiye sınırları dışında kalan ve bulunduğu
ülkede bir halk dili olarak varlığını sürdüren ağızlarla ilgili yayınların istenilen düzeye
ulaştığını iddia edemeyiz. Örnek olarak mevcut yayınlar içinde belli bir düzeyi tutturan
Mamuşa Türk Ağızının Özellikleri (Cemali K. Tunalıgil). Metinlerin dışında 52 sayıfalık
ses ve şekil bilgilerini içerir. Bu bölgeleri konu alan öteki çalışmalar da beklenen
özellikte veya nitelikte değildir.
İran Azerbaycan’ında Kırım’da, Suriye’de, Batı Trakya’da, Bulgaristan’da,
Romanya’da, Makedonya’da Türk ağızlarıyla ilgili yapılan yayınlar bütünüyle gözden
geçirildiğinde birkaçı hariç, diğerleri bilimsel ölçülerden uzaktır. Kısaca söz konusu
bölgelerde basılmış yayınlarda fonetik işaretler kullanılmamış, tespitler
örneklendirilmemiş, metinlere dayandırılmamıştır.
Beş yıldır üzerinde çalıştığım bu tezde de mükemmele ulaştığımı söyleyemem.
Bu durum, biraz da bölgemiz için kabul görmüş ve bilimsel esaslara dayanan fonetik
alfabenin bulunmayışı ile ilgilidir. Ayrıca çeşitli göçlerle tabakalaşmış, Romence’den
etkilenmiş bir dil bölgesinde yapılan çalışmanın yarattığı güçlük vardı. Bütün bunlara
rağmen yeteri derecede metin derlemesi yapıp, zengin bir dil malzemesi elde ederek,
bunları dil bilgisi özelliklerine göre tasnif edebildim. Böylece, Türkiye dışındaki bölge
ağızlarıyla ilgili çalışmaların üzerinde bir yayın ortaya koymaya çalıştım.
Bu çalışma, Romanya’da bugüne kadar üzerinde durulmayan Kırım Tatar
ağızlarının ses, yapı ve söz varlığını içerir. Ağızlar arasında karşılaştırma yapılmış,
amatörce ortaya konan yayınlardan da faydalanılırken bilimsel ölçüler göz önünde
bulundurulmuş, özellikle ses ve şekil bilgisiyle ilgili Türkiye’de yapılan ağız
çalışmalarında kullanılan yöntemler uygulanmıştır.
Çalışmamın bir başka ağırlık noktası söz varlığının tespiti oluşturmaktadır.
Ağızlarda çeşitli ses özellikleriyle biçimleri değişen Türkçe ve yabancı şekillerin asılları
gösterilerek ve bazı etimolojiler yapılarak söz konusu kelimeler aydınlatılmıştır.
Çalışmamda yer alan bir başka bölüm ise Türk –Tatar ağızlarının ortak ve farklı
özelliklerine göre bölgedeki dağılımı, yayılışı ele alınmış ve bunlar birtakım grafiklere
bağlanmış. Bu grafikler özellikle Dobruca bölgesindeki Türk ve Tatar yerleşimlerini
kapsayan haritalar üzerinde işlenerek, böylece başka çalışmalara da ışık tutacak
dokümanter bir yayın ortaya konulmaya gayret edilmiştir.
Bu çalışmaları yaparken Romanya’daki Türk - Tatar varlığı ile ilgili bazı belgeler
de topladım. Bu malzemeden yararlanarak bir CD hazırladım. Böylece çalışmama bir
bütün kazandırdım ve bundan sonra yapılacak çalışmalarda kullanılabilecek arşiv
malzemesini de gün ışığına çıkardım.
Derlenmiş metinlere dayalı birçok ses, şekil özelliklerinin ve söz varlığının tespiti
yanında, Türk –Tatar topluluğunun, ülkedeki dağılışını konu alan bu çalışmanın,
beklenen düzeye ulaştığını, konu ile ilgili sorulara ve belirsizliklere cevap verecek bir
düzeye geldiğini söyleyebilirim.
254
KAYNAKÇA
Ablay, Mehmet, Din istoria tătarilor, Editura Kriterion, Bucureşti, 1997
Afet, İnan, Türk, “Osmanlı Tarihinin Karakteristik Noktalarına Bir Bakış”, Belleten,
Ankara, 1938, VII, s.5
Baubec, Agiemin, “Başpınar Köyünde (Romanya-Dobruca) konuşulan ağzının
fonetik sistemi”, Milletlerarası Türkoloji Kongresi’nde okunan tebliğ
Ercilasun Ahmet Bican, , Kars İli Ağızları (Ses Bilgisi), Gazi Üniversitesi
Yayınları, Ankara, 1983
Akdes Nimet Kurat, Peçenek Tarihi, İstanbul, 1937
Alecu Alexandru, “İstoricul Seminarului Musulman din Medgidia, Anuarul
Seminarul Musulman”, Anuarul Seminarului Musulman 1930-1931
Arbore Alexandru P, Din etnografia Dobrogei, Contribuţii la aşezările tătarilor şi
turcilor în Dobrogea, Bucureşti, 1920
Bektöre Yatkın, “Romanya’da Son Durum”, Emel dergisi, sayı 180, Eylül-Ekim,
1990
------------------, Boztorgay (culegere de folclor tătar), Bucureşti, Editura Kriterion,
1996
Bozkurt, Mehmet Fuad, “Afganistan’da Bir Türkmen Ağızı”, TDAE Belleten, TDK,
1978-1979
Calin, Cornelia, “Tatar Folkloru Etnografyası ile İlgili Romen Bibliyografyası”,
Türk Folkloru Araştırmaları, 1981, sayı 1, s.125-135
Cemay, Ilmiye, “Yabancı Seyyahların Eserlerinde Sarı Saltuk Baba ve Babadağ’a
Dair Veriler”, Renkler, Bükreş, 1995
Cheramidoglu, Constantin, “Minorităţile etnice dobrogene în contextul politic
internaţional din anii 1945-1948” în Analele Dobrogei, serie nouă, an VI,
nr.1, 2000, s.335-336
Cioroiu, Constantin, “Etnii trăitoare alături de români în Dobrogea”, Analele
Dobrogei, serie nouă, an II, nr.1, Constanţa, 1996, pag. 26-33
Covacef, Petre, “Catalogul numelor de locuri din Dobrogea de la Evliya Çelebi la
İon İonescu de la Brad” în Analele Dobrogei, serie nouă, an VI, nr.1,
2000, s. 162-194
Çarşılı, H.Uzun, Osmanlı Tarihi I, Ankara, 1972
Çubukçu, İbrahim Agah, “Sarı Saltuk’un Türk-Islam Kültüründeki Yeri”, Renkler,
Bükreş, 1995, s.149
Decei, Aurel, İstoria Imperiului Otoman, Editura Ştiinţifică şi Enciclopedică,
Bucureşti, 1978
---------------, Derleme Sözlüğü, (I -XII C.), T.D.K. Yayınları, Ankara, 1968
Devellioğlu Ferit, “Dobruca’da Türk Etnik Unsurları”, TDB seri II/ 13-14, 15
(1942), s. 161-172
Doerfer Gerhard, “ İran’daki Türk Dilleri ( Die Turksprachen İrans)”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı, (302), 1969, s.1-23
Dramba Vladimir, “La repartition des parles turcs de Doubroudja”: AOH ( Acta
Orientalia Academiae Scientarium Hungaricae), XXIII ( 1970), s.
23-54
Duţu Cătălina, “Selciukizii şi Dobrogea în secolul al XIII-lea”, Analele Dobrogei,
serie nouă, an V, nr.2, 1999, s. 21-29
i) Ekrem, Mehmet Ali Kırım ve Nogay Türklerinin Osmanlı Devrinde Dobruca’ya
ve Tüm Rumeli’ye Geçmeleri ve Yerleşmeleri, VIII. Türk Tarih
Kongresi, Ankara, 1983
ii) Ekrem, Mehmet Ali, Romanya Türklerinde Eğitim, Bükreş, 1992
iii) Ekrem Mehmet Ali, Din istoria turcilor dobrogeni ( Dobruca Türklerinin
Tarihi), Kriterion, Bükreş, 1994
Emecen Feridun M., “XVI asırda Balkanların Kuzeydoğu Kesiminde İskan Tipleri
ve Özellikleri Hakkında Bazı Notlar”, Milletlerarası Türkiye
Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler, Ankara, 1990
255
Gemalmaz, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları (İnceleme –Metinler –Sözlük ve
Dizinler), C. III, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 1978
Gökbilgin, Tayyib, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlad-ı Fatihan, İstanbul,
1954, s.13-18
i) Guboğlu Mihail, “Romanya Türkolojisi ve Romen Dilinde Türk Sözleri Hakkında
Bazı Araştırmalar”, XI. Türk Dil Kurultayı Bildiriler, Ankara,
1968
ii) Guboğlu, Mihail, Romanya’da Türkoloji Çalışmalarının Meseleleri Sonuçları ve
Gelişmeleri, Türk Dünyası Araştırmaları, Şubat, 1990, sayı 64, s.91-113, 116-147
iii) Guboğlu, Mihail, Romen Ulusunun Eski Türk Kavimleriyle İlişkileri, VIII Türk
Tarih Kongresi, Bildiriler, c II, Ankara, 1981, s.751-781
Gülensoy, Tuncer, Anadolu ve Rumeli Ağızları Bibliyografyası, Kültür Bakanlığı,
Ankara, 1981
Haşdeu, Bogdan Petriceicu, Sur les elements turcs dans la langue roumaine,
Bucarest, 1866
Horata, Osman, “Romanya’daki Türkoloji çalışmaları”, Türk Dünyası, sayı 2, 1996,
s. 395
İbram, Nuredin, Dobruca’daki Müslüman Topluluğun Manevî Hayatından Sayfalar,
Köstence, 1999, s. 109
Kereytov, Ramazan (çeviri: Doç.Dr.Hakan Kırımlı), “Nogayların Etnogenezine Dair
Bazı Meseleler”, Emel Dergisi, sayı 227, Temmuz-Ağustos, 1998
Kerim Altay, “Romanya’da Kitap Gazete, Dergi ve Radyo Yayın Hayatı, Balkan
Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı”, Bilgi Şöleni, s.328-330.
i) Enver, Mahmut, Nedret Mahmut, Türkoloji Çalışmaları ( I-II), Ex Ponto
Yayınevi, Köstence, 2004
ii) Enver, Mahmut, Nedret Mahmut, Tatarca Genel Dersler, Bükreş 1985
Manuilă, Sabin, “La Population de la Dobroudja”, La Dobroudja, Bucureşti, 1938,
s. 456
256
Mektep ve Aile Mecmuası, 1915 -1916, yayına hazarlayanlar, Erol Ülgen –Ali
Aksu, Constanţa, 2003
Mustafa, Mehmet, İstoria turcilor, Bucureşti, Editura Ştiinţifică, 1980
Nimet, Akdes Kurat, Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972
Önal, Mehmet Naci, “Romanya Türklerine Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları,
Aralık 1994, sayı 93, s.177-190
Öner, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, T.D.K. yayınları, Ankara, 1998
-----------------, Originea tătarilor. Locul lor în România şi în lumea turcă,
Editura Kriterion, Bucureşti, 1997
Özkan, Fatma, Osmaniye Tatar Ağzı, TDK Yayınları, Ankara, 1997
Özyetgin, A. Melek, Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve
Bitkilerin dil ve Üslüp İncelemesi, TDK yayınları, Ankara, 1996
Petrescu, Valerian, “Urme turceşti în Cadrilater”, Analele Dobrogei, 1932, s.53-56
Pop, Angela, “Dobrogea între anii 1877-1886 în opiniile unui diplomat francez”,
Analele Dobrogei, serie nouă, an X, nr.1, 1999, pag. 122-126
Rădulescu Adrian, Bitoleanu Ion, Istoria românilor dintre Dunăre şi Mare,
Dobrogea, Editura Ştiinţifică şi Enciclopedică, Bucureşti, 1979
Roman, M, “Studii asupra populaţiei turceşti din Dobrogea şi sudul Basarabiei”,
Analele Dobrogei, an XVII, 1936, s. 95-116
Şeineanu, Lazăr, Influenţa orientală asupra limbii şi culturii române, I, II, Buc.
1900
Tahsin, Cemil, “Romen – Osmanlı Münasebetlerine Dair Bazı Mülahazalar”, VIII.
Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, c.II, Ankara, 1981, s. 1503-1510
----------------, Tarama Sözlüğü, (VIII –Dizin), T.D.K. Yayınları, Ankara, 1977
Temo, İbrahim, “Dobruca İslam Mektepleri”, Mektep ve Aile, s.116-117
Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1977
Toparlı Recep, Hanifi Vural, Kıpçak Türkçesi, Şubat, 2004
----------------, Türkçe Sözlük, TDK yayınları, Ankara, 2005
257
Ursu, Nicolina, “Consideraţii privind demografia Dobrogei din sec.al XI-lea până la
jumătatea sec. al XIX-lea”, Analele Dobrogei, serie nouă, an IX,
nr.1, s.45-56
i)Ülküsal M., Dobruca ve Türkler, Ankara, 1966
ii) Ülküsal M, Dobruca’daki Kırım Tatarlarının Atasözleri ve Deyimleri,
Ankara, 1970
iii) Ülküsal, Müstecip, “Romanya Türkleri”, Türk Dünyası El Kitabı, s. 1082-1085
Ünlü, Nuri, Anahtarlarıyla İslam Tarihi, İstanbul, 1984
Ciorbea, Valentin, Evoluţia Dobrogei, Editura Ex Ponto, Constanţa, 2004
Vani Yurtsever Mehmet, “Romanya’da Sosyalist Dönemde Türk Okulları”, Emel
dergisi, sayı 156, Eylül-Ekim, 1986
Yakubovskiy A. Yu., Altınordu ve Çöküşü, çeviren Hasan Eren, Türk Tarih
Kurumu yayınları, 1992
Yudahin, K.K. (çev. Abdullah Taymas), Kırgız Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara,
1998, II.C.
Yusuf, Nevzat, “Surnoms denotatifs et conotatifs externes se rapportant aux parties
du corp humain chez les Tatars de Dobroudja”, Studia et Acta
Orientalia, 9, 1977, 159-167 s.
i)Yüksel, Zuhal, “Kırım Tatarcasında Genış Zaman İfadesi Veren Sıfat-Fiiller”,
Emel Dergisi, sayı 222, Eylül-Ekim, 1997
ii) Yüksel, Zuhal, Polatlı Kırım Türkçesi Ağzı, Ankara, 1989
Zülfikar, Hamza, Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, TDK Yayınları,
Ankara, 1991
258
ÖZET
Yazılı ve Sözlü Kaynaklara Dayalı Romanya Türklerinin Dili ve Söz Varlığı adlı tezimin
amacı, Romanya’nın Dobruca bölgesinde konuşulan Kırım ve Nogay Türkçesi diye de
adlandırılan, Kıpçak grubuna dahil olan Türk ağızlarını metinlere dayandırıp ses ve yapı
özelliklerini ortaya koyarak, söz varlığını tespit etmektir.
Tezimiz giriş dışında, beş ana bölümden ve sonuçtan oluşmaktadır.
Giriş bölümünde Türkiye sınırları dışında kalan ve bir yazı dili olmayan Türkçenin
ağızlarıyla ilgili biblyografya niteliğinde çalışmalar gözden geçirildikten sonra, yaşadığım ülke
Romanya’daki Türk -Tatar ağızları ve bu konuda yapılan araştırmalar hakkında bilgi verilmiştir.
Giriş bölümünün sonunda, araştırmamda uyguladığım dil yöntemi yer alır.
Birinci bölümde, Romanyada’daki Türk –Tatar Varlığının tarihi ele alınmıştır. Bu
bölüm üç başlık altında incelendi. Bunlardan biri “Osmanlı Öncesi Türk- Tatar Varlığı”, diğeri
“Osmanlılar Zamanında Romanya’daki Türk – Tatar Varlığı” ve son olarak “Günümüzde
Romanya’daki Türk – Tatar Varlığı”.
İkinci bölümde Romanya’daki Türk dilinin eğitimini ele aldıktan sonra, bu ülkedeki hem
Romen hem Türk –Tatar asıllı araştırmacıların Türk dili ve Osmanlı tarihiyle ilgili eserleri
üzerinde duruldu.
Üçüncü ve dördüncü bölümler, tezimizin asıl konusunu oluşturan Romanyada’daki Türk
–Tatar ağızlarının ses ve şekil bilgisi açısından incelenmesine ayrıldı. Ortaya koyduğumuz
özellikler karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.
Tezin son bölümünde bir dizin vardır. “Söz Varlığı ve Özel İsimlerin Dizini” adını
taşıyan bölümünde ağızlarda çeşitli ses özellikleriyle biçimleri değişen şekiller yer almakta,
bunların tarihî dönemlerdeki asılları gösterilerek bazı etimolojiler yapılmaktadır.
Tezimizin başka araştırmacılara da fayda sağlaması düşünülmüş. Ağız araştırmalarına
ilişkin tespitler yapılırken nüfus dağılımı ve yerleşim alanlarını belirlemek üzere çeşitli haritalar
ve çizimlere de tezde yer verilmiştir.
260
ABSTRACT
Based on the study of the characteristic of the structure and phonetics of the
dialects, as it result from the texts, my thesis entitled “The Language and Vocabulary of
the Turks from Romania Based on Verbal and Written Sources” aimed to determine the
vocabulary of the Crimean and Nogay Turkish spoken in Dobrogea region from
Romania, dialects belonging to the Kipchak group of Turkish Language.
Besides the İntroduction and the Conclusion, my thesis consists of five main
chapters.
After I studied the bibliography concerning the dialects of the Turkish Language
spoken outside the borders of Turkey and having no written from of language, in the
İntroduction, I reffered to the dialects spoken in the country I live in, Romania, dialects
named Turkish –Tatar, as well as the researches made in this field. İn the end of the
İntroduction you can also find the linguistic approach of my research.
İn the first chapter I studied “The Existence of the Turhish –Tatars from
Romania”. This chapter consists of three parts. These are: “The Existence of Turkish –
Tatars from Romania before the Ottomans”, “The Existence of Turkish –Tatars from
Romania during the Ottomans” and “ The Existence of Turkish –Tatars in the Today’s
Romania”.
İn the second chapter, after studying the profile of the education in the Turhish
Language in Romania, I analyzed the works of both the Romanian and the Turk –Tatar
minority, over the Turkish Language and Ottoman history.
The third and the fourth chapters are dedicated to the mains subject of my thesis,
wich is analyzing the dialects of the Turkish –Tatar language spoken in Romania, from
the phonetically and structural point of view.
The characteristics mentioned in these chapters have been analyzed by
comparison.
İn the end of the thesis and index can be found.
İn the chapter entitled “Vocabulary and İndex of Names”, there were analyzed
the forms changing according to the different specificity of the dialects and by referring
to the original forms used in the past, making thus and etymological study.
The thesis was thought to be helpful to others researches, too. When establishing
the characteristics of the dialects, there were also took into consideration factors as the
spread of the population and the inhabited regions, through maps that can be found
enclosed.
261
METİNLER
K ı r ı m T ü r k ç e s i S ö z l ü M e t i n l e r i
I.
Söyleyen: Raip Septar
Derleme yeri: Taşpınar Köyü, Köstence
Derlenen: Köy hayatı
1. Menĭ adım Septar Raip. 2. Taşpınar koyĭnde tudım, Taşpınar koyĭnde
otraman şŭmdılık. 3. Bin dokuz yŭz ķırk dŏrtte on oktombrie’de tuĝaman. 4. Seneler
keştĭ, on on ekĭ yaşından sora şalşıp başladık. 5. Komunistler keldı. 6. Kolektifde
şalştık. 7. On yaşından kolhoz ĭşlerıne kettık onda şalştık. 8. On altı on seķız yaşları
kegyen sora ĭş ķarap başladık ŏzımızgye. 9. Aman traktorist meseriesıŋe, aman
bobinator, aman bobinator erkes anyaķa mınyaķa ketmegye ķaradı. 10. Askerlık
vaķıtına şık erkes, ya askerlıkten sora kolhozdan ķaşmaĝa başladı caş ballar koyden.
11.O senelerde men kettım traktorist boldım. 12. Ŭş sene ķadar tractorist otırdım, ondan
sora bin dokuz yŭz altmış yedıde kettım şcoala de şoferigye. 13. Yirmĭ beş yirmĭ seķız
sene ķadar şŏferlık şalıştım Komunistlık vaktında. 14. Ondan sora Romanyegye keldı
demokraţie Çeaŭşeskunı tŭşırdık. 15. O arada kolektifler bızılmaĝa başladılar. 16. Sene
bin dokuz yŭz doksan. 17. Doksan doksan bırde daĝıttılar kolektifdte bolĝan ayvanlarnı,
topraklarnı, erkesgye isesıŋe kore ne ķadar toprak bėrgyen erte vaķıtlarĝa onlarıŋ atların
yavaş yavaş bėrıldı. 18. Kolektiften o zaman bızgye bırķaş tane sıyır bėrdıler. 19.
Komunist vaktında taşlamay edıler bıznı beş koydan pazla. 20. Bızde ama bar edı, on
on beş tane koy, on tane de kozı ne. 21. Ondan sora keldı demokraţie, kolektiften aldık
bırķaş tane sıyır, bızaºv aldık bėrdıler isemıznı. 22.Men bırķaş tane de satıp aldım. 23.
Doksan doksan bır senelerıŋ arasıŋda kuzde beş altı tane taā sıyır aldım, boldılar doķız
onĝa şık yetĭştĭk. 24. Endı başladık saºvmaĝa, ķaramaĝa ayvanlarnı. 25. Doksan ekĭ
senesıŋde on on ekĭ tane boldı sıyırlar, bızaºvladılar, kozladılar degyendi. 26. Koylarıŋ
da o arada concomitent emmėtten uzattık. 27. Otız ķırk koyım bar edı menĭm, endı ellı
altmış boldı. 28. Demokraţie keldı ya, endı cıberdık. 29. Başladık yŭz tane ėttık
koylarnı. 30. Sıyırlar boldı yavaş yavaş on beş tane, saºvılĝan sıyırlar. 31. Şŭmdı azbar,
tarlamız oĝa simay başladılar. 32. Yasadık bırer dam, bırer ķaķra degyendi. 33. Koylar
ŭştan ķaķra, sıyırlar ŭştan dam degyendi. 34. Ana, yavaş yavaş seneler keştĭ. 35. Ekĭ
balam bar, ekĭsĭ de Fakultate oķıylar Kostence ķasabasıŋda. 36.Ballar yetıştıler o
aralarda, olar başladılar yardım ėtmegye, vacanţa bosıŋ, apta arasıŋda bosıŋ ya
cumartesĭ pazar kunı kelıp yardımlaştık. 37. Koylarıŋ da kobiytık, keşınmek sade ķaldı
ayvannardan. 38. On ektar toprak babamnı kolhoz isesıŋden keldı, bėrdıler, bır de traktor
aldım o aralarda, satıp aldım, başladım azıcık bır şĭpşĭlĭk ėtmegye. 39. Toprak aldım,
koyde traktor bolmaĝan kĭşlerden ķırk ellĭ ektar toprak ĭşlep başladım şĭpşĭlĭk yasap. 40.
Bızım Dobroca’da Taşpınar koydeklerınde eĝılgyen şiyler en kobısı musur, biday, arpa
bır de kun tabak, bolar eĝle. 41. Bo aralarda sene keştĭ keldı ekĭ bin ekĭ, ekĭ bin ŭş
boldı. 42. Teraķay da pazlalaştırdık, şalşmaĝa bırķaş tane de kĭşĭ aldım ķatıma, bır kĭşĭ
koylarıŋ ķaramaĝa, bır kĭşĭ sıyırlarıŋ ķaramaĝa. 43. Azbarĝa da kerek boldı bır ekĭ kĭşĭ
taā. 44. Ŏzımız de yavaş yavaş ķatiyık sŭtmen penernı ķasabaĝa piaţaĝa alıp ketıp
başladık. 45. Bo yazda ekĭ bin ŭşte ŭy de başladım Taşpınar koyınde. 46. Eskĭ
ŭyımızde otırdık şĭmdĭgye şık babamdan ķaĝan, şŭmdı ŭy yasap ķısmet ėtse bo kuzde,
bo ķışta koşķımız de kele. 47. Ŭş odalık yasadık ŭynı bır de balabanca bır salon, bır de
bır aşķana, aş pışırmek ŭştan, bır de baiemızı de yasadık ep şo ŭygye. 48. Ķısmet ėtse
bayramĝa şık koşķımız kele Alla ķısmet ėtse ŭygye. 49.Menĭ balalıĝımda koyde altmış
yetmış ķane Mŭsŭlman bar edı. 50. Camımız bar koyde, ama yavaş yavaş keldı vaķıtlar,
ķartlar ŏlgyen sora koyden de erkes Kostence ķasabasıŋ Mecdiye ķasabasıŋ yavaş yavaş
kettıler ballarıŋ nesıŋ alıp. 51. Koyde Mŭsŭlmanlar az ķaldı. 52. Camıler yavaş yavaş
ķırıldı. 53. Koşelerĭ tek tŭk tŭştĭ. 54. Ana, koy ballarıman erkes toplaşıp camını
yasamaĝa ķarar aldık. 55. Ķarar alĝan sora kettık Mufiatķa, teraķay bız de yardım
ıstedık. 56 Muftiat ta bėrdı bızgye. 57. Mecdiyenı de comitėtı de, olar da koştılar. 58.
Yavaş yavaş camını ŭstŭn aşıp captık bayaā bır ķararĝa ketırdık camını. 59. Azbarıŋ da
teraķay şeºvırdık. 60. Ķabırstanımızıŋ tŭmetŭz aruºv ėtıp şeºvırdık şŭmdılık bayaā bır
şiyler boldı bızıŋ koyde de. 61.Menĭ ķışkene ulım Mecidiye ķasabasıŋda Atatŭrk Lisesĭ
oķıdı, şŭmdı men ulım da koyde cumadan cuma bır de Bayramdan Bayram ocalık yasay
263
bızım koyde bır de bırķaş tane etraf koylerde. 62. Taşpınar koyınde Mŭsŭlmanlar bek az
ķaldı. 63. Yedı seķız tane ķane tul apaķaylar bar, yedı seķız tane de epımız aķay apaķay
degyendi. 64. Az bolsak ta camımızıŋ ķapısı aşıla, bayram namazı ķılına epsıŋ er bır
adetımızıŋ yasaymız bo demokraţie vaktında epsı boldı, bır ķarar bır ķarar epsı boldı.
264
II.
Söyleyen: Subiye Acisuna
Derleme yeri: Mecdiye ķasabası, Köstence
Derlenen: a) Hac gidişi
b) Nışan âdeti
a) 1.Bismillairrahmanirahim. 2.Mecidiyelĭ Subiyemen. 3. Yetmış ekĭ yaşındaman. 4.
Bo alıme kegyen ķadar bo dŭnyada ėttım, şalştım şŭmdĭ emeklĭmen. 5. Şŭkŭrler
olsun Allaā ķarşĭ. 6. Bondan seķız sene evel Alla yardım ėttĭ Acılıkke barıp keldık.
7. Alla rahmetilesıŋ bır oĝlum bar edı merhum boldı, Kurban bayramıŋ ekĭncı gŭnĭ
rahmete ķaºvuştĭ. 8. O sebep boldı, o cıberdı, Allahım oĝa da Ahrette Acılıknı ķısmet
ėtsıŋ. 9. Bardık, paşaportımızıŋ şıĝardık, Kostencegye kettık, eºvladım maşinaman
alıpketıp ŏzĝardı. 10. Manķaliye’de Vama Veche Bulĝariye autokarı keldı.
11.Bulĝariye autokarman Acılıkke conedık. 12. Cenabu Allahıŋ yardımıman
Bismillairrahmanirrahim dep autokarĝa mındık. 13. Yiĝrım ekĭ tane edık. 14.On dŏrt
tanesı erkek edı, on bırı ķısķayaklı edı. 15. Colĝa şĭktık Allahıŋ yardımıman bır gŭn
bır gece ekĭ gŭn ekĭ gece, ŭş, dŏrt, beşĭncĭ gŭnŭ Acılıkke bardık. 16. Saudit’ke. 17.
Saudite ķırdık akşam sat altıda. 18. Altıda onda bızgye bır sofra bėrdıler. 19. O
yerden şıktık peşembe gŭnĭ. 20. Bardık otelıne. 21. Otelıne bardık, azırlendık,
cuºvundık, abdestlerımıznı aldık, şo cemaatmen bėrabėr taºvapķa şıktık. 22. Peşembı
akşamı Mekke’de taºvapta edık. 23. Yatsı namazıŋ Mekke’de ķıldık. 24. Onda
bardık taºvapķa ķırdık. 25. Allanıŋ yardımıman yedĭ kere Mekke’nı aylandık. 26.
Ondan şıktık Acıreşfėt’ke ķırdık. 27. Acıreşfėt’te yasadık taºvapımıznı. 28.
Acıreşfėt’ten şıktık zemzemgye ķırdık. 29. Zemzem suman abdestlerını aldık,
cuºvundık, tıleklerımıznı tıledık, Cenabu Alla’dan ķarşı bızım mıradımızı da bėrdı.
30. O yerden sabayaā ķadar demek taºvap ėttık. 31.Mekke’de saba namazıŋ
Mekke’de ķılup otelımızgye keldık. 32. Otelgye keldık bıraz dınŋendık, yattık, ŭyle
vaktĭ boldı. 33. Ŭyle namazıŋda edık Medıne’de. 34.Medıne’de ŭyle namazımıznı
ķılduk. 35. Ondan eķındı namazı, akşam namazı, beş vaķıt namazlarımıznı ķılduk.
36. Allahıŋ huzuruna beş kere şıktık degyendi. 37. Onda yasadık taºvaplarımıznı. 38.
265
Arpe gŭnı Arafat’ķa kettık. 39. Arafat’ķa keterken daĝda başta taşımıznı topladık.
40. Arpe gŭnı akşam- Arpe gŭnı orazalıydık- Arafat daĝında edık. 41. Arafat
daĝında tespi namazlarıŋ ķıldık sabaya ķadar. 42. Sabalayın bolıp Arpe gŭnı eķındı
namazını ķılduk Mina’ya şıktık. 43. Akşam namazıman eķındı namazıŋ barabar
ķıldık Arafat’ta. 44. Ondan Mina’ĝa şıktık. 45. Gece sat eķıde Mina’ĝa yetıştık.
46.Mina’ĝa bardık sabayaā ķarşĭ, cuºvundık, abdestlerımızıŋ aldık, sabalayın kettık
Mın’ĝa taş atmaya. 47. Bırıncı şaytanĝa taş attık, ŭygye ķaytıp keldık otelgye,
otelgye keldık cattık, dınŋendık, ekĭncĭ gŭnı kene kettık taşımızıŋ attık. 48. Ŭşŭncĭ
gŭnı kene kettık, ŭş şaytanĝa taşımızıŋ attık. 49. Ŭşŭncĭ gŭnı taşımızıŋ atıp eķındı
namazıŋ ķılĝan sora gerısı gerıgye Mekkegye ķayttık eķındı namazıŋ ķılup.
50.Ondan Mekkegye keldık, Mekkegye kelıp kene azırlendık abdestımızıŋ alıp gene
Mekkegye keldık taºvapķa saºvlıkman ķalĝa. 51. Ŭş kun, keşe Mekkegye bardık
saºvlıkman ķalĝa. 52. Ŭşıncı kunınden sora bır daā şıktık Medıne’gye gerısı gerıgye.
53.Medınegye keldık, Medinegye de ŭş kun keşe taºvapımızıŋ ėttık saºvlıkman ķalĝa
barıp ellı rekât namaz ķıldık Medıne’de. 54.Medıne’de taºvapımızıŋ ėtıp ondan sora
Romanyaĝa ķaytmaĝa colımızĝa şıktık. 55. Romanyaĝa saºvlıkman keldık. 56.
Ketken colımızĝa camılergye colda rasladık Saudit’te. 57. Ras kegen camımızgye
ekĭ rekât namaz ķıldık. 58. Vaķıt namazı bosa vaķıt namazlarımızıŋ ķılduk. 59.
Onday ėtıp ziyaretlerını ėtıp Romanya’ĝa keldık. 60. Romanya’ĝa kelgyen sora da
epımız er gŭn bır meºvlıt oķıttık. 61. Epımızgye ŭylerımızgye barıp, Alla razı olsun
eºvladımdan, eºvladım maşinada ķapıda turdı. 62. O ĝadar kĭşnı ŭyne meºvlıdını
yasadık, aylanıp mende boldı meºvlıt. 63. Ekĭ yŭz tane ķadın şaķırdım.
64.Meºvlutlerıŋ oķıdık, ėttık ziyaretlerımıznı, Cenabu Alla ķabul ėtsıŋ. 65. Dŭnyada
ziyaretımızıŋ ėttık, Ahiret’ten beklimız şŭmdı, Ahret’te aldımızĝa ketırmek nasip
eylesıŋ.
266
b) 1. Ekĭ caş bırbırıŋ sŭyer. 2. Olar ŭylenmek ıster. 3. Ŭylenmek ĭstegyen sora
balanıŋ da nenesĭ babasĭ bėrabėr kolların bır ediye alırlar ķızıŋ nenesıŋe
ĭstemegye keteler. 4. Selam aleķım dep bararlar nenesıŋe. 5. Nenesĭ de alekŭm
selam koş keldıŋız dep bŭyŭr ėter. 6. Azırlık bardır. 7. O da ķısım akrabasıŋ
toplaĝandır. 8. Epsĭ toplaşıp otralar o yerşıkte. 9. Ķızıŋ ayttırmaĝa epsĭ toplaşķan
sora başlar balanıŋ nenesımen babası konışmaĝa. 10. “Anım, senıŋ ķızıŋ aytrıp
keldık. 11. Ekeºvı arası aruºv eken. 12. Bızım balaman ekeºvı bırbırıŋ ıstiler,
Allanıŋ emrımen, Peyĝamberıŋ ķaºvlımen sız eĝer ĭstesenız, razı bosanız dep
ķıznı ĭsterler. 13. Ebet, olar da razı bolır, olarıŋ kolında ediyenı salırlar masan
ŭstŭne. 14. Oĝa duºvasıŋ ėterler. 15. Aylandrıp ķız yak ta azırlegyendır ediye.
16. Onı da salırlar. 17. Onı da duºvasıŋ ėterler. 18. Alla mabetlıĝıŋ bėrsıŋ dep, o
yerde sofralarıŋ salalar. 19. Sofradan sora bır duºva ėterler. 20. O yerde
“saºvlıkman ķal saºvlıkman bar” derler, o kelgyen kĭşlergye de ediyelernı
bėrerler, bırer peşķır, bırer de batik ne bosa, adetımız ondaydır. 21.Maşinalarına
taĝarlar peşķırlerıŋ. 22. Colĝa “saºvlıkman ķal saºvlıkman bar”, Alla
mabetlıklerıŋ bėrsıŋ, iĝılıklerımızıŋ kormek nasip eylesıŋ dep ŏzĝarıp cıbereler.
267
III.
Söyleyen: Sevinç Septar
Derleme yeri: Taşpınar Köyü, Köstence
Derlenen: Günlük Köy hayatı
1.Menĭ adım Septar Sevinç. 2. Kubadin’de tudım, Taşpınar koyınde ŭylendım. 3. Ekĭ
balamız bar, ekĭ ullarımız. 4.Men devlette şalışmadım, ama demokratie kegyen sora bır
yŭz yasadık, ayvannarıman oĝraşamız, koylarımız bar, sıyırlarımız bar, o ayvannar
saºvla, sŭtlerĭ kegyen sora pener yasayman, ķatık yasayman, nurlarıŋ erıtemen. 5.Şŭmdı
sızlergye bır kun ķatıp keşkenıŋ anŋatayım. 6.Ayvannar saºvlıp boĝan sora sŭtlernımen
penerınde ŭytaman, ondan sora ķatıkķa sŭtlerıŋ ķaynataman, mayasıŋ salıp ĭşelergye
salıp ķatıklarıŋ tuttıraman. 7. Penerler azır boĝan sora o penernı zerı aĝa, zernı men
ķaynataman nurĝa. 8. Penerler azır boĝanda parşa parşa ėtıp kesemen, olarnı plastik
lenĝırgye salaman saramuralarıŋ kuyaman şaytrıp, sora eķıncı gŭnŭne akşamdan
azırliymen erbır şiylernı maşinaĝa salıp ķasabaĝa satmaĝa cıberemen. 9. Bo ĭşlerıŋ
aletmekten başķa azbarda bırķaş tane şalışķan kĭşlerımız bar. 10. Olarĝa men aşlarıŋ
azırlimen; saba ķaºvaltası bola, ŭyle aşları bola, akşamĝa aşlarıŋ azırlimen. 11. Şorbasız
ėtmimen. 12. Olarĝa kartop yemeĝı yasayman, bakla, başķa bırgŭn ķapısta, ķamıraşĭ
pışıremen olarĝa, pilaf yasayman. 13. O arada ŏzımızıŋ ballarĝa da yasayman, aşlarnı
azırlimen, şamaşırları bola, yŭtŭlerı bola. 14. Bo arada mısapırlerımız de kele,
komşılarımız, ķısımlarımız olarıŋ altlarına ne ķısmet ėtse pışırıp salaman. 15.Ara sıra
toylarımız bola, cıyınlarımız, dularamız bola olarĝa da ketemız. 16. Kunlerımızın şaytıp
keşıremız.
268
IV.
Söyleyen: Neriman İbraim
Derleme yeri: Köstence
Derlenen: a) Gazetecilik hayatı
b) Şiirler
a)
1. Adım Neriman Ibraim. 2. Bŭkreş Ŭniversitesĭ Romen Tĭlĭ ve Edebiyatı Fakŭltesĭnı
mezunumandır. 3. Ilk oķılını ve lisenı Kostence’de o zamannarda bırtaneşık bolĝan
Tatar mektebınde pıtırdım. 4. Otız seķız sene ŭyretmenlık ėtkenden sonra iki bin
senesĭnde emeklı boldım. 5. Mektepmen ĭşĭm pıtken sora başķa bır şalışmaĝa
başladım.6. Ķaradeniz gazetesıŋıŋ “Ķadınlar Dŭnyası” yapraĝıŋ şıĝardım. 7. Bo
yapraknı sade ķadınlar ŭşŭn itap ėttım. 8. “Meşhur Hatunlar” başlıklı dizide
Peyĝamberımıznıŋ nenesĭ Emine Hatundan başlap Şepiķa Ĝaspıralı Hanım’a ķadar on
bır tane maķale şıktı. 9. Şŭmdı başķa bır maķale başladım. 10. “Õrnek Anaylarımız”. 11.
Bo dizide bıznıŋ kunımızgye yaķın bolĝan anaylarĝa dair yazaman. 12. Bo sayıfanıŋ bır
koşesıŋde ballarımıznıŋ,torınlarımıznıŋ resımlerını bėremen ve onnar ŭşŭn
tapmaşalar,menzumeler de yazaman. 13. Epsĭ Tatarca. 14. Bomenzumelernı ŭyrensıŋŋer
ve Ramazan Bayram’da tertıplenecek yarışmaĝa ķatılsıŋŋar. 15.Menzume yazmaĝa
balalıktan merak edım. 16. Bin doķız yŭz seksen doķız deºvrımınden sonra Tatarca
yazmaĝa başladım. 17. Bin doķız yŭz doksan yedı senesıŋde “Ana Cŭreĝı”
degyenmenzumemen Anķara’da tertıplengyen Balķanlar ve Ķıbrıs Tŭrklerı arasıŋda
Nahv yarışmasıŋdamansyon ķazandım, guzel bır plachėt ediye ķabul ėttım. 18. Başķa
bırmenzumemen Kostence’de Ķaradeniz ĝazėtesĭ tertıplengyen edebiyat yarışmasıŋda
bin doķız yŭz doksan doķız senesıŋde ŭşŭncŭlŭk aldım. 19. Ondan sonra cesarėt alıp
yazmaĝa başladım. 20. Aytacak şiylerim bek kop eken. 21. Bonday ėtıp “Ceviz Tereĝı”
kitabı tudı. 22. Bo kitap Tatar Bırlıĝınıŋ ve Şerif ulımnıŋ maddi yardımıman
basılĝandır. 23. Kitabnıŋ tış ķabında kuvvėtlı, ķalın tamırlı ķarışık dallı bır cevız tereĝı
bar. 24. Bo terek Tatar milletınıŋ simgesıdır. 25.Onıŋ ķatında bır camı, dınımızıŋ
korumakmanası taşiy bır de bır at tarihımızıŋ hatırlata. 26. Zaten kitapnıŋ konuları da
269
bonnardır: din, tarih, insan sŭyĝısı. 27. Bo menzumeler bır omırıŋ aynasıdır. 28. “Cevez
Tereĝı” adlı kitabinda tabılĝanmenzumelerden bırķaş tanesıŋ oķımaĝa ĭstimen:
b) Aºvır Aºva
1. Daºvıl, zurna tŭmbŭrdiy.
2. Korunmemış bır toy bar.
3. Erkek, ķadın bala-şaĝa
4. Toplanĝan erkez salonĝa.
5. Ortalık ķalabalık,
6. Kelın aºvası şalına.
7. Kelın ķıyeºv başına
8. Yŭzlŭkler yapıştırıla.
9. Oyın aºvalarımız
10. Bırliy-bırliy şalına:
11. Tos pembe, ya ķaytarma
12. Ķara ķız ve ķaynana.
13. Daºvıl zurna kesıle,
14. Kĭşĭler kenarĝa tartıla.
15. Ortada ekĭ aķay,
16. Aºvır aºva sımarlay.
17. Başlay oyın, ne oyın!
18. Kollar oynay aºvada,
19. Kozlerı sŭzŭlgyen,
20. Betlerı burılgyen.
21. Bırden cergye şogyeler
22. Ya da tız cŭgŭneler.
23. Bır ayaķta aylanalar,
24. Oyınĝa aruºv baylanalar
25. Cergye belden şonķayıp
270
26. Kollarıŋ aylandrıp:
27. “Anadan oksız ķalĝaman.
28. Canĝan otķa dalĝaman”.
29. Bırķaş tane kelime.
30. Bŭtŭn tarihnı kostere.
31. Aºvır aºva!
32. Kelimesız, cumlesız.
33. Tarih anlatķan aºva!
34. Cenazeler, doğumlar.
35. Sŭrgŭnlŭkler, canıklar.
36. Epsĭ aºvır aºvada.
37. Bır tanedır dŭnyada!
38. Aºvır aºva!
39. Oynaması aºvırdır.
40. Bır de zengınmana taşır.
41. Onı erkez oynayalmaz.
42. Oynasa da beceralmaz.
43. Onı oynaĝan kĭşĭ.
44. Tatarnıŋ Tatar soyı!
c) Denız Sesĭ
1. Sesle denızın sesĭn.
2. Derenlerden kelgyen ses.
3. Dalĝalar.
4. Beyaz oyadan yaķa.
5. Salĝanlar.
6. Sesle balıklarnıŋ sesıŋ.
7. Balıklar gŭmŭş yaķa.
8. Takķanlar.
271
9.Miliyonlarca balıklar.
10. Konışsalar.
11. Denıznıŋ sesĭ ne bolır?
12. Balıklarnıŋ sessızlıĝı.
13. Denızlerıŋ sesĭdır.
ç) Tarih Sesĭ
1. Esken cel uzaklardan.
2. Koķı ketıre.
3. Taze kumız koķısı.
4. Anasıŋdan canı tuºvĝan.
5. Tayşıķ koķısı.
6. Kurıĝan pesılgyen koķısı.
7. Esken cel uzaklardan.
8. Ses ketıre.
9. Ayĝa ķarap uluĝan.
10. Ķaşķır sesĭ.
11. Kumluklarda tapırdaĝan.
12. Nal sesĭ.
13. Kurĝaklıkta gŭdŭrdep caºvĝan.
14. Caºvın sesĭ.
15. Esken cel uzaklardan.
16. Ses ketıre.
17. Tarih sesĭ.
272
V.
Söyleyen: Fikiriye Aziz
Derleme yeri: Köstence
Derlenen: Hac’a gidişi
1. Adım Fikiriye Aziz. 2. Bin doķız yŭz otız dŏrt tumasıman. 3. Tuĝan koyım Toķıspı
koyı. 4. Onda oķıdım, ŏzımnı Tatar tĭlĭmnı ve Romen tĭlĭnı ve Kur’an derslerını koyımde
ŭyrendım. 5. Bondan ellĭ sene evelĭ ŭylendım. 6. Õz koyımden bır balaman ŭylendım. 7.
Kelıp babama ayttırdılar, nişanŋadılar,men ĭstemedım barmaĝa. 8. Cıladım, kop kop
cıladım. 9. Ķaytarnız nışanımnı dep ayttım. 10. Babam alar razı bomadılar. 11. Ķart
babam keldı, nenemnı babası keldı, maĝa ayttı: - Ķızım, nışlisıŋ dedı, ķımgye baracaksıŋ
dedı. 12. Apız torının baracaksıŋ, oķımış cınıslar, aruºv ķĭşler dep ayttı maĝa. 13.Men
sustım, aytmadım bırşiy sora. 14. Altı ay otırdık nişanŋı, ondan sora ŭylendık, toyımız
boldı. 15. Babam bek guzel şalĝılar tuttı, kelın anterlıklerı ķıydım, ana şaytıp toyımız
boldı, bardık, ballarımız da boldı, ondaytrıp ŭy boldık. 16. Ekĭ ulım bır de ķızım
boldı.17. Ballar ostıler. 18. Bırıncı sıŋıflarını koyde oķıdılar. 19. Taā sora koyden koştık.
20. Kostence’gye. 21. Bin doķız yŭz yetmış ŭş senesıŋde. 22. Ballar kettıler erbır yaķa
oķımaĝa. 23. Oķıdılar aruºv mekteplerde. 24. Ŭş balaĝa da toylar yasadık. 25. Aruºv
yetıştıler. 26. Dŏrt tane erkek torınım bar, bır de ķız torınım bar epsĭ oķıylar. 27. Bır kun
ayttım ballarĝa ve babasıŋa:men merak ėtemen Acılık’ke ketmegye. 28.Merak ėtsen ket
nenem dedıler. 29. Oķımaĝa bılesıŋ, namaz ķılasıŋ. 30. Onday ėtıp Acılık’ke kettım.
31.Muftiat’ķa yazıldım, koleklerım tıktım. 32. Paramnı bėrdım. 33. Şaytıp colĝa şıktım.
34. Dŏrt kunde Medina’ĝa bardım. 35. Anda bırķaş kun otırdık. 36. Namazlarımı ķıldım.
37. Ondan sora Arafat’ķa kettık sora Muzlifi’ye kettık taş topladık. 38. Ķaytıp Mınĝa
keldık. 39.Mina’da Kurban Bayramnı yasadık. 40. Kurban kestık. 41. Şaytanĝa taş attık.
42. Ŭş kun Mina’da otırdık. 43. Ondan sora Mekkegye keldık gene. 44. Namazlarnı
ķıldık sora Medıne’de bırķaş kun ķaldık. 45. Bızler Romanya’dan on ekĭ ķĭşĭ edık. 46.
Bulĝar Tŭrklerı kop edıler, ŭş balaban maşinaman bolıp kettık. 47. Bır ay ĭşĭnde
ibadetler ėttık. 48. Ķaytıp ŭylerımızgye keldık. 49. Sora Acı duºvalarımıznı yasadık. 50.
Kop insanlarman, ocalarman. 51. Alla ķabıl ėtsıŋ.
273
VI.
Söyleyen:Reşat Emurla
Derleme yeri: Asanşı köyü, Köstence
Derlenen: Babasıŋın vefatı
1. Bin doķız yŭz altmış senede tuma. 2. Kubadin’de tudım. 3. Onda ostım. 4. Anda ekĭ
clasa yasadım, ondan ķasabaĝa keldım, liceugye. 5. Ondan sora bin doķız yŭz seksen
ekĭde askerlıkke kettım. 6. Anda da yasadım dŏrt bŭşuk sene, ondan sora askerlıkten
keldım ĭşke başladım. 7. Denızde. 8. Ekĭ apta onda, ekĭ apta ŭyde otraman. 9. Ulım
boldı. 10. Ezan atıŋ Enur saldık, oca ketırdık, oķıdık, babam da bar edı o zamanda, sora
bız de Onur bosıŋ dedık erkez bıle dedık. 11. Sızgye diceĝım babam meselesı. 12. Kettı
Turkiye’gye gezmegye, dadama. 13. Onda otırdı ekĭ apta. 14. Ekĭ bin edı senesĭ. 15.
Ondan sora kete İzmir’gye. 16. Abim bar edı anda, ailesımen şalışayedıler. 17. Onda da
aºvası şıcak edı. 18. Ekĭ ŭş gŭn otra onda, sora namaz ķıla ekende vefa ola onda
Turkiye’de. 19. Ondan bızgye kele ķaber baban keşındı dep. 20. Cenaze bekledı bıznı
ekĭ gŭn. 21. Autokarman kettık Tŭrkiye’gye. 22. Onda yetıştık, erkez bar edı, İzmit’ten,
Aksaray’dan, Zeytinburnu’dan pıtıŋ akrabalarımız kelgyen cenazegye. 23. Ķalabalık edı.
24. Ŭşŭn bėrdık Tŭrkiye’de sora keldık Romanye’gye, Romanye’de pıtıŋ duºvalarıŋ
bėrdık, abim de keldı Ameriķa’dan, erkez toplaştı. 25. Koyıŋ ocamız meºvlut oķıdı. 26.
Ailece bır tıleĝımız bar, onday ķaberler yabancı memleketten almayık.
274
VII.
Söyleyen: Şeyla Abibula
Derleme yeri: Asanşı köyü, Köstence
Derlenen: Türkiye ziyareti
1.Men Şeyla Abibula. 2. Asanşı’da yaşayman şŭmdı. 3. Dŏrt clasanı Asanşı oķılında
pıtırdım sonra Kostence’de ŏğrėtmenlık lisesĭnı pıtırdım. 4. Dŏrt sene de Edebiyat ve
Dil Fakültesi Türk bolımı pıtırdım. 5. Lisede ekende bır gezı yasadık Türkiye’gye
ŏğrėtmenlık evinde otırdık. 6. Onda bır ay otırdım. 7. Er gŭn dersler aldık, din,
edebiyat, tarih, coğrafya ve apta sonında gezıgye kete edık. 8. Konyaĝa kettık, Mevlana
camisıŋı kordım, Alanya’ĝa kettık, Side’gye, Antalya, Kuşadası, Kuşadası’nda Meriyem
Ana evin ziyaret ėttık, pıtıŋ bo yerlerde bek guzel otellerde otırdık. 9. Apta arasıŋda
programımız da bar edı. 10. Anķara ĭşĭnde otelde ķahvaltı aldıktan soŋra derslerımız bar
edı. 11. Sat doķızdan oneķıgye şık. 12. On eķıde otmek aşaĝan sora ekĭ sat dınŋene edık
ekĭgye ķadar sora ekĭden sora Anķara ĭşĭnde geze edık, ŏnemlı yerlernı. 13. Anıtķabır,
Gençlik Parķı, Hayvanat Bahçesĭ, Botanik Bahçesĭ, Muze evlerĭ ve Çanķayaĝa da kettık.
14. Akşam otra edık, televizyonĝa ķara edık, muzik sesliy edık. 15. Otelıŋ bahçesıŋde de
geze edık. 16. Bızgye bek aruºv davrandılar Milli Eğitim Baķanlığından temsilcilerĭ bek
aruºv mısapır ėttıler bıznı. 17. İş unutmayman bo gezını. 18. Romanyaĝa kelgyen sora
pıtıŋ arķadaşlarıma anŋataman.
275
VIII. Söyleyen: Leula Emurla
Derleme yeri: Asanşı köyü, Köstence
Derlenen: Öğretmenlik hayatı
1. Menĭm adım Emurla Leula. 2. Bin doķız yŭz yetmış bır senesĭnde tudım, yirmı yedı
eylülde. 3. Bin doķız yŭz doksan altıda ŭylendım, bır ulım bar, Onur, altı yaşında. 4.
Şŭmdı tuĝan koyım mektebınde ders bėremen orta sıŋıflarĝa. 5. Kunde dŏrt sat, beş ya
da altı sat şalışaman. 6. Pıtıŋ dersler Romencedır, olar da bır proğrama baĝlıdır. 7.
Aptada on seķız sat ders bėremen, bo derslerden gramer ve edebiyat derslerı bėremen. 8.
Ders bėrgyen sıŋıflarımda Tatar talebelerım de bardır. 9. Bonnarıŋ arasıŋda aruºv
şalışķan talebelerım de bardır. 10. Mektep başlaĝanda pıtıŋ sıŋıflarĝa başlanĝış testı
bėremız. 11. Bo testlerde ballarıŋ keşken seneden bılĝılerıŋ tespıt ėtemız ve bonnarĝa
kore talebelerıŋ A, B, C gruplarıŋ ayıramız. 12. Gruplarman da ayrı şalışamız. 13. A
grubunda bolĝan ballarman en zorlı konuları ĭşlimız, B grubunda orta zorlıkta konılarnı,
en sonda bolĝan grupman en cenĝıl konularnı ĭşlimız. 14. Bırķaş tane ders bėrdıkten sora
gene de bır test bėremız, bo testlerıŋ notları katalogķa keşırıle, bo testlerde alĝan
notlarıman bır de katalogtakĭ notlarman ortalamanı yasaymız. 15. Senenıŋ sonında en
aruºv oķıĝan ballarĝa ŏdŭller bėrle. 16.Men bo sene yedıncı sıŋıfıŋ ana ŏğretmenĭmen.
17. Sıŋıfta yiĝrım yedı tane talebem bar. 18. Ĭsteĝım bo talebelernı seķızıncı sıŋıfķa
ķadar başarılı deºvam ėttırmek.
276
IX.
Söyleyen: Remzi Aziz
Derleme yeri: Köstence şehri
Derlenen: a) Romanya’ya Kırımlıların göçleri
b) Askerlik ve iş hayatı
c) Emel mecmuası hakkında
a)
1. Adım Remzi Aziz. 2. Aziz familiası da ķart babamnı adıdır. 3. Ķart babamnı vaziyetĭ
Afız Azizdir. 4. Bek yaman tanıºvlı bır kĭşĭdır Dobroca’da. 5. Adetlerımız, koylerımız,
tuĝan osken yerlerımız bellĭ başlıdır. 6. Bızım koyımızıŋ adı Toķıspı. 7. Toķıspı demek
doķız tane sıpı bar eken bızım koyımızde bır vaktında. 8. Onuŋ ŭştan bızım koyımızıŋ
istoricı belĝısız. 9. Neşın? 10. Çŭnkĭ bızım koyımızıŋ ĭşınde bır ķabırstan bardır, en
pazla ŭş yŭz senelık. 11. Koyımızıŋ kenarında da ekĭ tane ķabırstan taā bardır. 12.
Koyımızıŋ ķabırstanıŋdan taā balabandır. 13. Onun istorik meselesıŋde ekĭ yŭz senelık
imigraremız bızım Ķırım’dan uymay bızım esapımızĝa. 14. Onun ŭştan aytacak bır ekĭ
şiyim bar. 15. Bızım koyımızıŋ adetlerĭ bek yaman uyar Ķırımlılarıŋ adetlerıne. 16.
Adetlerımız untulmadı, sayıldı ve er vaķıt ta tutuldı. 17. Onuŋ ŭştan bızım koyımızıŋ
ĭşınde yaşaĝan millet bız Ķırım milletımız dep er vaķıt aytķannardır. 18. Bızım koyıŋ
cematı bellĭ başlı bız Ķırım cematımız dep aytķannardır er vaķıt. 19. Ķırımlılar kop
eziyet korgyende Dobroca Tatarları kop yardım bėrgyenlerdır Ķırımlılarĝa. 20. Ŭy
ŭyden cŭrıp yardım toplaĝanlarıŋmen de bılemen. 21. Babalarımız da er vaķıt camıde
konışmalarında yardım ėtiyık Ķırımlılarĝa, olarıŋ vazieytlerı zor dep aytķannarıŋ
bılemen. 22. Ķırımlılarıŋ sŭygyen ķışlerıŋ sonında cezalı korılgyendır, Ķırmızılar
kuºvėtıŋ alĝan sora. 23. Onuŋ ŭştan bek bılemen: 24. Ķırım’dan bŭyŭk yazıcılarıŋ bırısı
şo marebelerıŋ vaktında Ķırmızılarıŋ kuºvėt alĝan vaķıtlarında cılap cılap yazĝanlarıŋ.
25. Bız Ķırımlımız, bızım cınısımız Ķırımıŋ Tatarlarından tartla. 26. Cılaşmanız ay
anaylar. 27. Bo bayramlar son endı. 28. O zaman Ķırımlılarıŋ cesarėt alĝan vaķıtları. 29.
Ķırmızılarıŋ tŭşken vaķıtları. 30. Ondayın boldı, ama soŋı aruºv bomadı. 31. Ķırım’da
vaziyette boĝanıŋar, Mŭsŭlmanlık colıŋ bılıp şalışķan adamlar mecbur boldılar
277
Ķırım’dan ķaşmaĝa. 32. O Ķırımlılarıŋ bırtaķımları Tŭrkiyegye ķaştılar, bırtaķımları
Romanyaĝa-Dobrocaĝa ķaştılar. 33. Onnarıŋ Dobroca Mŭsŭlmanları ķabıl ėttıler,
sakladılar, aşlarıŋ sularıŋ bėrdıler, ama bo mesele tap sonında ķarıştı. 34. Bo Ķırımlılarıŋ
saklaĝan kĭşlernı anaºv mınaºv şaktılar. 35. Bo kĭşlerıŋ başında cŭrgyenler ocalar edı. 36.
Bo ocalarıŋ kopsı mapıske ķırdıler. 37. Neşın eken? 38. Bo Ķırımlılar neşın saklaĝanlar?
39. Neşın aytmaĝannar yabancı kĭşĭ ŭygye kelgyen dep? 40. Ocalarıŋ arasıŋda Nazıp
efendı de bar edı. 41. Nazıp efendı Toķıspı’da ķapaldı. 42. Ķaytıp kegyen sora, on sene
sora gene Toķıspıĝa keldı. 43. Ķırım milletı ŭşun şalışķan, Ķırım milletıne yardım ėtmek
ĭstegyen ķışlerıŋ bırıdır. 44. Bo kĭşnı-bızım koyımız, bızım bellĭ başlı bır mallemız bıle o
yerde tutulĝanıŋ, o yerde Tatarlarnı Ķırım’dan ķaşıp kegyen Ekrem Efendınıŋ tutulĝanıŋ
bek bıleler. 45. Bızım komşımızda bır ŭyde tutulĝandır o zaman o yerde tutulĝanı bellĭ,
ama sonında ne bolĝanı belĝısız.46.Şŭmdı bıznı koyımızıŋ vaziyetĭ. 47. Koyımız 40-50
ķane Mŭsŭlman. 48. Tabiyatlarımıznı, tertıplerımıznı,adetlerımızı tuttuk. 49. Kunler
aĝırlaştı. 50. Bızler bŭyŭdŭk, askerlıkten keldık, şalışmaĝa yer yoktır, aşamaĝa aş yoktır.
51. Baba, ana ziyette. 52. Ķırmızılarnı bızgye, bızım milletke şektırgyen vaķıtları. 53.
Ama Mŭsŭlman milletınde ŏyle bır sabır bardır ke, sabırman epsıŋden geştıler. 54.
Ondan da geştık. 55. Bızım evelĝı adetlerımız, Bayramlarımız, toylarımız epsı yavaş
yavaş untılmaĝa başladı. 56. Bızım koyımızde toylar boĝanda er vaķıt azırlık bek kop
bolay edı. 57. Gelnalcı ketle edı, ketmegyen soyları toy aldın şıĝar edıler. 58. Toy aldına
şıkķanda en aruºv atlarıman, arabalarman, en guzel suslerman toy aldı ķabıl ėteredıler.
59. Toy aldında adetler bolay edı. 60. Kelın arabasıŋ ŭş kere, dŏrt kere kiyeºv arabası
pırlanır edı. 61. Pırlanĝanda da adetıŋ yasay edı. 62. Dŭnya denıştı. 63. Bo adetlerden
yavaş yavaş vazgeşemız. 64. Ama o adetlerıŋ tutķan kĭşler de pıttıler, ķalmadılar. 65.
Şŭmdı koylerımız boşadı, Mŭsŭlmanlar bek az ķaldılar, beş ķane on ķane yiĝrım ķane
ķaĝan koylerımız bar. 66. Camılerımız ķaytardılar. 67.Mekteplerımız pıttıler. 68. Ballar
oķıma yazma bılmiler. 69. Ne ĭstimız bo ballardan oķıttırmaĝan sora? 70. Onun ŭştan
bızım tıleĝımız bo ķışkene koylerde beş, on bala boĝan yerlerde bır ķışkene oķıl, şo
oķıllarıŋ ĭşınde de aptada ekĭ kere ŭş kere barem Kuran arflerıman din vaziyetıŋde oķısa
egyer teraķay Mŭsŭlman tertıbın, din vaziyetlerıŋ bıler edıler. 71. Bo da bomasa egyer
yavaş yavaş bo ballar bıleamaycaklar, şumdı da bilmiler. 72. Komunistlık vaktında
278
Ķırmızılar bızgye mekteplerıŋızıŋ ķapaymız dep aytmadılar, ama bızım ocalarımızĝa,
mualımlerımızgye aylık bėrmedıler. 73. Bır ocanıŋ aylıĝı şumdıĝı paraman esap ėtsen
egyer ŭş yŭz bin ley edı. 74. Ŭş yŭz binmen bır kĭşĭ koyde tuºvıl, ķayerde bosa
yaşayamazdı. 75. Onuŋ ŭştan bo kĭşler camınıŋ topraĝıŋ egyer edıler, azbarıŋ egyer
edıler cematten yardım ĭster edıler onday yaşar edıler. 76. Bo kĭşlerıŋ ĭşınde tanıĝan
soylarımız bar Toķıspılı Ķalil Efendĭ. 77. Bo ķĭşı bızım koyde onca sene ocalık yasadı,
terbiyelĭ, tertıplĭ vaziyetnı kordı, depozitlerde vaziyet kordı, ama ŏzıŋ asıl vaziyetınden
vazgeşmedı. 78. Onday aynı ondayın da Taşpınarılı bızım Marem Efendĭ bardır. 79. Bız
onnarnı unutmadık. 80. Şŭmdı bızım vaziyetımız aruºv, bėreket bėrsıŋ. 81. Şŭmdı
ballarımızıŋ mektepke şaķıralar, şŭmdı bızgye de serbeslık bar aytmaĝa bızım
dinımızgye, bızım camılerımızgye, bızım mekteplerımızgye neler kereĝıŋ sormaā,
ĭstemegye akķımız bar. 82. Bıreºv zarar ketırmiy bız de aytsak. 83. Evelde akķımız yok
edı bonnarıŋ aytmaĝa. 84. Onuŋ ŭştan bıznı adetlerımız tazelenmek kerek. 85. Ne
adetlerımız? 86. Caşlarnı vaziyetlerı, toylarnı, nışan, kureş vaziyetlerı. 87. Koylerımız
canlansıŋ, koylerımız evelkĭ vaziyetıne ķırsıŋ. 88. Bız de merakmız koylerımızgye
barmaĝa. 89. Bız koyden koştık. 90. Aruºv şiler kormegye merakmız. 91. Onuŋ
ŭştanmen razıman bugŭnŭn alıme.
b)
1.Bin doķız yŭz ķırk doķızda askerlıkke kettım. 2. Ŭyde ķalĝan babamman annem,ekĭ tane
doĝmış aķalarım bır de ķız ķardaşım. 3. Dŭnya vaziyetĭ bŏzıldı. 4.Yaşamak alı zor keldı.
5. Onuŋ ŭştanmen askerlıkten kegyen sora ŭyden ketmegye zorda ķaldım. 6. Anam,
babam razı bomadılar. 7. Sen en ķışkenesıŋ bızmen ķal dep ayttılar. 8. Aķalarım ekĭsĭ de
kettıller tŭrlŭ tŭrlŭ vaziyetlergye. 9.Mında o zaman vaziyetler zor tablayedı. 10.
Ķırmızılarıŋ kunı edı. 11. Ķırmızılarman da aruºv tutulmasan egyer vaziyet yoktır edı. 12.
Onuŋ ŭştan maĝa ramėtlĭ babam bır de Sabri aķam ayttılar: 13. Sen bo coldan vazgeş.14.
Bonnarman bo colda ketme, ŏzıne de bızgye de zarar ketrersıŋ dedıler. 15. Çŭnķımen
askerlık yasaĝanda Sekurite’de yasadım. 16. Ekĭ sene bır ay. 17. Ondan şıkķanda maĝa
ķart bėrdıler kolıma bo colda cŭreceksıŋ dep. 18.Men bo colnı cŭrmek ĭstedım para mesele
ŭşun. 19. Kop ķazanırman dep. 20. Sabri aķam maĝa ayttı: 21. Sen bo colnı vazgeş, bo
279
colnı tutsan egyer milletke zarar ketrersıŋ. 22.Men o aķamnı sesledım, vazgeştım. 23.
Kettım ŏzım akķımman, ŏzım kuºvėtıman portta şalışmaĝa razı boldım. 24. Yŭzta şalıştım
ekĭ sene. 25. O yerde aruºv korındım. 26. Aruºv şalıştım,men koylımen, koylı gibĭ temız,
tertıplı, terbiyelĭ şalıştım. 27. Onuŋ ŭştan menĭ anda Ķırmızılarıŋ sırasıŋa tıkmaĝa
ĭstedıler, oĝa da razı bomadım, koygye ķaşmaĝa ķarar bėrdım ama ķaşmak ŭşun de
bırtaķım tertıpler kerek edı: neşın ketesıŋ? 28. Neşın bızmen razı tuºvısıŋ, saĝa bırtaķım
collar kosteremız oĝa razı tuºvısıŋ? 29.Men dedım: 30.Menĭm koyde bır anam babam bar
onnar ŭşun ketemen. 31. Em de oyle yaptım. 32. Kettım koygye. 33. Koygye kettım ama
ketke şık yaşlar ilerliyedı, nışan vaziyetı ķırdı araĝa, nışannandım ep koyden bır
Mŭsŭlman ķızıman. 34. Ondan sora koyde ķalmaĝa mecbur boldım. 35. Anam, babam
koyden edıler. 36. Ķartbabam bızıŋ koynı apızı: Apız Aziz. 37. Apızlar arasıŋda Ķara
Apız dep konışılayedı. 38. İlmı ilerĭ edı, milletten başķa Ķazak milletlerı bılem aralarında
raātsızlık boĝanda oĝa kele edıler: 39. Apız aķam bondayın boldı, sızıŋ caşlar bızım caşlar
ya da başķaları bonday bırşiy ĭşledıler. 40. Kesıŋŋer maĝa dep onnarnı aklaştıray edı. 41.
Ondan sora bin doķız yŭz ķırk senesıŋde Apız ķartbabam ŏldı. 42. Apız ķartbabam ŏldı,
ama anaºvbır ķartbabam da Ŏmer ŏldı. 43. O şoķay edı, zengın edı. 44. Onnardan ķaĝan
terbiye bızım ķanede bır babamda ķaldı. 45. Kum raātsız bosa egyer, ķane arasıŋda, koy
arasıŋda onnarĝa babam bır şaresıŋ tabay edı. 46. Şaresĭ de aklaştırmak edı. 47. Ŏyle
yaşadık. 48. Bin doķız yŭz ellĭ bır senesıŋde askerlıkten keldım. 49. Yaşayış bek zor edı.
50. Babam alarıŋ borjları bar edı, tŭrlŭ tŭrlŭ impunere bar edı. 51. Bėreceksıŋ sız zengın
kĭşlerıŋ familiesıŋdensıŋız, senıŋ baban bonday eken, ķartbaban bonday eken dep boyle
şektırmek bar edı. 52.Men koyden kettım. 53. Ellĭ bır senesıŋden ellĭ dŏrt senesıŋe şık
şalıştım tŭrlŭ tŭrlŭ yerlerde, en kobısı şalıştım portta. 54. Portta şalıştım, anda ŏzımnı
toplaĝan sora, aklıma tıktım. 55.Men koyıme ketiyim belkĭ bır yardımım tiyer. 56.
Ŭylendım, kettım koygye, koyde vaziyet kordım. 57. Vaziyetım de comertzte boldı. 58.
Ŏzıme ve cınısıma ve Mŭsŭlman milletıne kop paydamı kosterdım, onun ŭştan bek
razıman bonı yapķanıma, onun ŭştan da Alla Utalaĝa kop razılık tılimen.
280
c)
1. Emel Mecmuası comitetı Tătaru koyınde Azaplar diler şumdı fiinţalı. 2.Memet Efendĭ
bo comitetnı preşedintesı bola. 3. Bo mecmuaların ķabılėttık çŭnķı menĭ babam
Abdulhamit Aziz bo comitette redaktor edĭ. 4. Yazĝan artikolları da bardır. 5. Ķarasa
egyer tabılır. 6. Necip Resul ep ondayın redaktor edĭ bonda onıŋ da yazĝannarı bardır.
7. Epsĭ de Komunistlık rejimıne kontra boĝan artikollardır bonnar. 8. Necip Resul ep
ondayın redaktor edĭ bonda. 9. Onıŋ da yazĝanŋarı bardır. 10. Necip Resul ilmĭ ilerĭ bır
kĭşĭ edĭ. 11. Ondan başķa, Tŭrkiyeman Romanyanıŋ arası kesıldı. 12. Ķırmızılarnı
akķılarında andan tŭrlŭ tŭrlŭ terbiyeler kele Romanya’ĝa Mŭsŭlmanlar ŭşun,
Mŭsŭlmanlar da Ķırımlılar’ĝa fazla tŭşŭnmegye başladılar dep. 13. Onlarıŋ ĭşınde
ramėtlĭ babam, koynı ocası Nazıp Efendıman ketıp ŭy ŭyden Ķırımlılar’ĝa yardım
toplaylar. 14. Yardım toplaĝan yerlerınde pıtıŋ aruºv kĭşlerıŋ de, pıķarelerıŋ de,
zenĝınŋerıŋ de coklaylarlar. 15. Anlaşılĝan şiy sonında aytılĝan şiy. 16. Pıķareler taā
aruºv şiy bėreler zenĝınŋerden. 17. Bır pıķareden ekĭ peşķır, ekĭmendıl şıĝa, ama temız.
18. Zenĝınner de ķım edı? 19. Nenemnı babası, ķartbabamnı akrabaları. 20. Bo şiyler
sonında aruºv bomadı. 21. Bo şiylerıŋ yapķan ķĭşlernı Ķırmızılar Romanya’da kuºvėtıŋ
alĝan sora şektırdıler. 22. Onun ŭştan kop kĭşĭ korktı, vazgyeştıler. 23. Onuŋ ŭştan asıl
bızım vatanımız Ķırım milletımen Dobroca Tatarları arası o zaman kesılgyendır.
281
X.
Söyleyen: Kânye Suliman
Derleme yeri: Tulça şehri
Derlenen: Oğlunun vefatı
1.Mında Tulşa’da tudım. 2. Baba Esķışerlĭ, nenem Ķırım’dan, Ķırım Tatarı. 3.Mında
ostım, sora cengemmenĭ bėrdı. 4. Nenesĭ yok, babası yok, oksız bır bala bar dep. 5.
Nışanŋadılarmenĭ, bėrdıler. 6. Balanı kormedımmen, o da menĭ kormedı, filmgye kettık,
bilet alĝan. 7.Men ķarayman, nışanŋım kese korecem, kelgyen o yerde bekliymenĭ,
amanmen tanımayman, o damenĭ tanımay. 8. Sora Yakup keldı, ķaynım keldı, mın boĝa
bolacaksıŋ dedı, dayım bo menĭm dedı, nışanŋıŋ senı. 9. Ķarayman betıne, kozı sankem
ķıyış, ķarayman konışķanda aºvzı ķıyşıp kete. 10. Soķır ķıyışķa bėreceklermenĭ dedım.
11. Sora toy yasadılar, bėrdıler. 12. Bardım o bayĝa, ama bır ekĭ ay degyende marebe
koptı. 13. O marebedemen dŭnyaĝa ketırdım ulımnı. 14. Rifatnı taptım. 15.Marebede
ostırdım balamnı, anda mında şalışayedım. 16. Tatam ulını sunet ėttı,men de otırttım
balamnı oĝa sunet bosıŋ dep. 17. Yedı sene keştı marebe boĝanı, yedı seneden de keldı
bır Orus arabası. 18. Alla, o Orus askerı pıtmedı taā dedım. 19. Bır de ķaradım, bayım.
20. Tanımadım. 21. Sora keldı, Kânye dedı maĝa-menĭ adım Fatma ama nenem sŭygyen
bır apaķayıŋ, oķımış Kânye dep, o da Kânye dep saĝan. 22. Ama oķımaĝa sŭymiyedım.
23. Ķaysımen ulım dedı? 24. Turanman ekeºvı ķanalda suda oynaylar. 25. Tatamıŋ
ŭyŭnde. 26.Men de Ermennerıŋ ķırın cuºvıp keldım, yorıldım, otray edım. 27. Ketıp
balamnı alayım dedım. 28. Tatamda ulım tura. 29. Ķaray o. 30.Men ketemen ķızmėtke.
31. Dedım: Sal kolın ķara. 32. Saldı Rıfatķa kolın, o da ket ondan dedı, menĭm babam
tuºvısıŋ sen dedı, menĭm babam marebede dedı. 33. Yedı yaşında bala. 34. Anamen
marebeden keldım, pıttı marebe, sen babanmanmen dedı. 35. Sora ısıŋdı bala. 36. Beş,
altı ŭyde otırdım. 37. Sora bayım kariyeraĝa ķırdı, taşta ĭşliyedı. 38. Taşta ĭşlegyen sora
bır ŭy taptık, onda da şaytanŋı eken, onda da paralizat boldım, şarpındım, ondan bėrtlĭ
ķara ķaş sene başımdan ketmiy, aylana başım. 39. Ķadır oca oķıdı, duºva bėrdı. 40.
Ķızım dedı, bo ŭyden koş sen dedı. 41. Ķapıŋ artında bır Arap, balaban kupelerı bar
kulaĝında, mınday kulebėre edı. 42. Otım patlayedı. 43. Sora koştım. 44. Cartı bır ŭy
282
taptık. 45. Bayım başķa yerde kariyeraĝa şalıştı. 46. Sora onı abatorĝa saldılar,direktor
boldı. 47. Direktor boĝan sora balaban kĭşĭ boldı, sora bıznı ķaramadı. 48.Marebeden
kegyen sora Ridvan boldı. 49. Akşam kele saba şıĝıp kete, bılmimen ķayda cŭre, ķayda
kete. 50. Sız ne aşaysıŋız? 51. Ne ėtesıŋız? 52. Soramay. 53. Ulım bar edı. 54. Ostı,
balaban boldı, ŭylendırmek ĭstimen. 55. Anaºvıŋ emşeĝı balaban diy, mınaºvıŋ ayaĝı
balaban diy. 56. Şıĝarayım paşaport ket Tŭrkiyegye amcalarıŋ, ķısımlarım kop menĭm
dedım. 57. Şalışırsıŋ dedım. 58. Olmasa abatorĝa babana ketersıŋ, ķarnıŋ aş bosa saĝa
bėrer, aşarsıŋ. 59. Ketmiyeken, kete Kâzımgye, Kâzımıŋ ŭyıne. 60. Dedım, balam ėtme
ondaytıp, o senı ķısımıŋ tuºvı, bonŋar yabancı, ketme. 61. Babası eşıte, bır ekĭ şamar ura,
kel ŭygye, al şamaşırlarıŋ, ket Kâzım ķarasıŋ senı. 62. Başlay cılamaĝa. 63. Keldı bala
ŭygye cılap,men cılayman, o cılay. 64. Cılay cılay kettı. 65. Saķın ķısımlarĝa bıreºvgye
ketmiceksıŋ. 66. Sora taba Ananı, bır Ķazak. 67. Ketır koriyim dedım. 68. Ketırdı. 69.
Uzun boylı, sarı betlı bırşekyi. 70. Alsan al dedım. 71. Ķaşan kuºvdı babaŋ, ķayda
keteceksıŋ? 72.Mende de aķıl. 73. Şıĝar paşaport, mıŋ, ket Türkiyegye, ket ķısımların, o
şalışmaĝa sŭye, zanatı da bar ķırer bır yerde. 74. Bılemedım. 75. Ahmakmandır ta. 76.
Şumdı aķılım kete. 77. Aldı Lipovanķanı. 78. Dedım baban koylergye kete, kel bızgye,
kel mında, men azırlayım kununiye yasanız dedım. 79. Yasamayman neni kununiye
dedı. 80. Ķazakķa dŏn dep ayta dedı. 81. Ĭstemimen dedı. 82. Elhamdŭlila
Mŭsŭlmanman dedı. 83. Tışım Ķazak, ĭşım cŭreĝım Mŭsŭlman dedı. 84. Sora bır
balasıŋ taptı, ketırdı balasıŋ,men ķArap ostıriyim, apaķay ĭşte bosıŋ. 85. Bır, ekĭ kun
ķaradım, dedım alıŋız kerekmiy. 86. Ostı bala, balaban boldı, ŭylendı, babası ŏldı. 87.
Ulım oşanĝa kete edı. 88. Oşanda tŭşken beşke. 89. Ŭş metre derĭn tŭşken. 90. Burnı
kopķan, başı kopķan, ayak kopķan, kol kopķan. 91. Kelın Lipovan ĭstemiy. 92. Ķara sen
diy. 93. Dedım yıĝrım dŏrt sene aşadın otmeĝım, ķaradım, şŭmdı saķat boĝanda maĝa
mı ketresıŋ? 94.Men de saķatman, ķım ķaraycakmenĭ? 95. Şeşekte şalıştı. 96. Ķırgyen
amamaĝa traş bomaĝa. 97. Cıĝılĝan, ay neniyim degyen. 98. Lipovanķa cŭrıp kegyen.
99. 100. Aaa, neniyim dep aytasıŋ, e? 101. Nenen kerek mı şŭmdı saĝa? 102. Ekĭ kozı
cumulĝan, ekĭ ayak ketken, ekĭ kol ketken, şarpınĝan. 103. Yaman boĝan, tĭlĭ tutulĝan,
konşamay. 104. Keldı marşke maĝa sat ŭşte. 105. Rıfat ŏldı. 106. Ŏlmegyen, salĝannar
onı spitalĝa cıbergyenner. 107. Ee, ket sen de! 108. Apaķayı da ketmegyen. 109. Caºvıŋ
283
caºva, sat ŭş. 110. Kettım Ridvanĝa, ŭyıne bardım. 111. Şıktı bırsı yok dedı. 112. Kettı o
Tŭrkiyegye taā kemiy dedı. 113. Sora şıktı, şŭmdı keldık neni dedı. 114. Rıfat
ŏlgyeneken dedım. 115.Marşke keldı maĝa ayttı dedım. 116. Ŏlmegyen dedı, ekĭ kol ekĭ
yaķa ketken, ayakları ketken, kozı cumık dedı, can bėrıp can ala dedı. 117. Aketiyım
senı dedı. 118. Aket,men yaman bolaman dedım. 119. Sora Turan keldı. 120. Aldılar
menĭ maşinaĝa akettıler. 121. Aketkende ŏlgyen, anadan tuma şırşıplak. 122. Morgadan
alıp keldım ŭyıme. 123.Marşke keldı. 124. Ne, menĭm ŭyım yok mı? 125. Ŭyım bar,
balam bar. 126. Sen ŭyıŋ sende tursıŋ dedım. 127. Onıŋ tanışları kop menĭm odam kop,
kora balaban, kĭşĭ kelır dedım. 128. Sende binada ķatıp ķırecek saĝa? 129. Bır cenazesıŋ
nenesĭ ciydı. 130. Duºvalarıŋ bėrdım. 131. Bek canaman balama, bek caş ŏldı. 132.
Canaman…….
284
XI. Söyleyen:
Altay Kerim
Derleme yeri: Köstence şehri
Derlenen: Gazetecilik çalışmaları
1. Koş keldın menĭm Tatar ŭyıme Çiğdem totay. 2.Men konışķakman ama istidatlı
konışmacı tuºvılman, becerıklĭ konışmacı tuºvılman. 3. Çŭnķımen yazarman, Türkçe
yazarman Tatarca yazıcıman. 4. Ama işallah senıŋ ĭstegyen bılĝılerıŋ bėrermen dep ŭmit
ėtemen. 5.Men Altay Kerim. 6. Romanyanıŋ eyalėtĭ Dobroca’nıŋ bır ķışkene koyınde
tuĝaman. 7. Türk adı Musrat. 8. Romencesı Moviliţa. 9. Tamam altmış yedı sene evel
tuĝaman. 10. Balalıktamen ilerde balaban kĭşĭ bolırman dep iş tŭşŭnmedım, ama menĭm
ramėtlĭ nenem Acı Melik-babası Tŭrkiyelĭ Toķat’ta tuĝan-bırşiler tuydı. 11. Bo seķız
balan ĭşınden Altay’ da ķalıbı bırşiy bar, bır istidat bar. 12. Ķalıbı bırşiy bolacak, bırşiy
şıĝacak bo balamdan dep tŭşne edı. 13. Onıŋ ķanatıŋ astın oskenım ŭşun maĝa ervaķıt
en aruºv nasiyatların bėrgyendır. 14. Nenem, balam tuĝan tĭlĭne sayĝı koster, milletnı
sŭy, alşak gonıllı bol, Allaā itaātıŋ saĝlam bosıŋ. 15. Bır vaķıt şubelenme. 16. Sen bır
Mŭsŭlman ŭyde tuĝasıŋ, Mŭsŭlman bolıp ŏleceksıŋ diy edı. 17. Alla ramėtilesıŋ, onıŋ
şŭbelengyenı aklı şıktı. 18. Yani, bin doķız yŭz seksen dŏrtte men ķırk yedı yaşında
ekende Romanya’da sıptıĝı Tatarca kitapnı yazĝamandır. 19. “Kâniye” degyen bır kitap.
20. O senegye şık Romanya’da ne Tŭrkçe ne Tatarca bonday kitap şıĝarılĝandır.
21.Masallar, sora folklor kitapları şıktı. 22. Anaºv dergide, mınaºv
mecmuadamenzumeler, şiirler, hikâyeler şıktı ama bonday kitap bırıncı kitaptır. 23.
Tatarca yazĝamandır kitapnı, Tŭrk asıllı neneme adaĝamandır. 24. Ne ķadar asil bır ĭş!
Tŭrk asıllı nenemden calpak Tatarca ŭyrenıp Romanya’da bo tĭlde edebî kitapnımen
yazĝamandır. 25. Ŭş kun anŋatsam, anŋatacaklarım pıtmez çŭnķımen bo dŭnyada bır
ķazday su ĭşınde keşmedım bo hayattan. 26. Kop şiler keldı başıma ama oĝraştım,
şapalandım bo ķalķıma, milletıme faydalı bolayım dedım. 27. Onuŋ ŭşun koyde ilk oķıl
ŏğrėtmenlıĝı yaptım, sora Romanya’da yaşasam da Romence derslerı bėrdım. 28.
Deºvvrımden sora ķısmet şıktı ekĭ sene Tŭrk balların, Romen talebelerıne de Türkçe
derslerı bėrdım. 29. Yani Bŭkreş Universitatesıŋde bır de Kostence “Ovidius”
285
Universitatesıŋde Türkçe derslerı bėrdım. 30. Bek gururluman çunķı eşıtkenıme gore
menĭm oķıtķan talebelermenden bek memnun boĝannar. 31. Olarĝa sade Türkçe
ŭyretmedım, olarĝa alçakgonıllıklerını ŭyrettım, insaniyetlĭ bolmalarıŋ ŭyrettım,
aºvızman tuºvıl, boş lapman tuºvıl, menĭm davranışım, menĭm tutımım olarĝa bır ŏrnek
boĝan dep eşıttım. 32.Men ŏz ŏzımnı maktamayman, çŭnķı bızde bır atasŏzı bardır: 33.
Ŏzıŋ maktaĝan divane der Tatarlar, yani ŏzıŋ maktaĝan delıdır diyler. 34. Taā ne
aytayım? 35.Menĭm hayatımda yaşaĝan unutılmaz anlardan bırısı Bŭkreş radyosuna
menĭ redaktor bolıp alınĝan meseledır. 36.Men ĭstemedım başta çŭnķı Kostence’de ŭyım
bar edı, ballarım bar edı, şŭmdı de bar ya. 37. Ballar caş, babaĝa ihtiyaçları bar edı. 38.
Bır gŭn menĭ Aciemin arķadaşım kolımdan tuttı “ Aydı senı Bŭkreş radyosu Türkçe
yayınlar şubesıŋe almak ĭstiler senı” degyendemen torası bır tŭrlı ayaklarım cevşedı,
dedım “ya,men layıkman mı onda?” çŭnķı men Fakultate pıtırgyenımden on beş sene
keşken edı. 39. Nise, onda bardık, ķabinaĝa tıktılar Turkçe metin bėrdıler, oķıttırdılar,
experler, onda şalışanlar yumŭşak “g” nı telafuz ėtkenımnı begyendıler, onda aldılar ve
Alla ķısmet ėttı ĭşte, bır sene tuºvıl, tamam yirmı bır sene şalışķamandır Bŭkreş radyosu
Türkçe yayınlar şubesıŋe. 40. İhtilâldan sora bin doķız yŭz seksen doķız Romen
ihtilâlından sora şube mŭdŭru tayın ėttıler, ŭy bėrdıler, ballarım ķatıma aldım,
Universitate oķıdılar Allaā şŭkŭr ve soramenĭ bek begyengyennerı ŭşunmenĭ hayatımıŋ
başķa bır yŭksek noktası, mutlu anım Romanya Yazarlar Bırlıĝıne ŭye bolĝanım kundur.
41. Bastrıp bastrıp anŋatacakman, salmaklı salmaklı aytmak ĭstimen çŭnķı
maktaymanman Romanya Tŭrk Tatarlarından Romen Yazarlar Bırlıĝıne alınĝan bırıncı
ŭyemendır. 42. Em calvarmadım. 43. Belkĭ buktururman sıznı, ķısķaca anıŋatayım. 44.
Bin doķız yŭz doksan doķız senesıŋde Dobrucanıŋ Ķaradenizıŋ sahili Neptun
sayifiyesıŋde on memleketten azınlık yazarlarıŋ bır toplantısı tertıplendı. 45.Menĭ de
şaķırĝannar. 46. Bılmimen ne sıfatman. 47. O zaman Romanya Tatarlarıŋ aylık ĝazėtesĭ
“Ķaradeniz”ıŋ baş yazarı edım. 48. Şaķırdılar, sonında men de konıştım. 49. Tabi
Romence konıştım. 50. Bek begyengyenner, o zamannar Yazarlar Bırlıĝıŋ başķan
yardımcısı edı Eugen Uricariu, şumdı Romen yazarlarıŋ başķanıdır. 51. Eugen Uricariu
o ķadar begyengyenmenĭ konışķanım ke, pıtkenımen maĝa cŭºvrıp keldı “Altay efendı,
sız neşın ķaldıŋız bızım teşkilâtımızıŋ tışında?”dedı. 52.Men tabi başımı aşaā eydim
286
de,men onday atılĝan kĭşĭ tuºvılman,men kop te kitap yazmadım, ama edebiyatnı
sŭyemen. 53.Maĝa sŏz bėrdıler. 54. Altay efendı, şŭmdı Nisan ayındamız. 55. Haziran
ayıŋ sonında bızım millî çapta bır toplantımız bolacak, idaremıznı toplantısı, o zaman
sıznı ŭye ėtıp alacakmız. 56.Mınmen sŏz bėremen, alırmız dedıler. 57. Sŏzlerınde de
turdılar. Ondan cesarėt alıp, ep yazdım. 58. Em şalıştım, em ķalemım de bır kenara
atmadım. 59. Erten satlerıne turıp yazdım. 60. Şŭmdı, ne yazdım? 61. En ŏnemlĭ
Romanya Tŭrkleri ŭşun, en ŏnemlĭ kitabım maĝa kore bin doķız yŭz doksan doķızda
Romen şiirınıŋ ilk Tŭrkçe antolojisıŋı azırlegyemendır, şıĝarĝamandır. 62. Bo kitapman
akiķaten Romen şiirıne bır asıl ķızmėt ėtkemendır. 63. Zaten bo kitapnı Anķara TRT
kütüphanesıŋe de bėrdım, saºv bosıŋŋar, o ķadar kuºvandılar bo kitap ŭşun,bır de
Tatarca-Tŭrkçe sŏzlık maĝa aittir. 64. O sŏzluknı bır de bo antolojınnı Anķara TRT
kütüphanesıŋe bėrgyende maĝa bır guzel diploma bėrdıler. 65. Saºv bosıŋŋar, bek
memnunman, o diplomaĝa ķArap ķArap alenta kuºvanaman beş yaşında bır baladay ėtıp
kuºvanaman, çŭnķı omen ŭşun bır onur diplomasıdır. 66. Ne demek yahu? TRT maĝa bır
diploma bėrdı! Başķa diplomalar da aldım. 67. Bo kitap ŭşun ve başķa kitaplar ŭşun
bırķaş diploma taā aldım. 68. Romanya Yazarlar Bırlıĝıŋ Kostence şubesı bır diploma
bėrdı. 69. “Men Şair Tuºvılman” degyen bır şiirimnı oķıycakman. 70. Bo şiir ekĭ bin ŭş
senesıŋde bastırılĝan kitaptadır. 71. O kitaptaķı şiirlerımnı ŭş tĭlde yazdım. 72. Tatarca-
Tŭrkçe-Romence. 73. Bo kitapnı da bek aruºv ķarşıladılar, çŭnķı bo kitap sade
Romenlergye itap ėtmiy, sade Romenlergye adamadık. 74. Romenler de oķıylar, Tŭrkler
de oķıylar, Tatarlar da oķıylar. 75. Ama sŏzıme turayım, “Men Şair
Tuºvılman”menzumemnı oķıyım:
76. “Menzume sŭyerler,men şair tuºvılman,
77. Ama, Memet Niyazi’nıŋ torınıman.
78.Men Memet Niyazigye bek suklanaman.
79. O yazı tuºvıl, eser toķıġan başman.
80. Tatar soydaşlarım, men şair tuºvılman,
81. Ama,men Memet Niyazi’nıŋ soydaşıman.
82.Memet Niyazi soydaşım dep kopaymayman,
83. Onıŋ alşakgonıllılıĝıne seºvdaman.
287
84.Mŭsŭlman cemaāt,men şair tuºvılman,
85. Ama, Memet Niyazi’nıŋ torınıman.
86. Asıl eserlerıŋ tız cŭĝŭnıp oķıyman’
87. Alla’nıŋ onĝan kulın cetalmayman.
88. Caş caºvķalar maĝa kulak asmanız!
89. Ama, Memet Niyazi’nı ŏzmaĝa ķaranız!
90. Collar aşık, ufuklar carık,
91. Ķasır astında ķalma, Tatarşık!
92. Çŭnķı
93. Şanlı şair Memet Niyazi sızgye collar aştı,
94. İsmail Ziyaeddıŋ necı sırlar boşalttı,
95. Topal Mŭstecep, Topal Timur’nı baºvvrın bastı,
96. Kozgye batķan, susturulĝan milletnı yanttı.
288
XII. Söyleyen:
Usniye Abzait
Derleme yeri: Mecdiye ķasabası, Köstence
Derlenen : a) Evlilik âdetleri
b) Masal
1. Yaşım on seķızgye kelgyende Şırın’dan ĭstedıler. 2. Babam alar razı bolmadılar. 3.
Ķızım bek caş dedıler, falan tuen. 4. Ana, suŋ Taşpınar koyınde nenemnıŋ koyıne
ketmek ĭstedım. 5. Onnar ķaydan ķaydan bonı anŋaĝannar, bılgenner. 6. Şıktılar at
arabaman colĝa. 7. Beş apaķayıŋ ĭşınden alıp ķaştılar. 8.Menĭm baķırĝanım eştılmedı. 9.
Coldan alıp ķaştılar, baķırta baķırta. 10. Ana, o zamannar başķa edı. Babam alar keldıler
gerı alayık dep.11.Menĭ alıp kettıler başķa bır koylergye. 12. Ķazak koylerıne. 13. Er
alemnıŋ aºvzına tŭşmiyim, er alemnıŋ oşeĝı bolır dep,men gerı ķaytmadım, o eşımmen
ķırk ŭş sene omır ėttım. 14. Şŭmdı vefat ėttı, yanĝızım. 15. Bır ulım bar, ekĭ torınım
bar, aruºvmen.Mecdiye ķasabasıŋda yaşayman. Ķızķardaşımnıŋ ķızıŋ nışanı boldı. 16.
Komşım balasıŋ. 17. Toyı bar. 18. Ķısmet ėtse endıĝı apta baĝajnı ketrecekler. 19.
Romanya’nıŋ toyları guzel bola, caşlar ŏzlerı begyendıler, ŏzlerı sŭydıler. 20. Ŭy
bolayatırlar. 21. Yanıma keliyatır bır torınım. 22. Ķardaşımnıŋ ķızı, torınım. 23. Olarıŋ
da ķatıp tanışķannarıŋ anŋatayım sızgye: 24.Maĝa gezıp keldıler, arabasıŋ tartmak
ĭstedık komşınıŋ azbarın. 25. O vaķıtta iş bırbırıŋ tanımaz edıler, bılmez edıler, arabanı
azbarĝa tartķanda bırbırıŋ kordıler, bırbırımen tanıştılar. 26. Ekĭ sene konıştılar, bırbırıŋ
begyengyenner, şŭmdı ŭyleniyatırlar. 27. Ondayın tanıştılar. Alla ķısmet ėtse endıĝı apta
ŭyıŋ kelıp toşiycekler. 28. Ķaynanası ekĭ oda bėrdı, aşķana bėrdı. 29. Ķız da baĝajıŋ
ketrecek, mobilasıŋ, şamaşır maşinasıŋ, tıĝış maşinalarıŋ, yastıklarıŋ, toşeklerıŋ. 30. Ŭy
toşep ketecekler. 31.Mında onday. 32. Kun evel ŭy toşele. 33. Toyĝa kegyende toşeºvlı,
dayalı erkez ķırıp otra. 34. Kelın kele ķaynananıŋ kolın obe, keteler resımgye, resımden
şıĝıp keteler kununiyegye. 35. Cununat boĝan sora keteler restaurantķa toy yasamaĝa.
289
36. Ķısım akrabalar, tuĝanlar epımız sabaā ķadar zeºvık yasaymız, zeºvklanamız toy
yasap. 37. Romanya’da onday caşlarıŋ ŭy bolması, zeºvklanması.
b)
1. Acınıklı bır masal anŋatayım sızgye. 2. Bek aruºv bır masal. 3. Bır zamanda bır
aķaynı ŭş ķızı bar eken. 4. Anaºv aķay pazarĝa ketçem diy, ķızlarından soray: 5.
“Ķızlarım, sızgye ne alayım?” 6. Balaban ķızı ayta: 7. Bek guzel bır anterlık al diy cevez
ķabıĝıŋ ĭşıne siysıŋ diy. 8. Ekĭncısı de, maĝa da onday al diy. 9. En ķışkenesı- babay diy
maĝa gŭmış filcan al diy. 10. Kete babası pazarlık yasay. 11. Ķızların anterlık ala,
ķışkenesıŋe de gŭmış filcan ala. 12. Bek te guzel eken. 13. Ketırgyen sora anaºv
balabanŋar ķışkenenıŋ gŭmış filcanıŋ kunŋiler. 14. Alıp keteler ķışkenenı şŏllıkke bır
kenarĝa. 15. Bır soķır kuyı bar eken. 16. Anaºv ķıznı itep cıbere tatası. 17. Kuyuĝa
cıĝıla. 18. Epsĭ bala eken. 19. Balabanı, ķışkenesı epsĭ bala eken taā. 20. Kelgyende
babası onnarnı zorlay zorlay ķayda ķaldı ķardaşıŋız dep. 21. Bılmimız diyler. 22.
Aytmaylar. 23. Anaºv kuyıŋ ķatında sora anaºv ķız- Alla tarafından- guzel bır terek bolıp
şıĝa. 24. O yerden bır yolcı keşe. 25. Anaºv yolcı ayta: 26.Men bo yerde bır otrayım
dınŋeneyim diy. 27. Otrıp dınŋengyende ķaray ķaray bır ķaval yasayım diy. 28. Ķavalnı
yasap pıtırgyen sora şalayım diy. 29. Şalĝanda ķavaldan “balaban tatam itedı kuyuĝa/
gŭmış pılcan canımı ķıydı” dep şala ķaval. 30. Suŋ o yolcı oĝa ķalıbı şuriy. 31. Bo bek
aruºv şiy tuºvıl diy. 32. Ala ķavalnı kete koy ĭşıne bır ķave çay boĝan yerde ķıre. 33. Bır
ķave ĭşiyim diy. 34. Anaºv ķızın babasıŋ tükânı eken. 35. Sora ayta: 36. Ey aķaylarmen
sızgye bır ķaval şalayım diymen de şaştım diy. 37. Ķavalnı şalĝanda ķıznıŋ babası eşıte,
kene onday şala. 38. Kene onday şalĝanda ķıznıŋ babası bır tŭrlı sezıklene, “bėr ķavalnı
maĝa,men de şalayım diy. 39. Babası ķavalnı cergye atķanda ķız atlıp şıĝa, babası o
yerde tükânı ķapay. 40. Anaºv ekĭ ķıznı koteklep colĝa cıbere.
290
XIII.
Söyleyen: Ruşen İsmail
Derleme yeri: Mecdiye ķasabası, Köstence
Derlenen: Gençlik hâtırası
1. Adım Rŭşen İsmail. 2. Ķarataylıman. 3.Taşpınar’da tŭştım. 4.Taşpınar’dan
Mecdiyegye koştım. 5. Ķaratay’da ķzlık yasadım. 6. Ķaratay bek zengın koy edı. 7. Bır
de Azaplar. 8. Ep zengın koy. 9. Azaplar’da bır ķız tŭşken Ķaratyĝa. 10.Şŭmdı
Ķaratayman Azaplar baz ėtkenner.11. Ekeºvı de zengın boĝan yerde. 12. Kelın kele
Azaplar’dan Ķaratayĝa bek kop arabaman, bek kop kudaĝiman, evelĭ kudaĝilık bolĝan,
kelınmen barabar kelıngyen.13. Ķarataylılar kelın arabasıŋ şekermen balaban araba
tıregyenner. 14.Kelın tŭşken, kudaĝiler tŭşken, sıpra salınĝan, sıprada bek kop aşlar
pışırılgyen, doķız tŭrlı de botķa pışırılgyen. 15”.Doķız botķa Ķaratay”dep aytılĝan. 16.
Er yemeklerden yasalĝan aman bek kop botķa yasalĝan, doķız tŭrlı botķa. 17. O
sebepten, Ķaratay, bek zengın koy “Doķız botķa Ķaratay”dep aytılĝan. 18. Bek kop
kudaĝiler kelgyen Ķaratayĝa. 19. Bek yaman memnun bolĝanŋar pışırgyen aşlarıŋ,
botķalarıŋ, Ķarataylılar Azaplarlarıŋ geşken degyenner.
291
XIV.
Söyleyen: Redipe Emin
Derleme yeri: Mecdiye ķasabası, Köstence
Derlenen: “Düğün aldı” âdeti
1. Asanşı’da oskende ķız ekende bır Musli aķay bar edı zengın. 2. Onı doĝmışıŋ ulı bar
edı. 3. Keteler toyĝa Ellĭ koyıne. 4. Onda da kureşken ekĭ aķay kureşkenner. 5. Sora bo
Musli aķayıŋ toyın şektreler. 6.Bek şektreler. 7. Anaºvlar da ķarayalmay, ŭş tane, dŏrt
tane bolıp keteler Ellı koyıne toy kormegye, caşlar, delıķanlılar. 8.Toydan ķaytalar. 9.
Anaºv kureşken ekĭ aķay olarĝa bek şektıre. 10. Olar bek yaramaz, bek bır kureşken
aķaylar eken. 11.Mınaºvlarda da bek bır zengın balası. 12.Asanşılı. 13.Asanşı’dan
ķaytalar. 14. Ana, toynı pıtreler. 15. Allem ķallem keşe bır ekĭ ay, Ellĭ koyınde bır toy
tŭşe Sidamėt aķayĝa, Kânyettay cengi diyedık. 16. Şŭmdı bo Musli aķay zengın aķayıŋ
ŏzı, mınaºv koyden ala caşlarnı, konşa anaºvlarĝa. 17. Toy aldın şıĝara. 18. Şektrecek.
19. Sora mında keleler, bo Ellĭ koyınden Kânye cengi de zengın ķızı. 20. Toy kele.
21.Toy başlay yasaylar cuma gŭnı adetıŋ. 22. Cemat ciyla, cumartenı toy tŭşecek.
23.Toy aldın kete Asanşılar, caºvlık taĝacaklar, pestmal taĝacaklar, araba, maşina epsı
toy aldın kete. 24.Anaºv zengın Musli aķay da anaºv caşlarĝa ayta: 25”.Toynı kun
ķavŭşmay, kun batmay ketırmenĭz diy, şŏlde tutıŋız”. 26. Şŏlde tutalar. 27. Ana, sora bır
taā toy aldın kete anaºv mınaºv ķaytıp kele, bala şaĝa. 28”.Toy keldı, ama kelmiy,
cıbermiyler” diyler. 29. Cıbermegennı anŋaĝan koy kĭşlerı o Musli aķayıŋ tarafından
şŭmdı şektriyatırlar anaºvlarĝa. 30.Anaºv kureşken yaramaz aķaylar da kelmegyen,
ķırsėtmegyenner zaten. 31. Onda toy tura tura, kun ķaºvuşa, anaºv mınaºv, araba, bala
şaĝa ket kete toy kelmiy. 32.Ķırsėtmiyler. 33. Şektreler. 34. Uracaklar, cıĝacaklar.
35.Ana, o toy ķaranĝılaşayatırĝanda tŭşŭp, ne erkeklerıŋ ketreler, ne anaºvbır kureşken
aķaylarıŋ ketreler toynı tŭşŭrıp tŭşŭrıp cemat toplaşıp şaytıp akşamdan sora adetıŋ yasap
– o zamanda yok masa, ķıyeºv canına da kelmegye korķalar-ne bosa da pazar gŭnne
pıtreler şŭkrėtıp otralar ekĭ yakta. 36. Bek şonday adetlĭ bırşiy boldı. 37. Evelĭ kureşler
bek aruºv bolatan edı. 38. Anda mında Tatarlar kureş yasaytan edı. 39. Şŭmdı kureş taā
292
bır aruºv boldı. 40. Ķazaklarman Tatarlar konşa, Sfat ta, Primărie de yardım ėte. 41.
Erbır koyde, yedı seķız yerde kureş bola. 42. Er apta, mın şŭmdı canı pıttı kureşler.
43.Mında primardan koşķar bėreler. 44. Ekĭ koşķar, bayrak, er apta Pazar gŭnı- saysam
seķız tane mı ne kureşnı alıp keleler. 45. İllam kureşke ketıp bo ķızķayaklı başımman
otırmadım. 46.O ķadar bılemen.
293
XV.
Söyleyen: Ilviye Omer
Derleme yeri: Mecdiye ķasabası, Köstence
Derlenen: Hac gidişi
1. Yiĝrım ekĭ yaşında ŭylendım. 2. Bek aruºv omır keşırdım. 3. Aķayımman ķırk altı
sene omır ėttık. 4. O ŏldı, o ŏlgyenden altı sene sora bır gŭn balaban ulım keldı. 5. Neni
dedı, Acılık’ke ketķıŋ kele mı dedı? 6. Ķıme kelmez balam dedım. 7. Kelır ya. 8. Ketķıŋ
kese mın bız senı Acılık’ke cıberecekmız, dedı. 9.Yarı ınndım, yarı ınnmadım. 10. Ana,
bo niyet kuzın kunı boldı. 11. Bız Mart’ta kettık. 12. Ballar başladı nenem azırlen,
nenem şonı al. 13. Anaºvdan mınvdan soraştırdım ne kereĝıŋ. 14. Azırlendık. 15. Dŏrt
tane kolek tıktık, yastık aldık kerek şiylerıŋ yasadık, azırlendık. 16. Kun keldı, bır ķaber
keldı Muftiyattan palan gŭnı colĝa şıĝacaksıŋız. 17. Sat altıda Negru Vodă’da
bolacaksıŋız. 18. Balaban ulımman kelnım alıp kettıler. 19.Men bır gŭn evel
komşılarman, ķısım akrabalarman erkezmen saºvlıklaştım, razılık aldım. 20. Ekĭncĭ gŭnı
sat altıda niyetlenıp şıktım colĝa. Vama’dan geştık Bulĝariye sıŋırına. Autokar keldı. 21.
Altı gŭn gece kunduz col cŭrdık. 22.Bulĝariye’den geştık, Turkiye’den, İrak. 23. Altı
gŭn degyende, Arabiya’ĝa ķırdık. 24. Bırıncĭ gŭnı barĝan yerımızde ŭş kun ķaldık. 25.
Ekĭncĭ gŭnı turıp Mekkegye kettık Mekke’den Medinegye. 26. Ne bosa da yetıştık.
27.Onda yedĭ gŭn ķaldık, taºvap yasadık, Bayram gŭnı yetıştık. 28.Ŭş kungye ķadar
şaytanĝa taş attık, namazlarıŋ ķıldık. 29.Saba turayedık, saba namazıŋ ķılayedık,
otmeĝımızıŋ aşay keteedık. 30. Arpe gŭnı akşamdan kelıp soradılar: 31. Kurban
soyacak bar mı ĭşıŋızden? 32. Bız doķız apaķay edık bır odada. 33. Altı tanesĭ
Romanye’den, ŭş tanesĭ Bulĝariye’den, ama Tatar Bulĝariye apaķayları. 34. Bo ķadarın
ĭşınden yedĭ tane koşıldık epımız para bėrmek ŭşun. 35.Kurban soydılar. 36. Ĭşımızden
bır apaķay ŏzımızgye de ketır bır kesek şiy deºve ėtı koriyik dedı. 37. Akşam salķında
şıĝıp bır sarayĝa keldık. 38.O sarayda balaban gardalarıŋ ŭstŭnde tomalak tomalak şiyler
bar edı, epsı altın dedıler. 39. Toktattık. 40. Ķırecekte ayttılar civilizat bolıŋız, bo bır
zenĝınıŋ şiysı, erkes bek alıp cuºvurmasıŋ. 41.Aķaylarıŋ ayrı alıp ķırdıler, apaķaylarıŋ
294
ayrı alıp ķırdıler. 42. Boydan boy masa saldılar. 43. Erbır tŭrlı cemış ketırdıler. 44. Onda
yedĭ gŭn ķaldık, taºvap yasadık, Bayram gŭnı yetıştık. 45. Ŭş kungye ķadar şaytanĝa taş
attık, namazlarıŋ ķıldık. 46.Saba turayedık, saba namazıŋ ķılayedık, otmeĝımızıŋ aşay
keteedık.
295
XVI.
Söyleyen: Zekiye Amet
Derleme yeri: Mecdiye ķasabası, Köstence
Derlenen: a) Gençlik hâtıraları
b) Oğlunun geçirdiği kaza
a)
1. İsmim Amet Zekiye. 2. Mecidyedenmen. 3. Bin doķız yŭz otız beşın tumasıman. 4.
Bo yaşıma ķadar bek kop yerlergye ketıp gezdım, spektakollar bėrdık Mŭsŭlmanlarĝa. 5.
Bıtın ne ķadar Romanya’da Mŭsŭlman koylerı bar edı epsıŋe ketıp spektakol bėrdık. 6.
Bonnarıŋ arasıŋda gâvurlar da bar edı ama ĝayet sŭyeedıler bėrgyen spektakollarımıznı.
7. Taşpınar koyıne kettık. 8. O Taşpınar koyınde erkezıŋ tuĝanı bar eken anda. 9. İlleme
menĭm tuĝanım yok. 10.Men anda ketıp otırdım autobuzıŋ ĭşınde. 11.Otırdım, otırdım
bır ķartşa bır aķay keldı. 12. “Ķızım, sen mında ne otrasıŋ?”dep ayttı maĝa. 13.Menĭm
mında tuĝanım yok, ķayda ketiyim? 14.Men mında ķaldım. 15. Sen ķımlerden bolasıŋ?
dedı maĝa. 16.Men egyer bılsenız, Abibe degyen bır apaķay bar, onıŋ ķızıman dep
ayttım. 17.OO, o menĭm tuĝanım dep ayttı. 18. Kel sen mında dedı. 19.Menĭ aldı, alĝan
sora cŭrsėttı. 20. Kolımdan tuttı, “ķızım dedı koresıŋ mı sen bo koşenı koresıŋ mi dedı?
21. Bo koşeden bo koşegye şık sade senıŋ tuĝannarındır bo dedı. 22. Bekyaman aruºv
dedı. 23. Buyur dedı. 24. Soramenĭ alıpkettı ŭyıne. 25.Ŭyıne kettım, keldı apaķayı,
apaķayıman tanıştırdımenĭ. 26. Em de o vaķıt orazamız. 27. Oraza tutaman, orazanı
bızmadım, ķayda bızayım nemen bızayım onı? 28.Ŭygye kegyende dedım doķız mı
bolacak, on mı bolacak o vaķıt bızarman, otmeĝım aşarman. 29. Onday degyende,
eşıtkende bo, “bolır mı ondayıŋ şiy? 30. Sen em oraza em bo yerde otrıp senĭ neşın
taşladılar? 31. Ayy, bekyaman darıldı. 32. Ne bosa da, alıp kettı toyırdımenĭ bėreket
bėrsıŋ. 33. Aruºv ėtıp toyırĝan sora anŋattı mına bonday şonday kop kĭşlernı, bo bonıŋ
kĭşĭsĭ, bo bonıŋ. 34. Ondan sora ķızım dedı bonday bolmaz dedı. 35. Sen maĝa bır dŭrķı
şal dedı. 36. Men de oĝa şaldım. 37.Spektakolnı bėrdık o yerde Taşpınar’da.
296
38.Taşpınar’dan spektakolnı nenı bėrıp pıtırgyen sora ķayttık. 39. Ekĭncĭ gŭnı kettık
Bayramdede’gye. 40. Bayramdede’gye barĝanda o ķadar kop insan bar edı ke
bılmiyedık ķaysı bırıne ķarayık ta, ķaysı bırıne spektakol bėriyik. 41. Koop kĭşler keldı,
ķayerlısıŋ? 42. Sen ķayerlısıŋ? 43. Bo bo yerlĭ, şo şo yerlĭ. 44.Ayttılar tŭrlŭ tŭrlŭ şiyler.
45. Sora sofra saldılar. 46. Sofradan sora akşam ŭstı spektakol bėrdık Bayramdede’de.
47.Spektakolda başladık baştamane aytmaĝa. 48.Maneden sora dŭrkŭler ayttık.
49.Manede “Mın selam aleķım/ 50. Bız de keldık alay/ 51. Ķartın caşnı toplaşıp/
52.Selam bėrdık alay. 53. Anaºvbırlerı sora bızgye cevap bėre: 54. “Aleķım selam
koşkeldın/ 55. Sen ekesıŋ alay/ 56. Bakşalarda aşılĝan/ 57.Gŭl ekesıŋ alay dep ondayın
ėtrıp bırbırımızgyemane ayttık. 58.Mane pıtken sora endı bırer dŭrķı şalıŋız dedıler
bızgye. 59. Başladık bız dŭrķı şalmaĝa.
b)
1. Bin doķız yŭz altmış seķızde balam boldı. 2. Bin doķız yŭz doksan altıda ŭylendı. 3.
Ŭylengyen sora bır evladı boldı, ulı. 4. Ulından sora bır ķaza geşırdı. 5. Buteliyenı başıŋ
koterıp alacak boldı, patladı butelie, bŭtın er yer candı. 6.Canık bılmiyedık ķatiyik te
ķatıp alayık ta.7. Anterlergye sarıp alıp kettık. 8. Dispensarĝa bardık, dispensar
Kostence’gye dedı. 9. Kostencı’gye kettık. 10. Kostencıgye barĝanda alaĝoydılar,
bılmimız dedı, yaşar mı yaşamaz mı bekyaman balaban carası bar, bek canĝan dedı. 11.
Ne bosa da o gŭnı onday taşladık. 12. Ekĭncĭ gŭnı sabalayın keldım gene doktorĝa. 13.
Doktor dedı: “ 14.Yaşayacaĝı yaşamayacaĝı ŭş kunden sora aytarman” dedı.15.Bo ŭş
kunıŋ ĭşınde –Allayım Alla ķımselergye bėrmesıŋ- ne ķayerdemen ne ķayerde otraman
bılmiyedım bırşiy. 16. Ne bosa da ŭş kun geştĭ. 17. Gene bardım doktorĝa. 18. Doktor
dedı: 19. ‘’Yaşıycak’’dedı. 20. Onday degyen sora ŭygye keleceĝım bılmiyedım. 21.
Ķatıp keliyim de, ķayerden keliyim de ķatıp aytayım aķayıma. 22. Bardık spitaldan kât
aldık, babası yanında otırsıŋ dep. 23. Kâtnı bėrdı, odedık parasıŋ, babası yiĝrım bır gŭn
otırdı ulımnı yanında. 24.Yiĝrım ekĭncĭ gŭnı ķırdı baie de aburiĝa. 25.Ana baie de
aburiĝa tıktılar onı, sıprıp şıĝardı, o ķadar kop terĭ ŭstŭnden akķan. 26. Eķıncı gŭnı bır
da tıktılar, sora beş kun taā otırdı ŭygye keldı ulım. 27.Ŭygye kelgyen sora kun kunden
aruºv boldı. 28. Şŭmdı balası bar, ŭş yaşında.
297
XVII.
Söyleyen: Revet Emurla
Derleme yeri: Köstence şehri
Derlenen: Düğün ve duºva yemek tarifeleri
1. Ķırk altınıŋ tumasıman. 2.Malşua’da tudım, ostım. 3. On ŭş sene şalıştım. 4. Emeklĭ
boldım. 5.Aş pışıremen, toylarĝa, duºvalarĝa ķım şaķırsa oĝa ketemen. 6. Ana,
aşlarımız, şorba pışıremız, ėtnı ķaynatamız, koy etı bosıŋ, tuºvar ėtı. 7.Bakla yasaymız,
sarma ķapıstadan, yapraktan, koşabı bola, baklavası bola. 8. Başta Kur’an Ķatım bola
toylarda sora aķay apaķay toplaşa, şalĝı tutalar. 9. Akşam ķızlarĝa zeºvk bola, ekĭncĭ
gŭnı kelın kele, sora salonlarda masalar bola, şaytıp caşlar ŭylene. 10.Toyda cemat
yemeklerĭ bonday azırlenır: 11. Şıpşe etıŋ ķaynatırsıŋ, onıŋ suuna şorba yasarsıŋ tartuºvlı
etmen. 12. Oĝa toy şorbası denır. 13.Onıŋ suuna bakla pışer, sarma sarılır, ana etnı
bulionlap et suıman pırımĝa tıĝılır. 14. Onı ama baklanı ŭstŭne, ama ayrı tabaklarda
salınır. 15. Başta şorba salınır cematķa, sora baklaman et salınır, sora sarma, pılaºv,
arada sŭtlaş bosa, koşap, artından baklava, tatlı, boĝırdak nesı bosa o salınır. 16. Duºva
aşlarıŋ da aytayım: 17. Otız yedısıŋde ķamır aş pışırılır, drojdiemen suman cantık
yasalır, tartuºvlı etmen, soĝanman pipernı ķarıştırırsıŋ. 18. Ķatında bır şorba da yasarsıŋ.
19. Artından ķavesı bolır, tatlı, kurabiyeler, ķısım akraba da ketrer, ŏzıŋde yasarsıŋ tŭrlı
tatlı şiyler bolır. 20. Cantıknı ķatıp yasalĝanıŋ aytayım. 21. Ķamırnı aşıtırsıŋ, tuzman,
may salırsıŋ, teraķay drojdie salırsıŋ, aşıtırsıŋ. 22.Aşıĝan sora ķışkene ķışkene taºvuk
cımırtası ķadar ėtıp ķamırlarnı ilersıŋ. 23. İlegyen sora bastrıp bastrıp ortasıŋ etnı
salırsıŋ. 24. Etıŋ pipermen soĝanman, suıman ķarıştırırsıŋ. 25. Tuzıŋ tadıp ķararsıŋ, oĝa
kore tuz salınır. 26. Sora bastrıp bastrıp ķışke ķışke ėtıp, tomalak tomalak ėtıp cayıp
ortasıŋ et salınır, maylap maylap taºvaĝa tızılır, ķatıkman cımırta ŭstŭne salınıp pırımĝa
tıĝılır. 27. Astı ŭstŭ ķızarĝan sora şıĝararsıŋ, ŭstŭn bastrıp salırsıŋ teraķay cımşasıŋ, ana
oĝa cantık denır. 28. Ellĭ ekĭsĭnde cımırtaman ķamır basılır. 29. Ķamır cayılır balaban
ėtıp konaĝa gore, ķışke ķışke ėtıp kesılır. 30. Ortasıŋa et salınır, kulak şorbası yasalır.
31. Bazı kĭşĭ kulak şorbası der, bazı kĭşĭ ķatık bŏrek şorbası der. 32. Bır ķazan ķatık
298
bŏrek pĭşĭrılır. 33.O sarımsaklı ķatıkman ĭşĭlır. 34. Artından cantık ta yasarmız. 35.
Cantıkman aman koşap, aman ayran ĭşĭlır. 36.Ellĭ ekĭsĭnde bızde bo pışer.
299
XVIII.
Söyleyen: Naip Abibula
Derleme yeri: Asanşı köyü, Köstence
Derlenen: Güreş âdetleri
1. Asanşı koyınde yaşayman. 2. Tatar âdėtlerımıznı yasaymız. 3. Kureşlernı yasaymız. 4.
Bız bala ekende kureşler bolaedı bır kelın kelıp tŭşkende yabancı kŏylerden. 5. Kelınden
bıraz bırşiyler alıp, şeuºvre meuºvre, batik ,basmalar alıp şo yerde koy kĭşlerımen
kudalarman kureş bolatan edı. 6. Şŭmdı Mayıs ayında kureş bola Asanşı’da balaban
taºvda. 7. Azırlıkler başlay ekĭ apta evelsı, aruºv ėtıp koyın bızım Tatar cematımen bola.
8. Bayraklar azırlimız, kategorie bayraklarnı, koşķarıŋ azırlimız. 9. Şaytıp kureşnı
başlaymız. 10. Ondan sora, kureş başlaĝan sora kŏyden primarnı şakramız, politzienı
şakramız aruºv ketsıŋ kureş dep. 11. Kategoriyemen bola. 12. Ŭş tane kategoriye bola.
13. On dŏrt on altı yaşın ķadar şıĝa ballar, bayrak bola, bır ķışkene kozı da bola, ana
ķaysı cıĝılsa, sonında finalaĝa ķala kozıman bayrakķa onı alıp bola borazan daºvul şalna
Tatarca adetımızıŋ. 14. Ekĭncĭ kategoriyede ep bonday bır bayrakman bır koyın bola. 15.
Sonında bır bayrakman bır koşķar ķala. 16. Koşķarĝa erkez ķarap tura, sonında koşķarnı
alıp, bayraknı alıp, borazan daºvul şalıp Tatar adetımızıŋ yasaymız Dobroca Tatarları.
300
XIX.
Söyleyen: Nihat Osman
Derleme yeri:Köstence
Derlenen: Ana dil meselesi
1.Menĭm atım Niyat Osman. 2. Kostence’de on beş Aralık bin doķız yŭz ķırk beş
senesıŋde tudım. 3. Babamnıŋ atı Sait Osman Aĝali edı, bin doķız yŭz seksende vefat
ėttı, nenemnıŋ atı Raziye Resul Osman Aĝali edı. 4. Bin doķız yŭz altmış doķızda
vefat ėtken edı. 5. Babamnıŋ tuĝan koyıŋ atı Kostel edı, nenemnıŋ koyı Taşpınar. 6.
Nenem asıl Tattır, babam da Ķırım Tatarı, yani epımız Ķırım Tatarımız, Tatlar,
Noĝaylar, Kerçler, Şonĝarlar epsı bır araĝa kelıp bır milletnı midanĝa ketırgyendır.
7.Men en başta Tatarcanı ailemde ŭyrendım, babamdan, akrabalardan ve de Tatar
grădiniţasıŋda oķıdım. 8.Menĭm ŭyret menĭm Şŭkran Bekiş anım edı. 9. Ondan sora
Koşı mallesıŋde otırĝanımız ŭşŭn Koşı mallesıŋdekĭ on numaralı mektepte oķıdım, ilk
mektepnı, orta mektepnı onda yasadım. 10. Bin doķız yŭz altmışta liceugye ķırdım,
“Mircea cel Bătrân” liceuıŋ pıtırdım ve de ondan sora bin doķız yŭz altmış beşte tam
şo sene Bŭkreş Universitesı’nde Tatar tĭlĭ şubesıŋde talebe ķabıl ėte edıler. 11. Onda
imtan bėrıp kettım, beş sene Tatar tĭlĭ Fakultatesıŋ yasadım. 12. Bin doķız yŭz
yetmışte bo Fakultateden mezun bolĝan sora, seķız doķız sene ınvatzamantta şalıştım,
o vaķıt durumĝa kore Tatar tĭlĭmen ĭş tabılmay edı, o yŭzden Fransızca ve Romence
ŭyretmenlıgye ķırdım, başta İalomiţa’da bır koyde ondan sora Dobruca’da. 13. Taā
sora învăţământnı taşlap başķa ĭşlergye şalıştım. 14. Bin doķız yŭz doksandan sora
Tatar Bırlıĝı de kurulmanıman Bırlık’te faaliyetlergye ķatıldım. 15. Bırıncı senelerde
Tatar Bırlıĝıŋde Kŭltŭr Komisiyonda şalıştım ve bin doķız yŭz doķızdan sora Genel
Sekreter olarak ve Ķaradeniz Gazetesıŋıŋ baş redaktor olarak şalışaman. 16. Ayrıca
bin doķız yŭz doksan dŏrtte Necip Hacı Fazıl adında Kŭltŭrel Cemiyetınıŋ kurucı
başķanı boldım ve onuŋ sayesinde kopten kop faaliyetlergye ķatılĝamandır. 17. Tatar
tılınıŋ meselelerı akķında bırķaş sŏz aytmak ĭstimen. 18. Ekĭ ifade arasıŋda bazı kĭşĭler
meselenı ķarıştralar. 19. Ana Tĭl ve Ana Tĭlĭ degyende kop kĭşĭ aynı meselenı
anŋaylar. 20. Dobruca’da Ana tĭlĭ degyende tuĝan tĭl dep te aytıldı, bonı da erkezıŋ
301
bılmesı kerek ki tek Ķazan Tatarcası ketırılgyende kullanılmadı bo tuĝan tĭl ifadesĭ.
21. Er vaķıt tuĝan tĭl Ana tĭlĭmız bolĝandır. 22. Ama Ana tĭlmen Ana tĭlĭ arasıŋda bek
balaban bır fark bardır. 23. Bŭtŭn Türk dŭnyasıŋıŋ başlanĝışında bolĝan Gök
Türklerin kullanĝan Eskĭ Tŭrkçe odır bızım ŭşŭn de Ana tĭl. 24. Faķat Ana tĭlĭ bo
senelerde analarımızdan ŭyrengyen bızım tuĝan tĭlĭmızdır, yani şŭmdı konŭşķan
tĭlĭmızdır, bo da bızım ŭşŭn Tatarcadır ve de bızler Ķırımlı bolsak ta uzaklık
sebebinden ve taā başķa sebeplerden az ķatnaşķanımızıŋ sebebinden de bo Dobruca
Tatarcasıŋıŋ bazı ŏzellıklerı bardır bo yŭzden de Dobruca Tatarcası dep aytabılırmız.
25. Bonı da ayırım yapmak ŭşŭn tuºvıl, bızler nasıl kullansak Tatarcamıznı
koruyabılsek, milli ortak hazinemızgye taā bek faydalı bolabılırmız. 26. Dŭnyanıŋ dŏrt
bır koşesıŋde Tatarlar şŭmdı bıle daĝınık halde yaşaylar ve erkez bo milli hazinegye
ķatķıda bulunabılır. 27. Ayrıca bo son senelerde, internet deºvrı bızım ŭşŭn de bek
faydalı bolabılır dep tŭşınemen. 28. Bızım caşlarımız belķı de keşe kunduz bilgisayar
ķarşısıŋda otrıp bırbırsımen arķadaşlar arasıŋda yazışalar, faķat bo ķadar kop satlerden
arada sırada bırer sat te bo milli meselelerımızgye ķarasalar bek aruºv bolır çŭnkĭ
internette o ķadar kop kereklĭ şiler tabıla ki! 29.Şŭmdı bılesıŋız, bızım caşlarımız –
gŭnahlarını almayım- epsı demimen, ama kobısı bek kitap oķımazlar, faķat internette
tabılĝanları da aruºv bır şiy internetten kop faydalı şiler tabıp oķıyabılırler ve
ŭyrenebılırler, o vaķıt aralarında konışıp, ķatnaşıp faydalı bılĝılernı bırbırsıŋe bıldırıp,
caşlarnıŋ teşkilatlarında da bonday meselelernı konışıp taā başķa arķadaşlarĝa da
daĝıtalar.
302
XX.
Söyleyen: Kâpiye Hoca
Derleme yeri:Köstence
Derlenen: a) Köy hayatı
b) Kızın nışanı
c) Yemek tarifeleri
a)
1. Adım Kâpiye Abzait Hoca. 2. Şırın’da tudım. 3. Nenem adı Sultaniye, babam adı
Kâzım. 4. Bız altı tane bala edık. 5. Bek aruºv keşıneedık, aman bo komunistler keldı o
kiyaburlık. 6.Nenenmmmen babamnı koterıp alıpkettıler. 7. Bır aptadan sora nenemnı
ketırdıler, ana, altı balan bar dep. 8. Babam ķaldı. 9. Bır aptadan sura babamnı da
alıpkeldıler, pıtıŋ bolĝan şilerımıznı alıpkettıler koterıp. 10. Bidaylarnı da alıpkettıler,
ŭyımızıŋ ışınden toşek, yorķan, nenemnı ķıyımlerı, ķasırlar ķaldı. 11. Altı bala ķaldık.
12. Ana, sora ķatiyik? 13. Nenişıĝım bıznı alıpketeedı şŏlge. 14.Maşak ciyayedık, o
maşaklarıŋ da koltırmenne tartıp bızgye ķalaķay pışıreedı. 15. Ondan ķastalandı, sıŋır
ķastalaĝı boldı nenemde, altı bala bız bıraz zamėtlı ostık. 16. En balaban ablam Usniye
bıznı ķaradı, sora on yedı yaşında Taşpınar’da ķartiyim ķartbabam alar bar edı ramėtlıler
olarĝa ķılım toķıp alıpketkende coldan basıp alıp ķaştılar. 17. Istep keldıler, nenem
babam alar razı bomadı, aruºv cınıs tuºvı dep. 18. Ana, soŋ coldan basıp alıp ķaştılar. 19.
Sora ķaldık bız beşeºvmız kolektifte şalıştık. 20. Sadet eķıncı ablam o da ŭy boldı Ķara
Ŏmer’gye,men de koy ĭşınde ŭy boldım. 21. Nenem babam canında ķaldım, olar ķasta
edıler. 22.Mınaºvbır ķardaşlarım ekĭ tane Alĭ, Rayimler şoferi şcolasıŋı yasadılar. 23.
Ķalmanız koyde dep, olar da kettı ķasabaĝa, şofer angajat boldılar. 24.Men de sora koy
ĭşınde ŭy boldım. 25. Ekĭ bala doĝırdım. 26. Beş seneden sora bız de ķasabaĝa koştık.
27. O arada nenem ramėtlı boldı, babamı da ķasabaĝa alıp keldım. 28. Dŏrt seneden sora
babam da ramėtlı boldı. 29. İşallah Akrėtlerı aruºvdır, bo dŭnyada bek kop şektıler bo
kiyaburlıkman. 30. Calvaraman Allaha Akretlerı carık bosıŋ, nur bosıŋ.
303
b)
1.Canı eķıncı ķızımıŋ da nışanı boldı. 2. Alla ķısmet ėtse on dŏrt August’ta iĝılıĝımız
bar, ķısım akraba guzel ŏzımızıŋ Tatar toyı yasaycakman. 3. Erkesıŋ evladın iĝılık
ķısmet ėtsıŋ,menķısıŋ de tamamın yetıştırsıŋ. 4. Keşken Pazar ķızımıŋ nışanı boldı. 5.
Anŋatayım sızgye bızım Musulman Tatarların adetlerıŋ. 6. Beş tane kuda
keldı.7.Mecdiyelĭ aslım. 8. Ķıyeºvıŋ adı Veyin. 9.Menĭm ķızım adı Leyla. 10. Bek aruºv
maşinaman keldıler, şeşeklermen, valiza cem cemış tolı. 11.Men de mınyakta
azırlendım, guzel sofralar caydım. 12. Aruºv Tatar şorbası pışırdım, sarması cayıp
kobete pışırdım, baklava pışırdım. 13. Otırdık, aşadık, anŋatık, sora “Allahıŋ emrımen
ķızıŋıznı aytrıp keldık. 14. Razısız mı?” dedıler. 15. Ebet. 16. Ekĭ genş bırbırıŋ
tanıĝan,men de babası da razı boldık, nışanŋı yasadık. 17. Nışan bolıp kudaĝilarmenden
soradı: 18. “Ey kudaĝi, sŭt akķın talep ėtesıŋ mı?” 19.Men de o yerde ayttım: 20. “O sŭt
akķı evelĭ bolayeken. 21. Şumdımen oĝa iş razı tuºvıman. 22. Çŭnķı bo ķıyeºv de Allan
emrımen menĭm balam bolacak. 23. Ķımden para ĭstimenmen? 24. Ķıyeºvden. 25. Oĝa
razı tuºvıman. 26. Taā aruºv o paraĝa bo ekĭ genç toydan sora ĭsterse bırşiy alsıŋŋar,
ĭstese ketsıŋŋer, gezsıŋŋer cannarı ĭstegyen yerlergye. 27.Men elal ėttım oĝa bėrgyen
sŭtımnı ĭş onday şiy ĭstemimen. 28. Kudaĝilar maĝa ayttı: 29. “Sen bır ķızıŋ taā ŭy
ėtkesıŋ, anaºvbır seper sŭt akķı ĭstedın mı? 30. Ĭş ĭstemedım, ondan da ĭstemedım,
bondan da ĭstemimen.
c)
1. Sızgye ekĭ tane asıl Tatar aşlarıŋ aytayım. 2. Tatar aşı neday bola? 3. Dŏrt cımırtanı
aruºv ėtrıp toĝı, bır paşaķay etı ķaşıkķa su kuy, bır parşaķay da tuz. 4. Şayılĝan sora kuy
yelekengye unnı canına, bas aruºv ėtrıp ķattı ėtıp basasıŋ. 5. Onı basķan sora ķamırını,
yıpķalarnı bŏlesıŋ. 6. Altı tane yıpķa şıĝa. 7. Ondan sora cayla. 8. Bırliy bırliy cayasıŋ
ķamırınnı, kesesıŋ ekşer ekşer parmak ėtrıp. 9. Ekşer parmak boyın, ekşer parmak enne.
10. Etımıznı tartamız, cayamız. 11. Başta soĝan sal, tuz, ķarabubėr sal ŏzıŋ dadın kore.
12. Ana, sora o parşalarıŋ ĭşıne etnı salamız. 13. Bır ķışkene ķave ķaşıkman bolıştresıŋ
etlernı. 14. Etlerıŋ bolıştırdıkten sora koşesıŋ koşesıŋe ketrıp ķıyık ķıyık ėtıp burup
burup taºvalarĝa tızemen. 15. Su salamız. 16. Ķaynay sumız. 17. Sumız ķaynaĝanda
304
ķamırlarıŋ tıĝamız bır parşa beş dakķa ķaynatasıŋ etımen ķamır pışsıŋ, sora azırlimız
taºvanı. 18. Taºvanı ĭşınde unt salamız. 19. Sŭzgyen sora o yŭznı ŭstŭne kuyamız,
ķarıştramız guzel aruºv ėtrıp sora sarımsaklı ķatık- ķım ĭstiy sarımsaklı ķım ĭstiy
sarımsaksız. 20. Taºvanı salamız. 21. Erkezıŋ aldına bırer tabak erkez aşaĝan ķadar
tabakķa salıp ķatıklap aşay. 22. Alla ķabletsıŋ.
ç)
1.Aydı kobetenı de aytayık ķatıp yasaymız. 2.Ŭş cımırta, altı ķaşık ķatık, altı ķaşık may,
bırparşaķay tuz. 3. Toĝıp, toĝıp gene Ĺenĝırıŋ ĭşıne unnıŋ yanına aruºv ķarıştrasıŋ. 4. Ekĭ
ķaşık ta tuz. 5. Suman tuz er vaķıt koşlacak naºvmėt mibarek. 6. Basamız guzel aruºv
ėtrıp.7. Basķan sora kene yıpķa yıpķa ķışkenece, ķışkenece ėtıp beş on dakķa ķamırıŋ
ĭşın cayıp taşlaymız. 8. Bazıları ince ince cayla. 9. Etnı evelden azırlep taşlaymız.10.
Tana etı, koy etı, kuş etımen ķarıştraman.11. Ķaºvuraman teraķay mayĝa. 12. Bır
ķışkene soĝan salaman. 13. Bır parşaķay da pırıj salaman. 14. Teraķay ķaºvurĝan sora,
bır parşa su salıp pırıjıŋ salĝan sora ķapaklap taşlayman anaºv pırıj ose ĭşınde guzel
bola. 15.Sora ķamırlarıŋ cayĝa şık o sŭyi. 16. Cayaman ķamırnı, maylayman. 17. Anaºv
ķatıŋ ketremen maylayman, mınaºv ķatıŋ ketremen maylayman koşesıŋe ėtıŋ cayıp
salaman. 18.Sora taşlayman buklemege.19. Ķıyık, ķıyık baklavaday taºvaĝa tuzemen.
20. Taºvaĝa tızgen sora bır cımırtanı toĝıyman aruºv ėtrıp, bır de purşŭşıkman ŭstlerıne o
cımırtanı aruºv guzel ėtıp cayaman. 21. Cımırtanı ŭstune de ufak ufak mak, susam
şeĝırdeklerınden salaman pırımĝa tıĝaman. 22.Guzel, ķabarıp pışıp şıĝa, narday bola.
23. Afiyet ola.
305
K ı r ı m T ü r k ç e s i i l e Y a z ı l ı M e t i n l e r:
I. Beşik Cırları
a) Ayya Nanni
1. Doķız ay on kun şeĝışıp
2. Bekledık bız bır bebeşık
3. Tuºvar dedık bır ķızşık
4. Ķız bolmadı bır ulşık.
5. Ayya nanni ul bolsıŋ
6. Bakşalarda gŭl bolsıŋ
7. Yuklap şaltman şalt ossıŋ,
8. Erkezgye ŏzıŋ sŭydırsıŋ.
9. Ķız tuºvmadı ul tuºvdı
10. Bız de oĝa kuºvandık
11. Mollalardan duºva aldık
12. Saraylarĝa kol saldık.
13. Ayya nanni ul bolsıŋ
14. Bakşalarda gŭl bolsıŋ
15. Yuklap şaltman şalt ossıŋ,
16. Erkezgye ŏzıŋ sŭydırsıŋ.
17. Bıreºvı bėrdı bır kolek
18. Bıreºvı bėrdı bır yelek,
19. Endı ulıma ne kerek
20. Bır kondıraman pes kerek.
21. Ayya nanni ul bolsıŋ
22. Bakşalarda gŭl bolsıŋ
23. Yuklap şaltman şalt ossıŋ,
24. Erkezgye ŏzıŋ sŭydırsıŋ.
25. Bakşaĝa kurdım salıŋcak
26. Kolın bėrdım oyıncak
27. Oynamasan oynama
306
28. Menĭm ulım yuklaycak.
29. Ayya nanni ul bolsıŋ
30. Bakşalarda gŭl bolsıŋ
31. Yuklap şaltman şalt ossıŋ,
32. Erkezgye ŏzıŋ sŭydırsıŋ.
33.
b) Coldan Taptım
1. Coldan taptım bır oymak
2. Aketıp bėrdım cengyeme
3. Cengyem maĝa bır tay bėrdı
4. Kelın-bala cezın serdı
5. Dayım bekmez ķaynata,
6. Ķızlar ķaşın oynata.
7. Oynatmanız ķızlar ķaşıŋıznı
8. Men bılemen epıŋıznıŋ yaşıŋıznı.
9. Oppapış, oppapış,
10. Ķazan tŭbŭn ķır da tŭş!
c) Sayı
1. Ay, ay
2. Torı tay
3. Yedĭ sene
4. Altı ay.
5. Colĝa pıtken
6. Şal koray
7. Kolgyesıŋde
8. Bŏztorĝay.
9. Ekĭ cıĝıt
10.Ŭş totay
307
11. Kel oynayık
12. Teraķay!
13.Oppapış, oppapış
14. Ķazan tŭbiŋ ķır da tŭş!
ç) Bo Tutķan
1. Bo tutķan,
2. Bo soyĝan,
3. Bo pışırgyen,
4. Bo aşaĝan,
5. Bo ``ķa maĝa?`` degyen
6. ``Ķazan tŭbin ķır da aşa`` degyen.
7. Ķıraman, ķıraman cok, cok,
8. Atlap tŭştım beşıkten,
9. Baķalap ķırdım eşıkten,
10. Bardım bır baş cengyeme.
11. Cengyen saĝa ne bėre?
12. Bır keseşık ėt bėre.
13. Onı ķayda salarsıŋ?
14. Botķaşıkķa,
15. Tamaşıkķa
16. Koltıkşıkķa,
17. Kursaşıkķa, kursaşıkķa
308
II.
Elem “Oĝiy Ana”
1. Ŏz balasıŋa at mınsetır,
2. Ton ķıysetır,
3.``Toydan toyĝa cŭrsun`` dep,
4.Men ķarıpnı tayĝa mınsėtır,
5.``Sŭrŭnıp, cıĝılıp ŏlsıŋ``, dep
6. Oy yaman, oy yaman,
7. Oĝiy ana bek yaman!
8. Ŏz balasıŋ cıllı cımşak
9.Otmek bėrır,
10.``Calmap-calmap cŭtsun`` dep,
11.Men ķarıpke ķattı kuttı
12. Omaş bėrır,
13. “Tŭyŭlıp, buºvılıp olsıŋ” dep.
14. Oy yaman, oy yaman,
15. Oĝiy ana bek yaman!
16. Ŏz balasıŋ cıllı cımşak
17. Toşek salır,
18. ``Kerılıp sŏzılıp catsıŋ`` dep
19. Men ķarıpke ķattı kuttı
20. Mınder salır,
21. ``Can başın batsıŋ``, dep.
22. Oy yaman, oy yaman,
23. Oĝiy ana bek yaman!
309
III.
Ķarĝış
1. Başıŋ, kozıŋ oyılsıŋ, boĝazıŋ soyılsıŋ,
2. Tez gŭnde soyıŋ, sŭlaleŋ, temelıŋ coyılsıŋ!
3. Ķarĝışım tutsun senı, onma pıtme,
4. Ormekşıdiy corĝalap, ŭyŭne cėtme!
5. Ķarĝış ķarĝıştan kuşlı, ķarĝışım yaman,
6.Men baylaĝan ķarĝışķa tabılmaz derman.
7.Men bır konca gŭl edım, aşılĝan kurpe
8. Ķarĝamasam ķatiyım şaytan turte.
9. Ķarĝış bayladım sabinĝa iyne tŭyrep,
10. Tez gŭnde şarpınıp ķal, ayaĝıŋ sŭyrep!
11. Cın sofrasıŋ bas ta cınler şarpsıŋ
12. Ekĭ kozıŋ carıkķa asrėt ķalsıŋ!
13.Şaytanĝa şarık kiysėtken bŭyŭcı kurtķa,
14. Tandırĝa koraz şektırıp cedırsıŋ botķa!
15. Adınnı yazıp, ot bėrdım parşa kââtke
16.Senden ayırĝan cėtmesıŋ oneķı satke.
17.Verem sarsıŋ kŏkreĝıŋ, buºvma cŭtel
18.Menĭ caĝıp kuºvnaşıŋ kormesıŋ el.
19. Caºvmaĝa kelgyen bulutnı cel ķayırĝan
20.Onmasıŋ da pıtmesıŋ bıznı ayırĝan.
310
IV.
Ayşemen Patma (masal)
1.Bır zamanda bır aķay bar eken. 2. Aķaynı bır ķızı bar eken. 3.Apaķayı ŏle, başķa bır
apaķay ala. 4.O apaķayıŋ da bır ķızı bar eken. 5. Aķaynıŋ ķızı atı Ayşe, apaķaynıŋ ķızı atı Patma
eken. 6.Anı, oĝiy ana tuºvıl mı saĝa, aķayıŋ ķızı Ayşegye şektıre, diy. 7. Bır ana tuºvıl mı saĝa,
aķayıŋ ķızı Ayşege şektıre, diy. 8. Bır sıyırı bar eken: 9. Sıyırnı kesiyık! dep şektıre. 10.Anı,
sıyırnı kesecekte, sıyır konışa ķızman: 11.Menĭm kemıklerımnı saķın kom! 12. Komsen, saĝa
kop paydası bolır, diy. 13. Ķız sıyırnı kemıklerıŋ akete kome. 14. O ailenıŋ bır de korazı bar
eken. 15. Koraz kelıp ķızĝa her şiynı ayta eken. 16.Oĝiy anası ŏzıŋ ķızıŋ ķıyındırıp-kuşandırıp,
gezmegye akete. 17. Aķayıŋ ķızın balaban bır metiynı kosterıp:
18. - Bo metiynı bız kelgyeşı kozyaşıman toldracaksıŋ! degyen sora, ŏz ķızıman şıĝıp
keteler.
19.- Ayşe ķala, cılay cılay.
20. O arada koraz kele:
21.- Ne boldı, neşın cılaysıŋ? dep soray.
22. Ķız:
23.Neşın cılamayım? Oĝiy anam maĝa mınaºv metiynı kozyaşıman totır! dedı,men o
ķadar yaşnı ķaydan alayım? diy.
24. Koraz:
25. - Oĝa ne cılaysıŋ? 26. Kuy metiygye tuznı, ŭstune de totır sunı. 27.Anneŋ kelgyende
``Cıladım cıladım, totırdım metinı`` dep aytarsıŋ, diy. 28. Ķız koraz aytķanday ėte. 29.Oĝiy
anasıŋ koraznıŋ aytķanıŋday ėtıp ayta. 30. Bonday ėtıp cezadan kutıla. 31.Oĝiy anası ķıznı bır
ķaş gŭn sora çarşıĝa cıbere. 32. Şo şo almaĝa cıbere. 33. Ķız kete. 34. Kete ama, ķızĝa colda bır
Ķıdırnebiy rastkele:
35.-Ķızım! diy, mın biyaz suĝa tŭş te cuºvın, biyaz bolırsıŋ.
36. Ķız:
37. Biyaz bolıp ķatiyım, maĝa biyazlık nege kerek?diy.
38. Ķıdırnebiy:
311
39. Ėt sen menĭm aytķanday ėtıp te, ķalĝanıŋ sora korısıŋ, diy, bır de ķırmızı su uzata:
40. ``Mınaºv ķırmızı sunı betıne cak!``diy. 41. Ķız ala.
42.Bır de ķara su uzata:
43. - Mınaºvnı da cak!, diy.
44.- Sonıncısı ķaş ķarası eken.
45. Ķız Ķıdırnebiynıŋ aytķanlarıŋday ėte. 46. Taā guzel bolıp ķayta ŭyıne. 47.Bonı
korgyen oĝiy ana kunşılıĝıden neteceĝıŋ bılmiy. 48.Ŏzıŋ ķızıŋ da cıbere. 49. Ķıdırnebiy oĝa da
rastlay: 50. “Tŭş te ķara suĝa, cuºvın!”, diy. 51. Ķız tŭşe, cuºvın. 52.Ama, ķap-ķara bolıp şıĝa.
53.Oĝiy anasıman oĝiy ķardaşı kunniyler. 54. Kunniy de şaytıp kunniyler. 55.``Endı ķatiyık
boĝa? 56. Bondan ķatıp kutulayık? dep tŭşıneler. 57.O arada, bır padişanıŋ ulı Ayşenı aytrıp
kele. 58. Oĝiy anası:
59.- Yook, Ayşenı bėrmiymen.
60. -Patmanı bėremen, diy
61.-Bala:
62.-Yoook,men Ayşenı ĭstimen, diy.
63.- Ayşegye nışanlana.
64. Toy ėtecekler ama, oĝiy anası bızabėre. 65.Ayşenıŋ entarısıŋ saklay, kondırasıŋ
yaşıra, toylarĝa, cıyınlarĝa cıbermiy. 66. Aruºv şiyler ķıysėtıp ŏzıŋ ķızıŋ cıbere. 67.Ayşe,
nışlisıŋ? 68. Ne ėtesıŋ? 69. Bara, dertıŋ komgyen anaºv kemıklergye anlata. 70. Kemıkler, tez
tez onı ķıyındreler, kuşandıralar. 71. Aketeler toyĝa. 72. Ķız, toyĝa bara. 73. Ama, ķımse bonı
tanımay. 74. Padışanıŋ ulı da tanımay. 75. O, turmadan nışanlısıŋ ķaray. 76. Satuºv ėtıp bėrgyen
kondırasıŋ taba ķızıŋ. 77. “Mınaºv kondıra ķımıŋ ayaĝın uysa, onı alacakman!” diy.78.
Nışanlısıŋ ne bolĝanıŋ, ķayda ķalĝanıŋ bılmiy. 79. Bala kondıranıŋ ŭy ŭyden cŭrıp bŭtŭn
ķızlarıŋ ayaĝın deniy. 80. Bo ķızlarıŋ ŭyıne de kele. 81. Oĝiy anası Ayşenı tekne astın saklay.
82. Ŏzıŋ ķızıŋ şıĝara. 83. Kondıra ķızıŋ ayaĝın Allakt’an uymay. 84.Tamam padışanıŋ ulı ŭyden
şıĝacakta koraz: 85. Kokķırıy, kook! 86. Ķız teknenıŋ astında catır``, dep baķıra. 87. Teknenı
koterıp ķaraylar. 88.Aytķanday, teknenıŋ astında Ayşe catır. 89. Kondıranı Ayşenıŋ ayaĝın
kiysėtıp ķaraylar. 90.Aytķanday, kondıra ķızıŋ ayaĝın tamam tamam kele. 91.Padişa balası:
``Ih! 92.Menĭm ķaraĝan ķız, menĭm nışanlım bo``,diy. 93. Ķızıŋ kolından tuta, tursata. 94. Anı,
toy başlay. 95. Toy ėteler, ķıznı uzatalar. 96. Ama, oĝiy ana gene koymay. 97. Kelın arabasıŋ
312
ŏzıŋ ķızıŋ da sala. 98. Apaķaynıŋ planı balaban. 99.Colda bır şiyler, bır şiyler ėtıp Ayşenı coĝ
ėtecek, kelın ėtıp ŏz ķızıŋ aketecek. 100. Ama, “ŭydekĭ hesap çarşıda uymay degyen” bır sŏz
bar ya. 101. Onday bola. 102. Gelnalcılar colda oĝiy ananıŋ şırķın, hem de yaramaz, arsız, ķızıŋ
tŭşıreler arabadan: 103.``Bar! 104. Ķayt sen anana! diyler. 105. Ķız arabadan tŭşe. 106.
Şımırayıp ķayta ŭylerıne. 107.Ayşenıŋ ŏzı kete kelın bolıp. 108. Anı, şonday ėtıp, akrėt akrėtıne
ķavŭşa.
313
V. Sabır Taşı (masal)
1. Bır zamanda bır padışa bar eken. 2. Onıŋ da bır ulı bar eken. 3. Bek guzel
eken. 4. Ŭylenecek vaktı kele. 5.Men, diy ķırk gŭn catacakman, yŭklacakman. 6. Ķaysı
ķızıŋ sabırı bolıp ķırk gŭn menĭm başımda beklese, o ķızman ŭylenecekmen, diy.
7.Yŭklay. 8. Bır ķız kele, başında bekliy. 9. Ķırk gŭn bekliy. 10. Tamam ķırķıncı gŭnı
ķızıŋ ķatın eşlık ėtmegye: 11. Canı sıĝılmasıŋ! dep, başķa bır ķız taā kele. 12. Beklegyen
ķız canı kelgyen ķıza: 13. “Sen mınaºv insanıŋ başında bekliy tur! 14.Men şımdı
kelırmen, ĭşım bar. 15. Bır yergye ķadar baracakman, diy. 16. Kete. 17. O ketken soŋ,
padişanıŋ ulı tura:
18. - Sen bekledın mı menĭ? dep soray.
19. Sonında kelgyen ķız:
20. -Men bekledım, diy.
21. Yalan ayta. Caş:
22. -Onday bolsa, sen menĭm eşımsıŋ, diy.
23. O arada beklegyen ķız kele:
24. - Senı ķırk gŭn beklegyenmenmen.
25. Teraķay odalarnı ķaramaĝa ketken edım, diy. 26. Ama, padişanıŋ ulı ınnmay. 27.
Anı, onday ėtıp, ķırk gŭn beklegyen kurı ķala, bır gŭn beklegyen kocalı bola, padişa
balasıŋ bara. 28. Padişa balası ķırk gŭn, ķırk gece toy yasay. 29. Ķırk gŭn beklegennı de
ŭyıne ķızmėtçı ėte. 30. Bır gŭn beklegennı ŏzıne bike ėte: 31. Ķırk gŭn beklegyen
ķızmėtçı bolıp cŭre, bır gŭn beklegyen anım bolıp otıra. 32. Ķızmėtşınıŋ ĭşı cana, canı
cana. 33. Anı, bır zaman sora, padişa ulı bır yerlergye gezmegye ketecek. 34. Apaķayın:
35.- Neler ketırıyım? dep soray.
36. Apaķay tŭrlı pıstaneler, musler, altın bılezıkler, sırĝalar ĭstiy. 37. Ķızmėtkârın da:
38.- Sen ne ĭstıysıŋ? dep soray.
39. Ķızmėtkârı:
40.-men bır sabır taşı ĭstımen, diy
41. Anı, aķay kete.
314
42. Gemısımen padişanıŋ alayın koşılıp ketecek eken. 43. Gemısıŋe bara. 44. Ķaray, astı
teşık. 45. Su ķıre. 46. Gemını Ķıdırnebiy teşken. 47. Ketmesıŋ dep teşken. 48.O yernıŋ
padişası ķımnıŋ gemısı canı bolsa, onı ala eken gezmegye. 49. Ne bolsa da gemısıŋ bo
kĭşĭ de conete. 50. Gemıgye Ķıdırnebiy de mıne. 51. Keteler. 52. Ķıdırnebiy gemısıŋ
teşıĝıŋ pıtıy. 53. Keteler keteler, bır ŭygye rastlaylar. 54. Ŭynıŋ bır duvarı cıĝılmaĝa
tura, diy. 55. Ķıdırnebiy, bara da duvarnı bılaytıp tuzėte. 56. Padişa balası:
57.- Onı neşın tuzėtesıŋ? diy.
58. Ķıdırnebiy:
59. Sen sŏlenme menĭm ķatımda. 60. Sabır ėt!diy. 61. Anı, taā da keteler. 62. Bır balaĝa
rastlaylar. 63. Ķıdırnebiy balanı ŏltıre. 64. Padişa balası:
65.- Bo balanı neşın oltırdın? diy.
66. Ķıdırnebiy:
67. - Sabır ėt dedım ya!diy.
68. Bır apaķay, bır şuºval bidayman kete eken. 69. Şuºvalnı tartıp ala Ķıdırnebiy,
gemınıŋ teşıĝıŋ pıtıy oman. 70. Keteler, keteler. 71. Padişanıŋ ulı Ķıdırnebiygye gene:
72. - Ana duvarnı neşın tuzėttın? dep soray.
73. Ķıdırnebiy:
74. Bır duvar ĭşergye, bır duvar da tışarĝa mıramaĝa tura edı.75. Ĭşınde otırĝan ballar da
bek pıķare, hem de ŏksızler. 76. Duvarlarnı onıŋ ŭşıŋ tŭzėttım, diy. 77. Padişa ulı:
78.- Anaºv balanı neşın oltırdın? dep soray.
79. Ķıdırnebiy:
80.- O balanı neşın oltırıyım? 81. O bek gŭnahkâr edı. 82. Anasıŋ-babasıŋ bek kop
gŭnaha tıĝacak edı, diy. 83. Padişa ulı:
84.- Anaºv ķızķayaklınıŋ şuºvalıŋ neşın tartıp aldıŋ? diy.
85. Ķıdırnebiy:
86. - Neşın almacakman? 87. O nepısıŋ toymaĝan bır insan.
88. Ketıp barayatķanda bır şınık bidayıŋ cel aldı. 89. Sultan Sulimanĝa bardı. 90.Sultan
Suliman oĝa cel alĝan bidaynı gerı bėrdı. 91.Ama balasıŋ aºvızın ķArap, Sultan
Sulimanĝa bır taā bardı. 92. Sultandan bır şınık biday yerıne bır şuºval biday ĭstedı.
93.Onı da aldı. 94. Gene toymadı. 95. Bır kere taā bardı, ĭstedı. 96.Bır şuºval biday taā
315
aldı. 97. Ŏyle ki, “kopten dam ėttı, azdan kurı ķaldı” derler ya, o da onday boldı.
98.Aram keldı aram kettı, diy. 99. Anı, sora, keteler keteler, keteler baracak yergye
baralar, alacaklarıŋ alalar. 100. Padişa ulı ŭyıne ķayta. 101. Hanımın hediyelernı
bėre.102. Ķızmėtkârın da sabır taşıŋ bėre. 103. Aķay: ``bo ķızmėtkâr sabır taşıŋ ķatecek
eken?`` dep tŭşıne. 104. Denep cŭre. 105. Akşam bola, erkez cata. 106.Aķay
ķızmėtkârıŋ catķan aşķanasıŋ yaşın. 107. Ķızmėtkâr keşenıŋ yarısıŋda tura:
108. - Ah, Allayım! 109.Yarabbım! 110.Men ķırk gŭn bekledım de muradıma ermedım.
111.Ķızmėtçı bolıp otraman. 112. Bo dert şeĝılır mı? diy.
113. Sabır taşı: ``Pat! ėtıp patlay.
114. - Sen pat ėtıp patlaysıŋ,men nışliyim? diy, al ķara saplı pışaknı.
115. Tamam cŭreĝıne saplacakta padişa ulı:
116.- Tokta! diy.
117. Saklanıp turĝan yerden şıĝa.
118. - Doĝrısıŋ şımdı anladım, menĭm alacaĝım sen ekesıŋ!diy.
119. Anı, toy ėte bo ķıznı ala. 120.Yalancı apaķaynı kuºva.
316
VI. Cadı (masal)
1. Bır zamanda bar eken, bır zamanda yok eken. 2. Bır aķay bar eken. 3. Bo aķaynıŋ ŭş
ulı bar eken. 4. Aķay Tanrınıŋ bėrgyen ŭş evladında razı bolmay. 5.Bır tane taā ıstiy. 6.
Anı, Tanrı boĝa bır ķız evladı da bėre. 7. Kunler keşe, cıllar keşe, ballar oseler, delıķanlı
bolalar, ķız da balaban bola. 8.Bır saba turalar, damĝa baralar. 9. Ķaraylar, sıyırlarıŋ bırı
olıp catır. 10. Ĭşınde ışalatı aşalĝan. 11.Bonı ķım ėtken eken? 12.Bonı ne ėtken eken?
dep tŭşıneler. 13. Eşbır şiy anlayamaylar. 14. Ekĭncĭ gŭnı taā turalar, damĝa baralar. 15.
Ķarasalar, atlarıŋ bırı ŏlı cata. 16. Gene şonday. 17. Işalatı aşalĝan. 18. Aķay: ``Bonday
bolmacak bo.19. Keşe, lâzım beklecekmız ayvanlarnı``-dep tŭşıne. 20. Anı, akşam bola.
21.Balaban balasıŋ: 22.``Ismėt, balam. 23. Sen bo gece damda cat! 24. Sak bol belķı
ayvanlarımıznı ŏltırgyen itnı, ya da ķaşķırnı, ya da ne bolsa da tutarmız, kurtulurmız bo
dŭşmandan``diy. 25.O akşam Ismėt damda cata. 26.Saba barıp ķaraylar. 27.Bır sıyır taā
ŏlı cata. 28. Hep şonday ėtıp ŏltırılgyen. 29.Ama, Ismėt eşbır şiy kormegyen. 30. Aķay,
ķatsıŋ? 31. Ekĭncĭ akşam ortancı ulıŋ cıbere damĝa. 32.Anaºv şiy kelıp bır atıŋ taā aşay.
33. Ortancı ulı da eşbır şiy koralmay. 34. Ŭşıncı akşam en ķışkene ulıŋ cıbere. 35. Bo,
zayıp bır şiy eken. 36. Ama bek atık. 37. Bala bara damĝa, otra. 38. Abilerıŋdiy yŭklap
ķalmaması ŭşun, bır parmaĝıŋ kese, caºvlıkman tuz basa. 39. Tuzıŋ acısıŋdan,
aºvrısıŋdan yŭklamay. 40.Otra pıtıŋ keşe kozıŋ cıltıratıp: 41.``Ay,ay!`` dep. 42. Ne
korsıŋ? 43. Sabaā yaķın pencıreden sŏzılıp bırşiy ķıre, bır sıyırıŋ kursaĝıŋ cara,
ışalatlarıŋ aşay, şıĝa kete. 44. Şıĝayatķanda, yaķın barıp ķaray. 45. Bır de ne korsıŋ? 46.
Ŏzlerıŋ ķız ķardaşları. 47. Kele ŭygye; 48. Ayta babasıŋ korgyenlerıŋ. 49.Babası
ınnmay. 50. “Ķızıma iptira ėtesıŋ”,diy. 51. Balanı kotekliy, bır de ŭyden kuºva. 52. Bala
ķatsıŋ? 53. Kete. 54. Uzak bır kŏygye kete. 55. Ketken vaķıtta bır arslan, bır de ķaplan
boşıĝı ala. 56. Anı, o kŏyde bala ŭylene, ŭy bola. 57. Seneler keşe. 58. Bala anasıŋ,
babasıŋ, ķardaşlarıŋ saĝın. 59. Apaķayın: 60.Men teran kŏyıme baracakman. 61.Mın
yŭzıknı parmaĝın tak. 62. Yŭzık parmaĝınnı sıksa, o zaman ana yerde baylı turĝan
arslanman ķaplannı şeş te cıber!diy. 63. Bala kele kŏyıne. 64. Bır de ne korsıŋ? 65.
Koyde bırşiy ķalĝan yok. 66. Ne insan, ne ayvan, ne kuş. 67. Her şiy pıtken. 68. Azbar
ķapıların yaķınlaĝanda: 69.``Vay, abiyım keliyatır!``,dep, ķız ķardaşı şıĝa. 70. Ķarasa,
317
ķız peştiy bolĝan. 71. Dŭnyanı cutacak. 72. Bala anlay meselenı. 73. Kŏyıŋ bŭtın
ayvanlarıŋ, insanlarıŋ bo ķızıŋ aşaĝanıŋ anlay. 74. Anı, ķatsıŋ? 75. Selam bėre, ķıre
ŭygye.76.Otralar, anlatalar. 77. Anasıŋ, babasıŋ, ķardaşlarıŋ soray. 78. Ķız ķardaşı eşbır
şiy aytmay. 79.Aşık bır cevap bėrmiy. 80. Bıraz sora, mŭsade ĭstep tışarĝa şıĝa. 81.
Ķaytıp kele:
82. - Aķay, sen mında ŭş ayaklı atman keldın mı? dep soray.
83.- O ise, tışarĝa şıkķanda atıŋ bır ayaĝıŋ aşaĝan eken.
84. Abiysı:
85.- Ebet, ŭş ayaklı atman keldım, diy, sesıŋ şıĝarmay.
86. Bıraz sora, ķız gene şıĝıp kete.
87. Ķaytıp kele:
88. - Abiy, sen mında ekĭ ayaklı atman keldın mı? diy.
89. Bala:
90.- Ebet, ekĭ ayaklı atman keldım, diy.
91. Bıraz taā otralar. 92. Ķız taā da şıĝıp kete. 93. Ķaytıp kelgyende:
94.- Aķay, sen mında tek ayaklı atman keldın mı? dep soray.
95. Abiysı:
96.- Yaa, ķadam, tek ayaklı atman keldım, diy.
97. Anı, sora ķız bır taā şıĝa. 98.Ŭygye ķırgyende:
99.- Aķay, sen mında ayaksız atman keldın mı?diy.
100. Aķası:
101. - Yaa, ekem.
102. - Ayaksız atman keldım.
103. - Cılanday cılışıp keldım, diy.
104. Bıraz taā otralar. 105. Ķız taā şıĝıp kete. 106. Ķaytıp ķırgyende:
107.- Abiy,men bek aşman. 108. Atnı pıtırdım, toymadım. 109. Şŭmdı senı aşacakman,
diy.110. Bala:
111. – Aşa ekem. 112. Amamenĭ şaynap maynap otırma.113.Men ŭynıŋ aldında
terekke mıniyım.114. Sen aºvzıŋ aşıp tur. 115.Men terekten doĝrı senıŋ aºvzın atlayım.
116. Sen o zamanmenĭ cutaĝoy, diy.
318
117. Ķız razı bola. 118. Bala tışķa şıĝa. 119. Terekke mıne. 120. Ama, kolın balaban bır
taş taā alıp mıne.121. Ķız aºvızıŋ aşıp tura: 122. Bala taşnı ķızıŋ aºvızın cıberebėre
yuķardan. 123. Ama, ķızĝa eş bırşiy bolmay. 124. Taşnı cuta. 125. Başlay baķırmaĝa:
126. Tŭş cergye, senı aşacakman``, dep. 127. Bala tŭşmiy. 128. Ķız başlay tereknı
anyaķa-mınyaķa sallamaĝa.129. Sallaĝanda tereknıŋ dalları cergye urla. 130. Bala
cıĝılmay, dayana.131. Ķız, o zaman başlay tereknıŋ tamırıŋ, tŭbin kemırmegye.132. O
tereknıŋ tŭbin kemıre tursıŋ. 133. Balanıŋ apaķayı bır komşısıŋ ŭyıne ketken.134.
Başlaĝanlar oşekke. 135.Anaºv yŭzık parmaĝıŋ şıĝa, diy. 136. Ama apaķay eşbır şiy
tuymay. 137. Oşekke dalĝan, eş bır şiyden ķaberı yok. 138. Başlay şıncırda baylı turĝan
arslanman ķaplan sılķınmegye, oķırmegye. 139. Komşısı:
140. - Ay aķız, anaºv arslanman ķaplanĝa ne bola şo? 141. Nee oķıre olar?diy.
142.- Apaķayıŋ aķılın o zaman kele:
143 - Ay, Allah sokmasıŋ! 144.Maĝa aķayım yŭzık parmaĝınnı sıksa arslanman
ķaplannı cıber degyen edı, diy. 145. Cuºvıra, arslanman ķaplannı şeşe, cıbere. 146.
Anaºv ayvanlar tŏz duman keteler. 146. Kŏygye yetışeler. 147.Yetışeler ama, ķız tereknı
cıkķan, tamam balanı tutayatır. 148. Arslanman ķaplan cadıŋ ŭstıne atlaylar. 149. Parşa
parşa ėteler. 150. Cadını o ķadar kop ķanı bar eken ke, arman ķadar yergye şaşılĝan, er
yer ķanĝa tolĝan. 151. Bo ķanlardan bır taā tırılmesıŋ dep, bala pıtıŋ ķanlarını bır yergye
toplay, cadını parşalarıŋ da o yergye ŭye, ot bėre, caĝa. 152. Anı, onday ėtıp insanlarnı
cadıdan kurtara.
319
N o g a y T ü r k ç e s i S ö z l ü M e t i n l e r i
I.
Söyleyen: Kadriye Cambulat Boşnak
Derleme yeri: Endekķarakuyusu köyü, Köstence
Derlenen: a) Üç aylar âdetleri
b) Eski düğün âdetleri
a)
1. Bo senenıŋ halınde ŭş aylar keldıler. 2. Baştan başlap aytayım. 3. Ŭş aylarda tespımızı
şeºvırdık, kelimeyi tevhit keltırıp, Kuranımıznı aldımızĝa salıp oķıp otırdık. 4. Orazamız
keldı, orazamız kelgyen vaktında Bėrat gecelerı, Ķadır gecelerı kutlap beklep otırdık, ondan
oraza bayramı keldı baklavalarımznı yasadık, yemeklerımıznı pışırdık, bo alde beklep otırdık.
5. Oraza Bayramı pıttı bır bŭşŭk ay şayna otırdık. 6. Kurban Bayramı bekliymız şumdı. 7.
Kurbanlar kesılecek, Alla ķısmet ėtıp, Alla nasıp eyleyip o aralarĝa daĝıtmak kurban ėtıŋden
ana ŏzımız sora yemek pışırecek, baklavamıznı, yemeklerımıznı pışırıp ondan biyana Kurban
Bayramından sora şubėrek eken, kobete eken, taºva cantık, sarayılı, sarbırma, üken bŏrek,
ķaşık bŏrek şorbası bonnarnı pışırıp ķara ķışımıznı şayna keşırmekte nasıp ėtsıŋ bızlergye
Alla. 8. Kobetenı alı ķamır ėtnı ķıyıp, ķamırnı cayıp bır ķalaş ķamır onıŋ ŭstŭne mayın sebıp
teraķay, maylı da tuºvı, onıŋ ŭstŭne ėtnı sebıp suıŋ bır daha bır ķalaş ķamırnı taā cayıp onıŋ
ŭstŭne ėtnı sebıp şayna bayaāā bır beş altı centimetre ķalınlıkta bola diyim bo sepme
kobetedır. 9. Ondan suıŋ kenarnı burup cuptorĝa atıp şayna pışırıp bo alde pıtremız. 10. Saºv
bolnız bėreketlı bosıŋ!
b) 1. Tatar Mŭsŭlmanlık toylarında evel zamanda şayna bolır edı. 2. Peşembe gŭnı, Cuma
akşamı ķın toy bolır edı. 3. Ķın salınır edı ķızlarĝa, caşlarĝa bır ekĭ tane akraba caşların,
ondan Cuma gŭnı şaķırtular kele. 4. Zurnayman,daºvıl şala, şaķırtular keleyatırĝanda,
şaķırtular kele dep herkez cuºvurşalar. 5. Sonra ana akşamĝa cıyıŋ boladı. 6. Cumartesı
şaynayıp toynı şay keşırıledı, akşam cıyın bolĝandan sora Cumartesı toy şayna keşırıledı,
Pazar gŭnı kelınnı erkez arabalarnı, aruºv aruºv arabalardı ceĝıp azırleneler toy ne keleler. 7.
Kelın uzatıp ketçekmız diyerek. 8. Ana epsı şaytıp tuĝan toplaşıp arabalarĝa tolışıp kelnı
320
uzatıp aketeler. 9. Ana onda kelnıŋ ŭstŭne cemışnı şaşalar, perdenı ŭstŭne tıĝıp tŭşŭreler
kelınnı bır koşegye salalar. 10. O koşede kelın perde astında tura. 11. Başlaylar sora sıpralar
salınıp, otmek aşalĝan sora ŭy cayılmaĝa. 12. Tobe caymak degyen bır adet bar edı o
vaķıtlarda. 13. Tobegye şembėrler, baticler, grepler, oyalı mendıllermen nemen ŭyıŋ tobesıŋ
cayalar. 14. Keşenıŋ bır vaktında caylıp boĝan sora ķıyeºvbaşlık kelınnı ketre ķıyeºvmen
tanıştırmaĝa. 15. Ana bıraz otralar, cemışımen şiymen kele ķıyeºv, bıraz otralar. 16. Ķaytalar.
17. Sabasıŋ şumdı kelınıŋ perdesı aşılacak. 18. Perde ĭşınde tutulı ya kelın! 19. Perdesı
aşılacak, bır ķaşık sarmay, bır ķaşık şekermen o yerde kelınıŋ perdesı aşıla. 20. Ekĭ yanda ekĭ
cenge aºvızın ķaptıralar, suıŋ ķıyeºvıŋ tarafından ruh tuĝan kelıp kelıngye kolını aldıra epsı
tanıştralar kelıngye ŏzlerıŋ. 21. Kelıngye de ana beş on para tuttıralar. 22. Evel zemanda bır
toy bolsa ķızlar caşlar toplaşır ķızlar otra bır damdıŋ bır başında, caşlar otra mınyaĝında. 23.
Ortada balaban bır aĝaş saluºvlı. 24. Bır caş - o aĝaştan mınyaķa şıkmak yok-, o caşlarnıŋ
caşlar ağası bar edı, kolında balaban ķırbaşman. 25. Bır caş aĝaştan mınyaķa şıksa urar edı.
26. Onday edı evelĝınıŋ adetlerı. 27. Ana şumdı kelgyen mısapır caşları, ķızlar da. 28. Ana,
başlay ekĭ caş şınlamaĝa.
29.Mına selam aleķım
30. Bız de keldık alay
31. Ķaysıŋızĝa konayım
32. Ķanepem cayıp alay
33. Şumdı ķız ķaysı stese o caşlarman dos bolmaĝa
34. Aleķım selam koş keldın
35. Sız ekesız alay
36. Bahçelerden aşılĝan
37. Gŭl ekensıŋ alay.
c) 1. Evelĝı zaman ĭşınde erkez alem ektarlarman bostan ekkenner, ķarbızlarnı ķatsıŋŋner
bordeiyıŋ ķatına komşı kŏynı ķızları toplaşıp o ķarbıznı ortadan carıp epsıŋ kolında bırer ķaşık
ķıralar ķarbıznı aruºv ėtıp, ondan sora onı şeltekmen sŭzıp ķaynatalar ertenden akşamĝa şık. 2.
Ķatında şayna caş caºvķķan otra beklep bal bolacak. 3. Ana, ķarbız balı dep o bola. 4. Pıte,
koyılaşa. 5. Ana onday kunler keşırdık.
321
6. Narĝamış, narĝamış
7. Carılsa da bır ķarış
8. Narĝamışıŋ ĭşınde
9.Menĭm kelnım bar emış.
10. Bo da evelkĭ zemanda bızım ķalķımız ekken balĝamış degyen şeyler, ķamıştay.
11. Ana onı toplaşıp, ķızlar, caşlar claca ėtıp temızliyekenler yapraĝıŋ. 12. Suŋ çelebe
yasaylar. 13. O çelebenıŋ eķı yaĝında bır ķızman bır caş demek eķısı şabaktaş. 14. Suŋ o
balĝamışıŋ da bır başında bır ķız, bır başında bır caş. 15. Ana, onı kuyunda su tartķanday ėtıp
sıktralar, anaºvdan su şıĝa, kopten koop tatlı sular şıĝa. 16. Onı gene ķazanĝa salıp ķaynatalar,
şeker ne salmadan ışıne, ķaynatıp o ĝadar da guzel ķamış balı denılgyen şeylerdır bonnar. 17.
Evelĝı zemanlarıŋ soray tursanız, ekĭ başlı ŭy eken, ekĭ balaban şıĝarak ekĭ yakta, ondan
ĭşkerlerınde ŭyıŋ ışınde balaban balaban peşler ufak ufak keramėtten salĝan, tola da tuºvı. 18.
Ana, ondan ķıştıŋ gŭnı peşlergye tobannı caĝar ekenner, cıllı bosıŋ, ama da o ŭylerde cerı nesı
o ĝadar cıllı bola eken. 19. Neden? 20. Peş cerden cırıltıp kete, şumdı teracotalar bar, o
teracotalar yŭksek yarım metreden pazla yuķarda yasalna, ŭynı cerı zaten cılınmay patnıŋ
ŭstŭne otırmasan ŭynıŋ cerınde otramaysıŋ suklıktan. 21. Neşın? 22. Teracotalar yuķarda,
ondan sebep. 23. Evelĝı şiylerıŋ sorsan bonday edı. 24. Bo kunlernı keşırgyen evelĝı zemanda
ķart nenelerımız, ķart babalarımız. 25. Şumdıĝı genşler ne koreler? 26. Sabiler bır discoteca,
bosa o da, bomasa şcolanı pıtırgyen sora liceu, liceuden bır Fakultate diyler, ana onday ėtıp
kun keşıreler. 27. Evelkĭ zemanda yazın gŭnı tepreş bolır edı, Mırvat’ta, Basarabi koyınde
tepreş bolır edı, ondan taā başķa aşır koylerde Azaplar’da taā anyaklarda tepreş bolır edı. 28.
O tepreşlergye aruºv aruºv atlarnı ceĝıp ķapalay şanĝırday ķapalaylar komşı ķızlarıŋ arabaĝa
tolıştrıp arabası yok soylarıŋ ana o ŭyıŋ anası babası dadaları toplaşıp tepreşke ketlır edı. 29.
Tepreşke de ne aketeler? 30. Ekĭ ŭş taºva prıjdan gŭveç yasap ŭstŭnde kozı ėtlerıŋ yarım
yarım salıp ķışkene bır lambaşıklar bar edı onday lambaşıknı da alıp ana onda tepreşte bek bır
balaban ruh tuĝan toplaşıp ana o gŭveşnı kozı ėtınden epsı tatıp şından dolması totrıp. 31.
Şından dolması nedır? 32. Drop. 33. Şumdı drop diyler. 34. Evelĝı şından dolması denılır edı.
35. Ana onday şiyler pışırıp, kozı ėtlerımen yarım yarım kozı ėtlerı taºvalarıŋ ŭstŭne
gŭveşlermen toplaşıp aşaytan edıler. 36. Bır koşı ėter edıler tepreşke ketiyatırĝanda, ondan
322
keliyatırĝanda da. 37. Arabalar janĝır janĝır janĝırdap koşı ėtıp ķaytıp kelır edı ķalk akşam
ŭstŭ boĝanda ķaytar edıler tepreşten.
323
II.
Söyleyen: Tesella ve Musellem Recep
Derleme yeri: Bülbül köyü, Köstence
Derlenen: Eski düğün âdėtleri
Tesella: 1. Seksen altınıŋ tumasıman. 2. Babamnı atı Abibula Cemat. 3. Anamnı atı
Aruhanmennan Cemıl. 4.Măritat boldım, beş bala dŭnyaĝa ketırdım, beş ķız, ekĭ ul. 5. Alaysıŋ
yerlı yerıne saldım, beş balamdıŋ beşeºvı de sesledıler, degenımdıŋ tuttılar, beş balamnı
beşeºvı de mireasa pıstannerı sıprıp azbardan ŭytıp razı bolıp kettıler. 6. Soramane ayttım
akrannarım tenlerıme. 7. “Azbarımda kuyım bar/ Ne de tatlı suım bar/ Ŭş tane ķızım bar/ Bırı
ketse bırı bar” dedım. 8. Akrannarıma paķıl ėtıp ayttım. 9. Onnarıŋ ulları bar, menĭm ŭş tane
ķızım bar. 10. Ŭş ķızıŋ cerıŋ taptım, ekĭ ul ŭylendırdım cerlerıŋ taptım bin bėreket bėrsıŋ
bŭgŭnume şŭkŭr. 11. Endı ķartlıĝımızı ķArap, colcılıĝımızı ķArap otramız. 12. Taā ne
anŋatayım?? 13. Evelĭ mireasa ķıyılmiytan edı. 14. Sade erten kiylėtan edı. 15. Betıŋ aşķanda
kiylėtan edı. 16. Ķıyeºv canı bolatan edı, sora ekĭ şırak tellisıŋ şıraklardı, ul yak ta tellidı, ķız
yak ta tellidı, tutalar, sora ķıyeºv cıĝıtmen naş ķırıp ķıyeºvdı taslaydı ekĭ rekât namaz ķıladı,
sora ķıyeºv taslap ketedı, sora erten betıŋ aşasıŋ, ķıyıklisıŋ tastar cabasıŋ ul yaķa, kolek
bėresıŋ ul yaķa, ķıyındresıŋ, ķıyıp şıĝarasıŋ. 17. Gorımcelerıne bėresıŋ, ķayınlerıne bėresıŋ,
alaysıŋ bet aşķan degyen bodır.
Musellem: 18.Endekķarakuyusundan. 19. Tuma osme. 20. Tessella tizenı sŭyıp aldım, dŏrt
sene dost boldık. 21. Ķırk yedıde nışşanŋandık, ķırk seķızde toyımız boldı. 22. Ķırk doķızda
expropriat boldık, ŭyden koterıp attılar. 23. Bılbıl’e keldık, ĭş kiyeºv ķırdım, ķaynatama,
ķaynanama. 24. Ŭy bolĝan soŋ ŭş ķızımız boldı, ŭş ķızdan soŋ bır ulımız boldı Sadredın, sora
Modın, epsıŋı ŭy ėttık. 25. Torılardı kordık, torınlardıŋ torınlarını koryatırmız. 26. Saºv bosak.
Seksen yasıŋ keldık, namazdan, orazadan ķalmaymız. 27.Mezarlıĝa ketemız, ķabırstanĝa,
meºvlutalarĝa, libėrmız. 28. Aruºvmız. 29. Bėreket bėrsıŋ, saºv bosıŋ Tŭrkiye’den kelıp oķıp
ocalar kobiydı, Acılık’ķa ketemız, Acılık aşıldı, erkezgye ķısmet ėtsıŋ bo yalancı dŭnyada. 30.
Acılık’ķa kettım. 31. Erkezgye nasıp ėtsıŋ ak toprakķa barmak. 32. Bızım Piĝambėrlerıŋ
osken yerler, cŭrgyen yerlerıŋ kordık. 33. Camı doķız yŭz yirmı bırde yasalĝan, onday esıttım.
34. Bulbul camısı. 35. Eskĭ ŭş camı bar edı evelĭ, Ķabail camısı, Ķırım camısı, Noĝay camısı.
324
36. Bıreºvı ķıblada eken, bıreºvı sırtta eken, bıreºvı ortada. 37. Eskĭ ocalar-İsa oca, Appaz oca,
Huseyin oca. 38. Ŭş oca bar eken, şŭmdı bır camıgye ķalıp otramız. 39. Camımız ortalıkta
aruºv, libėrmız. 40. Yetmış ŭş ķane Mŭsŭlmanmız Bulbul ĭşınde, Ķışkene Bulbul’de. 41.
Ocalarımız bar, Mŭftŭlerımız kele, ķapımız aşık, ĭstegyen kele, namaz ķıla, on beş yirmı aķay
bolamız cumadan Cuma. 42. Bėreket bėrsıŋ bek aruºvmız bo satte bo vaķıtta. 43. Anyaĝını
Alla bılecek.
Tesella: 44. Acılık’ķa conetmegye bardım Kostece’gye, yiĝrım yedı oca edı, yiĝrım yedı Acı
ketiyatır Acılık’ķa. 45. Ķırdıler, Kostence camısıŋe, ezan oķıdılar, namaz ķıldılar, alaysı
ocalar tılep tılep, balaban autobuz tartıldı al bayraklardı aştılar autobuzda saºvlıkman ķal dep
kettıler. 46. Sora bız ŭygye ķayttık, cılay cılay ķayttık. 47. Acı da o zaman ķasta edı Acılık’ķa
ketkende er gŭn erten cılaytan edım. 48. Bır cıĝım bar. 49. Er gŭn erten turaman, Kostence
betke ķarayman, kocasımnı bır sıĝıp ķızmėtıme başlayman, can canıma ķarayman. 50. Ana,
Acılık’tan aruºv bolıp keldı. 51. O ĝadar. 52. Nazarşı’ĝa şaķırtuºv bolıp bardık, sora
Nazarşi’dan Ķaramurat’ķa col yaptık. 53.Menĭm kolımda Kevser, Kâniye cenginı kolında
Ali. 54. Kollarında da bır aşlaºv bar ķızım mınaºv ĝadar, cara aşıbiyatır. 55. Vay anayım, lak
lak lak arabaman. 56. Col da ķatķan suık, şalĝa cabınmız, Kâniye cengi de atlas pıstan
kiygyen. 57.Men gene ķadipe ķıydım. 58. Ballarnı corĝanĝa orap ķatipe şalman otramız. 59.
Vay şumdı arabadan tŭstık, ballarıŋ kotı şılķıraĝan, arabaman az yer mı Ķaramırat? 60. Ana,
bardık sora Kânye cengigye ayttım “ana, anaºv ŭygye barayak” dedım. 61. Bır ŭy. 62. Ķımnıŋ
ekenıŋ ķaberımız yok. 63. Bardık, selam aleķım Alla’nıŋ mısapır alasıŋ mı? dedım.
64.Musade ėtsen dedım, mınaºv ballarıŋ kotını kurlamaĝa keldık saĝa dedım. 65. Vay
buyırnız buyırnız dedı, ballar sulanĝanŋar, adam aķıllı mŭşamba da yok, şumdı pempers
salasıŋ kotıne şumdı tapķanday bala, cıĝı cıĝı cuºvasıŋ. 66. Ana, sora otırdık anda ballar
baylıp ķaldılar aşlaºvlarıŋı aştık, cara, kolları, ana sora oradık, şınradık bardık toy ŭyıne. 67.
Oyyyyyyy, ķalabalık, daºvıl, zurnay şaladı, oynaydı bız otramız ballardı kolımızĝa. 68.
Neyımız yok eken taā?? 69. Alla Alla. 70. Ķalabalık, ķırmegye yer yok, ŭy cayayatırlar bır
yaktan, taºvan cayalar, carpet cayarlar bır ŭyde. 71. Bır başı da anyakta ŏzlerıŋ cemaatı
kelgyen kudaĝilar, tolalar. 72. Caş balam zaten şıĝayamay şıkma dedık ŏzı ŏzımızgye Kânye
cengimen ekeºvmız. 73. Sora aylanıp ķayttık, Nazarşı’ĝa keldık gene. 74. Sora Kânye cengını
anası, Alla ramėtilesıŋ, akşamĝa bır mısapırlık bızgye, soyĝan atamandı koptırgyen ipķadı
325
kelınlerı ana onda cedık, ıştık sora erten ķayttık. 75. Bır caºvın, bır caºvın, şımbır suman
ŭygye keldık. 76. Evelĭ mŭşamba yok, naylon yok, şemşiye yok. 77. Toy kordık, Ķaramurat
kordık, Nazarşı kordık, aylanıp ķaytıp keldık ŭygye. 78. Evelĭ onday edı, zevallılık edı. 79.
Şumdı maşinaŋ ŭstŭne otrasıŋ, babam senı, balaŋ ayrı, kotınde pempers, ne bıliyım, bır
şaşķınlık. 80. Evelĭ ballarĝa ķıyım tapmaytan edın, ķıyım yok edı, costum yok.
81.Mecdiye’gye kettık Acıman ekeºvmız, kolektiften ekĭ araba aldık, takta akelikmız, ŭylerıŋ
cerıne takta toşiyıkmız. 82.Menĭm kolımda Nanam bar. 83. Bardık, takta aldık, bır
kooperatifte ķıriyim de dedımmen. 84. Vay, kordım bır pembe costum, ne desen bumbac
pembe costum. 85. Vay Acı alaman ana costumnı dedım. 86. Pembe costum mı? 87. Yok
mında, raftlar boş, bırşkiy yok, bır balaĝa ķıyım alaman desen yok. 88. Esķıden puskudan
tıgyesıŋ. 89. Ana pembe costumdı ķıysėttımmen şŭmdı, ekĭ arabanı tarttık, taktalarnı totırdık
arabaĝa. 90. Keldık, terek astın tarttık Mecdiye’de. 91. Endı pembe costumdı ķıysėttımmen
şumdı ķızĝa. 92. Kurlup ķarayman, bek aruºv tura. 93. Astımızĝa bırer toban saldık, anaºv
toban ŭstŭne saldımmen ķızdı, yuklaydı ķız, araba sılķıle, canım caktı mında şık. 94.Mında
ķımgye taslayım? 95. Yok, ballar ķışkene, Kevser ķışkene, bo eķıncı ķızım. 96. Sora bır aķay
aytadı “Ķara diy, koy balasıŋ catır terek astında curentte”, amamen otraman anaºvĝa kozım
tıĝıp ķArap. 97. Ama bala araba ezdı taā mında şık. 98. Koyden Mejdiyegye şık.
326
III.
Söyleyen: Zekiye Osman
Derleme yeri: Küçük Bülbül köyü, Köstence
Derlenen: Çocukluk anıları
1. Adım Osman Zekiye. 2. Ķışkene Bılbıl’de tudım, bŭyŭdum, babamıŋ adı Yusuptur,
anamıŋ adı Musembadır. 3. 69 yasıŋdaman, ķartlıĝım keldı. 4. Caslıĝımda 22 yasıŋda ŭy
boldım, 22 yasıŋda nikâhım ķıyıldı. 5. Koy ĭşınde Bortemır’gye yaĝa sonra nışanlı turdım ekĭ
ay, ekĭ aydan soŋ toyım boldı, toyım bolıp koy ĭşınde bardım ķaynatalı yergye. 6. Bırıncı ulım
boldı, bırķaş seneden soŋ eķıncı ulım boldı. 7. Şalıştık, ŭyımız eskĭ edı, evelkĭ ŭyler, yasadık
kerek şiymızı aldık bo yasķa keldık. 8. Ŭy yasadım ekĭ ulıma da, ekĭ torınım bar. 9. Şalıştım
colectif’te, aķayım stat’ta şalıştım ŭyımzıdı saldık, kerek şiylernı aldık ŭygye kerek şiylernı
aldık. 10. Daºvul zurna vuruldı, ul yaktan sandık keldı, bakşışman, şılter, lokum, ķatlama,
bonbon, şeker sŭt aķı oytıp akeldıler. 11. Sonra Pazar gŭnı kelın bolıp bardım ķaynatalı,
ķaynanalı yergye tŭştım. 12. Senem kelgyende bır eskĭ ŭylergye tŭstım, ekeºvmız şalışıp ŭylı
boldık, ŭy ışlerıne kerek şilerımıznı aldık oytıp caslıĝımızda aruºv keşırdık. 13. Toylar
bolıredı toylarĝa keteedık, darımıznı bėrıp el sırasıŋda ķaytar edık oynap kulup. 14. Ķart
nenem bar edı, ķart babam bar edı. 15. Bostan eĝer edıler, şıpşe, taºvuk asıĝar edıler.16.Men
ķardaşlarıman otmek, su aketıp, ķart babamman ķart nenemgye ekĭ ŭş ay otırĝan soŋ bostanı
ciynap akelır edıler keşkengye kelgyende ķaºvun, ķarbız bėrır edıler. 17. Anam ķarbız balı
ķaynatır edı, ıramış balı ķaynatır edı, ĭşıne ayva salıp. 18. Ķışlıĝımızdı yasar edı anam ramėtlı
anamman babam şalışıp altı baladı ostırdıler bır baladay ėtıp. 19. Ķart babamıŋ atı da Salım
edı, bız bıraz osken soŋ ķart babam ramėtlı boldı. 20.Men ŭy bolĝan soŋ da, bır balalı bolĝan
soŋ da ķart nenem ramėtllı boldı. 21. Ķart nenem anlatır edı evelkĭlerdı. 22. Evelkĭlerde bır
tatası bar eken, balaban tatası, tatası ŭy bolıp barĝan, barĝan soŋ bır balalı bolĝan soŋ ŏlgyen,
ŏlgyen soŋ enıştesı kelıp babası, ķart nenemdı aytırayeken. 23. Ķart nenem de degyen: “Menĭ
ķımgye bėrse bėrsıŋler, ĭstese koyıŋ tuºvarşısıŋ bėrmesıŋler”degyen sonra onı esıtken ķart
babam da Allanıŋ pıķaresı eken bonı esıtıp aytırıp babası aytırıp keledı ķart nenemdı. 24. Ķart
nenem bay ķızı eken, koydıŋ en baydıŋ ķızı eken. 25. Ķart nenem sonra aytırıp kelgyende,
327
ķart neneden sorĝanlar sen aytırıp keldı dep evelĭ ķızdıŋ ŏzıne aytmay ekenler, soradan
cengelerı aytay ekenler. 26. Cengelerı ayta eken, cengelerı barıp aytķanda ķabılıma degyen
sadenmenĭ enıştemı bėrmesıŋler degyen. 27. Anı, sonra bėrmiydıler, koydıŋ en pıķaresıŋe
baradı ķart nenem. 28. Oman ŭy boladı, ķart babası da koydıŋ bayı Acı Umallerden deºvemen
ketken kunlerde, ketken Acılık’ķa. 29. Ķart nenemmen, tuttuk kuºvurmadan anter şalvarı bar
edı, salta ırķası bar edı, salta diytan edı de. 30. Yeleĝı bar edı, ondan atlazdan anterı bar edı,
ķart nenemdıŋ, yanar dŏner şalvarı, anterı bar edı ķart nenemdıŋ. 31. Sonra sŭrme kozgye
sŭrŭlėtan, sŭrmesı bar edı ķart nenemdıŋ. 32. Tatam ķız boldı car kozlerıne. 33. Ķız bolĝan
soŋ bonı cakmaz bır ķısķa ayaklıĝa tŭsedı dep tatama sŭrme caktıratan edı kozıne, menĭm
balalıĝım edı ya! 34. Eºvlat ketırgyen yok dŭnyada, aķasıŋıŋ balasıŋı alĝan, nenesı olgyen altı
aylık ekende sora aķasıŋıŋ balasıŋı alĝan eºvlatlık ama. 35. Babası alır dep nenesı ŏlgyen soŋ.
36. Babası ŭylengyen, alĝan yok endı saĝa ķayırlı bolsıŋ dep olarda da eºvlat yok eken, soŋ
babamdı ostıredıler. 37 Ķışkeneden ŭy ėtedıler, babamdan anamdan altı bala boladı, o da dŏrt
ķız ekĭ ul anam septe doĝırĝanda ķırķın şık emzdırgyen, anasıŋdıŋ ķatın turĝan tatam. 38.
Ķırķından şıkķan soŋ ķart nenem alĝanmen turĝanda bala şaĝa ķayda dep. 39. Bala
bolmaĝana merak eken o da dep. 40. Bır taā ķardaşlarĝa alay dedırtı ķart nenem menĭm ķızım
dep. 41. Balalıĝımız, dŏrt beş balamız babam ramėtlıdı marebe kopıştı, asker malı keşken edı
concentrar aldılar, concentrar aldı anam ramėtlı ķaldı dŏrt beş balaman ŭymız ķalabalık,
yoklık, babam kettı marebede Chişinău’ĝa aldılar babamdı. 42. Anı, bır eķı seneden soŋ
marebede çatıştı keldı babam, şalışmaĝa ķışımız yok, keldı babam ama ŭyde barlık pıttı. 43.
Ana, şalıştı, şalışķan soŋ kol salĝan yerı bellı boladı. 44. Şalışıp ŭyımız mol bolmaĝa başladı
gene. 45. Bır malden sonra, şalışa şalışa sonra ferma kuraldı, ķırk doķızda ferma kuraldı
ķışkene balamman babam ramėtlı eĝın egyeedı, kolınman, aklarıman,men ardından atman
şalıdan surĝı tartaman babamman bırgye, babama yardım ėttım, ondan babam aylık alĝan para
bėrgyende bır aºvŭş para aldık, babam sŭyıŋdı, ŭy toldı ķardaşlarımızı ķıyındırdı, ŭyımız mol
boldı, oytıp babam. 46. Sonra altı ķardaş boldık, altı ķardaştan soŋ, şalıştık bır ekĭ sene,
fermada nede, kolektif kuraldı, kolektif kuralĝanda ellĭ bırde ķırdık, şalıştık, ŭyımız eskĭ edı,
babam ramėtlı, anam bız ekĭ ķız ķardaşlarım ķışkene edı şalışıp balaban ŭy saldık. 47. Babam
mal aldı oytıp kolektif eĝın bėrdı. 48. Şalışķanımız çeyiz yasadı anam ramėtlı şalışıp. 49.
Sonra ŭy ĭşınde çeyiz yasaymız covor soĝamız, ondan divan, bufant, ondan şeºvre, uzun, uzun
328
peşķırler, şılterlep ışlimız carpetler tıĝemız oytıp ceyiz yasap mol toyımızı yasap ŭy ėttı
babamman anam ramėtlı.
329
IV.
Söyleyen: Katipe Abibula
Derleme yeri: Bŭyük Bülbül
Derlenen: Gençlik hâtıraları
1. Atım Ķatipe. 2. Gence maalesıŋdenmen. 3. Babamıŋ atı Abibula, nenemıŋ atı Şehzade, beş
tane ķardaş bolĝanmız. 4. İĝrım eķıde tuĝanman. 5. Ondan sonra ana, anamız ramėtlı
ostırgyen bıznı, beş balanı. 6. Babamız caşlay ŏlgyen, ķalĝamız beş bala şıpşediy bolıp, ana
nenem ramėtlı ostırgyen ķaytıp ėtıp ostırgyen sonra bız balaban bolĝan soŋ çalıştık, adam
boldık dŏrt ķız bır ul ostık, sonra ramėtlı anamız aĝamıznı ŭylendırdı. 7. Kostence’den ķız
aldı, ondan soŋ en balaban ablamızıŋ kocaĝa bėrdı, Ciocârlia’ĝa. 8. Ana ŭşŭncı senesı menĭm
toyım yasadı anam hep Ciocârlia’ĝa, ekĭ ķız ķardaşım ķaldı, onlar bırısı Ķara koyıne bardı,
bırısı Kostence’gye bardı, onlar ekeºvı ramėtlı boldı. 9. Aĝam da ramėtlı boldı, ablammanmen
ķaldım şŭndı. 10. Seksen dŏrt yasıŋdaman, ķırk altıda toyım boldı, Bılbıl’gye tŭştım Niyaz
degyen İsmail Niyaz’ĝa toyım bolıp keldım. 11. Ana, oman yaşadım, on sene yaşadım,
aķayım da ramėtlı boldı, ķaldım ŭş balaman ekĭ ulımman bır ķızımman. 12. Ana,men de
onlardı ostırdım, adam ėttım toylarındı yasadım, ŭşeºvune de. 13. Ŭylendırdım, ana bırgŭnden
bır gŭn gene aºvırdım şaķırdım ballarımdı ķatıma: “Kelıŋız ballarım,men vesiyetım aytayım
sızgye dedım, ana ballar moynıŋ bŭktŭler keldıler menĭm ķatıma otırdılar, ana yasım ķart
bolĝanda ŏlırmen dep korķıp ballarıma vesiyetımı ayttım. 14. Balaban ķız boldım başladılar
aytırıp kelmegye. 15. Ana, aytırıp keldıler ana bır kelgyende ramėtlı nenem bėrdı. 16. Bek
aruºv yer, aruºv bala dep ana toyım yasap, nışanlandım altı ay nışanlı turdım, ondan sonra yaz
keştı tam ķış keliyatırĝanda toyım boldı. 17. On beş arabamanmenĭ ketırdıler, şamır,
tegyerşıkler tırış kete. 18. Ana, kelıp mında tŭştım, bır ķaºvĝa pışak şıĝardılar, bır ķaºvĝa, bır
ķaºvĝa delıķanlılar, şeºvre kerek bılmem ne kerek, adet onday edı ya!!, sonra ana ĭstegyenlernı
bėrdıler, ķamışların şeºvre taktılar. 19. Atıŋ kulaĝın şeºvre taktılar, kelıp tŭştım sonra masa
bolmay edı o zaman. 20. Ķıyeºv canı boldı, traş ėte edıler ķıyeºvdı. 21. Ķıyeºvgye ne bosa
ėtıredıler, tŭrlŭ tŭrlŭ marefėt eşek ėtıp baķırtalar, koraz ėtıp şaķırtalar, ana pıttı, sonra toy
boldı. 22. Bek aruºv ana şŭndı bek aruºv aşap cŭre edık. 23. Ballar boldı, aķayım kopke
ketmedı zavalı, on seneden ramėtlı boldı, ana ballar ufak sonra ŏzım yanaştım, colectif boldı.
330
24. Kolectif’te yanaştım şalışmaĝa, ballar adam boldı, askerlıkke ketmegye başladılar, şalışıp,
şalışıp cıber olarĝa. 25. Ne canım candı, caslıĝımnı ne ekenı bılmedım çalıştım. 26. Alem
sonra ŭy bızıp ŭy salmaĝa başladılar. 27. Colectif’ten ķazanıp ķazanıp. 28.Men şŭndı ne
ĭsliyim? 29. Aķay maraz ėteamay bırşikiy paralizat edı. 30. Sonramen de cılayman,
cılaymanmen ķatıp salayım ŭynı? 31. Tuĝanlarıma bardım, maĝa da yardım ėtıŋız. 32. Keldı
tuĝanlarım epsı eskĭ ŭylerdı bızdılarmen ŏzım kerbış kestırdım şıngenelergye. 33.Men de
alemdiy bolıp ŭy saldım. 34. Ana ballarımdı ŭylendırdım. 35. Ne ėtiyım? 36. Ķızķayaklı
başımdı erkek ėttım, şalıştım cŭrdŭm ballarımdı adam ėttım. 37. Eskĭ evler de ķasır edı, evelkĭ
ķasır toşeºvlı togyereklı, toban yastık, mınder onday edı ŭylerımız. 38. Lumina yok, toban otı,
sabak otı peşķaman ot caĝıp şaĝarak ĭşĭnde orşakdıŋ ŭstınde ķazan salıp onda yemek pısırıp
olaytıp yaşadık bız şŭndŭĝısıŋdiy tuºvı. 39. Epsı elektrik.
331
V. Söyleyen:
Kâniye Cambulat
Derleme yeri: Bŭyük Bülbül
Derlenen: a)Maniler
b) Düğün hâtırası
1. Ķırk doķızıŋ tuması Idrıs’ta, Idrıs’ta bŭyŭdum, ŭylenıp Bılbıl’gye Nezırmen ŭylendık, atım
Cambulat Kâniye.
2. Denız boyında tırmen
3.Men o tırmende ķırmem
4.Men Idrıs ķızıman
5. Yermeden gonıl bėrmem.
10. Bır su ĭştım baķırdan
11. Bır yar seºvdım yaķından
12. Şo yar menĭm bolmasa
13. Alla kelsıŋ akķından
14. Col boyında tengenek
15. Entarım benek benek
16.Menĭm mında yarım yok
17.Maĝa da şalım ne kerek?
b) 1.Mısır ciymaĝa ketemen, abim ekeºvı de asker. 2. Sonra şcola’ĝa cıbermiydı. 3.Menĭm
babam ne bolayaksıŋ sen popaz bolayaksıŋ sen diydı. 4. Sonra bır ay şcola’ĝa ketmimen
ķalaman dersımden artķa. 5. Sabaktı nedı şalşıp bolĝan sonra –men ketiyım şcola’ĝa dimen. 6.
Şcola’ĝa baraman, alemdıŋ artından bır ekĭ ders, bır ekĭ ders, ŭyret menĭme calbarıp alıp
alemdıŋ ardın dersıme yetışėtan edım, bır de premiant edım, o ķadar ambiţios edım bo
Fikrėtmen. 7. Fikrėt seķız baladıŋ ĭşınde ķızdıŋ ĭşınde bır ul edı korsen. 8. Anı, onıman o
332
ulaytan edı tap sonında onıman barabar dŏrt clasa oķıdık. 9. Naymiye bar edı, bır ablasıman, o
Mırvat’ta ŭylı şŭmdı, o da bar. 10. Ekĭ akşam ciyın boladı koy yerınde. 11. Ne toy boladı
korsen! 12. Onday edı evelĭ. 13. Cıyınĝa bardık, bır cas ama. 14. Otırdık, otırdık, ay suday
carık korsen. 15. Şŭndı kelıp İhsanmenĭ invitat ėte edı. 16. Ķaytıp onarsıŋ mınyerde? 17. Oyın
bolayak mı? 18. Kormisıŋ mı? 19. Bıreºv bıreºvne cabışayak sonra diydı maĝa împeţit
ėtiyıkmen senı? 20. Alacak edı. 21. Sonra deme, ana basķa yerden ķızlar keldı bır de olay dep
aytay edı. 22. Basķa yerden ķızlar keldı de koy ķızların ķaramadı. 23. Koy ķızları kerek mı
saĝa? dep aytma şŭndı, oynadı, oynadı Fisanman koz ķırpadı maĝa. 24. Onlar oynalar neteler,
bır arada bız tısķarĝa şıktık Beziyemen ekeºvmız. 25. Hadi ketiyık bızgye dedım. 26. Tasladık
daºvuldı, toydı, tasladık, kettık, cattık. 27. Şŭndı ertesı akşamı bır taā kettık. 28. Vay,
Osmanşı’dan neden bır caslar keldı, ama şŭndı Osmanşı caslarman oynaymız, bır de aruºv
aruºv korsen ana şŭndı ķıznıŋ canına da ketiyımız. 29. O gŭn akşam Namisedıŋ ķatında da
otrayakmız. 30. Bardık Namisedıŋ ķatına. 31. Cıyından ķaytķan sonra bızdı condus ėttıler
anaºvlar. 32. Onda şık otırdık can canĝa. 33. İrfan de ķıredı de şıĝadı. 34. Bır lap aytayak mı?
35. Aytalmaydı. 36. Sonra anaºv ballardı tasman, topaşman tobelegenner taā. 37.Mamut
kuyudıŋ bayırınĝa şık. 38. Sonra esıtkemız bıreºvı de askerden kelgyen eken zaºvallı askerden
concėtke kelgyende o da mınyaķa toyĝa kelgyen. 39. Sonra omenĭ condus ėttı, atı da Erecep
eken. 40. Şŭndı bır mektup keledı maĝa. 41. Al saĝa, ķarasam Erecep din Osmancea. 42.
Osmanşalı eken. 43. Yazadı, diydı: “Saķın Kâniye, bekle! diydı. 44.Maidıŋ doķızında
kurtulayakman askerden. 45. Anı, sonra diydı, dostlıktı şėtermız, diydı Maida. 46. Sonra
bırmane yazadı: “Dama bardım dam diye/Penceresı cam diye/ Kânye senı almasam/ Bu can
maĝa can tuºvıl, diydı. 47. Al, men de yazıp taā cıberemen. 48. Vela caķay zaºvallı koydın
tıĝıp akeletan edı. 49. Cırtmadı menĭm mektıplerımdı. 50. Dedı bolay bolay İrfan saĝa
kelgyenlerı cırtıp ata. 51. Doķız Maida kelme bolsıŋmen Apriliedıŋ altısıŋda ķaştım.
333
VI.
Söyleyen: Ruziye Baubek
Derleme yeri: Endekkarakuyusu köyü, Köstence
Derlenen: Şora Batır destanı
1. Duĝuncı’de tuĝaman. 2. Endekķarakuyusuna tŭskemen. 3. Sızlergye anŋatacaĝım Şora
Batırıŋ allerı. 4. Neler kelıp keşırgyen baslarından zaºvallılar. 5. Ķısķadan kesermen ama
sonına şıĝarman. 6. Bırıncısı anasıman balası Şorabatırmen ķaºvĝa ėte eken. 7. Ketme balam!
8. Anam ketemen, diydı. 9. Taā bolĝanı on gŭn toyı bolıp kelınşeĝı tŭsken, on gŭn kelıŋşek
perdeden şıkmaz eken. Sora diydı ketemen anam diydı ķazandı ķazak salmasak aydap colĝa
salmasam ĭş rahat otrayamaycakman diydı ketme balam ketme diydı. 10. Abam diydı maĝa
bır ķalaķay yasa diydı korge pısken ķalaķay salayım torbama ketiyımmen diydı. 11. Olay bosa
bosa diydı vay ĭş ketkenne ĭş razı tuºvıman diydı. 12.Men ruyamda senı kordın diydı, kokten
ayındrık suĝa tŭstı denıze diydı. 13. Ana denız cuttı ayındırıknı. 14. Onıŋ ŭşŭn Salıme ķartiy
keledı, canım balam diydı maĝa bir kulaklı ķazanı bėrsene, diydı. 15. Ne boladı ķaºvĝatıp anı?
16. Bonday bonday Şoram ketiyık diydı. 17. Ketme balam depmen de ķaºvĝa ėtemen diydı.
18. Anlattım bonday bonday ruya kordım, senı ķısmetten evel, kelınlıkten evel Alla diydı ķız,
bonday şiy bolır mı? 19. Paleşın baydıŋ balası ruyasıŋda korgyen tuĝanıman dŏrt ķatlı binadan
atķan cergye ŏzıŋ. 20. Ana bala, dŏrt ķatlı binadan, anı onı ŏlecek dep candılar, halen taā
yaşaydı. 21. Bo ķadar balları bar, diydı. 22. Olay bosa yetecektır ta! 23. Emen iledı ķalaķaydı,
torbasıŋ saldı, ketedı bo. 24. Ana komşı koyler beklep otralar. 25. Camıden kelıp bekliydı
aķaylar, bekliyler colda oy uzanĝanŋar şımenlıkke, şŭndı Şoray keşecek mından. 26. Şoray
keşecek bo coldan, ana o oytıyatırĝanda bır kelınşek baradı kuyıĝa, omızın şiydi atķan, atıŋ
basıŋ kesken. 27. Atman ketiyatır eken, atıŋ basıŋ keskesıŋ diydı, on kolında atıŋ bar, sol
omızında keskenıŋ diydı. 28. Torem, ķayda barasıŋ? diydı. 29. Tore tuºvı, Şorayman diydı. 30.
Ķazandı ķazak almasa, atıp colĝa salmasam diydı, atıŋ sulaydı, ŏzı de su ĭşedı, suını alıp kete,
şŭndı anaºv kelınşekten soradılar anaºv aķaylar.
334
VII.
Söyleyen: Peraye Cavzar
Derleme yeri: Endekkarakuyusu
Derlenen: Doğum, düğün ve ölüm âdetleri
1.Menĭm atım Caºvzar Peraye. 2. Şŭndıķı atım. 3. Ķız atım Demırbek Peraye, ama bin doķız
yŭz otız doķız senesıŋde alam Tŭrkiye’gye ketken. 4. Abam ramėtlı menĭm atımdı aytamaĝan,
bızde bır adet bar ya, atıŋ aytmaĝan gorımcesıŋdıŋ onıŋ ŭştan menĭm atım Ķane dep aytķan.
5. Şŭmdı erkes maĝa Ķane dep der. 6. Ķarakuyusun’a keldım Ķane bıle edı, Ķara Mırat gene
Ķane bıle edı. 7. Bin doķız yŭz ellĭ seķızde toyım boldı Ķarakuyusıŋ’a keldım, Cumaķay
Pelvanĝa. Baş Pelvan. 8. Onnar doķız tane ķardaş. 9. Ana, onnarman otırdım, eĝlendım, dŏrt
tane bala taptım. 10. Ballarıma epsıŋe loksa ciyin yasadım. 11. Ballarıŋ epsıŋe. 12. Atlarıŋ
ayttım ocaĝa, akelıp epsı ezannı kulaklarına dedı. 13. Balaban ulım atı Şenol, sonra ķızım atı
Elmaz, Birol, ķışkenemdıŋ atı Gülnaz. 14. Şu anda epsı ŭylıler, balaşıĝım, epsıŋ balları bar,
doķız tane torınım bar. 15. Şŭndı bızım Tatar adetlerımız erbır tŭrlı. 16. Dŭnya denışmedı
balam, ama ķalklar denıştı. 17. Bız de denıştık, başta toylardan aytayım, iĝılıkten boladı ya!
18. Toylarda balaban koylar soyladı, şorbalar pısedı, bakla, pasle pısedı, balaban balaban
ėtlermen kuyruklardı ocalar ciyler. 19. Ana, şŭndı erkez regim ama o zaman regim yok edı.
20. Bızım kunımızde sonradan ana toy boladı, masa mare bolmaydı. 21. Konışma boladı,
şeºvre bėredıler, şıbrek pısırdıler, ķıyeºvdı ķapaladı, ana ķıyeºv ķapalayatır dep erkes ciygedı.
22. Ķıyeºv ķapala dep erkez zŭşu boladı. 23. Caslar penceregye keledı. 24. Ķapaylar
ķıyeºvmen kelınŋı bır cenge ķaladı ķatlarında. 25. Ana, sona bır taā ertengye ne bola ne
bolmaydı, balaban bır ķasırdı şıĝaralar tıs yaķa. 26. Epsıŋıŋ basların bırer tane marama, tastar,
tastar denıledı, soĝalar tezgâdan onı, ana sonra bır taā toy pıtedı. 27. Şŭndı anaºvbır senesıŋe
bır bala keledı dŭnyaĝa. 28. Dŭnyaĝa bala kelgyen sonra loksa toy yasaydılar balaĝa. 29.
Apaķaylarman gene toyday. 30. Şorbasıŋ, botķasıŋ, paslesıŋ, koşabıŋ, epsıŋ saladılar, sonra
ocanı şakralar, atıŋ ataylar, ezan bėredıler. 31. Ocaĝa ana bırķaş prank paraman bır caºvlık,
şumdı prosop denıle ya, caºvlık salındı, atıŋ atıp oca ketedı. 32. Ana, balaban boladı. 33. O
balanıŋ da toyı boladı. 34. Dŭnyaĝa bır taā ŏlım de kerek balam. 35. Ŏlmekmen tuĝanman
ķalĝan yokmız. 36. Ŏlgyendende ķalmayakmız, ana ŏlgyende kepınniysıŋ, cılaysıŋ, ķartķa,
335
casķa ķaramay ŏlım. 37. Bır gŭnde bır gŭn ŏlesıŋ. 38. Şŭndı caslar ŏledı, balam. 39. Arada bır
cancer bar balam Alla moynını ursıŋ, cancernı dertsız, şaresız dep, ana cenazelerde kepın
pışemız, ŏlıdını şıĝarıp tısķarĝa cuºvamız. 40. Ana, ŭşı boladı, yedısı, otız yedısı, ķırķı, ellĭ
eķısı, yŭzı, senesı, sonra bır taā ŏzıŋ anısan aniysıŋ, anımasan anımaysıŋ. 41. Tam toylarday
ėtıp sıpra salındı, gene ŏlıgye de yanıŋız ŏlıdıŋ bır adetı bar elva ķaºvruladı. 42. Loķım pısedı,
ama basıŋ kozıne bosıŋ diyler balaban, balaban tumalak, tumalak loķımlar yasaydılar, tuºvı
onday patrat ķışkene, tumalak yasaydılar, lahmacun diyler Tŭrkiye’de onday ama drojdiemen
aşıtılıp yasaladı bo şiy. 43. Bır adet taā bar, balam. 44. Onı da aytayım sızgye. 45. Ana,men
ŏlgyende anırsıŋ, bıreºv konşķan dep. 46. At soyladı. 47. Tay soyladı. 48. O atıŋ ėtınden şorba
morba bomaydı. 49. O atıŋ ėtınden şucuk yasaymız, ķazı yasaymız, o ķazı degyenıŋ atıŋ
naday şeklerı boladı. 50. Ėtıŋ guzel ėtrıp toraysıŋ, bır ekĭ gŭn tutıp, ana pŭtŭn koķılarıman
sarımsaĝı, ķarabubėrı, cimbru, sonra ana şekke totrasıŋ. 51. Şekke totrıp tısķarĝa asmaysıŋ.
52. Şıĝarakķa sıraman sala edık. 53. O şıĝaraktan şıĝarıp ķaynatamız onı. 54. Sonra yıpķa
yasaymız. 55. Anaºv mayından yıpķadı maylap bek mutebėr bızım adetımıze bo ķazı
degyenım. 56. Atıŋ bır mınsız soyamız, balaşıĝım. 57. Ėtıŋ maşinaman ķıymaymız. 58.
Kolman, pışakman. 59. Yok, maşina yok, kolman ķıyamız. 60. Anaºv tay şeklerıŋ naday aşıp
aşıp aºvızından ėtlerdı torap torap bır tane may bır tane ėt, bır tane may bır tane ėt, ana o
ĝadar.
336
VIII.
Söyleyen: Mustafa Daut
Derleme yeri: Endekkarakuyusu
Derlenen: Günlük köy hayatı
1. Adım Mustafa Daut. 2. Koyım Endekķarakuyusı. 3. Noĝayman. 4. Şŭndı ana Noĝayıŋ
adetı kosterecekmen. 5. Bızde bır ķıznı stiysıŋ ayttırmaĝa, almaĝa. 6. Sŏzım sırası, anam
babam ketmiydı. 7. Ķısımlarından bırısı ketedı. 8. Bır bara, eķı bara, ŭş bara, beş bara
bosa bola, bolmasa kerı ķayta. 9. Bosa eĝer diyım kunı kestırıp caºvlıĝını bėredıler. 10.
Nışan yasaydılar, ana nışan duvası yasaydılar, bır, ondan sonra bır aydan, ŭş aydan, dŏrt
aydan sonra ana balaban toy yasaydılar. 11. O toy da dŏrt kun bolatan edı, ya,
Noĝaylarda. 12. Peşembı, Cuma, Cumartesı, Pazar kunı toy pıtėtan edı. 13. Balaban
tanadı soyar edıler, ķazan ķazan sorpalardıŋ, botķalardıŋ yapar ėdıler, sonra ana kelın
kele ya Pazar kunı, o zaman kele. 14. Ķaynatayĝa ne korınmiy zaten, yok bolıp, ana,
betıŋ caºvıp tıĝadılar ŭygye. 15. Ķıyeºv de uzaktan uzaĝa ķaray, sonra toy pıte nete. 16.
Bo kelın ķaynatayĝa ĭş mısadesı yok konışmaĝa. 17. Tuºvı bır senesıŋe, ŏmırı ŏldıkşa,
ya! 18.Menĭm babam onday edı. 19.Menĭm babam ŏlıp kettı, kelını babamman barabar
bılayna ķırk sene kettı de konışmadı, ya! 20. Bır şiy ĭsticek bosa, ĭşarėtmen bızım
Noĝaylarda bo adet eken. 21. Ama bek aruºv eken! 22. Tatarlarda kelınler konışa. 23.
Bızde şŭndı konışmaĝa basladılar kelınner, ama kelınler arsız bıraz. 24.Mısade
bėrgyende konışmaĝa ķaynataylarĝa ķarıştraydılar,ya! 25.Menĭm ŭyım beş cameralı. 26.
Eķı de balkonı bar, toprak yedı bin altı yŭz metre patrat, ekĭ sıyırım bar, ekĭ bızaºvım
bar, bır atım bar, yirmı seķız tane koyım bar, ana şŭndı koylar şobanda. 27.Men ekĭ
sıyırman ŭydemen. 28. Erten altı bŭşuktan turıp, onnarıŋ ķarayman. 29. Saºvaman
ķartiyge sŭt alıp kelemen. 30. Ķartiy azırden ķaray bıraz,menden cas ama stemiy
şalışmaĝa. 31. Sonra taā koraĝa da ķaºvun, ķarbız, dovlecei, onday şiyler eĝemen piaţa
ŭşun. 32. Bėreket bėrsıŋ, aruºv keşınmek şıĝa. 33. Camıgye de ana, mŭsade bolĝanda
cumadan Cuma ketemen ya!
337
IX.
Söyleyen: Saliya Bekir
Derleme yeri: Kocalı
Derlenen: Kızın vefatı ve Hıdrılez
1.Menĭm Atım Saliya Bekir. 2. Kocalı. 3. Ellĭ altı senesıŋde kocaĝa kettım. 4.
Babadağın. 5. Seķız sene otırdım Babadak’ta. 6. Arķadasım cestiyonar edı, mapıske
kettı, dŏrt tane gorımce, ķaynana, torınlar, seķız sene otırdım, aķayımdı beklep aķıllı
bolıp. 7. Sora seķız sene sonra keldı. 8. Bır ķızım bar edı, dŏrt aylık edı, seķız yasıŋda
boldı. 9. Ķızım Sevil. 10. Ondan soŋ, o kelgyen soŋ ellĭ altıda mınyaķa keldık. 11.
Kocalı’ĝa. 12. Sattık ŭylerımızdı, mınyaķa keldık, Kocalı koyıne. 13.Mında kelıp ŭy
yasadık. 14. Şalıştık ķarı-koca, sora ķızımız kocaĝa kettı. 15.Măcin’de ŭylendı, ondan
soŋ bız mınyaķa ķarı-koca şalıştık, ŭy yasadık, bır ķızım taā boldı. 16. Altmış yedıde o
ķızımdan da dŏrt tane ķızımız boldı. 17. Ķızım ayrıldı, anŋaşamadı, sarhoş edı, orospocı
edı, onıŋ dŏrt balasıŋ bız ostırdık. 18. Bır tılım otmek akelıp bėrmedı, sora ķaytıp ėtıp
daºva ėtıp bır ulman bır ķıznı aldı. 19. Bėrmiygedımmen aldı daºvada, soŋ bır ulman bır
ķız maĝa ķaldı mında. 20. O ķızıŋ da bırısı şŭndı patron boldı, ul da Tŭrkiye’de şalışa
tizesıŋıŋ yanında. 21. Sora Turkiye’de bır ķızım bar edı ŭylı. 22. O ramėtlı boldı. 23.
Ŏldı, onyedı Ağŭstos’ta, altıncı ķata otratan edıler. 24. Depremmen, zelzelemen kettı
ŏldı İzmit’te sora ıs ne kordım ne nettım cerlegyenler, ĭşte mezarlıkķa ketıp bır duºva
ėtemen ķayergye ekenıŋ taā alen bılmimen bek, akeldı komdı diydıler, cerlendı diydıler
bılmimen atları yok şiylerı yok bılmimen. 25. Neler neler sektım ne dertler barmende
alımdı bıreºv sormay bır ķardaş bır akraba. 26. Sora yŭz basar bola bızde, yŭz basar
yaºvurlerıŋ Paştelerınden evel bır kun bola maylı ķalaķay yasaymız, crucealarıŋ basıp
tumalaymız ekĭ ŭs kere, onday adet. 27. Soŋ Ķıdrılez kele altı Maida boladı Ķıdrılez’de
hep onday kobete yasaymız, maylı ķalaķay yasaymız ne ķısmet ėtse, soŋ cımırta
boyalanır mezarlıkķa ketemız, ziyaret ėtemız ŏlmıslerımızgye, oķıtamız ķadı ocadı alıp
ketemız erkeske oķıy. 28. O yerde de bır şiydiy ėtıp otırıp oķıp aşap ķaytamız. 29. Sora
yarıda ķaldık ya kostık Kocalı’ĝa dep sundı arķadasımda ramėtlı boldı brŏzım ŏzım
balaban ŭyler, koralar bır kendım yetmıs yasıŋdaman. 30. Sŭndı brŏzım ŏzımdı
338
dusıŋdremen da ķardaslar bar, ķardaslarım balları bar, bıreºv sen de ķardasım brŏzın
ķaldım bes seneden bėrtlın ķaytıp kesıŋesıŋ?,netesıŋ?,ne asaysıŋ?,ne ısesıŋ?,ŭyıŋ mıradı
mı? ŭygye bır siy boldı mı? 31. Bır kelıp bır halımdı sormadı. 32. Ŏzım bin bėreket
bėrsıŋ bır kiracım bar ondan bır milyon alaman, seķız yŭz de pensiem bar aķayımdan
anyak mınyak ba Tŭrkiye ba Bucureşti bin bėreket bėrsıŋ ŏzımdı ŏzım korlamay
gesıŋdremen.
339
X.
Söyleyen: Repide Canakay
Derleme yeri: Kocalı köyü, Köstence
Derlenen: Gençlik hatıraları ve “kaşık börek” tarifesi
1. Canaķay Repidemen. 2. Ķız atımmenacit Repide. 3. Babam atı Cemaladın, nenem atı
Sabiye. 4. Nenem aslı Duĝunculı. 5. Duĝuncı’de nenem nenesı, yani taşiyım pŭtın ķardaşları
Tŭrkiye’gye ketkenler. 6. Taşiyım nenemmen ballarıman ķalĝan. 7. Ŭş ķız, ekĭ ul ķalĝanlar
Duĝuncı’de taşiyımmen. 8. Nenem sora ŭylengyen Kocalı’ĝa dŏrt ķızı bar edı, ķızlarıŋ
arasıŋda bır tanesı demen. 9. En balaban ablam bar edı, liceude oķıdık, dŏrteºvmız de. 10. En
balaban soyı Ķazak liceuınde oķıdı. 11. Stemedı Mŭsŭlman liceuı bar edı o zaman. 12.
Stemedı ketmegye. 13. “Ķazakta men Mŭsŭlmanlıca oķısam ne bolıp şıĝacam?” dedı. 14. O
malde Komunistlık keldı, yok edı bek olay Mŭsŭlmanlardıŋ şiylerı. 15. Liceu oķıdı Bucureşke
ketıp, Fakultate yasadı, Chimie pură pıtırdı, profesoară boldı, tamam şiygye ķırgyende ŏlıp
kettı. 16.Men liceu Tatara ķırdım. 17. Liceu Tatarĝa ķırgyen sora bırıncı seneden desfiinţat
boldı, bızdılar onı, Ķazaklarĝa akettıler bızdı. 18. Ķazaklarda oķıdık, liceu pıtırdık. 19.
Anaºvbır ķardaşım Pedagogic pıtırdı, educatoare bolıp şalışadı, bala oķıtadı. 20. Bır ķardaşım
bar, o bır şcoală postliceală diyler bızde, onı pıtırdı, laborantă bolıp şalıştı. 21. Ķaramırat’ķa
ŭylendı. 22. Ķaramırat’tan Kostencı’gye cerlestı. 23. Başta Komunistlık malınde kop şektık.
24.Men de ŭylendım, Kocal’da Duĝuncı’den bır balaman. 25.Memleket ĭşıŋde şalışıp cŭrdık.
26. On seneden sonra Kocal’ĝa keldım, cerlestım, ŭy saldım. 27. Ķırk sene şalıştım bır
şantierde, ondan emeklı bolıp şıktım. 28. Kocammanmenĭ ekĭ ķızım bar. 29. Bıreºvı Chimie
industrială Bucŭreşte. 30. Bıreºvı de Kostencı’de Finanţe pıtırdı. 31. “Sofema”diytan bır
firmada Basarabi’ta. 32. Bır torınım bar, on ekĭ yasıŋda onı ķarayman şumdı. 33.
Kostencı’gye ketemen er gŭn, ket kel. 34. Keşken sene nenem ŏldı, onıŋ duvalarını bėrdık. 35.
Bızde adet yedı gŭn tebarek, er gŭn oķıladı. 36. Tebarek oķılĝan sora yedısıŋı bėremız. 37.
Em aķay, em apaķay erkezdıŋ kudretıne gore. 38. Kudrėtı bolmaĝan soyı sade aķay şakradı.
39. Bılay bar soyı em aķay em apaķay şaķıradı. 40. Yedısıŋden sora otızyedısıŋı bėremız. 41.
Otız yedısıŋden sora ķırķını bėremız, aķay apaķay şaķırıp. 42. Sora ellĭ eķısı gecesı boladı. 43.
Onda Tatar aşı pışıremız sade apaķaylarman oķıymız tebarek, yasıŋ, amene. 44. Sora ufak
340
sŭrelerdı oķıyıp baĝışlaymız. 45. Sora yŭzıŋ bėremız. 46. Yŭzınden sora bonday aķay apaķay
şaķırasıŋ, endıĝı ķısmet ėtse senenıŋ sonında yiĝrım doķız decembriede senesı bėrılıyık. 47.
Oĝa aķay apaķay şaķırıp ķısmet ėtse bėriyıkmız. 48. Bŭgŭn erten turĝanıman ne şėtiyım? 49.
Bır Tatar ası pısırıyım dedım. 50. Ondan sora aldım bır parşa un, eledım elekmen, bır cımırta
sıttım unĝa, bır parşa un saldım, bır parşa da may saldım unĝa, iledım. 51.Maydı saldım aruºv
cayılsıŋ dep. 52. Aldım oklaºvdı, caydım undı sora parşa, parşa ėtıp kestım anaºvdı. 53. Dŏrt
koşe, dŏrt koşe ėtıp etı de azırledım. 54. Etı ķıydım, başķa soĝan ķıydım etke şiy saldım, piper
sora anaºv bır parşa kesken parşalap parşalap kesken unman bır parşa et salıp ķaşık bŏrek
yasadım. 55. Ekĭ buĝup sora, ŭşke buĝup bır su ķaynattım. 56. Suĝa anaºvdı kuyıp,
cuºvurtman sarmısakman cedık. 57. Efendımmen ekeºvmız.
341
XI. Söyleyen: Zevkiye Ali
Derleme yeri: Kocalı köyü
Derlenen: Kırım gezisi
1. Duĝuncı’de tumaman. 2. Otız ŭştıŋ balasıman. 3. Adım Zeºvķıye. 4. Ali Zeºvķıye oķılar
edım. 5. Oman yaşadım ķız bolıp şalıştık, cuºvırdık. 6. Şalıştık, ondan ķız bolĝan soŋ, ŭy
bolayakta, on doķız yaşında ŭy boldım. 7. Ellĭ ŭşte altı İunie’de toyım boldı, mında keldım,
Molaĝazi Zeºvķıye oķıladıman. 8. Şŭndı eşımmen ķırk doķız sene yaşadım, ondan soŋ ŏlıp
kettı, ŏlıp ketken soŋmen brŏzım ķaldım. 9. Balam, ekĭ ķızım bır ulım bar. 10. Ķızım anaºv
bıreºvsı ķasta, ulım ellĭ altınıŋ balası, ķızlarım da eĝız onnar. 11. Eĝızler altmışıŋ balası. 12.
Seķız August’ta tuma onlar. 13. Onlarıŋ nelerıŋ kunlerıŋ yasayamadım seķız August’ta. 14.
Ondan sora aydı dedım bŭgŭn yasarman sızgye. 15. Torınlarım bar, ekĭ torınım bar, bır ulman
bır ķız. 16. Onlar aydı diydı, yasayaksıŋ mı kun? 17. Ket, sıktır ket, yasamayman kunlerdı
dedım. 18. Ondan soŋ bo ķızım, bunnar eĝız bunnar eķısı, bo ķasabada profesoara număru
şasede. 19. Ķırımĝa aydıŋ on dŏrdınde kettık. 20. Gece Cuma gŭnı gece şıktık colĝa. 21.
Cumartesı sabalayın neden Rŭstıŋ hududundan negye ķırdık Rusyege. 22. Soŋ onda sat onda
bardık. 23. Oteller ocupat edı. 24. Ana, bırtaķım ķalĝan otellere ķırdı, otelu Moscova,onda
onda yerleştık. 25. Otırdık onda, ondan soŋ sabalayın ķalktık, akşamdan ayttı “ķaranız dedı,
yarın dedı gezmegye ketiyıkmız”dedıler. 26. Ana, gezmegye ketiyıkmız ya, dedım. 27.
Ketiyıkmız, ana, ķıyındık, aşadık, ķaºvelerımızdı ĭştık, paketlerımızdı yasadık, saldık
maşinaĝa, mındık, kettık Saraybahçe’ye. 28. Saraybahçe’de ey, neler kordık! 29. Neler
kordık! 30. Evelkĭ şiyler. 31. Aman a, Ruslar bek şektırgyen. 32. Şektırgyen Ruslar
Ķırımlarĝa, aman a, onı da ķaytıp netken şektırgyen Ķırımlar da Carmanlarman bırlıĝıp
Ruslara ķarşı kuşnatķannar. 33. Bonıŋ ŭştan. 34. O yerden şıktık, Saraybahçe’den yuķarı
mındık. 35. Bıznı bır mŭzegye ķırsėttıler. 36.Mŭzede anıŋattılar, anŋattılar, sız tanıysıŋız
ķımdı? Nerimandı? 37.Mınaºvmen ķızım bılır onı, onlarıŋ şcoladan pensiegye şıktı. 38. O
Neriman da kettı bızmen. 39. Neriman yazıp aldı onları. 40. Bıledıler. 41. Akķıların tutadılar,
yazıp, sızıp aldı soŋ bız o yerden şıĝıp taā yuķarĝa kettık. 42. Bır muzeu bar eken dedıler, o
yergye barayık dedıler. 43. Ĭstemedım, tŭsmedım, neden maşinadan. 44. Tŭsmegyenım,
342
yorıldım, yorılıp ķaldım. 45. Saraybahçe’den şıkķanda bır şubėrek alıp cedım. 46. O yerden
şıkķan sora kettık yuķarĝa, ey ne taslar bar ama, ŭşlı, ne bıleyım, onbeş metre bar yuķarĝa. 47.
O yerde resımde şıktık. 48. Ama resımlerdı taā barıp alamayman, ķasabaĝa. 49.Men kettım
aman bır ŭyden de şıĝarıp bėrmeeĝoydılar maĝa aparattı, bolay kettım allak pıllak. 50. Bır
ķımsegye aytmadım. 51. Koydıŋ bıle ķaberı bolmadı. 52. O gŭnde cenaze bar edı bızde. 53.
Cenaze cuºvaman. 54. Aķay yok, cenaze cuºvaman, cuºvdım, nettım, endı duvası ėtıldı, boldı,
pıttı. 55. Sıpraĝa otırmaĝa şaķırĝan vaķıtta, saºvlıkman ķalıŋız cemaatlarım dedım. 56.
Saºvlıkman ķalıŋız,men ketiyatırman. 57. Ee, ķayaķa ketiyatırsıŋ? 58. Ķırımyegye! 59. Onı da
bılmış bolıŋız. 60. Laa, dedı, inanmamız dedıler. 61. Bırtaķım inandı, bırtaķım inanmadı. 62.
Bek secret ekesıŋ dedıler. 63. Bosam bolayım, anı, onıman şıĝıp kettım. 64. Şŭndı onda nede
bindan şıĝıp ķaytķanda, ķaytıp keliyatırĝanda negye keldık? 65. Bır restaurantķa. 66. Tatar
restaurantına. 67. Ondan şorba ne ĭşıp friptura cep ķarnımızdı toysatıp şıktık. 68. Şŭndı menĭm
de mınaºv aķıl turmaydı ta! 69. Saraybahçe’ye ketiyatırĝanda Universitatesıŋıŋ bır balası
delıķanlı bala otız beş yasıŋda, otız beş yasıŋı bėrmicen, erkesgye “kelıŋız mında bızdı
teritoriumızdı bŭyŭtŭyık dedı, balabannı atayak teritoriudı”. 70. Ah! Erkes tuĝan yerınde
cŭrgyen yerındı taslap kelır mı? 71. Ya, sız kelıŋız dedık. 72. Sız kelıŋız bızgye, şıĝıp ta
kelıŋız sız onlardıŋ kobısı neden kelgyenner. 73. Bar da, ķar caºvatan, Sibėria! 74. Sibėria’dan
kelgyenner, anaºv Saraybahçesıŋdıŋ, yuķarsıŋda taslardıŋ ĭşın oyĝanlar, cam yasaĝanlar, ķapı
yasaĝanlar, ŭy ėtıp otradılar. 75. Vaķıt yok diydı, pıķare, pıķarelık. 76.Menĭm ķaberım
bolmadı, basta ketkenner bırķaş sene evelĭ ketken soyları onda ķıyım mıyım aketkenner,
valizalar totrıp, şuºvallar, bokşalar, otelu Moscovanıŋ aldın tızıp tızıp saldılar. 77. Bınyerden
portaĝa şık salĝannar. 78. Covor mı kerek, ķıyım mı kerek, erşiy, ne bosa da. 79. Bonnar ne
dedım? 80. Bonday bonday menĭm ķaberım yok, menĭm ķaberım bolĝan bosamen toplap alıp
keter edım taā ŭyden. 81. Anı, ne bosa da bonday kettık, pıtırdık, binyerde. 82. Onıŋ ertesıŋe
Pazartesı gŭnı Yalta’ĝa. 83. Yalta Sarayın akettıler. 84. Aman başta grădina botanicke. 85.
Onda ķırdık. 86. Bır terekler bar, bır atlar, sanke yasaĝasıŋ kolınman. 87. Naday ėtıp ŭşlı on
metre yuķarı. 88. Bır de aºva bar, şaşķıŋlık. 89. Bır ne kordım? 90. Brad kordım, ĭş onday
brad kormegyen ekemen. 91. Caprakları şemşiyediy, o da mınday ėtıp yuķarı osken. 92. Basķa
osken yok, ama ķalın. 93. Ondan şıktık, vayy, onıŋ ĭşĭ bucaĝı yok grădina botanicdıŋ. 94. Bır
nesı yok! 95. Denız boyın ķay zaman yetişıkmız. Ana, ne bosa damen caslardan aruºv cŭrdım.
343
96. Neriman ķayerde barsam ķırdı koltıĝıma. 97. Ķırdı, ķalaysıŋ? 98. Aruºvsıŋ mı? Aruºv
tuyasıŋ mı ŏzındı? 99. Bek aruºv tuyaman, dedım. 100. Aruºv aruºv dedı.Mınaºv ķızman nedı
ya bır şcolada profesoară edı. 101. Onıman bo smarladı oĝa. 102.Menĭm annem ketiyatır dedı,
ķararsıŋ menĭm annemdı, sak bolayaksıŋ menĭm annemdı. 103.Mende maraz, colesterol,
diabetım, inima, onnar barmende. 104. Lajlerım toldırdım, şantaĝa, kettım. 105. Ondan şıktık
grădina botanicten, Yalta Sarayı’na kettık. 106. Amaan, ne Yalta Saraydı. 107.Men eşıtėtan
edım televizorda, anı aķay seslep otratan edı. 108. Yalta’da iscălitura bėriyatırlar. 109.Marebe
bolayaĝın bolmayacaĝın dep anŋatılay edı. 110. O vaķıtlarĝa aparat sesliler bonnar. 111. Yalta
nesıŋe bardık, ama ne saray! 112. Onda da şıktım resım. 113. Şıktım, şıkķan soŋ ketıp
almayatırman. 114. Anaºv arķadaşlardan. 115. Ketermenmen şıĝıp bırgŭn ya, aydı baķalım
diymenmen de. 116. Sonında resım şıktım anyerde. 117. Onda bır maĝazinge ķırdık saraydıŋ
arķasıŋda, bır şal alayımmen de. 118. Tatarlarman Noĝaylar sadece şalĝa netedı, vay dedım.
119. Balaban, balaban şallar bar yetmış dolar tıliydı, balaban yorĝanday, onıman basımızdı
sarayakmız mı? 120. Anı, ne bosa da bız onı almadık. 121. Konışıyatırĝanda bır ķız, sendiy
bır ķız şıktı, vay, diydı, ķayerlısıŋız diydı. 122. Romanya’danmız, dedık. 123. Olay degyende,
sen Tatarsıŋ mı dedım, Ķırımsıŋ mı? 124. Aslı Noĝayman dedı, babam da Noĝay, annem
Noĝay. 125.Men ŏzım bek interesatman. 126. Ķayerlısıŋ? 127. Nesıŋ? 128. Onnarnı bek
interesat ėtermen.
344
N o g a y T ü r k ç e s i i l e Y a z ı l ı M e t i n l e r
I.
Ķısmetsız Kız (masal)
1. Bır zamanda bır padişanıŋ bır ķızı bar eken. 2. Guzel ve şalışķan cıĝıtler kelıp
ayttıradılar, babası bėrmiydı. 3. Ķızĝa bır gŭn bır mıratkuş: Kukuk! Kukuk! 4. Senıŋ
ķısmetıŋ bır kel cıĝıt! dep baķıradı. 5. Bonı esıtken ķız: 6. Vay! diydı, - bır kel cıĝıtke
barĝaşı, taĝa aruºv ŏzımdıŋ canımdı terketırmen, diydı. 7. Ķızmėtķârların: Ketıŋız
taºvĝa, ķırk eşeĝıŋ ŭstıne ķırk samsar aĝaş cuklep akelıŋız! diydı. 8. Ķızmėtkârları ķırk
eşektıŋ ŭstıne ķırk samsar aĝaş salıp ketıredıler, binadıŋ aldın togyedıler. 9. Sora erkez
ketedı daĝılıp. 10. Sabanıŋ erte satlerınde, ķız bır paladı ĝazlep, atadı aĝaşlardıŋ ŭstıne.
11. Aĝaşlar canadı, calın bındıŋ pencıresıŋe yetışedı. 12. Koyden bır ķart ta şıĝadı,
ķaraydı otķa. 13. Anaºv ķız pencıreden atadı otķa ŏzıŋ. 14. Otķa, külp! ėtıp tŭskende,
canmaydı, ot alıp ketedı ķızdı. 15. Bır pırtana, şaytan toy pırtana!… 16. Aĝaşlar canadı,
kül boladılar. 17. Anası babası erten turadılar. 18. Ķaraydılar, ķız yok. 19. Küldı
ķarıstıradılar, ķaraydılar, ķaraydılar, eş bır şiy tabalmaydılar. 20. Otnı korgyen ķart olan:
21. Ey, aķay! 22. Sen ķızdı ķarama ondan, ķız atlamasıŋ atladı aman, Tanrı aldı ķalıbı
onı, kettı bılay saºvrılıp, diydı. 23. Babası, ķızdıŋ artından ķaraºvĝa şıĝadı. 24. Koy
koyden, memleket memleketten ķaraydı, tabalmaydı. 25. Ķız tŭsken. 26. Tŭsken sora, ŏz
ŏzıne teºvbegye keledı: 27. Ey yarabbım! 28. Tanrıĝa, asiy boldım, Tanrı da canımdı
almadı, ne bolsa da, ķısmetım bolsa eken kel-mel ķısmetıme razı bolıp, oltırĝan bolsa
edım! dep tŭsıŋedı. 28. Anyaķa ķaraydı, mınyaķa ķaraydı, inenıŋ kozınday bır carık
koredı. 29. O yaķa cŭrŭs ėtedı. 30. Barsa, bır tırmen. 31. Ķaĝadı ķapıdı, ķıredı ĭşkergye.
32. Işerde tırmencıdıŋ kel şıraĝı. 33. Ķız: Ne bosa da, ķısmetınemen, diydı. 34. Ne bosa
da bėr maĝa! 35. Ciyıkmen, kozım kutıĝından şıktı, diydı 36. Keşe ayrı catalar. 37. Saba
keledı tırmencı, ķaraydı tırmen ĭşĭ saºvķıradı, caltıraydı. 38. Bay tırmencı şıraĝın: 39. Ey,
Memet! 40. Ķayır mı ķayır mı? dep soraydı. 41. Şırak: Ķayır – şer 42. Tanrıdan,
tıkmayak bolıp oĝraştım, ama zorman, şermen ķırdı, ķısmetınmen dep, diydı. 43.
Tırmencı: Yok zarar, ŏzı cıĝılĝan cılamaz! diydı. 44. Ķıydırırmız nekâsıŋ! 45. Diydı,
nekâsıŋ ķıydıradılar. 46. Tırmencı bır ŭy bėredı olarĝa kirasıman. 47. Seneler keşe, sıptı
345
oĝırı bola, bır ulı tuºva. 48. Baladıŋ atıŋ Neolayık saladılar. 49. Seneler keşedı, eskĭ
tırmen şıraĝı tŭkân mŭkân aşadı, bıraz zenĝınliydı. 50. Eķıncı balası boladı, gene ul. 51.
Adıŋ salacakta aķayman apaķay oĝa da: 52. Sen ayt,men ayt! 53. At aytması gene de
apaķayĝa ķaladı. 54. Apaķay bonıŋ adın Şŭkŭrüm saladı. 55. Ballar osedıler, ana
babaların ķızmėt, yardım ėtedıler. 56. Kunıŋ bırınde, baba da yetışken ķıyeºvıŋ tŭkânına.
57. Bolar bırbırlerıŋ tanımaydılar, ama tŭkâncı colşı mısapırgye ķaºve-maºve bėredı. 58.
Ķart padişa, kulak salıp turadı. 60. Tŭkâncı, ķıyeºvı: 60. Ne oldu, su ketır! 61. Neolayık,
tŭkândı sıpır! 62. Şŭkrŭm! 63.Aş pencıredı! dep, konışadı. 64. Ķart colşı, canıŋda
otırĝan başķa bır mŭşterigye: 65. Bo nasıl şiy? 66. Bo insan neşın Neolayık, Neoldu,
Şŭkŭüm diybėredı? dep soraydı. 67. Komşı yerı mŭşteri: 68. Onıŋ ballarıŋ atı o sŏzler, o
atlardı ŏzı salmadı, apaķayı saldı, diydı. 69. Ķart oylanadı, tŭsŭnedı, bonday deren attı
sade onıŋ ķızı, kitap, okuºv korgyen bır ķadınnıŋ salabıleceĝıŋ ķıyas ėtedı, taĝa da
soraştıradı.70. Tŭbŭnde, apaķaydıŋ ŏz ķızı, tŭkâncınıŋ ķıyeºvı, ballardında torınları
ekenıŋ anlaydı. 71. Aķay, ķızıŋ, ķıyeºvıŋ, torınlarıŋ aladı, ŏz sarayın aketedı. 72.
Tŭkândı koy ķalķıŋ baĝışlaydı. 73. Onıŋ ŭştan ķıyeºv-ķız tatlı boladı dŭnyada.
346
II.
Cetım Kız (masal)
1. Bır zamanda bar eken, bır zamanda yok eken. 2. Bır aķayman bır apaķay bar
eken. 3. Apaķaynıŋ bır ķızı bar eken, guzel bır ķızı bar eken. 4. Bır gŭn apaķaydıŋ
vadesı toladı, ŏledı. 5. Ŏlmezden evel aķayın vesiyet ėtedı. Al yŭzŭgümnı, tak kolına. 6.
Bo yŭzŭk ķımgye uysa, o ķısķayaklıdı apaķay ėtıp alırsıŋ! diydı. 7. Anı, bır gŭn kele,
oĝıy ķızı merak ėte, su boyın şıĝıp gezmek ıstiy. 8. Babam! diy, oĝıy babasıŋ. 9. Bėr taā
kolıda yŭzŭknı, anamıŋ yŭzŭĝıŋ,men de taĝayım da! diy. 10. Babası şıĝarıp bėredı, ķız
taĝadı parmaĝın. 11. Ketedı, gezedı, aylanıp keledı ŭygye.12. Babasıŋ:
13. - Babay! Sen bo yŭzıktı maĝa bėr! diydı, bo yŭzŭk maĝa bek uydı, bek aruºv keledı
parmaĝıma, diydı.
14. Babası:
15. - Aruºv kele mı, balam? diydı
16. Ķız:
17. -Aruºv keledı, diydı.
18. Babası:
19. - Anandıŋ vesiyetı bar, bo yŭzŭk ķımdıŋ parmaĝın uysa onı apaķay ėtıp alırsıŋ
degyen edı; ayse senı apaķay ėtıp alayakmandır taā!diy.
20. Ķız:
21.Vay, babam! 22. Bolar mı bo? diydı. 23. Allanıŋ emrımen,men senıŋ evladınman, eş
ķışı evladıŋ alır mı? diydı.
24. Babası:
25. -Eh! Ķımge uyutayım başķa? diydı.
26. Ķız:
27 - Onday bolsa, ŭş kun mŭsade maĝa, tŭşŭnmek ŭşun, diydı. 28. Ŭş kun tŭşŭne,
ķarlene, ķasvėtlene; sora maĝa bır şamidan yaptır babam! diydı. 29. Yaptır, ama
şaĝaraĝı bolsıŋ şamidannı, diydı. 30. Babası ekĭ tulım altınĝa guzel bır şamidan yasatadı,
ŭyıne ketırıp saladı. 31. Aķay iruºv –tuĝanda ķaber bėredı, toy başlaydı. 32. Ķızdı
sŭsliyler, kelın ėtıp sŭzlıdıredıler. 33. Ķız, ķıyeºv ķırıyık akşam, cengelerınden bırıne:
347
34. - Cengem! 35. Şık ta, oşaklıĝıŋ artında tabanşık barır, tabaşıĝıŋ ŭstınde menĭm
kelınlık tellı papışım bardır, akel şonlardı! diydı. 36. Cengesı şıĝıp ķarayatırĝanda, ķız
şamidannıŋ şaĝaraĝın ķıre ķaladı. 37. Ķaraydılar, kelın yok. 38. Pıtıŋ alem andan
mından ķaraylar kelındı, eş bır yerde tabalmaydılar. 39. Herkez ķaytadı, kiyeºv bolayık
oĝıy babadıŋ bır ŏzı ķaladı, dŭvergye tayanıp:
40. - Ay şo şamidan! diydı, şamidandı azarlaydı.
41.Men senı yarın pazarĝa şıĝarır satarman!
42. Sen maĝa kutaymadıŋ!diydı.
43. Anı, tan atadı, erten boladı; aķay şamidandı omızın aladı.
44. Ey şamidan!
45.Men senı alĝanda cep cenĝıl edın, şımdı bek aºvırsıŋ.
46. O zaman, kuºvanıştan cep cenĝıl edın mı?
47. Şımdı ķarden mı aºvırsıŋ? diydı, colın ketedı.
48. Ketebarĝanda, paytonman ķandıŋ balasıŋ rastkele.
49. Ķan balası:
50. - Ey, aķam!
51. Ķayda aketesıŋ şamidandı?diydı.
52. Aķay:
53. -Pazarĝa, satmaĝa, diydı.
54.Maĝa kutaymadı o, diydı.
55. Ķan balası:
56.- Akel,men satıp alayım.
57. Ne ķadar para ıstisıŋ? diydı.
58. Aķay:
59. - Eķı tulım altınĝa yasattım, ama saĝa bır tulım altınĝa bėriyım, diydı.
60. Ķandıŋ balası bır yerıne eķı tulım altındı bėredı, aladı şamidandı.
61. Altındı alıp, aķay sŭyıne, sŭyıne ŭyıne ķaytadı, ķan balası da şamidandı ŭyĭne akelıp
saladı.
62. Ķandıŋ balası da nışanlı eken koy ışıne.
63. Nışanıŋ, anası babası zorman yasaĝan ekenler, ŏzı eş ıstemydı eken.
348
64. Ķızmėtkârlarĝa emır bėredı:
65. - Pısırgyen yemeklerdı şamidandıŋ ĭşıne salıız, ķımse bo yemeklergye kol salmasıŋ!
diydı. 66. Ķan balasıŋ her gŭn oneķı tŭrlı yemeke pısırıledı eken. 67. Ķızmėtkârlar oneķı
tŭrlı yemektı şamidan ĭşıne tızıp saladılar.
68. - Her gŭn erten, ķandıŋ balasıŋ sıpra salacakta, yemekler başlaºvlı diy.
69. Ķandıŋ ulı ķızadı, ķızmėtkârlarĝa:
70. -Neşın başlaysıŋız sız bo yemeklerdı?dep ķızadı. 71. Ama, yemekler gene de her gŭn
başlaºvlı boladılar. 72. Ķandıŋ ulı:
73. - Tokta sen,men bo akşam bekliyim, yemeklerdı cegyen ķısıdı tutayım! dep
tusıŋedı.74. Bekliydı. 75. Gece yuklamadan bekliydı. 76. Gecedıŋ bır malınde bır ķız
tusedı şamidandan. 77. Ama, o ķadar guzel! diydı.78. Bala esıŋdesı- tısıŋdesı eķınıŋ
anŋayamadı, guzellıĝıne urılıp, bayılıp ķaladı. 79. Ķız ekenıŋ de bılmiy, cın ekenıŋ de,
şaytan ekenıŋ de bılmiy. 80. Ertesı akşam gene bekliydı. 81. Gene şo ķız şıĝadı. 82.
Ķızdıŋ guzellıĝıne, bır sıĝaredı basıp otıradı. 83. ĶArap turadı. 84. Ŭşŭncŭ akşam,
yŭklap ķalmayım dep, şonatay parmaĝıŋ kesedı, bır sıĝaredı basıp otıradı. 85. ĶArap
turadı. 86. Ķız sŭzılıp, kelın urbasıman şıĝıp yemeklergye yanaşadı. 87. Ķan balası
barıp, ķızdıŋ şaşıne yapışadı:
88. - Sen ınsıŋ mı, cınsıŋ mı? dep soraydı.
89. Ķız:
90.- Inıs ta tuºvılman, cınıs ta tuºvılman, sendiy bır insanman, diydı. 91. Sora, basıŋ
kelgyenlerıŋ anlatadı. 92. Ķandıŋ balası ķızdı cıbermiydı, nekâlanacak bolıp, alıp ķaladı.
93. Ama, ertesı gŭnı marebe baslaydı. 94. Ķandıŋ ulı marebegye ketedı. 95.Marebegye
ketmek ŭşın ŭyden şıĝayatķanda, anasıŋ, babasıŋ, ķızmėtkârlarıŋ:
96. -Saķın şamidandı ķımsegye bėrmenĭz, ĭşıne pısırıp yemeklerdı salıŋız!diydı.
97. Ĭşınde ķız barıŋ aytmaydı ķımsegye. 98. Ķız yaĝı:
99. - Padişa balası şamindandı alĝan soŋ, tŭrlendı dep kormek ĭstiydı.
100. Ul yaĝı bėrmek ĭstemiydı. 101. Ama, allem ķallem ėtıp alalar, ŭylerıne aketedıler.
102. Vay, şamidandıŋ şaĝaraĝı da bar, vay pencıresı de bar, dep sŭyınedıler, ĭşıne ot
caĝıp oynaydılar. 103. Ot cakķan vaktında ķız Tanrıdıŋ emrımen Ĺegelek bolıp ŭşıp
ketedı.
349
104. Ŭşıp ketıp bır taºvdıŋ kenarın barıp tŭsedı. 105. O yerde de conĝa ciynap cŭrgyen
bır kurtķaĝa rastlaydı.
106. -Vay ķartiyim!
107. Ulsızĝa ul bolaman, ķızsızĝa ķız bolaman,menĭ al taā! diydı. 108. Ķartiy:
109. - Senı netiyım balam?
110. - Catmaĝa yerım yok, cabinmaĝa yorķanım yok, saĝa ne ėttırıyım balam? diydı.
111. Ķız:
112. - Ĭş ışlermen, ķızmėt ėtermen, senı barındırırman, ŏlgeşı ķararman, diydı.
113. Kurtķa ķatsıŋ?
114. Aciydı ķızĝa, aketedı ŭyıne. 115. Ŭyı de bır bordiy eken. 116. Anı, bır gŭn bola,
ekĭ gŭn bola, koy halķı tuyadı. 117. Kurtķaĝa bır ķız kelgyen, kurtķa bır ķızlı bolĝan,
dep konışmaĝa baslaydı. 118. Kurtķa da, aytķanday, kun gŭnden barınmaĝa baslaydı.
119. Ķız ĭş ĭşliydı, para aladı, kurķaĝa otmek aladı, may aladı, olay vaķıtlanadılar.
120. Kurtķa aruºv bır ķart boladı, insanlar arasıŋ koşıladı. 121. Temız, ıslaºvlı tutadı
kurtķadıŋ bordiyıŋ. 122. Ķan balası keledı marebeden. 123. Ama, ķan tuķırıp keledı.
124. Şamidandı ķız yaķa bėrgyenlerdı esıtedı; baradı, ĭşıne ķaraydı, ķız yok. 125.
Boşanadı anaºv ķızdan:
126. - Kemesıŋ menĭm ŭyıme, ayak basmasıŋ!diydı. 127. Ķandıŋ balası şamidan ĭşınden
şıkķan ķızĝa kolında yŭzıĝıŋ bėrgyen eken. 128. Bala dertınden ķastalana, ŏlım alıne
keledı. 129. Butın halkķa ilan ėtedı ķastalıĝıŋ:
130. - Ķım maĝa bır şanak şorba bėrse, sora aruºv bolacakman diydı.
131. Herkez tŭrlı tŭrlı yemekler aketedıler. 132. Ķan ulı aruºv bolmaydı.
133. Ķız kurtķaĝa:
134. - Abay! Bız de aketiyık ķan balasıŋ bır şanak bėrcımek şorbası, diydı.
135. Kurtķa:
136. - Senıŋ bėrcımek şorban cidır taā ķan balası, diydı.
137. Ķız:
138. - Abay,men pısırıyım şorbadı, sen aket, belķı ışer, diydı.
139. Pısıredı, toltıradı bır şanakķa, kurtķa aketedı. 140. Bŭtın alem baklava, kolava,
erşiyden guzel guzel yemekler yasap, beklep turadı ekenler. 141. Alem kurtķaĝa:
350
142. -Sen de keldın mı bėrcımek şorbasıman? dep kuledıler.
143. Ama, bėrcımek şorbasıŋ ĭşınde ķandıŋ balasıŋdıŋ yŭzıĝı bar, diydı. 144. Bala,
catķan yerden, kurtķadı,erekten, erkezıŋ iteklegyenıŋ koredı, aciydı:
145. -Anaºv kurtķadı da, cıberıŋız, itekliy bėrmenĭz diydı.
146. Kurtķa bėrcımek şorbasıŋ aketıp bėredı. 147. Şorbadı ışıyım dep, ķaşıktı tıkķanda,
yŭzık ŭyırılıp keledı ķan balasıŋdıŋ aºvızın. 148. Bala yŭzıktı aladı:
149. - Ķartiy, ķayerde otrasıŋ? diydı. 150. - Senıŋ mısapırıŋ bolayıkman! diydı. 151.
Ķartiy:
152. -Vay, otırmaĝa cerım yok, diydı. 153. Bala:
154. - Borı tonımnı cayarman, borı tonımman otırırman, diydı.
155. Ķartiy:
156. - Cemegye eş bır şiyım yok, diydı. 157. Bala:
158. - Toyıp bararman, diydı. 159. Kurtķa ŭyıŋde ķaytadı, ķızın:
160. Vay! Yarın ŭyımızgye ķandıŋ ulı keliyık, ķayter ekemız? diydı. 161. Anı, saba
boladı, ŭydı sıpıralar, temızliyler, ķaĝadılar, soĝadılar. 162. Ķan balası ertenmen selâm
bėrıp keledı. 163. Ķız, ķan balasıŋ korgyende, peştıŋ artın ķaşadı, yaşındı. 164. Ķan ulı
kurtķaĝa:
165. Ulıŋ, ķızıŋ yok mu? diydı.
166. Kurtķa:
167. - Bar bır ķızım. 168. Utanadır taĝa; anı, peştıŋ artında saklanıp oltıradı, diydı.
169. Bala anlaydı:
170. - Ķartiy, menĭm derdıme derman taptın, diydı. 171. Oĝa kop altın bėredı. 172. Sora:
173. - Şeşmeden maĝa bır deste su akel taā! diydı.
174. Kurtķa ketedı. 175. O ketken soŋ, ķız şıĝadı peştıŋ artından. 176. Kuşaklaşadılar,
cılaşadılar, başların kelgyenlerdı anlatadılar. 177. Kurtķa keledı. 178. Ķan ulı ķızdı
kurtķadan ayttırıb aladı. 179. Ķırk gŭn, ķırk keşe toy yasaydılar. 180. Onıp osıp
ķaladılar.
181. Kurtķadı da sarayĝa aladılar, olgeşı ķaraydılar.
351
III.
Muradına Ermegyen Dulber (masal)
1. Bır zamanda bır apaķay bar eken; pıķare eken, ķırer cerı bıle yok eken. 2. Koydıŋ
ķaºvecısı apaķayĝa bır oda bėredı. 3. Ķadın gebe eken: sabaĝa ķadar loksa boladı,
tabadı. 4. Ķız tabadı. 5. Bır koşeden bır derviş şıĝadı. 6. Dervişlerden bırı tuºvĝan ķızdıŋ
kolın bır bılezık taĝadı; 7. ``Bo ķızdıŋ yanakların kulgende, gül aşılayak, cŭrgyen yerıne
şŭmen pıtıyık, başıŋ cuºvĝanda ınci toĝılıyık, diydı. 8. Apaķay, ķızdı kuşaklaydı, ketedı
ketedı yorıladı, otıradı, dıŋlenedı, gene ketedı, kop ketedı. 9. Bo ķız Acem ķıralın
ruyasıŋ keledı. 10. “Bır yerde bır ķız bar eken, kulgende yanakların gŭl, cŭrgende
ayakların şımen pıtedı eken, başın cuºvĝanda şaşlerınden ınci toĝıledı”, dep, keledı eken.
11. Ķıral ķaraydı, ķızdı tabadı. 12. Kuldıredı gŭl aşadı yanaĝında, cŭrsetedı şımen pıtedı
ızın, başın cuºvadı, inci toĝıledı. 13. Sora, anasıŋ:
14. -Pılan gŭnu pılan yerdeķı sarayıma ketırırsıŋ ķızdı! diydı, ketedı. 15. Ķızdı ķan
sarayın sŭtanası aketedı kervanman. 16. Colĝa tuzlı ķalaķay saladı. 17. O yaşta ŏz ķızıŋ
da aladı. 18. Ķızĝa:
19. - Ķarnım aş ķarnım aş! dep cılaĝanda, tuzlı ķalaķaydı bėredı. 20. Sora, ķız susaydı,
su dep cılaydı. 21. Sŭtanası:
22. - Bır kozındı bėrsen, bır cutum su bėrermen diydı.
23. - Ķaytsıŋ! ķız bėredı. 24. Bıraz ketken soŋ, taĝa da susaydı, gene su!dep cılaydı.
25. Sŭtanası bır cutum su taĝa bėredı. 26. Anaºv bır kozın de oyıp aladı, ķızdı bır şuķırĝa
atadı. 27. Sarayĝa ŏzıŋ ķızın aketedı. 28. Ķızdıŋ ŭstınde urbasıŋ sıyırıp aladı, ŏzıŋ ķızın
ķıyĝızdıredı. 29. Şŭkŭr kenarından bır kervancı keşiyatır. 30. Ķız cılaĝan cılaĝan, şŭkŭr
ŭyılgden diy, incige. 31. Kervan ķızĝa:
32. - Inıs mı, cınıs mı? diydı.
33. Ķız:
34. - In de tuºvılman, cın de tuºvılman, bır Beni- Âdem balasıman, diydı. 35. Kervancı
ķızı aladı şŭkŭrdan, koterıp aketedı. 36. Ķız kuºvanadı, kuledı, yanaklarından gŭl aşıladı.
37. Kervancıĝa ķız:
38. -``Ket!
352
39. - Malsız aşķan gŭl satıyım, mahalsız aşķan gŭl satıyım!dep baķır ķasabada``diydı.
40. Kervancı ketedı ķasabaĝa, baķıradı ķız aytķanday dep:
41. - Nege bėresıŋ? degyende:
42. -Kozgye bėremen``, diydı.
43. Ķızdıŋ kozlerdıŋ şıĝarĝan sŭt anasıman ķızı ķandıŋ ŭyınde otıradı ekenler. 44.
Ķandıŋ balası sŭtanasıŋ ķızın:
45. - O, bır malınde aşadı``, diydı.
46. Kervancı gŭldı satmaĝa şıĝadı. 47. Anı, sora, tobe yerde bır insan turadı.
48. Kervancıĝa ķız:
49. - Mıradın nail olmayan dŭlbėrden, aşılsıŋ da cabılsıŋ, aşılsıŋ da cabılsıŋ!dep ayt,
diydı. 50. Bayaā mal keşedı, ķandıŋ balası aºvlamaĝa ketedı. 51. Aºvlanıp cŭrgende, bır
bala cılaºvı esĭtĭledı. 52. Ses şıkķan yergye doĝrı ketedı. 53. Bır de barsa, bır sandık
koredı.
54. Ĭşınde bır bala. 55. Baladı ŭygye akeledı. 56. Bala ŭş dŏrt yasıŋ keledı. 57. Cuma
gŭnı ķan balası camıgye azırleniyatırĝanda, bala toktamadan cılaydı. 58. Ne bėrse,
toktamaydı.
59. Analĝı sandıktı aktarayatır eken; bala bılezıktı kore, ķaladı:
60. -Bılezıktı bėr maĝa!`` dep cılaydı.
61. Aladı bılezıktı. Anasıŋ tabadı, bılezıktı anasıŋ kolın taĝadı.
62. Anası:
63.Vay, ķattı yuklaĝaman!dep turadı. 64. Ķan da baladıŋ artından kelgyen eken. 65. Ķız
turĝan sora, basıŋ kelıp keşkenlerıŋ epsıŋ anlatadı. 66. Ķan, ķızdı aladı, ŭyıne aketedı,
mŭsibetten kozlerdı aladı, kozlerıŋ saladı, ķırk gŭn ķırk gece toy ėtedıler, onıp osedıler.
67.Mŭsibetmen ķızına:
68. - Ķırk ķısrak mı, ķırk ķızdırılĝan temır kerek mı?``dep soraydı.
69.Mŭsibet:
70. - Ķızdırılĝan ķırk temırnı ķaytiyık, ķırk ķısrak bėr; koyımızge şalt yetişiyık.
71. Ķırk ķısraktıŋ kuyrıĝıŋ baylaydı, cıberedı. 72. Ŏzlerı onıp-osıp ķaladılar.
353
IV.
Sabırlı Padişaman Sabırsız Padişa (masal)
1. Bır zamanda bır sabırlı padişaman bır sabırsız padişa bar eken. 2. Bır kurtķa da
bar eken. 3. Kurtķadıŋ bır oĝlı bar eken. 4. Oĝlı, ŏzı ŏz bolıp, yaşı yaşķa kelıp para
ķazanadı. 5. Ķazanĝan parasıŋ da anası kŏleklık aladı. 6. O kŏlektı de ``ķımgye
pıştıriyım``dep tŭsıŋedı. 7. Ana apaķayĝa tŭsıŋedı mın apaķayĝa tŭsıŋedı:
8. - Epsıŋ ķarı bar``diydı.
9. – “Ķandıŋ apaķayında kar yoktır”`dep tŭsıŋedı, oĝa barayık ta oĝa pışıyık
balam``,diydı. 10. Baladı kolından cėtedı, baradılar ķandıŋ apaķayın. 11. Selam bėredı,
ķıredı. 12. Ķandıŋ apaķayı:
13. -``Aliyķım selam ķartiy`` diydı, ``buyır ĭşkerge`` diydı, kelışın nedır?’’ diydı.
14. Kurtķa:
15. - Kelışım, ķardaşım, saĝa bır kolek pıstırme keldım. 16. Senı bır ķarsız
ķasvėtsız saydım. 17. Elbette, ondaysıŋdır ya ķardaşım?diydı.
18. Ķandıŋ hanımı:
19.- Vay! Ķan azretlerı de keliyatır. 20. Tez, mın mobiladıŋ ĭşıne ķırıŋız, diydı.
21. Eķı ķanatlı mobilası bar eken; onıŋ ĭşıne ķırsėtedı, kurtķaman balasıŋ. 22. Bır
de aralık ķaldıradı:
23. - Ķara da kor! diydı.
24. Ķan ķıredı ŭygye, ķamşısıŋ kolın aladı, apaķayĝa bır kotek basadı, baytılıp
taslaydı. 25. Bayılĝan sora, apaķaydı taslap ketedı. 26. Sora, cariyelerı, ķızmėtkârları
keledı, apaķaydı tursatadılar, otırtadılar, tırıltedıler. 27. Kurtķa:
28. -Vay, balam! Senıŋ ergŭnķı kunıŋ bo mı?diydı.
29. Padişa apaķayı:
30. Ebet, ergŭnķı kunım bodır, diydı. 31. Oĝa kore pay pış tatam, diydı.
32. Kurtķa:
33. Senıŋ aķayıŋ senı neşın kotekliy, sebebı ne? dep soraydı.
34. Padişanıŋ hanımı:
354
35. Neşın bolacak, bır yazın gŭnı, su boyın bır loķantaĝa barıp otıra ekende,
yemek cegende, loķanta sabısı bır tabak bıyaz yŭzım ketırdı; tabaktıŋ ĭşĭnde bır dal da
ķara yŭzım bar edı. 36. Ak yŭzım ĭşĭnde ķara yŭzım ne ķadar aruºv? dedım. 37. Aķayım
bo sŏzlerdı başķa tŭrlı anladı. 38. Kenarında otırĝan biyaz su ŭstınde bır ķara Arap bar
eken, o Arapķa merak ėttın, dedı, ondan bėrı, her vaķıt, ŭygye kelgyende, ķamşısıŋ alıp
mın bonday ėtıp kotekliydı menĭ, diydı. 39. Kurtķa:
40. Vay, ķardaşım! 41. Sen ayt ependıne, ketsıŋ sabırlı padişaĝa, palen yerde br sabırlı
padişa bar, oĝa barsıŋ!diydı. 42. Onıman da korışıp, konışıp kelsıŋ!diydı. 43. Apaķay
aytadı kurtķadıŋ sŏzlerıŋ padişaĝa, padişa mınedı atıŋ, ketedı sabırlı padişaĝa. 44.
Anŋatıp otıradı eķı padişa. 45. Sabırlı padişa mısapırıne:
46. - Ke mında,men saĝa anŋatayım!diydı. 47. Akşamdan sabaĝa ķadar anŋatadı.
48. Başın kelıp-keşkenlerdı anŋatadı. 49. Sabırlı padişadıŋ bır apaķayı bar eken, akşam
yatsı namazından sora, mınedı eken bır atķa, o atman ketedı eken. 50. Daĝlar, taşlar,
yedı deryadıŋ artında bır deºv bar eken, deºvlerdıŋ başları. Onda barıp, anaºv deºvgye
aşık bolĝan. 51. Anaºv deºvıŋ tılsımıman derya denız, taºv, yaş oĝa dop doĝrı col boladı
eke; Bır gecede em barıp em ķaytıp keledı eken. 52. Er gŭn erten, şımpırayıp, kelıp
ķıredı eken odasıŋ. 53. Aķay da ın demiydı eken, eşbır şiy aytmadı eken. 54. Bır kop
zaman bolay keşedı. 55. Bır gŭn aķay (sabırlı padişa) atķa mınedı, apaķayıŋ artından
ketedı. 56. Deºvıŋ tılsımıman boĝa da aşıladı col, bo da ketedı tum tŭz coldan. 57. Kete,
kete, kete, o da baradı deºvdıŋ ŭyıze. 58. Bonday ėtıp apaķayıŋ marepetlerız de koredı.
59. Apaķayı baradı deºvdıŋ ŭyıne, azbar ķapısıŋdan ķırıyatķanda:
60. - Menĭm tentek aķayım catıp ķaldı,men keldım sevĝılıme, yaşatmaĝa!dep baķıradı.
61. Sabırlı padışa bır terektıŋ artın casızıp turadı. 62. Taĝa ne bolır eken, taĝa ne ėter, ya
da aytar eken dep bekliydı. 63. Deºvmen apaķay şıĝadılar ŭyden, oynay kule bakşaĝa
ķıredıler. 64. Kollarında, altından, balaban bır top bar diydı. 65. O toptı, bır bırıne atıp
oynadılar. 66. Anaºv toptı atıpyatırĝanda, top tıĝıradı, keledı aķaydıŋ bolĝan yergye. 67.
Sabırlı padışa toptı alıp cıberıp, torbaĝa tıĝadı. 68. Deºv:
69. - Vay!Bugŭn oyınımız tez bızıldı, tobımız da coyıldı.70. Bır Beni- Âdem koķıydı bo
yer, diydı. 71. Apaķay:
355
72. - Eh, endımenĭ begyenmiy başladın mı? diydı. 73. Ne bolsa da apaķay ķaytadı, deºv
onı ŏzĝaradı.74. Sabırlı padışa apaķayından evel ŭygye yetışedı, odasıŋ ķırıp, eş bırşiy
bılmegyen ķışı bolıp, catadı. 75. Anı, artı artın ŭş kun apaķaydı bonday ėtıp ızlaydı.
76. Ŭşıncı gŭnı barĝanda, deºvıŋ avlasıŋ ķıredı, deºvdıŋ oltıredı. 77. Bo deºvdıŋ yedı
bası bar eken.78. Altı basıŋ kesedı. 79. Deºv: Pelvan bosan, yedı basımnı da kes!diydı.
80. Yedıncı basıŋ kesse tırledı eken; ķaybastan deºv boladı eken. 81. Kesmiydı.
82. Deºv ŏledı. 83. Deºvdıŋ altı basıŋ, altın toptı torbasıŋ saladı, colda tereklerden de
ırķaş dal koparadı, ŭygye ķaytıp keledı. 84. Ķımsegye korınmeden, odasıŋa ķıredı,
catadı.
85. Apaķay, ertesı gŭn gene ketedı. 86. Deºvdı ŏltırgyennden ķaberı yok; barıp ķarasa,
deºv ŏlgyen. 87. Ŭyran – pŭyran, ŭstŭ bası cırtılıp –mırtılıp keledı ŭygye. 88. Ŭyŭne
kelgyen soŋ, bır maraz bır maraz! 89. Bırķaş gŭn sora, aķayın:
90. - Bėrşı maĝa aşķışlardı!diydı.
91. Aladı aşķışlardı:
92. Aķay odalardı gezıp şıĝayım``, diydı. 93. Odalarda deºvdıŋ baslarıŋ, altı toplardı,
terek yapraklarıŋ koredı. 94. Deºvdıŋ baslarıŋ, toplardı, terek capraklarıŋ kuşaklap
cılaydı. 95. Tam zaman, mırķıldaĝan balaban bır domız boladı apaķay. 96. Sabırlı padışa
domızdı, altından şıncır, altından ķazık yasatıp baylaydı. 97. Başın kelgyen bo
aleketlerdı aytķan soŋ, sabırlı padışa mısapırıne:
98. -Anı, menĭm basıma bonlar keledı. 99. Senıŋ apaķayındıŋ sebebı ne?dep soraydı.
100. Neşın şektıresıŋ sen apaķayıŋ?diydı. 101. Sabırsız padışa:
102. - Ne şektırıyım?
103. Su boyın, loķantaĝa barĝanda, denızıŋ ışınde, ak sudıŋ ŭstınde, ķara Arap caldap
tura edı. 104. O arada, ayakşılar bır tabak yŭzŭmdı akelmesıŋ mı? 105.Menĭm apaķayım
Arapķa aşık boldı. 106. Biyaz yŭzŭmler ŭstızde ķara yŭzım ne guzel turadı, dep ayttı,
diydı. 107. Onı sıltºvaladı maĝa. 108. Ondan bėrı de apaķaydı ŏltırgeşı, bayıltķaşı
tobeliymen, diydı.
109. - Sabırlı padışa:
110. - Ilışme apaķayıŋ!Apaķayıdıŋ eşbır ķabaātı yok!diydı.
356
111. - Menden ediye, senıŋ apaķayın!dep, bır toplı iyne uzatadı kolıman. 112. Padışa
(sabırsız padışa) aladı toplı iynedı, saladı canına. 113. Ķaytadı memleketıne. 114. Ŭyıne
keledı, apaķayın:
115. - Endı apaķay, diydı, buĝınden sora, saĝa eşbır ķamşı urmayakman!``diydı. 116.
Apaķay kuºvanadı. 117. -Saĝa sabırlı padışa bır toplı iyne cıberedı``dep, iynedı bėredı.
118. Apaķay iynedı aladı, şaşıne ĭledı, aynaĝa ķaraydı; sora aķayın ķarayım degende,
balaban bır dudukuşı boladı:
119. – “Pırr” ėtıp ŭşa ketedı. 120. Padışa: Vay, menĭm apaķayıma ne boldı?`` dep ķaladı.
121. Apaķay ŭşıp ketedı, sabırlı padişanıŋ başķasıŋ baradı, tereklerıne konadı. 122. Bo
kuştı bakşıvancı koredı, baradı sabırlı padışaĝa:
123. - Padışam, erten- akşam bakşadaķı tereklergye bır kuş konadı. 124. Ama, o ķadar
guzel kuş ke, insan ondan kozıŋ alamaydı; kel, sen de kor!diydı. 125. Padışa, barıp
koredı.
126. Kuştı tutacak bolalar, tutamaylar. 127. Padışa ırĝatların:
128. - Pıtıŋ tereklerdı şırışlanız!dep emır bėredı. 129. Irĝatlar şırışlaydılar tereklerdı.
130. Kuş kele, kona terekke. 131. Uşaman, degende uşalmay. 132. Ayakları cabışıp
ķaladı terek dalıŋ. 133. Kuştı tutalar, padışaĝa ketıredıler. 134. Padışa: Vay, ne guzel
kuş!dep, başından siypalay. 135. Siypalayım, degende, kolı toplı iynege tiyedı.
136. - Vay, mın iyne bar eken, ķım bılır ķım salĝandır, ķım bılır ķay zaman
ķırgendır``dep, iynedı tartıp aladı. 137. Dudukuş gene insan boladı:
138. - Guzel bır ķısķayaklı!
139. Padişa:
140. - Anı, menĭm ķısmetım bo eken, diydı, apaķaydı ŏzıne nekâlaydı. 141. Bırķaş gŭn
bolay keşedı. 142. Sora bır gŭn aketıp, şımdı domız bolĝan, baştaĝı apaķayıŋ kosteredı,
başına kelgyenlerdı anlatadı. 143. Apaķay da anlatadı şekkenlerıŋ. 144. Ķırk gŭn, ķırk
keşe toy yasaylar ona, ose de ķaladılar.
357
V.
Şay Sımayıl (masal)
1. Bır zamanda bır ķartman bır kurtķa bar eken. 2. Bır de ulları bar eken. 3. Bala
osedı. 4. Bır gŭn babasıŋa:
5. -Babay,men de senıŋ colındı tutacam, men de avcı bolacam, diydı.
6. Babası:
7. – Bol balam, diydı, balasıŋ bır okman bır cay bėredı. 8. Baladı cıberedı aºvĝa.
9. Ketmezden evel:
10. – Balam, kuntuºvarman ķıblaĝa ket, ama batıman sırtķa ketme saķın!diydı.
11. Bala ketedı, ablanadı. 12. Ketedı ketedı kuntuºvarman sırtıŋ arasıŋda bır ķıyık eşki
balası koredı. 13. Anaºv ķıyık onı korgyen saytın em coytıladı, em şıĝadı, em coylaydı
em miydanĝa şıĝadı. 14. Ķıyık ķaşadı, bala kuºvalaydı, ķıyık ķaşadı, bala kuºvalaydı;
ķaranĝı akşam boladı. 15. Bır miydan yergye keledı bala. 16. Ķarasa, uzakta bır ocak
korıne; ocaktan duman şıĝa. 17. Ķarap tura, sora:
18. -Ey, yarabbım! 19. Insan mı bar eken, yoksa cın mı onda!?dep tusıŋedı; 20. sora,
barıp ķarayım şo yergye; 21. Korıngyen şiy ne eken, diydı, ketedı. 22. Sŭrıp baradı. 23.
Ķaraydı ķaraydı pencıreden. 24. Bır de ne korsıŋ? 25. Bır apaķay balaban bır pırım
caĝadı eken. 26. Onday bır pırım ke, ışıne ķırk tane koydı atayak. 27. Apaķay da albastı
eken. 28. Bır emşeĝı sol omızında, bır emşeĝı de onı omızında. 29. Bala cuºvırıp baradı
albastınıŋ emşeĝınden sŭt emedı. 30. Albastı:
31. - Ay gidı senı! 32. Emşeĝımden sŭt emdın, sŭtıme ķarıştın; emmezden evel
tutķan bosam, senı şo yerde yoĝ ėter edım``diydı. 33. Beni-Âdem oĝlı, ne ķaraysıŋ
sen mında?dep soraydı.
34. Bala:
35. - Ulsızĝa ul bolaman, ķızsızĝa ķız, diydı.
36. – menĭm ķırk tane balam bar, senı taā ķatiyım?diydı albastı.
37. Bala:
38. - Ķaytiyım, bır ķıyık eşķıdıŋ artından keldım, şımdı saklanmaĝa yer ķArap
cŭremen, diydı.
358
39. Albastı:
40. -Vay, o ķıyık cın padişasıŋ ķızıdır, aºvızın aĝaş ķırĝır şayyası! senı delırtıp
cŭre mĭ?diydı. 41. Ķırk ķaraĝım bar, o ķırk ķarak senı ķırlı ėtmez!diydı.
42. Ķalay tŭrlı aytsak, olarĝa bır yalan, diydı. 43. Sen mın sıbırtķıdıŋ artına
saklan!diydı. 44. Baladı sıbırtķıdıŋ artına saklaydı.
45. - Bekle!diydı. 46. Ķırk ķarak keledı, anaları ķaraklarıŋ aldın ķırk koy pısırıp
şıĝadı.47. Sıpralarıŋ saladı. 48. Ķaraklar sıpraĝa otırĝanda, bır maraz bır
maraz boladı, catadı. 49. Balları:Ne boldı anam, ne boldı anam?dep
soraydılar.
50. Albastı:
51. - Ne bolayak,men babandan evel bĭr beni- Âdemge barĝan edım, ondan bır
ulım ķalĝan edı, adı Şay Sımayıl edı, aķılıma kele tura, neter ekemen? 52. Sız
neter ekesız o ķelgyende?diydı.
53. Ķaraklar:
54. - Netiyık, sŭyermız, aldın bır pıtıŋ koy salırmız``,diydıler. 55. Albastı:
56. – Toktanız, bır ses keledı, ama, onıŋ sesı mı eken?diydı.
57. Şay Sımayıl:
58. – Nenem, anam, abam!``dep baķıradı.
59. Albastı şıĝadı:
60. – Ķım o? Dep soraydı.
61. Bala:
62. – menĭm anam mında mı?
63. Men anamnı ķarayman, kunlerden bėrı collarda cŭremen, diydı.
64. Albastı:
65. – Senıŋ anan ķım?dep soraydı.
66. Bala albastıŋ atıŋ aytadı.
67. Albastı:
68. - Sen ķımsıŋ?dep soraydı.
69. Bala: Şay Sımayıl diydı.
70. Albastı:
359
71. – Vay, menĭm evlâdım, sen ekesıŋ!diydı, cuºvırıp barıp aladı baladı, akeledı,
bėredı ķaraklarĝa.
72. Şay Sımayıl, kol koldan, kol koldan altın toptay ėtıp dolaştırıladı, sŭyıledı,
okşaladı.73. Aldın bır koynı ķızartıp saladılar, ziyapėt ėtedıler. 74. Anı, catadılar. 75.
Saba boladı, turadılar. 76. Bala sŭtanasıŋ, cuºvırıp barıp emgen sora, albastı bonıŋ
sŭtanasıŋ bolĝan, ķatsem de cın ķızındıŋ ŭyıne yetışsem``diydı. 77. Sŭtanası:
78. – Mın arķama!diydı.
79. Bala mınedı.
80. - Cum kozındı!diydı, bala cumadı.
81. - Aş kozındı!diydı, bala aşadı. 82. Bır de ķarasa, cın ķızıŋ sarayında.
83. - Cın ķızındıŋ ŭyı yedı deryadıŋ üstınde bır saraydır, diydı. 84. Sudıŋ ortasıŋda
diydı.Doķız ķat cerdıŋ astında, doķız ķat ta cerdıŋ üstınde diydı. 85. Sarayĝa
barĝanda, albastı balaĝa ŭş elma bėredı.
86. - Ķara diydı, şımdı tam tan zamanı. 87. Bır elmanı ķızdıŋ canına sal, bırısıŋı
cergye sal, ŏzıŋ pat astın ķır, ŭşıncı elma da kolındıŋ ŭşunda tursıŋ. 88. O, anaºv
elmaĝa cuºvırayatķanda kolından tutagoy!diydı.
89. - Anı, onday ėtıp alagoyarsıŋ cın ķızıŋ``diydı. 90. Bala albastı aytķanday ėtedı.
91. Elmalardıŋ bırsıŋ ķızdıŋ canına, bırısıŋı cergye, ortalıkķa saladı. 92. Ŏzı yŭzıŋ
astın ķıredı, ŭşıncı elmadı kolın ŭşın saladı, bekliydı. 93. Saba boladı, ķız yanadı. 94.
Canındaķı elmadıaladı, sŭyınedı. 95. Cerdeķı elmadı da koredı, turıp cıberıp aladı:
96. - Bır tane taā bolsa`` eken! diydı., yŭz astından elmadı da koredı.
97. Alayım diyatķanda bala ķızdıŋ kolından tutadı. 98. Anı, şonday ėtıp aladı bala
cın ķızıŋ. 99. Ķız:
100. – Bo bonday bolmaz, babama bıldırıyık!diydı.
101. Babasıŋ bıldıredıler, babası razı boladı. 102. Anı, bırķaş vaķıt keşedı, ķızman
cıĝıt aruºv yaşaydılar, anlaşadılar. 103. Bala albastıdıŋ ŭyıne okman cayın taşlaĝan
eken şıĝacakta.
104. -``Oktan ķan tamsa, tez cėtışırsıŋ, bal tamsa, aruºvdır! degyen eken.
105. Cın ķızdıŋ babasıŋ bır Arap cariyesı bar eken; cariye balaĝa aşık boladı, ķızdı
kunniydı, baladı cogėtmeĝıŋ şaresıŋ tüsnedı. 106. Ķızĝa:
360
107. - Sora aķayın, canı ķayerde eken!? diydı. 108. Ķız soraydı, bala aytmaydı.
109. Cariye ķızĝa:
110. - O saĝa ekenıŋ aytar edı``diydı. 111. Ķız baladı ıratın bırakmaydı, hergün
soraydı.
112. Bala: ``Aman aman, buktırdın, canım ķayerde bolacak, mın ķısemde bır şaķı
bar, o şaķıdıŋ ışınde`` diydı.
113. Bala yuklayatırĝanda, Arap cariye keledı, aladı şaķıdı baladıŋ ķisesıŋden,
atadı denızge.
114. Tam o zaman baladıŋ oĝından ķan tamadı.
115. Albastı koredı, emen yetışedı sarayĝa:
116. ``Ķayda menĭm balam?diydı, tez şıĝar onıŋ canıŋ, ķayergye saklaĝan
bolsan`` da diydı cariyege. 117. Bo ışnı cariye ĭşlegenıŋ tuyadı, cın ķızından
tuyadı, ķız:
118. - Balanıŋ canı ķayerde? dep cariyedıŋ soraĝanıŋ aytadı.
119. ``Ayt! diydı cariyege.
120. Cariye aytmaydı.
121. Cariyedıŋ basıŋ eķı ķaya tasıŋ arasıŋ saladı, basadı. 122. Eķı kozı patlap
şıĝayatķanda cariye aytadı:
123. Suıŋ ışıne atķan edım`` dep aytadı. 124. Albastı balıkşılarĝa emır bėredı, balıkşılar
şăķıdı cutķan balıktı tutadılar, ketıredıler. 125. Balıktı caradılar, şaķıdı şıĝaradılar,
baladıŋ ķısesıŋe tıĝadılar. 126. Bala: ``Vay, kop yuklaĝaman``dep tırledı. 127. Albastı:
Yaa, kop yuklaĝasıŋ,men bolmaĝan bosam, kemıklerım şüriyık edı``diydı. 128. Sora
ķızĝa:
129. - Tez babana bıldır, saĝa bėriyıktı bėrsıŋ sızdı ķaynatandıŋ ŭyıne aketiyık, başķa
tŭrlı bolmayak, balamdan kuru ķalayıkman``diydı. 130. Ķaber bėredı ķız babasıŋ. 131.
Cınler padişası ķızın bır ordı asker, bır ordı sıyır, bır ordı at, bır ordı biye, bır sŭrıºv koy,
mülk, altın, gumış, elmaz bėredı. 132. Her şiydı cŭkliyedıler, şıĝadılar colĝa. 133. Kete
barayatırĝanda, albastı balaĝa:
134. -Şay Sımayıl coytıldı degyende, babannıŋ ananıŋ kozlerı cılay cılay soķır boldı.
135. Bėr sen maĝa koleĝındı,men taā aldında barayım olarĝa``diydı.
361
136. Kŏlektı alıp ketedı. 137. Baradı, kolekmen anasıŋ babasıŋ kozlerıŋ sŭrtedı; ekeºvıŋ
de kozlerı aşıladı. 138. Sızıŋ Şay Sımayıl keliyatır, cın ķızman ŭylendı, zengın boldı,
malıman mülkümen keliyatır!diydı. 139. Ķatıp sŭtanası bolĝanıŋ, Şay Sımayıldı, cın
ķızın ķaytıp aketkenıŋ, ķaytıp ŭylendırgenıŋ, ŏlımden ķaytıp kurtarĝanıŋ, ķaytıp
akelgyenıŋ bır bır anlatadı. 140. Şay Sımayılman kelını kuºvanĝanlarından top atıp
keledıler. 141. Anası babası da, bonlarnı ķarşılamaĝa top atıp şıĝadılar. 142. Bek aruºv
ėtıp ķarşılaylar ullarıman kelınlerın. 143. Korışeler, kuşaklaşalar, cılaşalar. 144. Sora,
ķırk gŭn, ķırk keşe toy yasaylar, ŭyken toylar yasaylar, ona ose de ķalalar.
362
VI.
Padişa (masal)
1. Bır zamanda bar eken bır zamanda yok eken, bır zamanda bır padişa bar eken.
2. Padişa doktorlardı, falcılardı toplaydı:
3. - Men sızgye aylık bėremen, sız neşın menĭm neden evlâdım bolmaĝanıŋ
bılmisıŋız?diydı. 4. Afızıŋ bırı:
5. - Padişam! 6. Sen niyet şeşmesıŋe bar!
7. - Onda cuºvın, şayın, tabın!
8. - Onda bulırsıŋ ķısmetınnı, diydı. 9. Padişa ketedı niyet şeşmesıŋe, cuºvındı,
şayındı, ibadet ėtedı. 10. Sora ķaraydı, artında bır ķışı turadı. 11. Ķışı:
12. - Netıp otırasıŋ?
13. - Nege razı tuºvılsıŋ?dep soraydı.
14. Padişa:
15. - Nege razı bolmayım? 16. Elım, evladım bolmaydı. 17. Oĝa razı tuºvılman,
diydı. 18. Ķışı şıĝaradı kuşaĝıŋdan eķĭ elma bėredı ve:
19. - Bo elmalardı temızle, eşıŋmen barabar ce! diydı. 20. Ķabıklarıŋ da cılķılarĝa at! 21.
Ama, evladıŋ bolĝanda adıŋmen salırman, diydı. 22. Eey, padişa keledı ŭyıne. 23. Senesı
ķelgyende apaķayı bır ul tabadı. 24. Ķabıkların cegyen biye de bır ayĝır tay kunŋaydı.
25. Padişa, şeşme başında elma bėrgyen ķışıdı altı ay, bır sene kelır, ulımdıŋ adıŋ adar
belķı, dep bekliydı. 26. Ama o ķışı kelmiydı. 27. Bonı korgyen apız aytadı:
28. - Padişam! 29. O, bızım milan sudı ışmez, sen ėt adetnı!
30. - Sora korıp alırmız onı, diydı. 31. Padişa tŭye soya, buĝa soya,manda soya, keçı
soya, cemaatnı saylaydı. 32. Sapırlerdı sıylap duºvasıŋ ėtıp turĝan soŋ, anaºv ķışı
ķapıdan ķırıp keledı. 33. Selam bėredı, sora:
34. - Baladı akelıŋız!diydı. 35. Baladı akeledıler kuşaklap. 36. Aladı baladı kuşaĝın,
ķaraydı ķıblaĝa:
37. -Yaşa sımar, yaşa sımar, yaşa sımar!
38. Anasıŋ, babasıŋ pertaºv olsun, mırza bolsun! 39. Bo balaman bırlıkte tuºvĝan at
balası ya Ķambėr! 40. Ya Ķambėr! 41. Ya Ķambėr! 42. O da dŭnyada cesur bır ayvan
363
balası bolsıŋ! 43. Anı sızgye yaşamak, hem de saºvlık!``dep, saºvlıkman ķalıŋız!dep
ketedı. 44. Kel zaman, ket zaman, bala altı-yedı yaşın kelgyen soŋ bır ŏzıŋ bır mektepke
bėredıler. 45.Mektepte tek muallımmen tek bır ŏzı oķıydı. 46. At balasıŋ da tek bır
damĝa ķapaydılar. 47. Ķapısıŋ pencıresıŋ ķalaydılar. 48. Pislıkler parmaklıktan aşaĝa
ketedı. 49. Taºvandan kopķaman cem, kopķaman su bėredıler. 50. Baladı bır oca bır
başın ondŏrt on beş yaşın dem okutadı. 51. Onyedı yaşın ķelgyende bala deliķanlı
boladı, at turadı damda. 52. Oca bır gŭn balaĝa:
53. – Bugŭn Ķıdırlez. 54. Endı deliķanlı boldın. 55. Saĝa bugŭn yemek akelırler.
56. Kozı ėtı mŏzı ėtı. 57.Menĭm bır barıp kelecek yerım bar. 58 .Zararın tiymesıŋ,
terbiyelı otır!diydı, taşlap ketedı baladı. 59. Ana, bala tuºvıl mı? 60. Erıp deliķanlı.
61. Aşaydı, içe edı, ciydı, erıgedı:
62. - Vay!diydı; anaºv cılık şıĝatta, kemık? 63. Bo cılık maĝa şobantayak
oynamaĝa aruºv eken diydı. 64. Anyaķa sıbıtadı, mınyaķa sıbıtadı, camdı ķızadı. 65.
Ondan da kundıŋ saĝımları ķıredı. 66. Bala kundıŋ saĝımlarını tutaman dep oĝraşadı.
67. Kun korgyenı de yok ke. 68. Ne ekenıŋ bılmiydı. 69. Yorıladı, terliydı. 70.
Bo arada oca keledı, koredı baladıŋ halın. 71. Korķadı şımdı padişadan. 72. Başta
balaĝa:
73. Neşın bulay yaptın? 74. Palan ėttın? diydı.
75. Ama, sora baladı şıĝaradı denemege. 76. Ertenmen, kun tuºvmaz bürün şıĝaradı:
77. Şımdı kun tuºvacak, betımızdı, kolımızdı cuºvacakmız, ders oķıyıkmız, ŭylede otmek
ciyıkmız, akşam kun batayatķanda dersımızdı bazgeşiykmız``diydı. 78. Bıraz evel
aytķanday, bala onyedı yaşın kelgyendiyım kun ķırmegyen bır sarayda tek başın
yaşaĝan. 79. Ocadan başķa ķımsedı ķormegyen. 80. Anı, beş altı ay olay keşedı, ilk
bahar keledı. 81. Ķıdırlez ķelgyende oca şıĝaradı bonı, babasıŋ nenesıŋe aketedı. 82.
Paytakta şardakta ıskembede otıradılar. 83. Bonlar şardakta otırĝanda vezırlerıŋ balları
at mınıp taraºvĝa şıĝadılar. 84. Bala koredı anaºv atlardı. 85. Tatar balası erke bolsa
tentek boladı ya: 86. Babay, anaºvlar nasıl şiy?diydı.
87. Babası:
88. Balam, onlar sendiy ballar taā. 89. Onlar genç ballar, diydı.
90. Balası:
364
91. Ķayda ketedı onlar?
92. Babası:
93. - Anı, gezmegye, oynamaĝa, diydı.
94. Bala:
95. - Babay,men de ketiyım, diydı.
96. Padişa:
97. Yook, balam. 98. Sen padişa bolayıksıŋ. 99. Saā yaramaz onday şiy, diydı.
100. Bala:
101. Padişalık sade mektep oķımakman boladı mı?
102. Bır parşa cel opmak, aºva almak, milletnı de kormek kerek, diydı. 103.
Cenedı babasıŋ. 104. Babası:
105. Aşe bolsa, bır aruºv at mınıp ketersıŋ ta, diydı.
106. Bala:
107. Yook. 108.Men ŏzımmen barabar toprak basmaĝan, aºva basmaĝan, ayvandı
mınemen, diydı.
109. Padişa:
110. Yook.
111. Oĝa ķımse baramaydı. 112. Ķapı, pencıre ķapaºvlı, diydı.
113. Bala:
114.Men barırman, diydı. 115. Aladı yigerdı, cŭgendı, baradı damĝa. 116. Ķapıdı
bızadı:
117. ``Ķambėr, bızgye Tanrı tArapından ızın bėrıldı. 118. Tanrıdıŋ topraĝıŋ bız de
basayıkmız``, diydı. 119. Attı mınedı, vezır ballarıman avĝa o da ketedı. 120. Ķırda bır
ķıyıktıŋ peşıne taĝıladı, onı kuºvalaydı. 121. Ķıyık bır bındıŋ aldın barĝanda patlaydı,
ŏledı.122. Bala ķaraydı binaĝa, ayday saºvklı, kunday dılbėr bır ķısķayaklı. 123. Bala bo
dılbėrge aşık boladı. 124. Tam o zaman o yergye bır erşı kurtķa keledı. 125. Ķızĝa:
126. Ķızım, ana attı koresıŋ mı? diydı.
127. Ķız:
128. Koremen, diydı.
129. Kurtķa:
365
130. Ana eşķıdı koresıŋ mı?diydı.
131. Ķız:
132. Koremen, diydı.
133. Kurtķa:
134. Eh, bo Tanrıŋdan tılep alĝan padişadıŋ calĝız evladı. 135. Şak Sımayıl degyen bala
bodır. 136. Bo şımdıgye ķadar dŭnyanıŋ yŭzıŋ korgyen yok. 137. Sıptıĝı oĝır. 138. Bo
şımdıgye ĝadar ķısķayaklı korgyen yok omrınde. 139. Senı korgyende bayılıp tŭstı. 140.
Sen onı azaķay ayasan, ayınyak bala, diydı. 141. Anı, ķız cuºvrıp keledı.
142. Anyak mınyak, ayıldıradı baladı. 143. Balaman ekeºvı aşık boladılar bırbırlerıne.
144. Ķız alķasıŋ bėredı balaĝa. 145. Bala ķaytadı salpırap. 146. Padişa, balasıŋ
kelmegyenıŋ korgyen soŋ, artından tabırman asker saladı.
147. - Ŏldı mı ķaldı mı?dep.
148. Askerler rastkeledı balaĝa, Şak Sımayılĝa. 149. Eh, anda mında, şımdı kozayın
bolayıĝın, bala dertlı. 150. Babasıŋ, abasıŋ, ayyesıŋemen ŭylenemen dep aytalmay. 151.
Netsıŋ? 152. Bala maraz boladı. 153. Ķaratadılar ocaĝa. 154. Ķaratadılar doktorĝa. 155.
Bonlar baladıŋ marazın tabalmaydılar. 156. Tap sonında padişa vezırlerdı, alimlerdı
toplaydı:
157. -Sızdıŋ aylıknızdımen bėremen, baladıŋ ķastalıĝıŋ tabacaksıŋız!``diydı.
158. Bonlar ķastalıktı tabalmaydılar. 159. Padişa ķatsıŋ? 160. .Bır akrabasıŋ balaĝa
cıberedı, soratadı. 161. Bala aytadı ķıraldıŋ ķızın aşık bolĝanıŋ. Padişa:
162. -Eh, balam ķımdı sŭyse kelınım o. 163. Ķıraldı şaķırıŋız!diydı.
164. Ķıraldı şaķıralar. 165. Ķıral keledı.
166. - Koş keledın! Koş boldık!``
167. Padişa:
168. Allanıŋ emrımen, Peyĝamberıŋ ķaºvlımen senıŋ ķızıŋ bar menĭm de ulım
bar. 169. Kuda kudaĝiy bolayık! 170. Sen ķıral men padişa, diydı. 171. Ķıral:
172. -Tokta!
173. Ķız menĭm ŏz ķızım tuºvıl. 174. Oĝiy ķızım. 175. Anasıŋdıŋ aldından bır
keşıyım. 176. Oĝa gore cevap bėrırmen. 177. Başķa tŭrlı bėralmayman, diydı. 178.
366
Lap bo yerde ķalsıŋ, diydı, ŭyıne ķaytadı. 179. Ŭyıne barĝanda ķızıŋ anası
ĭstemiydı:
180. Padişaĝa barsan sen bar. 181.Men padişaĝa ķız bėrmem, diydı. 182. Ķıral:
183. -men bėremen dep aytmadım.
184. Sen bėrmedın bėrmedın. 185. Ayşe bolsa otır ŭyde!dep diydı. 186. Apaķay ŭyde
otırmaydı. 187. Ŭydıŋ aldın şıĝadı, tılsım duvasıŋ oķıp oķıp, ŭş kere sılķınedı. 188.
Sılķıngyende binaman, cŭrtman, taºvman ketedı. 189. Anaºv bulutlar, dalĝalar ķalay
ketedı? 190. Kokte onday bolıp ketedı bo başķa duvelge. 191.Mınaºvlar (padişaman
balası)bekliydıler bekliydıler. 192. Kelgyen ķışı yok. 193. Eķı ŭş ay bekliydıler, ķız
yaktan eş bır ķaber yok. 194. Bala anasıŋ:
195. -Men ŏzım ketiyım ķıdırıp, diydı.
196. Abası:
197. - Yook balam. 198. Ķız ķıtlıĝı yok ya dŭnyada.
199. Tabılır bır ķısķayaklı saĝa da. 200. Netesıŋ ketıp?diydı.
201. Bala:
202. - Yook,men ŏzım bır ķıdırıp keşiyım, diydı. 203. Anı, razılıkman bala atnı
mınedı, aladı parasıŋ, ķarjlıĝıŋ, şıĝadı colĝa.
204. Cŭredı cŭredı, keledı o yerlergye. 205. Ama, ķaraydı bina yok.
206. Şımdı netsıŋ? 207. Cılman, ayman cŭredı bo. 208. Senelermen cŭredı. 209. Cŭre
cŭre bır bına rastlaydı. 210. Binadı togerek aylanıp ķaraydı. 211. Binada pencıre, ķapı
kormiydı. 212. Binadıŋ sade üstü korınedı. 213. Ķayerden ķırıyıĝı bellı tuºvıl. 214.
Tartadı attıŋ aºvzlıĝıŋ:
215. - Ķambėr, bız ayman, cılman gezdık, bır şiyge rast kelmedık.
216. Şımdı bo bınĝa keldık. 217. Bo binanıŋ ĭşĭnde ne bolĝanıŋ bılmesek boşın
cŭrgemızdır şımdıgediyım``, dep şıbıraydı.
218. Sora attıŋ aºvızıŋdan tartıp ayyamay ķaĝadı.
219. Ķakķanda at ileklerımen atlaydı. 220. Atlap ışıne tüsıyatķanda ķalaºvdı mıratadı
tiyeraķay. 221. Tüsse ne tüssıŋ ışınde bır ķısķayaklı koredı. 222. Bır kozınden ķan tıĝırıp
bır kozınden cas tıĝırıp, cılap oltıradı bo ķısķayaklı. 223. Anı, bala selâm bėredı, sora:
224. - Inıs mı, cınıs mı?dep soraydı.
367
225. Ķız:
226. - Inıs te tuºvılman, cınıs ta tuºvılman,men de senday bır adem, diydı. 227.
Bala:
228. -Ķayır mı? 229. Keşmış ola! 230. Ne boldı bo Allanıŋ ovalıĝında?diydı.
231. Ķız:
232. Anı, bır parşa topraĝımız bar edı, yedı aĝanlı ķardaşım bar edı. 233. Dŏrteºvıŋ
oltırdıler dŭşmanlar marebede. 234. Ŭşeºvı ķaldı.
235. Onıŋ ŭştan cılayman, diydı.
236. Bala:
237. Eee! 238. Ķayakta marebe ėtedı bonlar?dep soraydı.
239. Ķız:
240. Işte, palan yakta, diydı. 241. Bala atman gerı atlap şıĝadı, ketedı ketedı,
marebe bolĝan yergye yaklaşadı. 242. Toktaydı, tüsünedı:
243. - Ballar betten barsam, bonlar ķız ķardaşların barıp kelıyatır dep aytarlar.
244. Taĝa aruºv aralarıŋdaķı yerıŋ ortasıŋ ķırıyım, ķaysı ķabıl ėter eken dep oylanadı.
245. Ortaĝa barıp kolıŋ koterıp selam bėredı bo. 246. Castı ballar aladı. 247. Cas,
ballarĝa:
248. - Mŭsade ėtsenız yardımĝa barayım sızgye marebegye, diydı.
249. Ballar:
250. Tokta, bır kenarĝa şıĝıp tur! 251. Belķı korgyen yoksıŋdır marebedı. 252. Bız bır
ķırıp şıĝayık, sen sora ķırersıŋ marebegye, diydıler. 253. Ķatsıŋ? 254. Bala tartadı attı
bır kenarĝa, bekliydı.
255. Ballarıŋ dŭşmanları da yedı başlı bır deºv eken. 256. Ballar deºvdıŋ yedı başıŋ
ķaĝadılar, deºv sılķınıp tırıledı. 257. Anı, ballar şıĝadı, bo ķıredı marebegye. 258. Bo,
deºvdıŋ sade altı başıŋ ķaĝadı.
259. Deºv:
260. Ķak anaºv bır başımnı da!diydı.
261. Bala:
262. -Yook!diydı.
368
263. Attı aylandıradı. 264. At ta bır şepme şevredı anaºvĝa. 265. Deºv ķatıp ķaladı. 266.
Deºv ķatıp ķalĝan soŋ ballarĝa:
267. Bonday bonday kokten koşıp ketken bır ŭy kormedıŋız mı?dep soraydı. 268. Ballar:
269. Ķardaşım, bız yedı seķız seneden bėrı marebe ėtemız bo yerde.
270. Eş bır şiy kormedık, diydıler. 271. Sora, bızdı dŭşmandan kurtardıŋ, ķanĝa ķarıstın.
272. Eş bolmazsa bır ķasık aş cemeden ketsen razı bolamamız, diydıler. 273. Aydı
bızmen barabar!diydıler. 274. Ballardıŋ bıreºvı aldında ķaber ėtmegye ketedı. 275.
Ŭşeºvı bonıman ketedıler. 276. Aldında ketken ķardaşları bara barsa ne korsıŋ? 277.
Ķalaºv mıraĝan. Ķız ķardaşın aylanadı. Ķız ķardaşı:
278. - Abiy, zararı tiymedı. Atman keldı, atman kettı. Sızgye barmadı mı?diydı.
279. Abiysı:
280. Keldı. Bızdı caºvdan kurtardı, diydı. 281. Pısıredıler, tüsıredıler, ciydıler, netedıler.
282. Bonlar cıĝıtke ķardaşlarıŋ bėrmek ıstiydıler.
283. Bıreºvı şaāt (şahit) bıreºvı ıspat bolıp.
284. Bala:
285. - Ķaytsam alırman.
286. -Men ketecekmen, diydı. 287. Colın ketedı. 288. Bala colĝa şıĝadı. 289. Ķaraydı
eķı col. 290. Bonlardıŋ bırı gerı ķaytılĝan bırı de gerı ķaytılmaĝan col diydı. 291. Bo,
gerı ķaytılmaĝan colĝa mınedı. 292. Ketedı ketedı ketedı, bır taºvdıŋ kenarın baradı.
293. Togerek taºvdıŋ kenarı beni Âdem basıman ķalaºvlı diydı.
294. Basları kevdelerı yok diydı. 295. Basman ķalaºvlı diydı.
296. Baslardıŋ kevdelerı yok diydı. 297. Şak Sımayıl toktaydı, bır duºva ėtedı. 298.
Sora ne bolsa bolsıŋ dep taºvdıŋ ışıne ķıredı.
299. Taºvdıŋ ortasıŋ barĝanda bır ŭy koredı. 300. Ŭydıŋ aldında bır ķazan ėt ķaynaydı.
301. Tŭsedı bo attan, baradı ķazandıŋ başın, aladı bır parşa ėt ķazandan, ciydı ėttı. 302.
Sora bıreºv taā alıp ciydı. 303. Şonday ėtıp turĝanda bır ses keledı boĝa. 304. Ķaraydı,
bır Arap keliyatır. 305. Ama, bır erını kok turegen, bır erını cer turegen.
306. Pıravıŋ Arap balaĝa:
307. -Olan, ne guzel, hem de yakşı cıĝıtsıŋ! 308. Ķaysı coldan kelgyen bolsan o colman
ket! 309. Ķara, sak bol!Ŏzınnı ķazanĝa tıktırma!diydı. 310. Bala:
369
311. -Denemesı bedava. 312. Pazla kelsen yap!diydı.
313. Şo yerde anaºvı atķa mınedı, mınaºvı atķa mınedı, bır ķavĝa, bır ķaºvĝa! 314. Ama,
Arap ķısķayaklı eken. 315. Tılsımlı bır ķısķayaklı. 316. Onıŋ ŭşun bala kuºvėtlı keledı.
317. Kuºvėtlı kelgyen soŋ Arap:
318. -Tokta! 319.Maĝa yarım sat mŭsade bėr!diydı. 320. Bala mŭsade bėredı. 321.
Yarım sat sora taşlanıp ķısķayaklı bolıp keledı. 322.Men ŏzıme denk ķaradım, ŏzıme
ķısmet ķaradım.
323. - Sen ekesıŋ menĭm denķım``, diydı.
324. Sora:
325. -Men saĝa ķısķayaklı da bolırman, kerekkende senı dŭşmandan da kurtarırman.
326. Saĝa sügyenını de aldırırman!diydı. 327. Anı, ekeºvı eķı deliķanlı boladı. 328.
Erkek urbası ķıyıp atķa mınedıler, aydı baķalım. 329. Bonlar ketedıler, ketedıler,
ķıraldıŋ memleketıne baradılar. Ķıraldıŋ memleketınde ne korsıŋler? 330. Balaban
zeºvklar, bayraklar. 331. Daºvıl-zurna sesı esıtedıler. 332. Koydıŋ kenarında bır
kurtķadıŋ ŭyıne ķıredıler. 333. Selam bėredıler. 334. Sora:
335. Ķartiy, bızgye teraķay ıratlanĝanday cerıŋ yok mı? diyler.
336. Kurtķa:
337. Vay balam, sızdı ķayda tıĝacakman? 338. Sade bır ayatman bır ışkerım bar, diydı.
339. Deliķanlılar:
340. - Ey, ķartiy!
341. Keşı bıraz bıyaķa!diydıler.
342. Şıĝarıp bır avış altın bėredıler.
343.O zaman kurtķa:
344. Anı, atlardı ayatķa tıĝıŋız, ŏzıŋız ŭygye ķırıŋız!diydı. 345. Aytķanday, ballar atlardı
ayatķa tıĝadılar, ŏzlerı de ŭygye ķıredıler.
346. Sora:
347. Ķartiy, bu zevıklar, davullar, şeramėtler nasıl şiy bonlar?dep soraydılar. 348.
Kurtķa:
370
349. -Alla belasıŋ bėrsıŋ onıŋ! 350. Padişanıŋ balası Şak Sımayılĝa bėrgyen yok ķızıŋ,
akelıp mında ķıralĝa bėriyatır ya! 351. Onıŋ toyıŋ ėtiyatır, diydı. 352. O zamanlar toy
ķırk gŭn ķırk keşe boladı eken. 353. Deliķanlı:
354. - Bardı mı ķız?dep soraydı.
355. Kurtķa:
356. - Barmadı taĝa, diydı.
357. Deliķanlı:
358. Sen toyĝa barmıyaksıŋ mı?dep soraydı.
359. Kurtķa:
360. Anı, şımdı toyĝa şıkmaĝa azırlene edım.
361. Barıyakman. 362. Neşın barmayım? 363. O menĭm emızgen ķızım, diydı. 364.
Deliķanlı:
365. - Olay bolsa, menĭm de bır calbarışım bar saĝa, diydı.
366. Kurtķa:
367. -Ayt! 368. Dertıŋ ne?diydı. 369. Padişa ulı cebinden ķız bėrgyen alķadı şıĝaradı,
kurtķaĝa kosteredı, sora:
370. - Canım! 371. Bo alķadı kelın bolacakķa bėrsene!diydı.
372. Kurtķa aladı alķadı, ketedı toyĝa. 373. Toyĝa barayatķanda ķız esıtedı:
374. - Aşıŋız aşıŋız ķapıdı! 375. Col bėrıŋız! 376. Sŭtanam keliyatır. 377. Abay maraz
ekendemenĭ emızgen sütanam keliyatır, diydı. 378. Anı, aşadılar coldı. 379. Kurtķa
ķıredı ķızdıŋ bolĝan odaĝa. 380. Bır arada alķadı saklıdan ķızdıŋ avışın cumdıradı.
381. Ķız ķaraydı, tanıydı alķadı. 382. Bır arada ķız odadaķılarĝa: 383. - Maĝa bıraz
mŭsade bėrıŋız! 384. Ķapıdı ķırtliyım, sütanamman bır konışayak şiyım bar, diydı. 385.
Erkez odadan şıĝadı. 386. Sade ķızman sütanası ķaladı. 387. O zaman ķız:
388. - Bonı bėrgyen ķışı ķayda?dep soraydı.
389. Kurtķa:
390. Ķayda bolacak? 391.Menĭm ŭyımde, diydı. 392. Ķız:
393. -Sen oĝa selâm ėt! 394.Saba namazında ketsıŋ bakşaĝa catsıŋ! 395.Men onda
bararman, diydı.
371
396. Ķatsıŋ? 397. Kurtķa ķaberdı alıp ķaytadı, ŭyıne kelıp aytadı mısapırlergye.
398.Mısapırler, sabaĝa yaķın bakşadıŋ tubıne barıp catadılar. 399. Ķız, saba bıraz
bakşada gezmek ŭşıŋ mŭsade ıstiy. 400.Mŭsade bėreler. 401. Ama, ķaşmasıŋ dep ayaĝın
şıcım baylap cıberedıler. 402. Ķız baradı, anaºvlarman korışedı. 403. Şıcımdı bır terekke
baylaydılar, ŏzlerı ķaşadılar. 404. Tanrıdıŋ emrımen bır şaytan toy şıĝadı, onlardı aketıp
bır şŏlıkke, taºvlıkķa atadı. 405. Bunlar şŏllıkte, taºvlarda cŭredıler. 406. Bır ķaş gŭn
cŭredıler. 407. Tubınde col taºvıp babasıŋ topraĝın keledıler. 408. Ŏz toprakların basķan
soŋ Arap:
409. - Tokta Sımayıl!Men saĝa bır pal aşayım!diydı. 410. Pal aşadı: 411. - Ey
Sımayıl, senı tuvızĝan ŏz anan olgen. 412. Senıŋ dŭnyaĝa kelgyen dŭnya şımdı boş
ķalĝan. 413. Ķaynatamız, baban, ŭylengen. 414. Şımdı başķa ķaynanamız bar. 415. Canı
bina salĝanlar. 416. Sen bızdı esķı binaĝa aket!diydı. 417. Sımayıl onlardı esķı binaĝa
aketedı. 418. Ķaynana bolĝan ertesı saba koşkeldıge keledı. 419. Bonlar itıbar ėtedıler,
ķave bėredıler. 420. Ķaynanası (oĝıy anası), ķaytķan soŋ padişaĝa:
421. - Ey padişam! 422. Sımayıl bır kelınşek akelgen. 423. Ama, oĝa gore tuºvıl.
424. Saĝa, padişaĝa gore``diydı. 425. Bo laplar padişadıŋ pıķırıŋ bızadı.
426.Tanrıdan tılep alĝan balasıŋ ketırgen kelınşektı almak ŭşıŋ tŭrlı şiylergye
tusıŋmege başlaydı. 427. Aklın, kozayın ziyapėtı bėriyıkte balasıŋ zerlı yemek
bėrıp oltırmektı saladı. 428. Bonı tuyĝan Arap, Sımayılĝa:
429. Sımayıl, baban mısapırlıkke şaķırayık eken senı. 430. Kozayın toy ėtıyık eken. 431.
Ŭygye kelmiy ketme saķın!diydı. Anı, sapırlıkke şăķıradı, kozayı toy yasaydı babası.
432. Sımayıl, Arap aytķanday ėtıp, başta uyge keledı, sora ketedı sapırlıkke. 433. Arap,
Sımayıldıŋ kolın bır alķa taĝadı, sora:
434. - Alem saĝa kulak bėrmez, aldın salĝan yemektı ŭş kere pıtıŋnetmiy, ŭş kere
aylandırmay ceme!diydı. 435. Anı, Sımayıl kozayın toyĝa baradı. 436. Ama, yemeklerdı
ŭş kere pıtıŋnep, aylandırıp ciydı. 437. Bolmaydı eş bır şiy. 438. Padişa, endı netsıŋ?
439. Başķa bır şiyge tusıŋedı.
440. -Konışkâat oynayık``diydı balasıŋ. 441. O zamanlarda konışkâatķa ayvan, mal, can,
apaķay, ķız bėredı ekenler. 442. Anı, konışkâat oynaydılar. 443. Konışkâatnı on sene
Sımayıl ķazanadı. 444. Sımayıldıŋ arķadaşları bır gŭn:
372
445. -Olân Sımayıl! 446. Senıŋ o ķadar zamėt şeĝıp, ķıynalıp kelgenne
kuºvanmaydı baban. 447. Bo ķadar da tıreşedı senmen. 448. Bıraz tembel tabıl. 449.
Korıyık, ne bar eken amelınde?diydıler. 450. Sımayıl bır ķaş sene tembel tabıladı. 451.
Babası ķazanadı. 452. Ķazanĝan sora babası bonı cellat ėttırmek ıstiydı. 453. Ama,
cellatlar:
454. - Padişam! 455. Tanrıdan tılep alĝan tek bır ulıŋ bar dŭnyada. 456. Eĝer razı
bolsan, canıŋ almayık, eķı kozıŋ şıĝarıp atayık deryaĝa! 457. Tanrı bėrer onıŋ ķısmetıŋ,
diydıler. 458. Aytķanday, eķı kozıŋ soķır ėtedıler, boklık arabasıŋ cüklep aketedıler,
derege atadılar. 459. Padişa sora kelınlergye ķaber cıberedı:
460. Sımayıl palan memleketke elşılıkke ketı, mında kelsıŋler, menĭm ŭyımde
otırsıŋlar!dep Arap kelın:
461. - Bararmız. 462. Ama bızgye ķırk apaķay, ķırk şuºval cıbersıŋ!diydı. 463.
Padişa cıberedı. 464. Ķırk apaķaydı soyıp soyıp şuºvalĝa toltıradı. 465. Bonlardı soyĝan
sora gene ķaber cıberedı: 466. - Endı bızgye amalcı cıbersıŋ!diydı. 467. Padişa amalcı
da cıberedı. 468. Amalcılar tasıydı tasıydı şuºvallardı. 469. Padişa şeşıp ķarasa ne
korsıŋ? 470. Şuºvallarda anaºv apaķaylar. 471. Ur tut marebe. 472. Padişa kelınlerımen
marebede başlaydı. 473.Marebe, marebe, marebe, marebe. Padişa, Arap kelındı
cenamaydı. 474. Şak Sımayıl, bır ķaş vaķıt derede catadı. 475. Toprak ciydı, ot aşaydı,
ne tapsa ciydı, anı onday ėtıp keşınedı. 476. Kunlerden bır gŭn eķı kogerşıŋ konışadı
Sımayılĝa Tanrıdıŋ emrımen. 477. Kogerşınlerden bırı:
478.- Ne ėtse de babası ėttı Sımayılĝa. 479. Ama, o babasıŋ ķarşı turmadı. 480.
Eĝer Sımayıl bızım tılımızden anlasa kozlerıne gene ķaºvışayık. 481. Ama, netiyık? 482.
Anlamaydı. 483. Bız şımdı ŭşayıkmız. 484. Bızden eķı ķanat tŭşiyık. 485. Onlardı
ķarmalap tapsa, emgeklep, palan yerde bır aĝar su bar. 486. Onda barıp kozlerıŋ
şayķalap temızlese, ķanatlarman kozlerın siypasa, yedı ay da kozlerı yerıne
pıtiyık``diydı. 487. Sımayıl anlaydı kogerşınlerıŋ konışķanlarıŋ. 488. Kogerşınler ŭşadı.
489. Ŭşķanda kulaĝı esıtedı. 490. Ķaraydı ķaraydı, ķarmalap ķanatlardı tabadı. 491.
Sora, ķaray ķaray aĝar sudı da tabadı. 492. Kozlerıŋ cuºvıp cuºvıp temızliydı, eķı
ķanatman oķalaydı. 493. Yedı ayda kozlerı yerıne pıtedı. 494. Gene koredı kozlerı. 495.
373
Ilk bahar boladı. 496. Abırlı ay keledı. 497. Deredıŋ ķalaºvın şıĝıp, baºvırlap catadı
toprakķa. 498. Bır ķart saban aydap keledı oĝızlerımen.
499. -Kel bıyaķa kok ķıyık, ket anyaķa ķaraman!dep. 500. Baradı bo ķartķa,
selâm bėrdeı, sora:
501. - Ulsızĝa ul bolaman, ķızsızĝa ķız, diydı.
502. Ķart:
503. -Vay balam, ullıdan da payda yok, ķızlıdan da payda yok şımdı. 504.
Padişamız ulıŋ oltırdı. 505. Şımdı de kelınlerımen marebe ėtıp butın dŭnyadı ķırayatır,
diydı. 506. Bonıŋ padişa ulı bolĝanıŋ bılmiydı. 507. Sımayıl:
508. - Babay, ulıŋ da yok bolsa, ķızıŋ da yok bolsa, ayse senı de aketırler taā
marebegye, diydı. 509. Ulıŋ ėtsen men ketermen gönıllı senıŋ yerıne marebegye, diydı.
510. Ķart annaydı meseledı:
511. -Eh, onday bolsa, aydı babam! 512. Tuºvar oĝızlerdı, ceg arabadı! 513.
Sabandı salayık, ķaytayık ŭygye!diydı.
514. Anı, bala tuºvaradı sabandı, cegedı arabadı, ķaytadılar ŭygye. 515. Ŭygye
barayatķanda ķart:
516. - Ey, ķartiy! 517. Kozayıŋ bar. 518. Bır ul ketırdım saĝa. 519.Men barıp yazdırayım
muhtarĝa ulımızdı. 520. Sen oĝaşı menĭm ŭstıramdı bėr, traş bolsıŋ! 521. Su sabin bėr,
cuºvınsıŋ! 522.Men kozı sorayım, kozayın toyı yasayık! 523. Bo cıĝıt bızım cerımızgye
marebegye ketıyık, diydı. 524. Aytķanday, ķart muhtarĝa barıp baladı yazdıradı. 525.
Adıŋ Şaķır Bulat dep yazdıradı. 526. Anı, kozayın toyı yasaydılar, ciydıler, eglenedıler.
527. Sora, bala ķartıŋ ŭyınde ŭş ay ķadar şalışadı. 528. Ŭş aydan sora keledı kâat
marebegye dep. 529. Babasıŋ yerıne marebegye ketedı bo şımdı. 530. Baradı bo. 531.
Ama marebede ketmiydı. 532. Arap toktaĝan. 533. Arap ŭyındeķı arķadaşın:
534. - Bo, bolsa Sımayıl bolayık. 535. Eĝer Sımayıl bolmasa, başķası bolsa,men
olırmen. 536. O zaman sen ķaynatannı kolın ķalma! 537.Men bır şışe lâj yasayım,menĭ
cıktı derken sen lâjdı ış, sen de öl! 538. Ama,men ölmiy turıp sen ölme! 539.Men
ķararman senı, diydı. 540. Anı, Arap marebegye ķıredı, ķız lâjmen ķArap turadı. 541.
Onbeş ay marebe ėtedıler. 542. Onbeş ay marebeden sora bala babasıŋ baradı:
374
543.- Padişam! 544. Kordıŋ mı? 545.Men kelgenden bėrı marebe zayıpladı. 546.Milletıŋ
osmege, ballar osmege başladı. 547. Ama,men bek yorıldım. 548. Keşe bolsa millet
otķıredı, ayvan dübırdiydı, it ķabadı, mışık mıravlaydı,men yuklayalmayman``, diydı.
549. Padişa bır emır bėredı, tım tırış kulak burış! 550. Sımayıl, ĝızlıden baradı Arapman
apaķayın. 551. Onlar bek sŭyınedıler. 552. Ekeºvı eķı ayaĝından kuşaklap cılaydılar.
553. Sımayıl: 554. -Cılamanız! 555. Tanrı bızgye de gŭn tuvdırayatır``,diydı. 556. Sora
Arapķa şonday dep konışadı:
557. -Babam yaptı, ne yapsada! 558. Ama,men babama yamanlık yapmam.
559.Marebegye sen kelsen, sen yaparsıŋ. 560. Yarın caºvĝa şıkķanda bır vaķıtķaşı
tıreşırmız. 561. Bır malden soramen cıĝarman senı. 562. O zaman padişaĝa ŏz
dŭşmanını, o ķadar şekken dŭşmannını, ŏz kolınman kes!, dermen. 563. O, cuºvırıp
kelaytķanda, yaķınlaĝanda, sen tıpırşıĝanımanmen tumalap ketermen. 564. O zaman
padişadı sen kesersıŋ, diydı. 565. Anı, bonday ėtıp anlaşadı bonlar. 566. Eķıncı gŭnu
gene ketedıler cavĝa. 567. Anlaşķanday ėtedıler:
568. -Alalal Şaķır Bulat, alalal Arap! 569. Cenıyatır Şaķır Bulat!dep baķıradı
alem. 570.Millet bayrak koteredı, baķıradı, şaķıradı. 571. Tubinde, ŭylenden sora, eķındı
malınde, Şaķır Bulat deºvıredı Araptı. 572. Deºvırgen sora:
573. - Padişam! 574. Ŏz kolınman kesse şonı! 575.Men saĝa azırledım onı, diydı.
576. Padişa:
577.- Bek aruºv, diydı. 578. Sora cuºvırıp, apallanıp keledı. 579. Keliyatķanda, az
ķalĝanda, bala tımalaydı. 580. Ķız turıp cıberıp padişadı ķaĝadı. 581. Alem dırıldiydı.
582. Sımayıl, ķılışti koterıp: 583. -Korkmanız, korkmanız millet! 584. Padişanımen
oltırmedım, kelını oltırdı, kelını! 585.Men oltırmedım babamnı!diydı.
586. Halk:
587.- Sensıŋ padişa, sensıŋ padişa!dep kol şapıldatadı. 588. Anı, şoman, Sımayıl padişa
boladı. 589. Kop seneler yaşaydı. 590.Milletke aruºv ķaraydı.
375
VII.
Ŭş Kardaş (masal)
1. Bır zamanda bar eken bır zamanda yok eken. 2. Bır aķay bar eken, ķırk
ektarday baĝı bar eken, ŭş tane de ulı bar aken. 3. Bak bolıp, pışıp, endı bugŭn yarın
toplarmız degende bakta aleket kobadı. 4. Bır balaban cılan keledı baktıŋ aleketıŋ
şıĝaradı, ketedı. 5. Aķaydıŋ ķışkene ulı aķır şıĝadı: Babay!diydı, ŭş tane delıķanlı bır
ŭyde: şo baknı beklemege yaramaymız diydı. 6. Sıraman bır sene balaban abiym bır
sene, ķışkene abyim, bır sene demen bekliyım şo baknı be!diydı. 7. Bırıncı sene ŭyken
abisı bekliydı. 8. Bak toplamnına bır ķaş kun taā ķalĝanda bır pırtana, bır cel, bır burşak.
9. Bak yok boldı. 10. Ertesı sene ortancı abiysı ķaraydı baktı. 11. Onda da onday boladı.
12. Baktan eşbır şiy ķalmaydı. 13. Ŭşuncı sene, bo ķışkenesı ķıredı. 14. Bır yataĝanı bar
eken. 15. Aladı yataĝandı, barıp bakķa catadı. 16. Keşedıŋ bır malınde caºvun da
caºvadı, ķar da caºvadı, ayındırık ta calķıraydı. 17. Bo catadı. 18. Vay,vay,vay! 19. Bır
vaķıttan soŋ, anaºv cılan, sıltır sıltır sıltır sıltır bjr sıradan bır sıraĝa aylanadı. 20. Baknı
kuyadı şiynidı. 21. Cılan, baladıŋ ŭstüne keledı. 22. Bala yataĝanman cılannı saplaydı.
23. Bala babasıŋ baradı:
24. -Babay, bızdı ziyan ėtėtan bır cılan eken be!, diydı.
25. -Men sapladım onı, diydı.
26. -Ķaştı,men de ķaştım, diydı.
27. Babası:
28. -Vay, balam!ketme, cılan bolsa. 29. O ķaranlıkta şaĝar senı, diydı. 30. Balası:
31. -Yok babay,men sapladım onı. 32. Eĝer abiylermenmen ketseler,men
tabarman, oltırırmen onı,diydı. 33. Ŭş ķardaş aladılar balaban şıcıŋ, ketedıler ķannı
ızlap. 34. Anı mın anı mın bır kuyuĝa baradılar. 35. Kuyu bır deren kuyı. 36. Abilerı
kuyuĝa tüşmege korķadılar. 37. O zaman ķışkene ķardaşları şıcımman tüşedı kuyuĝa.
38. Tubıne barĝanda bakradı:
39. -Abiler,men bır ķapı taptım, ķırecekmen,diydı. 40. Ķapıdı aşadı, ķıredı, bır
guzel ķız. 41. Aruºv ķız balaĝa:
42. -Netıp cŭresıŋ sen mında? 43. Cılan aşar senı, tez şık,ķaş! diydı. 44. Bala:
376
45. -Men sapladım onı, korkmayman,diydı. 46. Bır ķapı taā aşadı, gene bır ķız. 47.
Dŭnya guzelı bır ķız. 48. O ķız da:
49. -Ket, kelgyen yerıne ket, cılan senı ottırır, dep aytadı. 50. Bala seslemiydı, bır ķapı
ta aşadı. 51. Onda da taā guzel bır ķız:
52. -Aruºv ėtmegesıŋ kelıp, diydı. 53. -Senı ottırır o cılan, diydı. 54. -Ottırmez o,men
ottırdım onı, diydı. 55. Bır ķapı ta aşadı. 56. Cılan başıŋ koterıp ķaraydı.
57. - Keldın mı pezemek? diydı. 58. Bala:
59. - Keldım, diydı. 60. Cılan:
61. -Bek aruºv kelgyen bosan, diydı. 62. Tutusadılar marebegye. 63. Putun marepet
ŭşuncı ķızda eken. 64. O laj bėreedı eken, mınĝızmege, tŭşırmege. 65. Dŭşmanĝa
tusırmege, cılandıŋ ŏzıne mıŋĝızmege bėredı eken. 66. Ķız, bo seper balaĝa mınĝızmege
cılanĝa tusırmege bėrdı. 67. Cılan baladı sarıp aladı, tızden batıradı. 68. Bala da cılandı
kuşaklap aladı, yarısıŋ batıradı. 69. Bır taā bır taā tutusadılar. 70. Cılan baladı belden
batıradı. 71. Bır taā tutısķanda baladı memeden batıradı. 72. Bala suıŋ ketırıp, cılandıŋ
basıŋ ezedı, oltıredı. 73. Sora, ķızlarĝa aytadı:
74. - Bız ŭş aĝanlı cıĝıt ,diydı. 75. Bo cılan ķaş seneden bėrı bızgye zarar ketredı. 76.
Baĝımızdı bızdı, basıŋ cedım.
77. - Razı bolsan şımdı sızdı elallıkķa alayıkmız, diydı.
78. - Sıptı korgyenım razılıkman balabam abiymnı, eķıncı korgyenım ortancı abiymnı,
ŭşıncı korgyenım de razılıkman, ŏzımnı elalım, diydı. 79. Ķızlar razı boladılar. 80. Alıp
şıĝadı. 81. Abiylerıne kuyudıŋ aºvızında beklenız,menĭ degyen eken. 82. Kuyudıŋ aºvızın
ķelgyende:
83. - Abiy, abiy! 84. Cılandı ottırdım. 85. Şumdı sızgye de, ŏzıme de ķısmet taptım. 86. -
Sıptı korgyenım balabam abiymdıŋ ķısmetı, eķıncı korgyenım ortancı abiymıŋ, soŋ
korgyenım de ŏzımdıŋ, diydı.
87. Abiylerı bırıncı ve eķıncı ķızdı şıĝaradılar. 88. Ŭşıncı ķız şıĝacakta balaĝa şaşınden
eķĭ tel koparıp:
89. - Eĝer abiylerıŋ şıcımdı kesseler, sen yedı ķat cer astın taā ketersıŋ. 90. O zaman bo
eķĭ tel şaştı bırbırıne şaĝarsıŋ, bır ak koyman bır ķara koy kelır. 91. -Ak koyĝa mınsen,
bızım artımızdan atar, ķara koyĝa mınsen taā aşaĝa ketersıŋ, diydı.
377
92. Abiylerı baştaĝı eķı ķızdı şıĝarĝan soŋ, şıcımman ŭşıncı ķız da tartadılar yuķarĝa. 93.
Ķaraydılar, bo ķız guzel: 94. Olısıŋı yandıĝım balası, ayrıp ayrıp, ŏzıne en aruºv ķızdı
ayırĝan!diydıler. 95. Balanı şıĝara yatķanda, kesedıler şıcımdı. 96. Bala ketedı tambur
tambur. 97. Ķızlardı alıp ketedıler. 98. Ballar ŭylerıne. 99. Bır odaĝa saladılar onlardı.
100. Satu matu ėtıp, toy ėtıp nekâlarıŋ ķıyıp alayak pıķırındeler. 101. Bala zaºvallı ketedı
aşaĝa. 102. Toktaydı bır yergye. 103. Ķız aytķanday, şaşlerdı şertedı. 104. Şertkende eķı
koy keledı. 105. Bırı ak, bırı ķara. 106. Bala aytadı ŏzı ŏzıne:
107. -Olay dedı maĝa ama, taā neler koriyık ekemen! 108. Ķara koyĝa mıniyım
diydı; ķara koyĝa mınedı. 109. Taā aşaĝa ketedı. 110. Başķa bır dŭnyaĝa baradı. 111.
Bır ķartidıŋ ŭyıne ķıredı. 112. -Ķartiy, maĝa teran su bėrsene!diydı. 113. Ķartiy, sudı
badiyadan akeledı. 114. Aayyem, bo su tuºvıl da, diydı. 115. Kurtķa:
116. -Anı, bızde bır kuyı anası bar ya, diydı. 117. -Sende oĝa bır ķız bėredıler
ŭytıp erkes kopasıman, metiyımen su aladılar; bızımķı yetışmiy, diydı, bız bılay
yaşaymız, diydı. 118. Bala:
119. - Ayyem,men sızdı kutarırman, sen ayt cematķa, cematmenmen
annaşsıŋ,men kutarırman sızdı, diydı. 120. Ķızdı ataycın,menĭ atsıŋŋar kuyıĝa diydı.
121. Anı, cematķa barıp annaşadılar. 122. Ķızıŋ cerıne bo baladı atadılar kuyıĝa. 123. Su
aladılar. 124. Celmaºvız suırıp aladı eken ķızdı. 125. Onı surıp alaman obadı, sorıp
alaman dep aladı. 126. Koyındıŋ aºvızın kelıp obaman, degende bala cıbere bėredı
sunĝıdı celmaºvızdıŋ aºvızın. 127. Sunĝı boĝazın ķadaladı. 128. Celmaºvız kuyıdıŋ
başında bır abide bolıp ķatadı. 129. Bonday ėtıp, cemaatnı celmaºvızdan kurtaradı, suĝa
ķavıştıradı. 130. Halk bonı alķışlaydı. 131. Bala cemaatke: 132. -Men sızgye razıman,
sızıŋ baylıĝıŋız menĭm saºvlıĝım, diydı; bır zor korgyende, kelırmen,diydı. 133. Ketedı
koydı taslap, başķa bır yergye, bır taºvĝa, salķın terektıŋ astın ķırıp catadı. 134. Bıraz
avası bulıtlanadı,caºvın tŭsedı. 135. Tubinde, kokten sebelegen caºvın tuºvıl eken, bır
kuştıŋ koz yaşları eken. 136. Bo kuş, senede, ballarıŋ taslap ketedı eken. 137.
Ķaytķanda, tapmaydı eken, onıŋ ŭşıŋ cılaydı eken. 138. Kuş keledı, bo boladı cutayık
boladı. 139. Kuştıŋ balları anaların:
140. - Sen cutma onı, o bızdı cılandan kurtardı. 141. Bır cılan bızdı cemege keldı, bo
cıĝıt o cılandı oltırdı, sen ķaytam oĝa iyĝılık yasa, diydıler. 142. Em de onday bolĝan.
378
143. Bala terek astında catır ekende, bır şıyķıldayklar esıtedı.144. Ķaraydı, terektıŋ
üstınde bır kuş yuvası koredı. 145. Ķaraydı, balaban bır cılan, yuvadaķĭ kuş ballarıŋ
cemek ŭşıŋ, uzatılıp barayatır. 146. Bır tayak aladı, cılandı oltıredı. 147. Bala kuştı
korgyende korķadı. 148. Kuş:
149. - Korkma, korkma, maĝa yaramazlık ėtken yoksıŋ, iyĝılık ėtkesıŋ,men de
saĝa bır iyĝılık ėtiyım,diydı.
150. Bala:
151.- Menĭm iyĝılıĝım dŭnya yŭzıne şıkmak,diydı. 152. Kuş: 153. -Kolay ĭş o,
şıĝarırman men senı,diydı. 154. Baradı anaºv iyĝılık ėtken cemmatķa:
155. - Ey, cemaat, şımdı menĭm de sızgye bır zorım bar;men bo dŭnyadan tuºvılman,
başķa dŭnyadanman. 156.Maĝa ķırk cıbır su, ķırķı cıbır ėt bėrsenız, men ŏz dŭnyama
koşıyıkmen,diydı. 157. Cemaat, emen razı boladı. 158. Kuş keledı. 159. Bır ķanatın
ķırk cıbır su, bır ķanatın ķırk cıbır ėt saladılar, orta yerıne bala mınedı, kuş ŭşadı.
160. Anı, mın, anı, mın, bır ķaraĝanda su, bır ķaraĝanda ėt. 161. Tubinde ėt pıtedı.
162. Ėt pıtkende, bala sanından kesıp bėredı. 163. O ėtnı cutmaydı kuş, tılıŋ astın
saklaydı. 164. Dŭnya yŭzıne şıkķan soŋ, razılık ıstiydıler bırbırlerınden. 165. Kuş
balaĝa:
166. -Cŭr, koriyım!diydı. 167. Bala cŭredı. 168. Ama topallap. 169. Şıĝarıp, tılıŋ
astından, bėredı sanın parşasıŋ. 170. Baladıŋ ayaĝı aruºv boladı. 171. Kuş ķaytadı. 172.
Bala da ŭylerıne ķaytadı. 173. Ŏzıŋ tanıtmaydı. 174. Babasıŋ şoban cŭredı. 175.
Tüsıŋedı:
176.Men abiylerıme o ķadar iyĝılık ėttım, baktı cılandan kurtardım, olarmenĭ oltıriyık
boldılar,men de olarĝa bır ders bėriyım, diydı.
177. Baºvcı bır yaķa ketkende:
178. -Maĝa bır aruºv at akel, diydı, ``bır aruºv de ķara urba, baştan ayakķa!`` 179. Baºvcı
ketıredı. 180. Em at, em ķara urba. 181. Bala urbalarman ķıyınedı, atķa mınedı, baºvcı
yok ekende, baktı baştan sona ķadar şiniydı, dumanıŋ şıĝaradı. 182. Baºvcı bır yergye
ketken eken, yerıne bo baladı taslaĝan eken. 183. Baºvcı ķelgyende, koredı baktı:
184. - Ķım ėttı bonı?dep soraydı. 185. Başlaydı baladı koteklemege. 186. Ķızlar:
379
187. - Baºvcı caķay, o ėtmedı onı, pencıreden bız kordık, ķara urba ķıygen, ķara at
mıŋgen bırısı ėttı onı, diydıler. 188. Baºvcı bazgeşe, koteklemiy baladı.
189. Toyı bolacak ŭş ķız koydıŋ tükâncısıŋe satuºv simarlaĝanlar. 190. En ŭyken
ķız:
191. Altından kerĝap bolsıŋ, degyen. 192. Ortancısı:
193. -Koyanman tazı bolsıŋ,degyen, bır taºvadıŋ ışınde kuºvalaşsıŋlar!degyen. 194.
Ķışkenesı, boĝa degyen soyı;bır taºva da bır taºvıkman bır koraz arpa şoplesıŋ! –
degyen. 195. Tükâncı netıyıĝıŋ bılmiy, salpırap otıradı. 196. Bo bala baradı:
197. -Netesıŋ, nege tŭsıŋesıŋ? dep soraydı tükâncıĝa. 198. Tükâncı:
199. -Zor, diydı, anı ķışkene ballarıŋ oltırdıler, bavdı kurtardılar. 200. Ama, şımdı bır
kelışekler akelgenler, satuºv sımarladılar, toy ėttiyıkler, bunday bunday şiyler
sımarladılar, ķaytıp yasayaĝımnı bılmiymen, diydı. 201. Bala: 202. -Sız oĝa dert
ėtmenĭz,menĭ bır boş mazenge tıķıŋız, ķırk gŭn, ķırk gece ķapaºvlı turayım. 203. Ķırk
şuºval cevez bėrıŋız maĝa, ķırķıŋcı gŭnu kelıp ķaranız, diydı.
204. Anı, bonı bır boş mazenge ķapaydılar, ķırk şuºval cevez bėredıler; bo mazenge
ķıredı, catadı. 205. Ķırk bırıncı gŭnı, bala ŭş dolapķa ŭş kelındıŋ ediyesıŋ saladı. 206.
Tüķancı satuºvlardı ķızlarĝa bėredı, odiylerdı parasıŋ. 207. Endı toy başlanayak. 208.
Ŭyken ķızdı ŭyken abiysıŋe bėriyatırlar. 209. Gelın alıcıkķa şıĝayıkta, bala gene şırkedı
ana ķıllardı. 210. Ķızıl cŭyenlı at, ķızıl pes, kızıl urba keledı. 211. Bala ķıyedı urbalardı,
mınedı attı. 212. Ketedı o da gelın alıcıkķa. 213. Atman abiysıŋ ayaĝıŋ sıŋdırıp ķaşadı.
214. Tutamaydılar. 215. Endıĝı aptaĝa, ortancı abiysıŋ ŭylendırıyıkler. 216. Toy
baslaydı. 217. Bo seper, bala kog at mınedı. 218. Ortancı abiysıŋ kolın sıŋdıradı. 219. Bo
seper de tutamaydılar. 220. Boĝa degyen ķızdı bır vezırdıŋ balasıŋ bėrıyatırlar.
221. O, taĝa canık. 222.Gelın alıcılıkķa bala şımdı biyaz urba, biyaz ķalpak, şal at mınıp
şıĝadı.223. Ama, kelınnı korımak, baladı tutmak ŭşıŋ askeryedı ķaviyleştırgenler.
224. Bala vezırıŋ balasıŋ oltıredı. 225. Askerler tutadı bonı. 226. O askerlergye:
227. - Toy sabın aytıŋız, ķaş balası bar edı, dep diy. 228. Toy sabısıŋ soraydılar:
229. - Ŭş balam bar edı. Ķaş tŭrlı mını bar? Diydıler. 230. Toy sabısı bolĝan mınlerdı
aytadı. 231. Baladı soyındıradılar. 232. Babası:
380
233. -Vay, Allam bėrgyen balam!diydı. 234. Abiylerıŋ saĝa ėtkenlerı kop, senıŋ onlarĝa
ėtkenıŋ az, diydı. 235. Ķaydan şıktın sen balam? Diydı. 236. Baladı ŭyıne aketedı,
ķısmetımen ŭylendıredı.237. Bala abiylerımen de barışadı. 238. Ama, bonlardıŋ bırı
yapķan yaramazlıkları ŭşıŋ topal, bıreºvı de şolak bolıp ķaladılar.
381
VIII. Beş Salkım Bey (masal)
1. Bır zamanda bar eken bır zamanda yok eken. 2. Bır zamanda pıķare bır aķay bar eken.
3. Koy kenarında ŭyı bar eken. 4. Korasıŋ şonı bonı eĝıp keşıne eken. 5. Aķaydıŋ bır de
beş tup baĝı bar eken. 6. Salķımlardı da tamam pışecek zaman bır tulķı kelıp aşap ketedı
eken. 7. Sabısı salķımlardan eş bır şiy anlamaydı eken. 8. Kel zaman, ket zaman, bır eķı
sene aķay tulķıdıŋ amelıŋ mınaºv bonday ėtıp şegedı. 9. En sonında: 10. Bo bılay
bolmacak, tokta senmen bekliyım şonı, ķaravul şıĝayım, dep tusıŋedı ŭy sabısı. 11. Anı,
akşam catadı bo terektıŋ astında, bekliydı. 12. Tulķı keledı, mınedı terekke. 13. Ama,
astında bekşı barıŋ bılmiydı. 14. Yŭzım salķımlarıŋ alıp: 15. Ķara!diydı, ayĝa kosteredı
``pısken mı, pısık tuºvıl mı? pısık mı, pısık tuºvıl mı?dep soraydı. 16. Sora alıp ciydı
yŭzümlerdı. 17. Ondan sora bıreºvıŋ taā şaytıp ciydı. 18. Aķay, yavaş tulķıdıŋ kuyruĝndan
tutadı: 19. Ķaş seneden bėrı maĝa şektırdın, yŭzümlerıŋ ķayrıŋ kostermedın. 20. Şımdı
men de senıŋ ķayırıŋ koriyıkmen!``
21. Tulķı:
22. -Aman aķam! 23.Senıŋ beş salķım yŭzümınnı beş sene cedım, menĭm canımnı
baĝışla!diydı.
24. Aķay:
25. Aydı koriyım senı, netecek ekesıŋ!diydı, cıberedı tülķıdı. 26. Tulķı ketedı.
27. Tulķı cok bolıp ketedı. 28. Aķay bekliydı. 29. Kelmiydı ama, uzak bır yakta zengın bır
aķay bar eken. 30. Aķaydıŋ da bır ķızı bar eken. 31. Tulķı onıŋ ŭyıne baradı:
32. Senıŋ ķızındı Beş salķım beyge ayttırıp keldım! 33. Beş salķım bey bek zengın. 34.
Topraĝı da bar, sürı sürı koyları, tuºvarları, ergelelerı, er şiyı bar, diydı.
35. Zengın:
36. Eĝer onday bolsa bėrermen ķızımdı, diydı. 37. Tulķıdıŋ kuyrıĝın bır caºvlık baylap
cıberedı.38. Tülķı Beş salķım baydıŋ ŭyıne keledı caºvlıĝıŋ alıp. 39. Anı, anyaktan
mınyaktan toplap adetı yasaydılar. 40. Satuºv cıberedıler. 41. Toy başlaydı. 42. Şımdı
kelın keliyık. 43. Kelın keliyıkte ķıyeºv şıĝayık aldın. 44. Ama ķıyeºv pıķare mı pıķare,
yok eşbır şiyı.45. Netsıŋsler? 46. Paytondı ceĝıp şıĝadı bonlar. 47. Ama, yarı colĝa
382
barĝanda tŭlķı: 48. Toktanız! 49.Men toy sabısıŋ aldatırman. 50. Sız mınaºv gŭrlıktıŋ,
mınaºv koraylıknıŋ ışınde catıŋız!diydı. 51. Toycılar gürlıktıŋ, koraylıktıŋ ĭşĭnde catadılar,
tulķı ketedı ķız yakķa. 52. Kelındıŋ ŭyıne baradı: Ey!diydı, bır aydan bėrı col cŭremız. 53.
Bızdı sıyırdılar ķırsızlar colda. 54. Paytonımızdı aldılar, ķıyeºv cıgtıŋ urbalarıŋ aldılar,
ķıyeºv traşsjz ķaldı, şaşlerı ostı, urbasız ķaldı. 55. Ķaytıyıkmızdı bılmimız. 56. Ķıyeºv
kelmege yaladı. 57. Onıŋ ŭştan keldımmen mında, diydı. 58. Ķız yak payton cıberedı,
paytoncıman barabar belbėr de urba da cıberedı. 59. Ķıyeºvdı ayaktan başķası
ķıyındıredıler, traş ėtedıler, kelnalcılıkķa şıĝaradılar. 60. Korıştırgen sora tulķı: 61. Sız
keleturnız, men cer azırliyım!diydı. 62. Aylanıp ketedı. 63. Kete kete bır balaban şıplıkke
yetışedı. 64. Ķıredı şıplık sayıbın: 65. Ķara! askeryemen nemen bır koş keliyatır, kelın
koşı. 66. Onı saĝa zararı tiymıyık. 67. Sade buĝın akşam mısapır bolayıklar sende. 68. Sen
anaºv tobanlarĝa bar da cat bo akşam!Onlar ne cese cerler, ķalĝanı saĝa bolır, diydı. 69.
Netsıŋ? Konakbay, zaºvallı, razı boladı. 70. Konaktı mısapırlergye taslap ŏzı ketıp
tobanlarĝa catadı. 71. Tulķı şolde cŭrgen şoban, şotrak, tuºvarşı, ırĝat, epsıŋ toplaydı: 72.
Saķın anaºv keliyatķan koşke başķa beyıŋ malı dep aytmanız!Beş salķım bayıŋ malı dep
aytıŋız! 73. Beş salķım bayıŋ malı desenız sızgye ķımse tıymez. 74. Eĝer başķasıŋķı
desenız sızdı oltırırler. 75. Kolarında silâh bar, diydı.
76. Toycılar keledıler, konakķa yerleşedıler. 77. Toy deºvam ėtedı,
zeºvklanadılar. 78.Mısapırler ırĝatlarĝa:
79.Mınaºvı ķımıŋ malları? dep soraydılar.
80. Irĝatlar:
81. Beş salķım baydıŋ malları, diydıler.
82. Anaºvı ķımıŋ tŭyelerı?dep soraydılar.
83. Irĝatlar:
84. Beş salķım baydıŋ tŭyelerı, diydıler.
85. Tam yarı gece bolĝanda tulķı:
86. Ey toycılar! Kozıŋızdı aşıŋız!Anaºv tobanda sŭyen bar. 87. Kelıp, sızdı bır
şiy ėtıp otırmasıŋ. 88. Sak bolıŋız, diydı. 89. Hemen tobandı koralaylar, ot bėreler. 90. Bay
canıp ŏledı. 91. Beş salķım bay şıplıĝıŋ sabısı bolıp ķaladı.
92. Tulķı:
383
93.Men senıŋ beş salķım yŭzımındı cedım, ama senı de bayıttım, Beş salķım bay
ėttım. 94. Sen menĭ ne ėter ekensıŋ ŏlgyende? diydı.
95. Beş salķım bay:
96. Senı altın sepetke salıp, catķan odamda başımnı ŭstŭne ılıp salırman, diydı.
97. Bır gŭn tulķı maksız ŏledı. 98. Şobanlardan bırı Beş salķım bayĝa:
99. Arķadaşıŋ, anaºv tulķı, olıp ķalĝan, diydı.
100. Beş salķım bay:
101. Olay mı? 102. Aket atıŋız bır şŭkŭrĝa!diydı. 103. Aketıp atadılar tulķıdı
şuķırĝa.
104. Bır ķaş sat sora tulķı keledı. 105. Beş salķım bayĝa:
106.Men senı Beş salķım bay ėttım, sen sŏzınnı tutmadın. 107.Menĭ altın sepetke
salıp başınnı ŭşında tutayak ėdın, ama endekke attıŋ, diydı.
108. Beş salķım bay utanadı:
109. Afu ėtmenĭ, yanĝışlıĝımnı baĝışla tulķı bey, diydı.
110. Anı, aklaşadılar. 111. Gŭnıŋ bırınde tulķı ŭşunday ŏledı. 112. Ama, Beş salķım bay,
gene yalandan olgendır dep tulķıdı altından sepetke saladı, catķan odasıŋ aketedı, başıŋ
ŭşın ıledı.113. Tulķı, odada sasıp ķaladı. 114. Beş salķım bay tulķıdıŋ olgenne ınnmaydı.
115. Tulķı o odada şımdı bıle turadı.
384
IX.
Dogrı Cıĝıt (masal)
1. Bır zamanda bar eken, bır zamanda yok eken; bır aķay bar eken, onıŋ da bır balası bar
eken. 2. Kunıŋ bırınde aķay ķastalanadı ve ŏledı. 3. Başı ölım yastıĝın tiygen soŋ balasıŋ
bır tŭyımşık ŏzatadı ve: 4”.Balam, sen bo paralardı sakla bır gŭn kerek bolır”, diydı ve
öledı. 5. Bo, bek doĝrı ve şalışķan bır delıķanlı eken. 6. Babasıŋ adetlergye kore cerliydı,
duºvasıŋ bėredı, atasıŋdan ķalĝan onbeş koydı satadı. 7. O koyde başķa bır ķımsesı
bolmaĝan ŭşıŋ başķa yerde ķısmetıŋ ķaramak ŭşıŋ colĝa şıĝadı. 8. Ketedı, ketedı, kop
ketedı, bır mezarlıkķa baradı. 9.Mezarlıktaķı bolĝan olıler aldın şıĝadılar ve onı
kemıklerımen koteklep babaların bėrgyen borıjlardı ıstiydıler. 10. Delıķanlı tŭyımşıktı
aşadı, babasıŋdıŋ butın borçlarıŋ ŏdiydı ve colın ketedı. 11. Doĝrı cıĝıt colın ketedı. 12.
Bırķaç gŭn cŭredı, bır sürı alacıkķa rastlaydı. 13. Bonlar hem şalışķan ve hem zeºvk
sŭygyen insanlar ekenler. 14. Cıĝıtnı küler yŭzmen ķarşılaydılar onı, ŭş kun, ŭş gece
mısapır ėtedıler. 15. Ŭş kun aruºvce ıratlanĝan soŋ, delıķanlı gene colın şıĝadı. 16. O
zmana, alacık halķı delıķanlıĝa: ``Yolcılık ķayaksa, savlem?dep, soraydılar. 17. Cıĝıt:
Tanrıman korışmege ketemen, diydı. 18. Onday bolsa Tanrı’ĝa bır sora sen; 19.Bız anaºv
bır dŭnyada cennetke mı, yoksa cehennemge mı ķırıyıkmız?, diydıler. 20. Delıķanlı:
21”.Bolır, sorarman”, diydı. 22. Cas cıĝıt ketedı, ketedı, bır ak saķallı mollaĝa rastlaydı.
23. Ak saķallı bo molla kundız ve keşesıŋ sade namaz ķılmakman oyĝan. 24.Mollaĝa
Tanrı tarafından her akşam bır nar tusırıle eken. 25. Ak saķallı molla bo nardı cep,
keşınedı eken. 26. Ak saķallı molla cıĝıtnı aruºv ķabıl ėtedı, otıradılar, anlatadılar. 27.
Akşam boladı, Tanrı bo akşam mollaĝa bır yerıne eķı nar tusıredı. 28.Molla, nardıŋ bırını
mısapırge kostermeden casıradı, bırını eķıge bŏledı, yarısıŋ mısapırgye bėredı, yarısıŋ da
ŏzı ciydı. 29. Doĝrı delıķanlı yarım nardı ciydı, catadı. 30. Saba turadı ve colĝa şıĝadı.
31.Molla: “Colsılık ķayakķa ınım?”dep soraydı. 32. Caş keday: 33. Tanrıman korışmege
ketemen soktaķay``diydı. 34.Molla: Tanrıman korışiyık bolsan, bır sor oĝa,men olgen soŋ
cennetke mı, yoksa cennemge mı ķırıyıkmen?, diydı. 35. Delıķanlı cıĝıt oĝa da: Bolır
385
soktaķay, diydı, colĝa şıĝadı. 36. Bır eķı kun col aladı, ķarşısıŋ uyran puyran bır ķışı
şıĝadı. 37. Em de ķart bolĝan bır colşı. 38. Doĝrı delıķanlıĝa: 39. “Colsılık ķayaķa, cıĝıt?”
dep soraydı. 40.Delıķanlı boĝa: 41”.Iş ķaramaĝa şıktım”, diydı. 42. Ķart: 43. “Menĭ de al
balam,men de ŏzıme ış ķaraydıman”, diydı. 44. Delıķanlı: 45”.Bolır atay, aydı barabar
ketiyık”, diydı. 46. Ketedıler. 47. Bırķaş kun ketedıler. 48. Bır baydıŋ ŭyıne baradılar. 49.
“Colsımız, Alla mısapırı alasız mı?” diydıler. 50. Bay: “Buyırnız, cŭrıŋız, ķayır mı?”
diydı. 51.Mısapırler: 52”.Ķayır, bayım, şalışmaĝa ış ķaraymız, belķı mında tabarmız dep
ķırdık”, diydıler. 53.Bay: 54”.Cas cıĝıtke tabılır”. 55. Ama, sen ne iş yasay bılılsıŋ
atay?diydı. 56. Ķart yolcı:men bızaºv baĝarman, diydı. 57. Tŭbınde anlaşadılar, ĭşke
başlaydılar. 58. Baydıŋ guzel bjr ķızı bar eken. 59. Ķızĝa bır gŭn başķa bjr beydıŋ ulı
caºvşı cıberedı. 60. Sŏzbır Alla boladı, nışan boladı, kun kesıledı, toy başlaydı, kelın
tŭsırıledı, kiyeºv ķapaladı. 61. Ertesı saba kiyeºvdı kelın odasıŋda olı tabadılar. 62. Güzel
bay ķızındıŋ ışınde bır cılan bar eken. 63. Eķı cas obışkende, cılan kelındıŋ aºvızından
şıĝıp ķıyeºvdı şaĝadı ve ŏltıredı eken. 64. Bay ķızıman ŭylenmek ıstegen bırķaş cas taĝa
bonday ėtıp ŏledıler. 65. Bo caslarnıŋ ķım oltırgennı sade ķart bızaºvşı, Ķıdırnebiy bıledı.
66. Ķızdı da, cas cıĝıtlerdı de bo cılandan kurtarmak ŭşıŋ aķılında bır plan kuradı. 67.
Arķadaşı da cas cıĝıtke bır gŭn:men senı bay ķızıman ŭylendırıyıkmen, diydı. 68.
Delıķanlı: 69. Onday şiy bolır mı atay? 70. Bay ķızımendiy bır ırĝatman ŭy bolır mı?
diydı. 71. Ķart bızaºvşı:Ŭy bolır, neşın bolmasıŋ? 72.Men bayĝa cavsılıkķa barayım,
diydı. 73. Cavsılıkķa ketedı, sŏz bır alla yasaydı, nışan boladı, toy baslaydı. 74. Toy
tŭşecek kun, ķart bızaºvşı balaban bır kopķaĝa ķara sıyırdıŋ sŭtıŋ toltıradı, kelın tŭsiyık
odaĝa saklaydı. 75. Ķıyeºv ķapalĝanda, caslar obışıyıkte, cılan gene şıĝadı. 76. Ama, süttı
korgyende, süt kopķasıŋ daladı. 77. Odada saklı turĝan ķart bızaºvşı, o zaman pışakman
cılandıŋ başıŋ kesedı. 78. Ķıyeºvnı olumden bonday ėtıp kurtaradı. 79. Bırķaç vaķıt taĝa
şalışadılar, sora cıllarca şalışķan haklarıŋ ıstiydıler, aladılar ve koylerıne ķaytadılar. 80.
Ķart tuºvarşıman tabışķan yergye ķelgyende, Ķıdırnebiy: 81. Bo yerde tabıştık, bo yerde
ayrılşacakmız, ķazanĝan mallarnı da aramızda ķardaş payı ėtıyıkbız, diydı. 82. Ne
ķazanĝan bolsalar, hepsıŋ aralarında bolışler. 83. Sıra ķızĝa keledı. 84. Ķart tuºvarşı: Ķızdı
da arabızda bolışıyıkbız, diydı. 85. Doĝrı cıĝıt: 86. Onı ķatıp bolışıyıkbız? dep soraydı.
Ķıdırnebiy: 86. Bır baltaman başta ayakķa, diyım, caracakmız, yarısı saĝa yarısı da maĝa
386
bolacak, diydı. 87. Doĝrı cıĝıt: Netiyık, hak bonday?! 88. Barabar ķazandık, barabar
bolışıyıkbızdır taĝa! diydı. 89. Ķart bızaºvcı kolın bır balta aladı, ķızdıŋ bır kolından bırı,
anaºv bır kolından da bırı tutadılar, bızaºvcı baltadı koteredı, ķızdıŋ başın urĝanday ėtedı.
90. O zaman, ķız korķısıŋdan, ``hık!``ėtedı, ışınde ķalĝan cılan ballarıŋ epsı aºvızından
atılıp, şıĝadılar. 91. Cılan ballarıŋ hepsıŋ ŏltıredıler. 92. Sora, Ķıdırnebiy: 93. Al
nekâlindı, bır omır barabar ķartayķıŋız, diydı, coytıla ketedı. 94. Doĝrı delıķanlı
kelınşeĝımen bırlıkte ŭyıne ķaytadı. 95. Colda ak saķallı mollaĝa gene rastlaydı. 96.Molla:
97. Koş keldın, balam. 98. Tanrıman korıştın mı, ne dedı? 99. Anaºv bır dŭnyada cennetlık
mı, yoksa cehennemlık mı bolacakman?dep soraydı. 100. Delıķanlı: Cehennemlık, çünķı
ayatıŋ boyınşa ibadet ėtkesıŋ. 101. Amma, Tanrını yalandırĝasıŋ, mısapırıŋ ışın saĝa bır
nar ındirgen, sen onı saklaĝasıŋ, diydı. 102. Cıĝıtmen apaķayı ketedıler, ketedıler, alacıkta
otırĝan halkķa gene de rastlaydılar. 103. O insanlar gene kiplerındeler, onlardı kuler yŭzle
ķarşılaydılar, mısapır ėtedıler. 104. Ķaytacakta: 105. Heh, Tanrıĝa soradın mı cıĝıt, anaºv
bır dŭnyada bıznı cennet mi?yoksa cehennem mı bekliydı? dep soraydılar. 106. Cıĝıt:
Sızdı o dŭnyada da cennet bekliydı, o dŭnyada da mındasıŋday sen ve baktıyar
bolayıksıŋız, diydı. 107. Doĝrı delıķanlı kelınşeĝımen koyıne baradı. 108. Erkez şasıp
ķaladı, bonlar halklarıman bırlıkte mol yaşaydılar, kop yaşaydılar, kop balları boladı,
ķartiy ve ķartbabay boladılar.
387
EKLER
Haritalarda geçen Romence yerleşimlerin adlarının Türkçe karşılıkları
Romence
Adâncata Polukçu
Agigea Acicea
Albesti Sarıgöl
Albina, Stupina Balcı
Alibeykoy Alibeyköy
Almalău Almalı
Basarabi Murfatlar
Abrud Molçova
Baia Hamamcı
Bărăganul Osmanfaki
Bălăceanul Kalıkışla
Băneasa Paraköy
Biruinţa Küçük Muratan
Brebenelul Çukurköy
Bucuria Sevindik
Cadîna Hoşkadın
Capidava Kalaköy
Casian Şeramet
Casimcea Kasimça
Castel Kostel
Căscioarele Mamuşli
Ceamurlia de Jos Aşağı Çamurliya
389
Ceamurlia de Sus Yukarı Çamurliya
Cerchezul Çerkezköy
Cernavodă Boğazköy
Cetatea Asarlık
Cheia Kireşlik
Chirnogeni Güvenli
Ciobăniţa Acemler
Ciocârlia de Sus Büyük Bülbül
Ciocârlia de Jos Küçük Bülbül
Cloşca Musul
Cobadin Kubadin
Comana Mustafaç
Crişana Kapıcı
Crucea Satışköy
Cocoşul Horazlar
Cogealac Kocalak
Conacul Beşaul
Coroana Kadıköy
Corbul de Sus Büyük Kargalık
Corbul de Jos Küçük Kargalık
Cotu Văii Kiracı
Cumpăna Hasdörlük
Curcani Kertikpınar
Cuza-Vodă Dokuzol
Darabani Davulköy
Dealul Mare Kavgacı
Deleni Enice
Dulceşti Küçük Tatlıcak
Dobromir Dobromir
Dumbrăveni Hayranköy
390
23 August Büyük Tatlıcak
Dunărea Boğazcık
Esekoy Eseköy
Feteşti Kızıl Murat
Făgetul Güveci
Fântâna Mare Başpınar
Făurei Kalaycı
Fîntînele İnansuyu
Floriile Bağkuyusu
Frumuşica Çelebiköy
Furca Bekter
Furnica İskender
Gălbiori Sarıca
Gherghina Defça
Golea Hacıkabul
Grădina Toksof
Grănicerul Kanlıçukur
Gropeni Kuyucuk
Gura Dobrogei Kavarcik
Hagieni Hacılar
Haţeg Arabacı
Horia Musubey
İndependenţa Bayramdede
İstria Karnasuf
İvrinezul Mare Büyük İvrinez
İvrinezul Mic Küçük İvrinez
Izvorul Mare Mamutkuyusu
Kanlia Kanlı
Lanurile Ebeköy
Lazul Lazmahallesi
391
Limanul Karaçuklu
Luminiţa Şaman
Măcieşul Emşenli
Măgura Dokŭzağaç
Mereni Kencemahalle
Moviliţa Musurat
Mihail Kogălniceanu Karamurat
Mireasa Gelincik
Miriştea Edilköy
Nasrettin Nasradinul
Nazarcea Nazarça
Năvodari Karaköy
Negreşti Karabakı
Negru Vodă Karaömer
Negureni Karanlık
Nisipari Karatay
Nuntaşi Düğüncü
Olteni Demirca
Osmancea Osmança
Pantelimon Pantelimon
Pelinei Terziköy
Periş Armutlu
Pietreni Kokarca
Pietroşani Köseler
Plopeni Kavaklar
Plopul Sofular
Poarta Albă Alakapı
Poeniţa Borunca
Porumbacul Veliköy
Potîrnichea Abdullahköy
392
Remus Opreanu Alibeyçayır
Rovine Karlıköy
Saligni Aziza
Saraiu Saray
Săcele Peletliya
Scărioşoara Merdivenli Pınar
Scărisoreanu Engez
Seimenii Mari Büyük Seymeni
Seimenii Mici Küçük Seymeni
Sibioara Cigrikci
Siliştea Taşpınar
Singureni Haydarköy
Sinoe Kasapköy
Straja Mambetça
Şipotele Gölpınar
Stejarul Karapelit
Şoimu Ķartal
Taşaul Piatra
Tanrî Verdi Tanrı Verdi
Tătarul Azaplar
Târguşor Pazarliya
Tomis Anadolköy
Topalu Topal
Tortomanul Tortoman
Tudor Vladimirescu Erecep kuyusu
Tuzla Tuzla
Ţepeş-Vodă Körçeşme
Ulmeni Karağacı
Ungheni Bucak
Unirea Kavgacı
393
Urluia Uğurluğ köy
Vadul Karaharman
Valea Caprelor Tekeköy
Valea Dacilor Endekkarakuyusu
Valea Neagră Kocaliya
Valea Seacă Omurşa
Valul lui Traian Hasança
Vama İlanlık
Vâlcele Vilalı
Vâlcica Derinköy
Vânători Avcılar
Vârtoapele Kerimkuyusu
Vârtopul Deliörneği
Veteranul İdriskuyusu
Veterani Çalmaca
Victoria Büyük Muratan
Viişoara Kaçamak
Viroaga Kalfaköy
Vlachioi Vlaköy
394
