Tácgiả:GustaveLeBon.-Dịchgiả:NguyễnXuânKhánh.

Nhàxuấtbản:NxbTriThức

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

LỜIGIỚITHIỆU..3Lờitựa:Thờiđạicủađámđông.5Tập1-Tâmhồnđámđông.8

Chương1:Cácđặctínhchungcủađámđông.Quyluậttâmlýhọcvềsựđồngnhấttâmhồncủađámđông8

Chương2:Tìnhcảmvàđạođứccủađámđông.12§1.Tínhbốcđồng, tínhdễthayđổi, tínhdễbịkíchthíchcủađám

đông.12§2.Tínhdễbịtácđộngvàtínhnhẹdạcủađámđông.13§3.Tínhtháiquá(exagération)vàtínhphiếndiện(simplisme)của

tìnhcảmđámđông.15§4.Tínhkhôngkhoandung,tínhđộcđoánvàtínhbảothủcủađám

đông.16§5.Đạođứccủađámđông.17Chương3:Nhữngý tưởng,nhữnglập luậnvà trí tưởngtượngcủa

đámđông.18§1.Nhữngýtưởngcủađámđông.18§2.Lậpluậncủađámđông.19§3.Sứctưởngtượngcủađámđông.20Chương4:Nhữnghình thức tôngiáocó trong tất cảcácniềm tin

củađámđông.22Tập2-Cácquanđiểmvàđứctincủađámđông.24

Chương1:Nhữngđộnglựctừxacủacácđứctinvàquanđiểmcủađámđông.24

§1.Chủngtộc.24§2.Cáctruyềnthuyết24§3.Thờigian.25§4.Cácthểchếchínhtrịvàxãhội26§5.Giảngdạyvàgiáodục.27Chương2:Nhữngđộng lực trực tiếp của cácquanđiểmcủađám

đông.30§1.Hìnhảnh,ngôntừvàcáckhẩuhiệu.30§2.Ảotưởng.32§3.Kinhnghiệm..32§4.Lýtrí33Chương 3:Những lãnh đạo của đám đông và phương tiện thuyết

phụccủahọ.35§1.Lãnhđạocủađámđông.35§2.Phươngtiệntácđộngcủalãnhđạo.37§3.Uylực(leprestige)38Chương4:Ranhgiớicủasựthayđổicủacácquanđiểmnềntảngvà

cácnhậnxétcủađámđông.42§1.Cácquanđiểmnềntảngkhôngthayđổi(croyancesfixes)42§2.Nhữngquanniệmkhôngbấtbiếncủađámđông.43

Tập3-Phânloạivàmôtảcácdạngkhácnhaucủađámđông.46

Chương1:Phânloạiđámđông.46§1.Đámđôngkhôngđồngnhất46§2.Đámđôngđồngnhất47§3.Cáigọilàđámđôngtộiphạm..47§4.Đámđôngcửtri49§5.Quốchội52

LỜIGIỚITHIỆU

GustaveLeBon (1841 - 1931) là nhà tâm lý học xã hội nổi tiếngngườiPhápvớilýthuyếtvềđámđông.ÔngviếtvềnhiềulĩnhvựcvàcóảnhhưởngrấtlớntrongxãhộiPhápđươngthời.NhữngtácphẩmnềntảngnhấtcủaLeBonlàQuyluậttâmlývềsựtiếnhoácủacácdântộc(LesLoispsychologiquesde l'évolutiondespeuples, 1894),CáchmạngPhápvàtâmlýhọcvềcáccuộccáchmạng(LaRévolutionfrançaiseetlapsychologie des révolutions, 1912) và Tâm lý học đám đông (LaPsychologiedesfoules,1895).CáctácphẩmkháccủaLeBonbaogồm:Tâm lý học về chủnghĩa xãhội (Psychologiedu socialisme, 1898),BàihọctâmlýtừcuộcchiếntranhchâuÂu(EnseignementspsychologiquesdelaguerreEuropéenne,1915),Tâmlýhọcthờiđạimới(Lapsychologiedestempsnouveaux,1920)vàMộtthếgiớimấtcânbằng(Ledéséquilibredumonde,1924)...

LeBontậptrungnghiêncứuvềtínhcáchvàtinhthầncủacácdântộc,nhữngưuthếvàquátrìnhpháttriểncủacácchủngtộc.ÔngđặtlênhàngđầukháiniệmvôthứctậpthểmàchínhFreudđãthừanhậnvaitròcủanóđốivớicácnghiêncứuvềphântâmhọccủamình.LeBonchorằngconngườiđượcxácđịnhbởinhữngnhântốsinhhọcvàtâmlýhọc.Trongnhữngquyluậtlớnthườngxuyênchỉđạosựtiếntriểnchungcủamỗinềnvănminh,“nhữngquy luậtphổbiếnnhất,khóquygiảnnhấtđượcsinhratừcấutạotinhthầncủanhữngchủngtộc”(Quyluậttâmlývềsựtiếnhoácủacácdântộc).Thựcra,mỗidântộc“đềucómộtcấutạotinh thần cố định như tính chất giải phẫuhọc của nó” (sáchđãdẫn),đượcbiểuhiện trong“tâmhồn”nó.Tất cả các thể chế,niềm tin,mọinghệthuậtcủamộtdântộc,chỉlà“mạnglướihữuhìnhtrongtâmhồnvôhìnhcủanó”.Chủngtộccũngnúpbóngtrongmỗicánhâncấuthànhmộtdântộc;nóchiphốimọihànhđộng,mọihammuốn,mọixungnăngcủaanhta,nótạonênvôthứctậpthểcủaanhta.

Trongkhiđó,thờiđạicủaLeBonđãchứngkiếnbảnchấtditruyềncủachủngtộcbịlunglayvớisựlớnmạnhcủađámđôngvànhữngbấtổnvềchínhtrị,xãhội.ÔngđãtrảinghiệmquaCôngxãParisnăm1871và nghiên cứu rất kỹ về cuộc Cách mạng Pháp năm 1789 và 1848.Những trải nghiệm ấymang lại kinh nghiệm thực tiễn cho việc hình

thànhtưtưởngvềđámđôngcủaông.TưtưởngấyđượcthểhiệnrõrệtnhấttrongtácphẩmTâmlýhọcđámđông.

TheoLeBon,nhữngđámđôngluônbịvôthứctácđộng,họxửsựnhưngườinguyênthuỷ,ngườidãman,khôngcókhảnăngsuynghĩ,suyluận,màchỉcảmnhậnbằnghìnhảnh,bằngsựliênkếtcácýtưởng;họkhôngkiênđịnh,thấtthường,vàđitừtrạngtháinhiệttìnhcuồngloạnnhấtđếnngâydạingớngẩnnhất.Vảlại,dothểtạngcủamình,nhữngđámđôngấycầncómộtthủlĩnh,mộtngườicầmđầu,kẻcóthểdẫndắthọvàchobảnnăngcủahọmộtýnghĩa.“Nhữngngườicầmđầuhiệnnaycàngcókhuynhhướngthaythếquyềnlựccôngthìquyềnlựccôngcàngbịchấtvấnvàsuyyếuđi.Sựbạongượccủanhữngôngchủmớinàylàmđámđôngngoanngoãnvânglờihọhơncảkhihọđãtừngvânglờichínhquyền”(Tâmlýhọcđámđông,tr.183).Vậynên,thờihiệnđạiđượcđịnhtínhbằngsựlênngôicủanhữngđámđôngđượcngườicầmđầudẫndắt.Vàtrongthờiđạihỗnloạnvàloâuấy,bằngviệcđánhmấtlý tưởng củamình, chủng tộc đã đánhmất tâm hồnmình và lại trởthànhđámđông.“Nềnvănminhchẳngcósựcốđịnhnào,bịphómặcchomọingẫunhiên.Bọntiệnnhânthànhbàhoàngvànhữngkẻdãmantiếnlên”(Tâmlýhọcđámđông,tr.309).

Ngàynay,lýthuyếtcủaLeBonvẫnchịumộtsốchỉtrích.Ôngđượccoi làngườiđặtnềnmóngchochủnghĩaquốcgiahiệnđại.NhưngdùthếnàođinữathìLeBoncũngchỉlà“conđẻ”củathờiđạiông.Nỗilosợvềnạnbạolực,sựhoànhhành,chứngkhủngbốcủanhữngđámđôngthểhiệnrấtrõtronglýthuyếtcủaông.Ôngdườngnhưđãquáphóngđạivềnguycơbạo lựcvàsựvô lýcủađámđông.Tuyvậy,cuốnsáchnàythựcsựlàtácphẩmquantrọngvàcóảnhhưởnglớntớitưtưởngthờiđạicủaLeBonnóichungcũngnhưtâmlýhọchiệnđạinóiriêng.Dù tán thànhhayphảnđối, dùđôi chỗLeBon cóphần cựcđoan, vànhữngquanđiểm,luậnthuyếtcủaôngcònphảitranhluận,nhưngNXBTrithứccũngxinmạnhdạngiớithiệutácphẩmcủaLeBonvớiđộcgiảViệtNamnhưmộtcáinhìnthamkhảo.Hơnnữa,việcxemxét,tìmhiểunhiềuhọcthuyếttrênthếgiới,thậmchítráingược,mâuthuẫnvớinhauthiếtnghĩlàđiềurấthữuíchchocácsinhhoạttrithứccủaViệtNam,làmđadạnghoávàphongphúthêmtrithứccủangườiViệtNam.Trêntinhthầnđó,chúngtôisẽtiếptụcchoramắtbảndịchcuốnTrítuệđámđông (TheWisdomofCrowds),một trongnhững cuốn sáchbán chạynhấtnăm2005,mangmộtcáinhìnkhácvớicáinhìncủaLeBonvềđámđông,đểđộcgiảcóthêmthôngtinkháchquanvềchủđềnày.

Trongkhiđọc cuốn sáchnày, xinđộc giả lưuý rằng cụm từchủnghĩaxãhội (socialisme)màLeBonnhắcđếnởđây cóhàmý làchủnghĩaxãhộikhôngtưởngđãtồntạitừthếkỉXVIđếnthếkỉXIXởTâyÂu,chứkhôngđồngnghĩavớikháiniệmchủnghĩaxãhộikhoahọccủaMarxvàEngelsmàLeninđãvậndụngđểxâydựngnênLiênbangXôviếtvàtrởthànhnềntảngtưtưởngcủaphexãhộichủnghĩađượchìnhthànhsauChiếntranhthếgiớithứhai.

Xintrântrọnggiớithiệucùngbạnđọc!

Tháng6/2006

NhàxuấtbảnTrithức

Lờitựa:Thờiđạicủađámđông

Sựpháttriểncủathờiđạingàynay

Nhữngchấnđộng lớnđi trướcnhữngbướcngoặtvănhóa, thoạtnhìndườngnhưchúngđượcquyếtđịnhbởinhữngthayđổiquantrọngvềchínhtrị:sựxâmlănglẫnnhaucủacácdântộchoặcsựsụpđổcủacủacáctriềuđại.Songkhiquansátchúngkỹhơnmộtchútsẽpháthiệnthấycáinguyênnhânđứngđằngsaunhữngcáidườngnhưlànguyênnhânkiamớichínhlànguyênnhânthựcsự,đólàsựthayđổimộtcáchsâusắccácquanđiểmcủadân chúng. Những cái đó không phải những chấn động lịch sử thực sự,nhữngchấnđộngđãlàmchotangạcnhiênbởisựvĩđạivàcườngđộmạnhmẽcủanó.Nhữngsựthayđổiduynhấtcóýnghĩa-lànhữngthayđổinảysinhtừsựđổimớivềvănhóa-xảyrabêntrongcácquanđiểm,bêntrongcáckháiniệmvàniềm tin.Những sựkiện lịch sửđángđểý lànhững tácđộngnhìn thấyđượccủanhững thayđổivôhình trong tâm trí conngười.Nếunhữngsựkiệntolớnđóítxảyra,nócũngcónguyênnhâncủanó,đólà,trongmộtchủngtộckhôngcógìbềnvữnghơnlàdisảntâmtưmànóđượckếthừa.

Thờiđạihiệnnaytạonênmộttrongnhữngthờiđiểmquyếtđịnh,tạiđótưduyconngườicũngtrongquátrìnhtựthayđổi.

Donhữngtưtưởngcủaquákhứ,mặcdùđãbịphávỡphầnlớn,vẫncòn

rấtmạnhmẽ,vànhữngtưtưởngcầncóđểthaythếchúnglạiđangtrongquátrìnhhìnhthành,chonênthờihiệnnaylàchukỳchuyểntiếpvàhỗnloạn.

Cáigìrồisẽsinhratronggiaiđoạntấtyếumàtươngđốirốiloạnnày,trongchốclátkhôngdễdàngnóiđược.Trêncơsởnhữngnềntảngtưtưởngnàoxãhộitươnglaisẽđượctạodựngnên?Chúngtachưabiết.Nhưngngaybâygiờtacóthểdựđoánđượcrằng,cáixãhộitươnglaiđótrongtổchứccủanósẽphảitínhtớimộtquyềnlựcmới,làchủnhânôngtrẻnhấtthờinay:đólàquyềnlựccủađámđông.Trênđốnghoangtàncủarấtnhiềutưtưởngmộtthờiđượccoilàchínhthốngvàgiờđâyđãđivàodĩvãng,biếtbaonhiêuloạiquyền lực lần lượtbịcáchmạngđèbẹp,chỉmộtmìnhquyền lựcmớinày vươn dậy và dường như chẳng bao lâu nữa nó sẽ muốn nuốt chửng

nhữngcáikhác.Trongkhimọiquanđiểmcũcủachúngtalunglayvàbiếnmất,những trụcộtxưacủaxãhộinối tiếpnhausụpđổ, thìquyền lựccủađámđônglàlựclượngduynhấtkhônggìcóthểđedọađượcvàuyquyềncủanóngàycàngpháttriểnkhôngngừng.Thờiđạichúngtađangbướcvàotrênthựctếsẽlàthờiđạicủađámđông.

Trướcđâynonmộtthếkỷ,nhữngđộnglựcchủyếucủacácsựkiệnnằm

ởtrongchínhsáchbanhànhcủacácnhànướcvàtrongsựtranhgiànhgiữacáclãnhchúa.Ýkiếncủađámđôngtronghầuhếtcáctrườnghợpđềuchẳngcógiátrịgì.Ngàynayviệcbanhànhchínhsách,nguyệnvọngcánhâncủacácnhàlãnhđạovàsựtranhgiànhgiữahọchỉcòncórấtíttácđộng.Tiếngnói của người dân đã chiếm ưu thế. Nó quyết định sự hành xử của vua.Trongtâmhồncủađámđônggiờđâysốphậncủadânchúngđượcđịnhđoạt,chứkhôngcònởtrongnhữnghộinghịcủacáclãnhchúanữa.

Sựbướcchânvàođờisốngchínhtrịcủatầnglớpnhândân,sựchuyểnbiếnkhôngngừngcủahọthànhtầnglớplãnhđạo, làmộttrongnhữngdấuhiệu nổi bật nhất của thời kỳ chuyển tiếp của chúng ta. Bước đi này nàykhôngđượcđánhdấubởiquyềnphổthôngđầuphiếu,làcáiquyềnmộtthờigiandàicórấtíttácdụngvàbuổiđầurấtdễbịlèolái.Sựrađờicủaquyềnlựcđámđôngbắtđầutrướchếttừsựlantruyềncủanhữngluồngtưtưởngnàođó,chậmchạpchiếmcứđầuócmọingười,sauđóquasựkếthợpdầndầntừngconngườimộtđểhiệnthựchóanhữngquanđiểmchođếnlúcnàyvẫncònlàlýthuyết.Sựliênkếttạođiềukiệnchođámđôngxâydựngnênnhữngýtưởngxuấtpháttừnhữngquyềnlợicủanó,tuyrằngchúngcóthểchưađúnghẳnnhưngítnhấtcũnghoàntoàncócăncứvàtạođiềukiệnchohọýthứcđượcsứcmạnhcủamình.HọlậpnênnhữngSyndicat,trongđótấtcảnhữngkẻcóquyềnbịbiến thànhnô lệ,họ lậpnênnhữngchợ laođộngtrongđótấtcảluậtphápkinhtếđểgiámsátđiềukiệnlaođộngvàtiềnlươngbịbỏqua.Họđuổicổnhữngnghịviênkhôngcó tinh thần làmviệc, thiếutínhtựchủrakhỏinghịviệnvàhạnhụcnhữngkẻthườngchỉbiếtlàmngườiphátngônchonhữngủybanmàhọđãtừngbầura.

Giờđâynhữngđòihỏicủađámđôngngàymộtrõrệthơnvàmụcđích

củanólàlậtđổtoànbộxãhộihiệnhành,đểđemvàothứchủnghĩacộngsảndốtnát,điềuthôngthườngvẫncótrongtấtcảcáccộngđồngloàingườithờitiềnsử.Giảmgiờlàm,tịchthuhầmmỏ,đườngsắt,xínghiệpvàruộngđất,

chiađềuthànhquảlaođộng,tiêudiệtcáctầnglớptrênvìquyềnlợicủatầnglớpnhândânv.v...-đólànhữngđòihỏicủahọ.

Càng ít khả năng suy nghĩ một cách hợp lý, đám đông càng có xuhướnglớnthiênvềhànhđộng.Tổchứclàmgiatăngsứcmạnhcủahọmộtcáchkhủngkhiếp.Nhữngtínđiềumớixuấthiện,chẳngbaolâunữachúngsẽchiếmgiữquyềnlựccủanhữngtínđiềugiàcỗi,cónghĩalà, thếlựccaitrịđộcđoántựrútluikhỏimọicuộcxungđột.Quyềnlựctốicaocủađámđôngsẽthaythếchoquyềnlựctốicaocủanhàvua.

Nhữngvăn sĩ đượcgiới tư sảnyêu thíchnhất hiệnnay, nhữngngười

vạch ramột cách rõ ràngnhấtnhữnghạnchế trong tư tưởng,nhữngquanđiểmthiểncận,chủnghĩahoàinghitấtcảvàtínhíchkỷnhiềukhiquáđángcủađámđông,đãhoàntoànsửngsốttrướcmộtquyềnlựcmớiđangrõrànglớnmạnh;đểchốnglạisựbốirối,họhướngtớikêugọimộtcáchtuyệtvọngnhữngthếlựcđạođứccủanhàthờ,cáimàmộtthờihọluônđánhgiáthấp.Họbàncãivềsựphásảncủakhoahọcvànhắcnhởchúngtavềnhữnglờidạycủathánhnhân.Nhưngnhữngkẻcảiđạomớinàyđãquênmấtmộtđiềurằng, ơn trên nếu thực sự phù hộ họ, sự tác động của nó vào tâmhồn họkhông giống như vào tâm hồn những kẻ hầu như chẳng quan tâm gì đếnthánhthần.Đámđôngngàynayđãchánngấythánhthần,đấngđãtừnggiúphọchốibỏvà thanhtoánnhữngôngchủcủahọngàyxưa.Mọidòngsôngkhôngbaogiờquaytrởlạinguồncủanó.

Khoahọckhônggâyrasựphásảnvàchẳngdínhdánggìđếnsựhỗnloạntinhthầnhiệnnaycũngnhưkhôngliênquangìtớicáiquyềnlựcmớisinhratừbêntrongsựhỗnloạnđó.Nóhứahẹnchochúngtasựthậthoặcítnhấtnhữngkiếnthứcvềcácmốiliênquanmàchúngtacóthểhiểu;nóchưabaogiờhứahẹnvớichúngtavềhòabìnhvàhạnhphúc.Trongsựlạnhlùngcaongạođốivớitâmtưcủachúngtanóchẳnghềnghechúngtathanvãn,chẳngcógìcóthểlấylạichochúngtanhữngảotưởngmànóđãphávỡ.

Đámđônglàkẻtànphávănhóa

Hiêntượngchung,thểhiệnởtấtcảcácdântộc,chotathấysựlớnlênnhanhchóngcủaquyềnlựcđámđông.Bấtkểnóđemlạinhữnggì,chúngtasẽđềuphảichịuđựngnó.Mọilờikếttộichỉlànhữngcâuchuyệnvôích.CóthểsựlênngôicủađámđônglàmộttrongnhữngnấcthangpháttriểncuốicùngcủavănhóaphươngTây,làsựquaytrởvềcáithờihỗnloạnvôphươnghướng,thườnglàdấuhiệubáotrướcmộtthờiđạimớihuyhoàngcủaxãhội.

Nhưnglàmcáchnàođểcóthểngăncảnnó?

Chođếnnayrõràngrằngnhiệmvụcủađámđôngnằmởtrongcáicông

cuộchủydiệtvĩđạinàyđốivớinhữngnềnvănhóacũ.Lịchsửdạychúngtarằng,trongkhoảnhkhắctạiđócáclựclượnglànhmạnh,xươngsốngcủaxãhội,mấtđiquyềnthốngtrị,đólàlúcsựpháhủycuốicùngđượcthựchiệnbởiđámđôngvôthứcvàthôbạo,nhữngkẻxứngđángđượcgọilàmanrợ.Chođếnnaytấtcảcácnềnvănhóađềudomộtnhómnhỏnhữngtríthứctiêubiểunhấttạonênvàđịnhhướng,khôngkhinàochúngđượctạonênbởiđámđông.Đámđôngchỉcósứcmạnhtànphá.Sựthốngtrịcủanóluôncónghĩalàmộtthờikỳcủasựpháhoại.Vănhóacầnphảicócácquytắcchặtchẽ,coitrọng văn minh, cải biến tội phạm thành người lương thiện, có phươnghướngchotươnglaivànhìnchungphảicómộttrìnhđộgiáodụccao-đólànhữngđòihỏiđámđôngtựnókhôngbaogiờđápứngnổi.Chỉđượctrangbịsứcmạnhtànphá,đámđônggiốngnhưnhữngconvitrùng,chúngcónhiệmvụđẩynhanhsựphânhủynhữngcơthểyếukémhoặcnhữngxácchết.Nếumộtkhingôinhàvănhóatrởnênmụcnát,đámđôngsẽlàkẻlàmgiúpchonósụpđổhoàntoàn.Giờđâynhiệmvụchínhcủađámđôngđãlộrõ.Bỗngnhiênquyềnlựcmùquángcủađámđôngtronggiâylátđãtrởthànhcáitriếtlýduynhấtcủalịchsử.

Liệunócũngsẽdiễnranhưvậyđốivớinềnvănhóacủachúngta?Sợrằngsẽthế,tuynhiêncáiđóchúngtachưabiết.

Chúngtaphảibiếtchấpnhậnđểcóthểchịuđựngđượcsựthốngtrịcủa

đámđông,bởinhữngcánhtaythiếuthậntrọngsẽdầndầnkéosụptấtcảcácràocảncókhảnăngchốngđỡ.

Chúng tahiểucáiđámđôngnày,vềnóngười tagiờđâyđangnói rấtnhiều. Những nhà chuyên môn tâm lý học, không sống gần đám đông,thườngbỏquakhôngchúýđếnnó,vànếucó,họchỉchútrọngđếnnhữnghànhđộng liênquan tới tộiác, làcái thuộcvàokhảnăngcủanó.Rõ ràngrằngcónhiềuđámđôngtộiphạm,nhưngcũngcónhữngđámđôngđạođức,anhdũngvàcòncónhiềuđámđôngkiểukhácnữa.Tộiáccủađámđôngchỉtạonênmộttrườnghợpđặcbiệttrongcuộcsốngtâmhồncủanó,vànhữngtộiácđókhônggiúpchoviệcnhậnrabảnchấttinhthầncủacuộcsốngtâmhồnđámđôngrõhơnsovớicủamộtcánhân,nếunhưchỉbiếtđếncáctínhxấucủanó.

Songrõràngphảithừanhậnrằng:Tấtcảcácôngchủtrêntráiđất,tấtcả

nhữngngườilậpnêncáctôngiáovàcácđếchế,cácthánhtôngđồcủatấtcảcáctínngưỡng,nhữngnhàlãnhđạoquốcgialỗilạcvà,trongmộtphạmvinhỏ,nhữngtùtrưởngcủamộtbộlạc,tấtcảnhữngngườinàyluônlànhữngnhà tâm lýmột cách vô thức, trong bản năng họ đều có những hiểu biếtthườngrấtchắcchắnvềtâmhồnđámđông;bởicósựhiểubiếttốtnhưvậychonênhọmớicóthểdễdàngtrởthànhnhữngnhàcầmquyền.NapoleonđãnắmbắtmộtcáchtuyệtdiệutâmhồnđámđôngcủangườiPháp,nhưngôngta cũng thườnghiểu sai tâmhồncủanhữngchủng tộckhác lạ[1].SựthiếuhiểubiếtnàyđãđưaôngtatớiviệctiếnhànhchiếntranhtạiTâyBanNha,tạiNga,làbướcmởđầuchosựsụpđổcủaôngta.

Đámđôngvàngườilãnhđạoquốcgia

Kiếnthứctâmlývềđámđôngngàynaylàphươngtiệncuốicùngcủangười lãnh đạo quốc gia, với nó cho dù có thể không chế ngự được đámđông-điềungàycàngtrởnênrấtkhókhăn-nhưngítracũngvìmuốnđểítbịnóchếngự.

Tâmlýđámđôngchothấy,sựtácđộngcủathiếtchếvàluậtphápvàobảnchất tựnhiêncủađámđôngđặcbiệtyếuớtnhư thếnào,vànóchỉ rarằngđámđôngkhôngcókhảnăngcónhữngquanđiểmriêngrasao,ngoạitrừnhữngđiềuđượcđưavàotừbênngoài.Nhữngluậtlệdựatrênlươngtrithuầntúykhôngthểquảnlýđượchọ.Chỉcónhữngấntượngngườitacấyđặtvàotâmhồncủahọmớicóthếquyếnrũhọmàthôi.Vídụmộtnhàlậpphápkhimuốnramộtđiềuluậtthuếmớiliệucóđượcphépchọngiảiphápvề lý thuyết làcôngbằngnhấtkhông?Khôngbaogiờ.Điều luậtbấtcôngbằngnhấtđámđôngcóthểlạicholàtốtnhất,nếunhưnóxuấthiệnmộtcáchnhẹnhàngvàkhôngquálộliễu.Bằngcáchnàychodùmộtsựtăngthuếgiántiếpcó thểcaochưa từng thấynhưngvẫnđượcđámđôngchấpnhận.Nếunhưhàngngàytachỉ thuthêmkhoảngvàixuchocácmặthàngtiêudùng,điềunàykhôngảnhhưởngtớithóiquentiêudùngcủahọvàhọcũngchẳngthấyphiềnhàgì.Ngượclạinếungườitatrừmộtlầnvàolươnghoặcvàothunhậpmột khoản tiền thuế tương đương, về lý thuyết làm như vậy có thểmườilầnnhẹnhànghơncáchthứckianhưngnóvẫngâynênsựphảnkhángmạnhmẽ.Thayvìmỗingàymấtmộtvàixu,điềungườitakhôngcảmnhậnthấy,thìviệclấyđimộttổnglượngtiềntươngđươngnhằmngàyphátlươngtạoracảmgiácnhưbịmấtmộtkhoảntiềnlớnvàcóấntượngrấtmạnh.Việctiêutiềnchỉcóthểkhôngcảmthấy,nếumỗingàytađểdànhramộtvàixu;

Mộtcungcáchvềkinhtếnhưvậythểhiệncáisựloxa,điềumàđámđôngkhôngcókhảnăng.

Thídụtrênlột tảrõràngcái trí tuệcủađámđông.Họsẽkhôngthoát

khỏitaynhữngngườihiểubiếttâmlýnhưNapoleon,nhưngnhữngnhàlàmluật,lànhữngngườikhôngquantâmđếntâmhồnđámđông,sẽkhôngbaogiờhiểuđượchọ.Kinhnghiệmchưachứngminhchocácnhàlàmluậtmộtcáchđầyđủđểcóthểthấyđượcconngườikhôngbaogiờđểchonhữngquyđịnhthuầntúylýtínhdẫndắt.

Vìlẽđótâmlýhọcđámđôngcòncóthểcóíchchonhiềulĩnhvựckhácnữa.Nhữnghiểubiếtcủanósẽsoisángnhiềuhiệntượnglịchsửvàkinhtế,màthiếunóchúngsẽmãimãiẩnmìnhtrongbóngtối.

Ngaycảkhi chỉđể thỏamãn sự tòmòcủa chúng ta, việcquyếtđịnh

nghiêncứutâmlýhọcđámđôngcũngrấtđángnênlàm,bởirấtchilàthúvịkhikhámpháđượcnhữngđộng lực thúcđẩyhànhđộngconngười,giốngnhưkhikhámpháranhữngđặctínhcủakhoángchấthoặccủacâycối.

Việcnghiêncứutâmhồnđámđôngcủachúngtôisẽcóthểchỉcungcấpmột cái nhìn ngắn gọn,một bài tóm tắt những công trình nghiên cứu củachúng tôi.Người takhôngđượcphépđòihỏiởnónhữnggì nhiềuhơn lànhữngsựgợiý.Nhữngngườikhácsẽkhảosátlĩnhvựcnàytốthơn[2].Hiệnnaynóvẫnlàmảnhđấtcòntrinhtrắngđểchochúngtacàyxới.

Tập1-Tâmhồnđámđông

Chương1:Cácđặctínhchungcủađámđông.Quyluậttâmlýhọcvềsựđồngnhấttâmhồncủađámđông

Đặctínhcủađámđônglàgìnhìntừgócđộtâmlýhọc-Mộttậphợpcủanhiềuphầntửriêngbiệtchưatạonênđámđông-Nhữngđặctínhriêngcủamộtđámđôngtâmlý-Khôngđổihướngsuynghĩvàtìnhcảmcủatừngcánhânthuộcđámđôngvàsựlumờcátínhcủahọ-Đámđôngluônbịđiềukhiểnbởisựvôthức-Hoạtđộngcủanãobộsuygiảmnhườngưuthếchohệthầnkinhthựcvật-Giảmsútkhảnăngtưduyvàsựthayđổihoàntoànvềtìnhcảm-Sựbiếnđổitìnhcảmcóthểtheochiềuhướngtốtlênhoặcxấuđisovới thànhphần tạonênđámđông.Đámđôngđềudễ trởnênanhdũnghoặctànácnhưnhau.

Đámđônglàgì?

Theo nghĩa thông thường đám đông có nghĩa là một sự kết hợp củanhữngcánhânbấtkỳkhôngphụthuộcvàodântộc,giớitínhvànguyêndokếthợp.

Theoquanđiểmtâmlýhọc,kháiniệm“Đámđông”mangmộtýnghĩa

hoàntoànkhác.Trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhvàchỉởđómàthôi,mộttập hợp những con người sẽ có những đặc tính hoàn toàn khác biệt vớinhữngđặctínhcủariêngtừngconngườitrongđó.Cátínhcóýthứcbịbiếnmất,tìnhcảmvàsuynghĩcủamọicánhânđềuhướngvềmộtphía.Mộttâm

hồnchungđượchìnhthành,nódĩnhiêncóthểbiếnđổi,nhưnghoàntoànlàmộtthểloạixácđịnh.Toànbộcáiđólúcnàyđãtrởthành,dochưatìmrađượckháiniệmnàodiễntảtốthơntôitạmgọinólà“đámđôngcótổchức”,nếuaimuốnkháccũngcóthểgọilàđámđôngtâmlý.Đámđônglàmộtcơthểduynhấtvàchịutácđộngcủaquyluậtđồngnhấttâmhồnđámđông(loidel'unitedesfoules).Hiệntượngnhiềucánhânvôtìnhtụhợplạivớinhau,cũngchưatạochonónhữngđặctínhcủamộtđámđông.Hàngnghìnngườitìnhcờxuấthiệntrênmộtquảngtrườngkhôngcómộtmụcđíchnhấtđịnhsẽkhôngbaogiờtạonênđượcmộtđámđôngtheonghĩatâmlýhọc.Đểnócóthểcóđượcnhữngđặctínhriêngcủađámđôngcầnphảicónhữngtácđộngkíchthích,hìnhthứcvàbảnchấtcủachúnglàđiềuchúngtacầnnghiêncứu.

Sựbiếnmấtcátínhcóýthứcvàsựxoaychuyểntìnhcảm,suynghĩvềcùngmộthướng,làcúhíchkhởiđầuđểmộtđámđôngtiếntớicótổchức,điều này không phải lúc nào cũng đòi hỏi sự cómặt đồng thời của nhiềuthànhviêntạimộtđịađiểmduynhất.Hàngngànconngườicáchbiệtnhau,trongmộtkhoảnhkhắcnàođócóthểdoảnhhưởngcủamột tácđộngtìnhcảmmạnhmẽ,một sự kiện quốc gia quan trọng chẳng hạn, sẽ tiếp nhậnnhữngđặctínhcủađámđôngtâmlý.Mộtsựtìnhcờnàođólàmchohọliênkết lại với nhau, như vậy cũng đủ để cho cách hành động của họ nhanhchóngtrởnêngiốngcáchhànhđộngcódạngđặcbiệtcủađámđông.Trongnhữngthờiđiểmlịchsửnhấtđịnh,chỉcầnmộtnhómítngườicũngđủđểcóthểtạonênmộtđámđôngtâmlý,trongkhisựtụtậptìnhcờcủahàngnghìnconngườicókhilạikhôngthểtạorađược.Mặtkhác,đôilúccảmộtdântộc,khôngthấycódấuhiệurõràngvềsựliênkếtdướisứcépcủacáctácđộngnàođó,cũngtrởthànhmộtđámđông.

Mộtkhiđámđôngtâmlýđượchìnhthành,nósẽbắtđầuthunạpnhững

đặctínhchungtạmthờinhưngcóthểđịnhrõđược.Cácđặctínhchungnàykếthợpthêmvớinhữngtínhchấtđặcbiệtthayđổitùythuộcvàocácphầntửcấu thànhđámđông,vàquađó làmthayđổicấu trúc tưduycủanó.Đámđôngtâmlýnhưvậycóthểđượcphânchiathànhnhiềuloại.Nghiêncứuvềsựphânchianàysẽchochúngtathấy,mộtđámđônghỗntạp,cónghĩalàmột tậphợpbởinhữngphần tửkhôngcùng loại,vớimộtđámđông thuầnnhất,nghĩamộttậphợpbởinhữngphầntửtươngtựnhau(cácmônphái,cácđẳngcấp,cácgiaicấp)đềucócùngnhữngđặc tínhchung;ngoàirachúngcũngcónhữngđặctínhriêng,quađóngườitacóthểphânbiệtgiữachúngvớinhau.

Trước khi chúng ta đi vào khảo sát những loại đám đông khác nhau,chúngtaphảitiếnhànhkhảosátnhữngđặctínhchungcủachúng.Chúngtasẽ tiến hànhgiốngnhưkhi nghiên cứuvề tự nhiên, bằng cách đầu tiên tamiêutảnhữngđặctínhchungcủacácthànhviêntrongmộtchủngtrướckhixemxétđếnnhữngđặc tính riêngcủa từng thànhphần,điềunàygiúpchoviệcphânbiệtđượccácgiốngvàloàicủachủngđó.

Quyluậtvềsựđồngnhấttâmhồnđámđông

Việcdiễntảmộtcáchchínhxáctâmhồnđámđôngquảkhôngdễ,bởitổchứccủanókhôngchỉbiếnthiêntheochủngtộcvàcấutrúccủađámđông,màcònbiếnthiêntheobảnchấtvàmứcđộcủasựkíchthíchtácđộngvàođámđôngđó.Tuynhiênkhókhănkiểunhưvậycũngxuấthiệntrongviệcnghiêncứuvềtâmlýbấtkỳloạisinhvậtnào.Chỉtrongcácloạitiểuthuyết,chứkhôngphảitrongcuộcsốngthựctế,cáccáthểmớicómộttínhcáchbềnvững.Nội riêngsựđồngdạngcủamôi trườngcũngđã tạonênnhững tínhcáchgiốngnhaurấtrõràng.Ởchỗkháctôiđãchỉrarằng,tấtcảcáctrạngtháitinhthầnđềuchứađựngkhảnăngtạothànhnhữngtínhcách,chúngcóthểbộclộradưới tácđộngcủasựthayđổimôitrườngmộtcáchđộtngột.Thếchonêntrongsốnhữngthànhviênhungdữvàtànbạonhấtcủaquốchộivẫncónhữngcôngdântốt,lànhữngngườitronghoàncảnhbìnhthườngcóthểlànhữngnhânviêncôngchứnghiềnlànhhoặclànhữngcôngchứcđángkínhtrọng.Khibãotápquađihọlạitrởvềvớinhữngtínhcáchthườngcócủamình là những công dân lương thiện.Trong số những người như vậyNapoleonđãchọnranhữngbầytôidễbảonhất.

Doởđâytakhôngthểnghiêncứuđượchếttấtcảcácnấcpháttriểntrong

sựhìnhthànhđámđông,chonênchúngtasẽtậptrungsựchúýđặcbiệtvàotrạngtháitạiđótổchứccủađámđôngđãhoànthiện.Bằngcáchnàytathấyđámđôngcuốicùngcóthểtrởthànhcáigì,dĩnhiênnósẽkhôngcònlànhưnótrướcđây.Chỉriêngtrongtrạngtháitổchứcởmứcpháttriểnnày,nhữngtính chất hoàn toànmới và đặc biệt sẽ được cấu thành trên cái nền tảngchủngtộcvữngchắc,đầyảnhhưởng,vànótiếnhànhxoaychuyểntấtcảtìnhcảm,suynghĩcủatoànthểvàocùngmộthướng.Chỉnhưthếthôicũngđãlàmsángtỏnhữnggìởtrêntôigọilàquyluậtđồngnhấttâmhồncủađámđông.

Đám đông và cá thể riêng biệt có nhiều đặc điểm chung giống nhau,nhưngngược lạicónhữngđặcđiểmduynhấtchỉ riêngđámđôngmớicó.Trướchếtchúngtamuốnnghiêncứunhữngtínhchấtđặcbiệt,đểlàmsáng

tỏýnghĩacủachúng.

Điểmđángngạcnhiênnhấtcủađámđôngtâmlýlà:chodùnhữngthành

viên riêngbiệt tạonênđámđôngkhácnhaukiểugì, chodù lối sống,việclàm,tínhcách,họcthứccủahọgiốngnhauhoặckhácnhaurasao,chỉcầnquasựtrởthànhđámđông,tấtcảhọsẽcùngcómộtkiểutâmhồntậpthể,điều này làm cho họ cảm nhận, suy nghĩ, hành động theo kiểu hoàn toànkháchẳnkhihọcònlànhữngcáthểriêngbiệtcảmnhận,suynghĩvàhànhđộng.Cónhữngýnghĩvàtìnhcảmnhấtđịnhchỉxuấthiệnhoặcbiếnthànhhànhđộngcụthểởnhữngcánhângắnbóvớimộtđámđông.Đámđôngtâmlý làmột thể chất không xác định, được hình thành từ những thành phầnkhônggiốngnhau,liênkếtvớinhautạimộtthờiđiểmnhấtđịnh,giốnghệtnhưsựliênkếtcủanhữngtếbàosinhvật,từđómộtthểchấtmớiđượchìnhthànhvớinhững tínhchấthoàn toànkhácsovớinhững tínhchấtcủa từngthànhphầnriêngbiệttạonênnó.

NgượclạivớiquanđiểmcủaHerbertSpencer, thật lạlùngđốivớimộttriết gia sắc sảo lại cóquanđiểmnhưvậy, trongnhóm tạonênđámđôngtuyệtnhiênkhôngcócáigọilàtổnghoặctrungbìnhcủacácthànhphầnmàchỉcósựkếthợpvàtạonênnhữngthànhphầnmới,hệtnhưtronghóahọckhinhữngthànhphầnnhấtđịnh-vídụnhưxútvàaxit-kếthợpvớinhau,mộtchấtmớiđượchìnhthành,cónhữngtínhchấthoàntoànkháchẳnvớinhữngtínhchấtcủacácthànhphầntạoranó.

Đámđôngđượcđiềukhiểnbởisựvôthức

Có thểdễdàngxácđịnhđượcmứcđộkhácnhaugiữamột cá thể củađámđôngvàmộtcá thể riêngbiệt,nhưngkhông thểdễdàngpháthiện ranguyênnhâncủasựkhácnhauđó.

Đểítnhấtphầnnàocóthểxácđịnhđượcnhữngnguyênnhânnày,người

tatrướchếtphảinhắclạinhữngkếtluậncủatâmlýhọchiệnđại,rằngkhôngchỉ trongđờisốngsinhvật,màngaytrongcácquátrìnhnhậnthức,nhữnghiệntượngvôthứccũngđóngmộtvaitròquyếtđịnh.Đờisốngtinhthầncóýthứcchỉlàmộtphầnrấtnhỏsovớiđờisốngtâmhồnvôthức.Nhàphântíchcótàinhất,nhàquansátsắcsảonhấtcũngchỉcóthểpháthiệnramộtsốrấtnhỏnhữngđộngcơcóý thứcđiềukhiểnmình.Nhữnghànhđộngcóýthứccủachúngtabắtnguồntừmộtnềntảngvôthức,nólàcáiđượctạonêntừnhữnggìđượctruyềnlạitừthếnàysangthếhệkhác.Nhữngnềntảngnày

mangtrongnóvôsốnhữngdấuvếtcủaditruyền,từđóhìnhthànhnênmộttâmhồnchủngtộc.

Đằngsaunhữngnguyênnhânđãđượcthừanhậnđốivớihànhđộngcủachúng ta, không nghi ngờ gì nữa cũng còn có những nguyên nhân ẩnmàchúngtachưathừanhận;vàđằngsaunhữngnguyênnhânẩnnàyvẫncòncónhữngnguyênnhânẩnsâuhơnnữamàchúngtachưabiết.Phầnlớnnhữnghànhđộnghàngngàycủachúngtalàkếtquảtácđộngcủanhữngđộnglựcvôthứcnằmngoàisựhiểubiếtcủachúngta.

Quanhữngphầnvôthức,cáitạonênnềntảngcủatâmhồnchủngtộc,tất

cảnhữngthànhviêncủachủngtộctrởnêngiốngnhau,ngượclạiquanhữngtốchấtcóýthức-nhữngthànhquảcủagiáodục,nhưngtrộihơncảvẫnlàđặctínhdi truyền-đãtạonênsựkhácnhaugiữahọ.Nhữngconngườicótrìnhđộkhácbiệtnhất,họtấtcảđềucónhữnghammuốn,đammêvàtìnhcảmcựckỳgiốngnhau.Trong toànbộnhững thứ thuộcvềđối tượngcủatìnhcảmnhư:Tôngiáo,Chínhtrị,Đạođức,Đồngcảm,Áccảmv.v...nhữngconngườiưutúnhấtrấtítkhivượttrộilêntrêncáimứccủamộtngườibìnhthường.Giữamộtnhàtoánhọcdanhtiếngvàanhthợsửagiàychoôngta,vềmặthiểubiếtcóthểcáchnhaumộttrờimộtvực,nhưngvềmặttínhcáchhọchẳngkhácgìnhauhoặccókhácnhaucũngrấtkhôngđángkể.

Chínhnhững tínhcáchchungnày,bịđiềukhiểnbởi sựvô thức,và sốđôngcácthànhphầnbìnhthườngcủamộtchủngtộcđềucónhưnhau,sẽlàcáichungcủađámđông.Trongtâmhồncộngđồng,khảnăngnhậnbiếtsẽtrởnênlumờvàdođódẫnđếncátínhcủatừngconngườitrongđócũngbịlumờ.Sựkhácbiệtbịnhấnchìmtrongsựgiốngnhau,vànhữngđặctínhvôthứcchiếmphầnnổitrội.

Chínhsựtậpthểhóanhữngđặctínhthôngthườnggiảithíchchochúng

ta,tạisaođámđôngkhôngthểthựchiệnđượcnhữnghànhđộngđòihỏiphảicómộtsựhiểubiếtđặcbiệt.Nhữngquyếtđịnhxuấtpháttừquyềnlợichung,đượcđềratrongmộtcuộchọpcủanhữngconngườituyệtvờinhưngkhácbiệtnhau,cũngchẳnghơngìnhữngquyếtđịnhđượcđềxuấttrongmộtcuộchọpcủatoànnhữngcáiđầungudốt.Trênthựctếnóchỉtạonênnhữngcáichung từ tất cả những tính chất chung tầm thường.Đámđông không tiếpnhậncái trí tuệmàchỉ tiếpnhậnnhữngcái tầm thườngvàonó.Chẳngcóchuyệnnhưngườitaluônnói,“toànthếgiớinhiềutrítuệhơnVoltaire”,sựthựclàVoltairecónhiềutrítuệhơn“cảthếgiới”,nếuhiểuthếgiớiởđâylà

đámđông.

Nếutừngconngườicủađámđôngtựgiớihạnmìnhtrongsựhòađồngnhữngtínhcáchchung,thìtừđóchỉtạonênmộtcáitrungbình,chứkhôngphải như chúng ta đãnói là họ sẽ tạonênnhữngđặc tính riêngmới.Vậynhữngđặctínhriêngmớinàyhìnhthànhnhưthếnào?Tớiđâychúngtasẽnghiêncứunó.

Sựbiếnđổitìnhcảmtrongtừngcánhân

Sựxuấthiệnnhữngđặc tính riêngbiệtcủađámđôngđượcquyếtđịnhbởi nhiều nguyên nhân khác nhau.Nguyên nhân đầu tiên của các nguyênnhânnàynằmởchỗcácthànhviêncủađámđôngchỉnguyênvớicáicảmgiáclàsốđôngđãcómộtsứcmạnhvôđịch,chophépnóhiếnmìnhchobảnnăng,điềukhichưalàthànhviêncủađámđôngnónhấtthiếtphảikiềmchế.Nósẽcàngsớmtuântheobảnnăngmộtkhi,lẫntrongđámđông,conngườitrởnênkhôngtêntuổivàtừđócảmgiácchịutráchnhiệm,cáiluôngiữchocáccánhânkhỏiđiquáđà,hoàntoànbiếnmất.

Nguyênnhânthứhailàsựlâynhiễmtinhthần(contagionmentale),cũng

làcáitácđộnggâyrasựxuấthiệncácnétđặctrưngcủađámđôngvàđồngthời vào phương hướng của nó. Sự lây nhiễm có thể dễ dàng nhận thấy,nhưngchưacóthểgiảithíchđược;ngườitaphảixếpnóvàoloạinhữnghiệntượngnhưkiểuthôimiên,chúngtasẽxemxétnhữnghiệntượngnàyngaybâygiờ.Trongđámđôngmỗimộttìnhcảm,mỗimộthànhđộngđềucóthểlâynhiễm,vàchắcchắnởmứcđộcaođếnnỗithànhviêncủanócóthểhysinhmongmuốn cá nhân chomongmuốn của cả tập thể. Tính chất nàyngược với tính cách tự nhiên của con người và con người chỉ có thể làmđượcđiềuđókhinólàthànhviêncủađámđông.

Cònmộtnguyênnhânthứbavàlànguyênnhânquantrọngnhất,nólàmchothànhviêncủađámđôngbộclộnhữngcátínhđặcbiệthoàntoànmâuthuẫnvớinhữngcátínhcủanhữngngườiđókhihọchưalàthànhviêncủađám đông: tôi đặt tên nguyên nhân này là tính dễ bị kích hoạt(suggestibilité),hơnnữasựlâynhiễmtinhthầnnóiđếnởtrênchỉlàmộttácđộngcủanó.

Đểcóthểhiểuđượchiệntượngnàychúngtacầnphảitiếnhànhmộtsố

khámphámớinhấtđịnhtronglĩnhvựctâmlýhọc.Ngàynaychúngtabiếtrằng,mộtconngườicó thểbịđưavàomột trạng tháihoàn toànmấthếtý

thức, lúcnàynóhànhđộngvà tuân theomọi tácđộngcủanhà thôimiên,ngườiđãlấyđiýthứccủanó;nhữnghànhđộngcủaconngườitrongtrạngtháinàyhoàntoàn tráingượcvớinhữngtínhcáchvà thóiquencủanó lúcbình thường.Những quan sát kỹ càng hơn dường như có thể chứngminhrằng,mộtngười,nằmlâutrongđámđôngvàbịnótácđộng,chẳngbaolâunữa - người đó qua sự bộc phát tình cảmmột cách tự phát hoặc domộtnguyênnhânbấtkỳchưabiếtđến-sẽởtrongmộttrạngtháiđặcbiệt,vàtrởnênmêmẩnrấtgiốngmộtngườibịthôimiên.Dotêliệtvềtâmtrí,ngườibịthôimiêntrởthànhkẻnôlệcủanhữnglựcvôthứctrongnó,đólànhữnglựcmànhà thôimiên có thểđiềukhiểnmột cách tùyý.Cá tính cóý thứcđãhoàntoànbịxóabỏ,ýchívàkhảnăngxétđoánbịbiếnmất,tấtcảcáctìnhcảmvàsuynghĩđềuchuyểnsangtrạngtháicóthểbịnhàthôimiêntácđộng.

Thànhviêncủađámđôngcũngsẽở trongmột trạngthái tươngtựnhưtrạngtháitrên.Nókhôngcòncóýthứcvềnhữnghànhđộngcủanó.Trongkhianhta,nhưnhữngngườibịthôimiên,bịmấtđimộtsốkhảnăngnàođóthìnhữngngườikháctrongđámđônglạibịdồnđếnmộttrạngtháicựckỳkíchđộng.Dướitácđộngcủalâynhiễmanhtasẽlaovàomộthànhđộngnàođóvớimộtsựhungdữkhôngcưỡnglạinổi.Vàcáisựdữtợnnàytrongđámđôngcònkhócưỡnglạihơnlàkhibịthôimiên,bởisựkíchhoạt,giốngnhauđốivớitấtcảmọingười,dotácđộngqualạisẽngàycàngmạnhlên.Thànhviêncủađámđông,nhữngngườicótínhcáchđủmạnhđểcóthểchốnglạicáctácđộngvàonó,chỉ làmộtsốnhỏvàhọsẽbịcáidòngchảycủađámđôngcuốntheo.Cùnglắmlàhọcóthểthửnươngnhờvàonhữngảnhhưởngkhácđể tự làmxao lãngmình.Một ấn tượnghạnhphúc,mộthình ảnh sosánhđúng lúcnhiềukhingăncảnđượcđámđông trướcnhữnghànhđộngđẫmmáu.

Nhưvậy thànhviên củamột đámđông cónhữngđặcđiểmchính sau:

Mấtđicátínhcóýthức,cátínhvôthứcchiếmthếthượngphong,suynghĩvàtínhcảmbịhướngvềmộthướngbởikíchhoạtvàlâynhiễm,cóxuhướngnhấtquyếtbiếnnhữngýtưởngbịkíchhoạtthànhhànhđộng.Cácthànhviênlúcnàykhôngcònlàchínhhọnữa,tấtcảđãtrởthànhngườimáyvàkhôngcòn làm chủ được những hành động củamình.Chỉ riêng sự làmột thànhviên của đám đông, con người đã tụt xuống nhiều nấc thang văn hóa. Làngườiđộclập,cóthểanhtalàmộtkẻcóhọc;trongđámđônganhtalàmộtsinhvậthoạtđộngtheobảnnăng,cónghĩalàmộtkẻmọirợ.Anhtacótínhkhíbấtthường,dữdội,hoangdãnhưngcũngcósựnhiệttâmvàlòngdũngcảmcủamộtconngườinguyênthủy,anhtacũnggiốngnóởtínhdễdãido

đódễbịquyến rũbởinhững lờinóivàý tưởng,dễbịxúidục làmnhữnghànhđộngcóthểrõràngxâmphạmvàonhữngquyềnlợicủachínhanhta.Thànhviên trongđámđônggiốngnhưhạt cát trongđống cát, luônbị giócuốnđitheomọihướngbấtkỳ.

Từnhữnglýdotrên,tòabồithẩmracáctuyênánmàmỗimộtbồithẩmviên,khilàmộtngườiđộclập,tuyênbốphảnđốichúng,quốchộichấpnhậnthôngquacácđiềuluậtvàcácđềnghịlànhữngđiềumàmỗimộtnghịviên,như làmộtngườiđộc lập,phủnhậnchúng.Lấy từngngười ramột thìcácnghịviênlànhữngngườithôngtháivớinhữngthóiquendễchịu.Tậphợpthànhđámđôngdướitácđộngcủanhữngngườicầmđầu,họkhôngmộtchútlưỡnglựkhiquyếtđịnhhànhquyếtnhữngconngườirõràngvôtội;bấtchấpnhữngthiệthạichobảnthân,họvứtbỏcảquyềnbấtkhảxâmphạmvàtiếnhànhtrừkhửnhữngthànhviênkháccủanghịviện.

Khôngchỉ tronghànhđộng thànhviêncủađámđôngmới lệchrakhỏi

cáitôithôngthườngcủanó.Trướckhinómấtđimọiđộclậptính,thìtìnhcảm và suy nghĩ của nó đã bị biến dạng, kể như là, kẻ keo kiệt bỗng trởthànhngườihàophóng,kẻnghingờtrởthànhcảtin,kẻđángkínhtrởthànhtộiphạm,kẻhènnháttrởthànhdũngcảm.Sựtừbỏtấtcảnhữngđặcquyềnđượcghinhậncủamình,hànhđộngmàgiớiquýtộcđãlàmtronggiâyphúthânhoancủacáiđêmvĩđại4.08.1789,chắcchắnsẽkhôngxảyranếunhưhọlànhữngconngườiđộclập.

Từnhữngquansáttrênđâycóthểrútrakếtluậnrằng,đámđôngkhôngthôngminhhơnmộtconngườiđộc lập.Xétvềmặt tìnhcảmvàvềnhữnghànhđộngbị chiphốibởi tìnhcảm, trongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhđámđôngcũngcóthểtrởnêntốthơnhoặcxấuhơn.Điềuđóhoàntoànphụthuộcvào loại ảnh hưởng tác động vào đám đông. Cái này các tác giả chuyênnghiêncứuvềđámđôngchỉtrênphươngdiệntộiphạmđãhoàntoànkhôngnhậnra.Dĩnhiêncácđámđôngthườngcótínhtộiphạm,nhưngkhôngchỉcóthế,nócũngthườngcócảtínhquảcảm.Ngườitadễdànglàmchođámđông xông vào chỗ chết vì sự chiến thắng chomột niềm tin hoặcmột lýtưởng,người tacổvũhọgiànhlấyvinhquangvàdanhtiếngđểhọ,nhưởthờithậptựchinh,mặcchođóikhát,vẫnxônglêngiảiphóngmộchúakhỏinhữngkẻvôthần,hoặcnhưhồinăm1793cổvũhọchiếnđấubảovệđấtđaicủatổquốc.Chắcchắnnhữnghànhđộnganhhùnglàvôthức,nhưngcũngchínhnhữnghànhđộngnàyđãlàmnênlịchsử.Nếungườitachỉmuốnghilạinhữngsựkiệnvĩđạiđược thựchiệnvới sự tính toán lạnh lùngvào sử

sáchcủacácdântộc,thìcólẽtrongbiênniênsửthếgiớichỉcórấtítnhữngsựkiệnnhưvậy.

Chương2:Tìnhcảmvàđạođứccủađámđông

Saukhiđãgiớithiệuchungvềnhữngđặctínhtiêubiểucủađámđông,bâygiờchúngtasẽđivàoxemxéttừngtínhchấtcụthể.

Nhiềutínhchấtđặcbiệtcủađámđôngnhư,tínhbốcđồng(impulsivité),

tínhdễbịkíchthích(irritabilité),khôngthểtưduymộtcáchlôgic,thiếukhảnăngphánquyếtvàđầuócsuyluận,tínhtháiquácủatìnhcảm(exagérationdessentiments)vànhiềuthứkhácnữa,lànhữngbiểuhiệncủamộtthểchấtđangởgiaiđoạnpháttriểnthấp,giốngnhưtaquansátthấyởdãthúhoặctrẻnhỏ.Tôichỉlướtquamộtchútvềsựgiốngnhaunày,bởinếutrìnhbàykỹnósẽvượtrakhỏikhuônkhổcủaquyểnsách.Nócũngkhôngcầnthiếtđốivớitấtcảnhữngaicóhiểubiết tốt tronglĩnhvựctâmlýhọcvềngườinguyênthủyvàcũngkhôngcần thiếtvớinhữngai,khôngbiếtmộtchútgìvề lĩnhvựcđó,vàthựcsựkhôngmuốntin.Bâygiờtôisẽlầnlượtđivàonhữngtínhchấtdễnhậnthấyởphầnlớncácđámđông.

§1.Tínhbốcđồng,tínhdễthayđổi,tínhdễbịkíchthíchcủađámđông

Khinghiêncứunhữngtínhchấtcơbảncủađámđông,chúngtôiđãnhậnxét rằng, đám đông hầu như chủ yếu bị điều khiển bởi sự vô thức.Hànhđộngcủahọbịđiềukhiểnbởihệthầnkinhthựcvậtnhiềuhơnlàbởinãobộ.Nhữnghànhđộngđược thựchiệnxétvềmặt trọnvẹncó thể làhoànhảo,nhưngdobởichúngkhôngđượcđiềukhiểnbởinãobộchonênmỗicánhânhành động tùy theo những kích thích ngẫu nhiên.Đám đông là quả bóngchơibởitấtcảnhữngkíchthíchtừngoàivào,sựbiếnđổikhôngngừngcủanó đã phản ánh lên điều này. Thế cho nên đám đông chính là nô lệ củanhữngkíchđộngmànóthụnhận.Mộtngườiđộclậpcũngcóthểphảichịucùngnhững tácđộnggiốngnhưđámđông,nhưngđượcbộnãocủanóchỉchothấynhữnghậuquảbấtlợinếuphụctùngnhữngsựkíchđộngnàynênnóđãkhôngtuântheo.Tâmlýhọcgiải thíchđiềunàynhưsau,ngườiđộclậpcókhảnăngchếngựnhữngcảmtínhcủanó,đámđôngthìkhôngcókhảnăngnhưvậy.

Nhữngloạithèmkhátcódạngkhácnhaumàđámđôngtuântheotùyvào

mứcđộkíchthíchcủanósẽcóthểlàtànbạo,anhdũng,hènnháthoặccao

quý,lànhữngcáithườngkhôngthểnàotránhđượcbởiýthứctựkiềmchếđãnhườngbướcchochúng.

Dobởinhữngkíchthíchtácđộngvàođámđôngthayđổiliêntụcvàhọluôntuântheochúng,vìthếbảnthânđámđôngdĩnhiêncũngsẽrấtdễbiếnđổi.Chínhvìvậyta thấyhọtrongphútchốccóthểchuyểntừchỗtànbạođẫmmáunhấtsanganhdũnghoặccanđảmnhất.Đámđôngdễtrởthànhđaophủnhưngcũngdễtrởthànhkẻtửvìđạo.Trongtimhọtrànđầynhiệthuyếtrấtcầnchosựchiếnthắngcủamỗimộtniềmtin.Ngườitakhôngcầnphảiquaytrởlạicáithờicủanhữnganhhùngđểcóthểnhậnrađượcđámđôngcókhảnănggì.Khôngbaogiờhọmặc cả sinhmạngcủamình trongmộtcuộckhởinghĩa;mớichỉvàinămcáchđâykhônglâu,mộtôngtướng(tướngBoulanger)bỗngnhiênđượcnhândânyêumến,mộtkhiôngtađòihỏi,dễdàngcóhàngngànngườisẵnsàngchémgiếtvìsựnghiệpcủaôngta.

Đámđôngchẳngsuytínhbấtcứcáigì.Dướiảnhhưởngcủanhữngkích

độngtronggiâyphúthọcóthểtrảiquahàngloạtcáctrạngtháitìnhcảmtráingược nhau. Nó giống như những tàn lá trước gió, chúng chao đảo mọiphươngvàrơirụng.Nghiêncứunhữngđámđôngcáchmạngnàođósẽchophéptacóđượcnhữngvídụvềsựbiếnđổitrongtìnhcảmcủahọ.

Nhữngsựbiếnđổinàylàmchosựlãnhđạohọtrởnênkhókhăn,đặcbiệtkhinếunhưmộtphầncủacôngquyềnnằmtrongtayhọ.Giảnhưnhữngđòihỏicủacuộcsốnghàngngàykhôngphảilàmộtdạngluậtlệvôhìnhđốivớicáctìnhhuống,thìnhữngchínhthểdânchủcũngsẽkhôngtồntạiđược.Chodùđámđôngrấtthèmmuốnnhiềuthứ,tuynhiênhọcũngkhôngmuốngiữchúngthậtlâu.Giốngnhưviệckhôngcókhảnăngtưduy,đámđôngkhôngthểcómộtýchíbềnbỉ.

Đámđôngkhôngchỉbốcđồngvàhaybiếnđổi.Giốngnhưnhữngcon

thúhoangdã,họkhôngchophépbấtcứmộtvậtcảnnàonằmgiữasựthèmmuốnvàviệcthỏamãnsựthèmmuốnđó,vàhọcàngítchophéphơn,khicáisựđasốcủahọđảmbảochohọmộtcảmgiácquyềnlựckhônggìchốnglại nổi.Đối vớimột người trong đámđông cái khái niệm “không có thể”hoàn toànbiếnmất.Một người độc lập sẽ ý thứcđược rằngmộtmìnhnókhông thể châm lửa đốt cháymột cung điện, không thể trấn lột các quánhàng,ngaycả trongýnghĩnócũngkhônghềcómộtchúthammuốn làmnhữngđiềunhưvậy.Làthànhviêncủađámđôngnóýthứcđượccáiquyềnlựcmàđámđôngđãtraochonó,vàtronggiâylátnósẽnghetheosựkích

độngđểrồichémgiếtvàcướpphá.Mộtvậtcảnvôtìnhnàođósẽbịđậptantronggiậndữ.Nếucơquantrongcơthểconngườiliêntụctiếpnhậnsựgiậndữ,nhưthếtacóthểcoigiậndữlàtrạngtháibìnhthườngcủađámđôngbịdồnnén.

Tínhdễbịkíchthích,tínhbốcđồng,vàdễthayđổicủađámđôngcũngnhưýthứccủacảmộtdântộc,nhữngcáichúngtacầnnghiêncứu,luônbịbiếnđổibởinhữngtínhcáchchủngtộccơbản.Chúngtạonênnhữngcáinềnvữngchắcchosựhìnhthànhmọitìnhcảmcủachúngta.Rõràngrằngđámđôngdễbịkíchthích,dễbốcđồng,tuynhiênchúngthểhiệnởnhiềumứcđộkhác nhau.Ví dụ, sự khác nhau giữa giống người thuộc nhómLa tinh vàgiốngngườithuộcnhómAnglo-Saxonquảthậtrõràng.Nhữngsựkiệngầnđâytronglịchsửcủachúngtalàbằngchứngsốngđộngvềđiềunày.Năm1870,chỉviệccôngbốbứcđiệntíntườngtrìnhvềviệcmộtvịđạisứhìnhnhưbịsỉnhụcđãlàmbùngphátmộtcơntứcgiậnlànguyênnhântrựctiếpcủamộtcuộcchiếnkhủngkhiếp.MộtvàinămsaucũngvìmộtbứcđiệntíntốcáomộtthấtbạinhỏbétạiLangsonđãlạitạonênmộtcơntứcgiậndẫntớiviệcgiảitánngaylậptứcchínhphủ.Cùngthờigian,sựthấtbạinặngnềcủađoànquânviễnchinhAnhtạiKhatumchỉgâynênmộtxáođộngnhỏởnướcAnh,vàchẳngcóbộnàotừchức.Ởkhắpnơiđámđôngđềuđànbà(ẻolả)vàđànbànhấtlàđámđôngthuộcnhómLatinh.Nhữngaidựavàođámđôngsẽleolênrấtnhanh,tuynhiênhọlúcnàocũngnhưkẻđứngbênbờvựctrên núi Tarpeji, vớimột điều chắc chắn rằngmột ngày nào đó sẽ bị rơixuốngdưới.

§2.Tínhdễbịtácđộngvàtínhnhẹdạcủađámđông

Mộttrongnhữngđặctínhcủađámđôngđólàtínhđặcbiệtdễbịtácđộngvàchúngtôicũngchứngminhrằngtínhchấtnàylâylanrấtmạnhởmọichỗcóđôngngườitụtập;nguyênnhâncủanóđượcgiảithíchbởisựđịnhhướngcựcnhanhcủatâmtưtìnhcảmtheomộtchiềunàođó.Ngaycảlúcngườitatưởngrằnggiữađámđôngkhônghềcómộtthứliênkếtnào,thườngcũnglàlúcnóđangở trong tình trạngcăng thẳngchờđợi, thuận lợi choviệc tiếpnhậnmộttácđộngnàođóvàonó.Tácđộngcụthểđầutiênsẽđượcthôngbáođếntấtcảcácbộnãoquađườnglâynhiễmvàxácđịnhlậptứchướngtình cảmcủađámđông.Trongnội tâmcủanhữngngườibị tácđộngxuấthiệnmộtsựthúcdụcphảibiếnnhanhýtưởngthànhhànhđộng.Bấtkểmụcđíchhànhđộng là gì, hoặc thiêuhủymột lâuđài, hoặchy sinh chínhbảnthânmình,đámđôngcũngsẵnsàngmộtcáchdễdàng.Tấtcảphụthuộcvào

kiểukíchthích,khôngcònnhưtrongtrườnghợpcủamộtngườiđộclập-tùythuộcvàonhữngmốiquanhệgiữahànhđộngbịthúcépvàchuẩnmựccủalýtrínócóthểcưỡnglạiviệcthựcthihànhđộngđó.Đámđông,luônbịlạctrongcácranhgiớicủasựvôthức,luônngảtheomọiảnhhưởng,bịnhữngtìnhcảmmãnhliệtcủahọkíchthích,tìnhcảmmứcđộnàylàđặctínhcủatấtcảsinhvậtkhôngcókhảnăngsửdụnglýtrí,miễndịchvớitấtcảcáckiểuphêphán,phảicómộtsựcảtinquámứcbìnhthường.Chẳngcógìđốivớinó làkhôngcó thể,vàngười takhôngđượcphépquênđiềunày,nếunhưmuồnhiểu,vìsaocáchuyềnthoạivànhữngcâuchuyệnvôlýnhấtlạicóthểdễhìnhthànhvàlantruyềnđếnnhưvậy[3].

Sựxuấthiện cáchuyền thoạidễ lan truyền trongđámđôngkhôngchỉ

hoàntoàndosựcảtinmàcòndosựbópméokhủngkhiếpcácsựkiệntrongtrí tưởng tượngcủađámngười tụ tập lại vớinhau.Một sựkiệnđơngiản,đámđôngchợtnhìnthấy,lậptứcsẽtrởthànhmộtsựkiệnbịbópméo.Đámđôngtưduybằngcáchìnhảnh,vàkhimộthìnhảnhhiệnlênsẽkéotheomộtchuỗicáchìnhảnhkhác,khônghềcómộtmốiliênhệlogicvớihìnhảnhđầutiên.Chúngtadễdànghiểura trạngtháinày,mộtkhichúngtangẫmnghĩxemchuỗicácliêntưởngđặcbiệtnàolúcđóđãtạonênmộtấntượngtrongta.Lýtríchỉchothấysựkhôngmạchlạccủanhữnghìnhảnhđó,nhưngđámđôngkhôngđểýđếnđiềunàyvàđãtrộnthêmgiagiảmcóđượctừnhữngtưởng tượngméomó của họ vào trong sự kiện.Đám đông không có khảnăngphânbiệtđượcgiữacáichủquanvàcáikháchquan.Nóluôncoinhữnghìnhảnhxuấthiệntrongtâmthứccủanó,thườngchẳnggiốnggìvớithựctạiquansátđược,làsựthực.

Những sự bópméomột sự kiện bởi đám đôngmà chính nó là ngườichứngkiếncóvẻnhưrấtnhiềuvàvớicácdạngkhácnhau,bởinhữngconngười trongđámđôngđóhọcónhững tínhkhí rất khácnhau.Thếnhưngkhôngphảinhưvậy.Tấtcảnhữngsựbópméobởicác thànhviênriêng lẻcủamột tập thểdo lâynhiễmđều trởnêngiốngnhauvềkiểucáchvàbảnchất.Sựbópméođầutiênbởimộtthànhviênnàođósẽlàhạtnhâncủatácđộnglâynhiễm.TrướckhithánhGeorghiểnlinhtrêntườngthànhJerusalemtrướcmặt đoàn quân thập tự chinh, chắc chắn ban đầu chỉ cómột ngườitrongsốhọnhậnraôngta.Quatácđộngvàlâynhiễm,điềunhiệmmàuđượcloantruyềnvàtấtcảmọingườiđềutiếpnhận.

Quátrìnhhìnhthànhcácảogiácđãxảyranhưvậy,chúngcómặtthường

xuyêntronglịchsửvàdườngnhưcótấtcảnhữngđặcđiểmcổđiểncủatínhxácthực,bởivìnólànhữnghiệntượngđượcchứngnhậnbởihàngngànconngười.

Năng lực tinh thầncủa từngconngười trongđámđôngkhônghềmâuthuẫnvớinguyênlýcơbảnnày.Bởivìnhữngnănglựcđóchẳngcóýnghĩagì. Trong khoảnh khắc, khimà họ trở thành thành viên của đámđông thìngườicóhọccũngnhưngườikhôngcóhọcđềumấtđikhảnăngquansát.

Lậpluậnnàynghechừngcóvẻvôlý.Đểchứngminhnó,ngườitaphải

lụclạirấtnhiềunhữnghiệntượnglịchsửvànhưthếkhôngbiếtbaonhiêutậpsáchchođủ.

Bởivìtôikhôngmuốnđểđộcgiảphảihứngchịucáiấntượngvềnhữnglậpluậnkhôngđượcchứngminh,chonêntôisẽcungcấpmộtsốvídụmàtôimaymắntìmrađượctrongvôsốcáctàiliệumàngườitacóthểtríchdẫn.

Cácthídụvềnhữngảogiáctậpthể

Trườnghợpsauđâyđượcchọnbởivìnórấtđặctrưngchohiệntượngảogiác tập thể.Nó tác động vàomột đámđông gồmnhiều thành phần khácnhau,ngườicóhọcvàngườikhôngcóhọc.TrungúyhảiquânJulienFelixđãghilạinhữnggìxảyrabênlềcuốntườngtrìnhcủaôngtavềcácdònghảilưuvàđiềunàycũngđãđượcđănglạitrong“RevueScientifique”.

Khutrụchạm“LaBelle-Poule”đangtiếnhànhtìmkiếmtàuhộtống“Le

Berceau”bịlạcsaumộtcơnbãobiểnlớn.Lúcđótrờiquangmâytạnh.Bỗngnhiênmộtthuyềnviênbáođộngcótàugặpnạn.Tấtcảthủythủđoànhướngmắtvềphíađượcchỉ,từthuyềnviênđếnsĩquantrêntàuaicũngđềutrôngthấyrõràngmộtxác tàuđầyắpngườigặpnạnđangđượcnhữngchiếcbèkéođivàtrênđócónhữngcờhiệucấpcứuđangvẫyvẫy.ĐôđốcDesfossésliềnralệnhthảxuồngtiếnvềphíaxáctàuđểcứunhữngngườibịnạn.Trênđườngtiếpcận,tấtcảthủythủvàsĩquantrênxuồngaicũngđềunhìnthấy“rấtnhiềungườiđangchuyểnđộnghỗnloạn,nhiềubàntayvẫyvẫy,vànghethấyvốsốnhữngâmthanhyếuớtkhóhiểu”.Khitớinơihọchẳngthấygìngoàinhữngthâncâyvớinhữngcànhlátrôidạtđếntừmộtbờbiểngầnđó.Ảogiácđãbiếnmấttrướcmộtbằngchứnghiểnnhiên.

Thídụtrênchothấymộtcáchrõràngquátrìnhhìnhthànhảogiáctậpthể,nhưchúngtôiđãmiêutả.Mộtmặtđámđôngđangởtrongtrạngtháichúýcăngthẳng;mặtkháclàsựkíchhoạtxuấtpháttừngườilínhgáckhianhta

báođộngcótàubịnạn,mộtsựkíchhoạtqualâynhiễmđãtácđộngđếntấtcảnhữngngườicómặt,từsĩquanđếnthủythủ.

Mộtđámđôngkhôngnhấtthiếtphảicóthậtnhiềungườimớicóthểmất

đikhảnăngnhìnđúngsựvậtvàthaythếnhữngcáithựcbằngnhữngảoảnh.Sựtụhọpchỉvàibangườiriêngrẽcũngtạonênđámđông;ngaycảnhữngnhàthôngthái,tấtcảđềucónhữngđặctínhđámđôngđốivớinhữngsựviệcnằmngoàilĩnhvựcchuyênmôncủahọ.

Nhà tâmlýhọcsắcsảoDaveycungcấpchochúng tamột thídụkỳ lạchotrườnghợptrên,nócũngđãđượcthuậtlạitrong“AnnalesdesSciencespsychiques” vì vậy cũng đáng được trình bày tại đây.Davey tiến hành tổchứcmộtcuộchọpmặtcácnhàquansátxuấtsắc,trongsốđócónhànghiêncứungườiAnhnổitiếngWallace.Saukhichomọingườixemkỹcácđồvậtvàđểhọ tùyýniêmphongchúng lại,ông trìnhdiễn lạicáchiện tượngcổđiểnvềduylinhhọcnhư:Hiểnthịhồnma,ghi lại lờihồnmalênbảngđáv.v...Saukhinhậnđượcbảnnhậnxétcủanhữngnhàquansátcóuytíntrênvềbuổitrìnhdiễn,trongđónóirằngcáchiệntượngmàhọquansátthấychỉcóthểlànhữnghiệntượngsiêutựnhiên,ôngtađãtiếtlộchohọbiếtđóchỉlànhững thủ thuậtđơngiản.“Điềungạcnhiênở trong thínghiệmnàycủaDavey”,tácgiảbàitườngthuậtviết,“khôngnằmởsựthánphụcnghệthuậttrìnhdiễn,màở sựđặcbiệtngớngẩncủabản tường thuậtviếtbởinhữngngườikhôngquenviệc làmchứng.Bởivìcáccácnhânchứngđã thuật lạinhiềuđiềuchínhxácnhưngthựcrahoàntoànsai,thếnhưngnếungườitacoinhữngđiềuthuậtlạicủahọlàhoàntoànđúng,thìnhữnggìđượcthuậtlạiđósẽđưađếnkếtquảlàcáchiệntượngđượcmiêutảkhôngthểnàogiảithíchđượcrằngđólàsựđánhlừa.CácphươngphápdoDaveynghĩrahoàntoànđơngiản,ngườitangạcnhiênvềsựthảnnhiêncủaôngkhitiếnhànhchúng,tuynhiênôngtaphảicòncómộtsứcmạnhchếngựtinhthầncủađámđôngnhư thếnàođóđểcó thểcưỡngbứchọdườngnhưphảinhìn thấycáimàthựcrahọkhônghềthấy.”Sứcmạnhnàycácnhàthôimiênaicũngcókhihọvậnvàongườibịthôimiên.Khitathấysứcmạnhđótácđộngvàonhữngcáiđầusángsuốtvàkhôngcảtinnhưthếnào, thì tasẽhiểuviệcđánhlừacácđámđôngcủanhữngconngườibìnhthườngcũngrấtdễdàngrasao.

Lờichứngcủaphụnữvàtrẻnhỏ

Córấtnhiềuthídụtươngtựkhôngkểhết.Cáchđâyvàinămbáochícóđăngmộtcâuchuyệnvềhaiemgáinhỏbịchếtđuốiđượcvớt lên từsôngSein.Hàngchụcngườiđãnhậnratôngtíchhaiembằngnhữngkhẳngđịnh

chắcchắnnhất.Trướcnhữnglờichứngkhớpnhaunhưvậy,chútítnghingờcònlạicủacơquanđiềutrađãhoàntoànbiếnmấtvàhọđãlàmgiấychứngtử. Thế nhưng trong lúc chuyển các thi hài đi làm lễ chôn cất thì tình cờngườitapháthiệnrangườicócăncướcnhưhainạnnhântrênvẫnđangsốngvàcóhìnhthứcbênngoàichẳngkhácgìhainạnnhânnhỏbékia(ởđâydịchhoàntoànsai,phảilà,“chẳngcóchỗnàogiống”mớiđúng).Nhưtrongnhiềuthídụđãtrìnhbàysựquảquyếtcủanhânchứngđầutiên,nạnnhâncủaảogiác,đủđểcóảnhhưởngđếntấtcảcácnhânchứngkhác.

Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,xuấtphátđiểmcủasựảnhhưởngluôn

làảogiácđượchìnhthànhnênquahồitưởng,cómứcđộchínhxácnhiềuítkhácnhaucủatừngnhânchứngvàngoàiralàsựlâynhiễmcủathôngtinsailệchđầutiên.Nếunhânchứngđầutiênlàngườinhạycảm,thườngchỉcầnmộtđặcđiểm,khôngkểtấtcảnhữngđiểmthựcsựgiốngnhaukhác,củanạnnhânmàanhtanghĩrằngmìnhbiếtlàai,vídụmộtvếtsẹo,mộtđặcđiểmnàođótrênquầnáo,cũngđủđểgợichoanhtahìnhảnhcủamộtngườikhác.Hìnhảnhtưởngtượnglúcnàycóthểtrởnênmộtkiểuhạtnhâncủasựkếttinh,nólanrộngvàolĩnhvựclýtrívàlàmtêliệttấtcảócxétđoán.Ngườiquansátlúcnàykhôngcònnhìnthấybảnthânsựvậtmàchỉthấycáihìnhảnhxuấthiệntrongtâmhồnanhta.Bằngcáchgiảithíchnhưvậychotrườnghợp,xảyracũngkhálâu,vềmộtngườimẹdườngnhưnhậnraxácchếtcủaconmình,nhưsẽtrìnhbàysauđây,đãlàmsángtỏhaihìnhthứctácđộng,màquátrìnhhìnhthànhnênchúng,tôicũngđãđềcậpđến.

“Đứatrẻđượcmộtđứatrẻkhácnhậnra-nóđãnhầm.Mộtchuỗinhữngsựnhậndiệnsailầmbắtđầuhìnhthành.Vàđiềukhóhiểuđãxảyra.Đúngcáingàycáixácchếtđượcmộttrẻkhácnhậnra,ngườiđànbàđãkhócthét:“Giờiơi, con tôi ơi!”.Người ta đưabà tới bênxác chết, bà ta xemkỹ áoquầnvàvết sẹo trên tránxácchếtđó rồinói: “Đúng rồi,đây là thằngconđángthươngcủatôibịmất tíchtừcuối thángbảy.Cókẻđãbắtcócnóvàđem đi giết”. Bà ta là quản gia ở phốRue de Four và tên làChavandret.Ngườitacũngđãđưaemrểcủabàđếnnơixácchếtvàngườinàycũngquảquyếtmộtcáchkhôngdodự:“đâylàthằngnhỏPhilibert.”Nhiềudâncưcủakhuphố,ngaycả thầygiáocủađứa trẻvớibằngchứngchắcchắnlàchiếcphù hiệu trường học, đều cho rằng cái xác đó là con của nhà VillettePhilibertChavandret.Thế là:hàngxóm,emrể, thầygiáovàcảbàmẹnữađềuđãnhầm.Sáutuầnsaugốctíchcủaxácchếtđượcxácđịnh.ĐólàmộtđứatrẻvùngBordeaux,bịgiếtởđóvàxáccủanóđượcgửiquabưuđiệnđếnParis[4].

Chúngtalạicóthểkhẳngđịnhrằng,cái“nhậnra”nàythườngxảyraở

phầnlớnđànbàvàcontrẻ,lànhữngthànhphầndễxúcđộngnhất.Đồngthờinócũngnóilênmộtđiềulànhữngnhânchứngnhưvậyrấtítcógiátrịtrướctòa.Đăcbiệtnhữnglờikhaitừmiệngtrẻconkhôngbaogiờnênquantâmtới.Cácquantòaluônlặpđilặplại,ởtuổiđóngườitakhôngbiếtnóidối;đólàmộtcâunóivôvị.Nếunhưhọđượchọcvềtâmlýhọcsâuhơnmộtchúthọ sẽ hiểu rằng: hoàn toàn ngược lại, trong lứa tuổi đó người ta thườngxuyênnóidối.Dĩnhiênlàsựnóidốichẳngtáchạigì,nhưngdùsaonócũnglànóidối.Việctuyênánmộtkẻcótộicólẽlàmtheokiểutungđồngxuxemralạicònxácđánghơnlàkiểudựavàonhữngchứngcứcủatrẻconnhưvẫnthườngxảyra.

Tạonênnhữngtruyềnthuyết

Quaytrởlạinhữngquansátđượcđámđôngtiếnhành,chúngtakếtluậnnhưsau,nhữngquansáttậpthểđềuthuộcvàoloạicónhiềusailầmnhất,vàphầnlớn,nóđơngiảnchỉlàảogiáccủamộtcánhân,qualâynhiễmđãtácđộng đến tất cả những người khác. Vô số các trường hợp đã chỉ ra rằngngười ta phải rất cảnh giác với năng lực làm chứng của đám đông.Hàngnghìnconngườiđãchứngkiến trậnđánhnổi tiếngcủakỵbinh tạiSedan,nhưngthậtkhôngthểnàobiếtđượcchínhxácailàngườichỉhuytrậnđánhnàytừnhữngtườngthuậttráingượcnhaucủacácnhânchứng.ViêntướngngườiAnhWolseleyđãchứngminh trongquyểnsáchmớiđâycủaông tarằng,chođếnnaynhữngsựkiệnquantrọngnhấttrongtrongtrậnWaterloođã bị xác định một cách nhầm lẫn rất nhiều, mặc dù có hàng trăm nhânchứngchứngnhậnnhữngsựkiệnđó.[5]

Tấtcảnhữngvídụtrênchothấy, tôinhắclại,nănglựclàmchứngcủađámđôngcóítgiátrịnhưthếnào.Cácsáchgiáokhoavềlogichọcxếpsựtrùnghợpcủamộtsốđôngnhânchứngthuộcvàoloạibằngchứngchắcchắnnhất,cóthểdùngđểkhẳngđịnhmộtsựkiện.Nhưngnhữnggìchúngtabiếtđượctừtâmlýhọcđámđôngđãchỉchothấy,đámđôngvềđiểmnàyđãrấtnhầmlẫnnhưthếnào.Nhữngsựkiệnquansátđượcbởimộtsốđôngngườichắcchắnsẽlànhữngsựkiệnđángnghingờnhất.Đểgiảithíchrằngmộtsựkiệnxảyrađúngnhưvậyvìđãcóđồngthờihàngnghìnconngườixácnhận,cónghĩalàgiảithíchrằng,cáithựccủasựkiệnđónhìnchungrấtkhácbiệtvớinhữngtườngthuậtđượccungcấp.

Từtrênđâytarútramộtđiềurõràngrằng,nhữngtácphẩmlịchsửnên

đượccoilàsảnphẩmcủasựhưcấuthuầntúy.Đólànhữngbàiviết tưởngtượngvềnhữngsựkiệnđượcquansáttồi,thêmvàođólànhữnggiảithíchđược nhào nặn về sau này. Nếu như quá khứ không để lại cho chúng tanhữngtượngđàikỷniệm,nhữngtácphẩmnghệthuậtvàkiếntrúc,thìcólẽchúngtakhônghềbiếtthựcranónhưthếnào.Liệuchúngtacóbiết,dùchỉmộtcâuthựcsựvềcuộcđờicủanhữngconngườivĩđạiđãtừngđóngmộtvai trò to lớn trong lịch sử loàingười?Nhiềukhảnăng làkhông.Xét chocùng thìchúng ta rất ítquan tâmđếncuộcđời thựccủanhữngvịnhưthế.Chỉnhữnganhhùng trong truyền thuyết, chứkhôngphảinhữnganhhùngtrongđờithựcđãlàmnênấntượngtrongđámđông.

Tiếcrằngcáctruyềnthuyếttựnókhôngtồntạilâudài.Trítưởngtượngcủaconngườisẽnhàonặnnótùytheothờiđạivàchủngtộc.TừđứcJehovatànbạo trongkinh thánhchođếnđứcchúa trờiđầy tình thươngcủa thánhThereselàcảmộtbướclớn,vàĐứcPhậtđượckínhtrọngởTrungquốcvớiĐứcPhậtđượcyêumếnởẤnđộchẳngcóchútgìgiốngnhau.

Khôngcầnphảicóđếncảmộtthếkỷmớiđủđểchocácanhhùngtruyền

thuyếttrongtrítưởngtượngcủađámđôngbiếnđổi;sựbiếnđổinàythườngxảyrachỉ trongmộtvàinăm.Chúng ta, trongnhững thángngàycủacuộcđờicũngđãtừngchứngkiếntruyềnthuyếtvềmộttrongnhữnganhhùngvĩđại nhất của lịch sử, chỉ trongvòng chưađầy nămmươi nămđã thay đổinhiềulần.DướithờiBourbon,Napoleonlàmộtnhânvậtbìnhdị,dễgầnvàcởimở,làngườibạncủadânnghèo,nhữngngườinhưmộtnhàthơđãnói,sẽmãimãigiữnhữngkỷniệmvềôngtatrongnhữngtúplềutồitàncủamình.Bamươi năm sauđóngười anhhùngđángmếnđã trở thànhmột tênbạochúa,mộttêntiếmquyền,cướpđoạttựdo,mộtkẻđãhysinhmạngsốngcủaba triệu sinh linh chỉ để thỏamãn thamvọng củamình.Nhiều thếkỷ tới,nhữngnhànghiêncứu trong tương lainàođó,khi thấynhững tường thuậttráingượcnhauvềcùngmộtconngười,cóthểhọsẽphảihoàinghivềcuộcđờicủavịanhhùngnày,nhưchúngtathỉnhthoảngđãhoàinghivềcuộcđờicủaPhật,vàsauđóchúngtachỉthấytừôngmộthuyềnthoạichóingờihoặcmộtsựtiếpnốicủatruyệndângianvềngườianhhùngHercules.Rõrànghọsẽkhôngvướngmắcnhiềuvớinỗihoàinghiđó,bởivìhọcókiếnthứcvềtâmlýhọctốthơnchúngtangàynay,chonênhọsẽbiếtngayrằnglịchsửchỉmuốnlưudanhnhữnghuyềnthoại.

§3.Tínhtháiquá(exagération)vàtínhphiếndiện(simplisme)củatìnhcảmđámđông

Tấtcảcáctìnhcảmtốtvàxấumàđámđôngthểhiệnracóhaiđặcđiểmchính;chúngrấtđơngiảnvàrấttháiquá.Cũngnhưtrongnhiềutrườnghợpkhác,trongmốiliênquannày,thànhviêncủađámđôngsẽtrởnêngầnvớinhữngsinhthểnguyênthủy.Ởđókhôngtồntạicácmứcđộtìnhcảm,anhtanhìnsựvậtmộtcáchthôthiển,vàkhônghềbiếtđếncácthangbậcchuyểntiếp.Sựtháiquácủatìnhcảmcàngtrởnênmạnhmẽbởinólan truyềnrấtnhanhdosựkíchhoạtvàlâynhiễmvàdosựthánphụcmànónhậnđượcđãlàmgiatăngmộtcáchđángkểmứcđộcăngthẳngcủanó.

Tínhphiếndiệnvàtháiquácủatìnhcảmđámđôngđãbảovệnótránh

khỏinghingờvàlưỡnglự.Giốngnhưởphụnữ,nólậptứccóthểđiđếnhếttầmcủasựviệc.Từmộtsựviệcrõrànglàđángnghitứckhắctrởthànhđiềuchắcchắnkhôngthểlaychuyển.Mộtmầmmốngnhỏcủaáccảmvàdèbỉutrongmình,làngườiđộclậpnósẽchoqua,làthànhviêncủađámđônglậptứcchúnglớnnhanhthànhnỗicămthùmandại.

Sựdữdộitrongtìnhcảmđámđông,đượchợplạiđặcbiệttừnhữngconngườikhácbiệt,sẽgiatăngmạnhmẽbởidothiếuvắngbấtkỳmộtsựchịutráchnhiệmnào.Việcchắcchắnkhôngbịtrừngphạt,làcáigiatăngvớiđộlớncủađámđông,vàýthứcvềbạolựccóýnghĩatronggiâylátquyếtđịnhbởiđámđông,đãđemlạichotấtcảmọingườinhữngtìnhcảmvàhànhđộngmàmộtngườiđộclậpkhócóthểcóđược.Hòalẫntrongđámđông,nhữngkẻngumuội,nhữngkẻvôhọcvàganhghétđãmấtđicáicảmgiácvôtíchsựvàbấtlựccủahọ;thaythếvàođólàýthứcvềmộtsứcmạnhthôbạo,khôngbềnbỉnhưngcựckỳmạnhmẽ.

Thậtđángbuồnvìsựtháiquácủanhữngtìnhcảmxấutrongđámđông

đã khơi dậy những tàn dư của bản năng, kế thừa từ người nguyên thủy,nhữngcáimàmộtngườiđộclậpvàcótráchnhiệmdolosợbịtrừngphạtsẽkìmnénlại.Điềunàytựnógiảithíchvìsaođámđôngcóxuhướngbạoloạnnghiêmtrọng.

Nếumộtkhiđámđôngđượctácđộngmộtcáchkhéoléo,nócóthểrấtanhdũngvàsẵnsànghysinh.Mứcđộcủanócókhicòncaohơnnhiềulầnsovớimộtcánhânđộclập.Sắptớichúngtasẽcódịpquaylạiđiểmnàykhinghiêncứuvềtínhđạođứccủađámđông.

Dođámđôngchỉbị kíchđộngbởinhữngcảmnhận thái quá, chonên

ngườidiễnthuyết,nếumuốnlôicuốnđượchọphảisửdụngnhữngcáchdiễnđạtmạnhmẽ.Nhữngcáithườngthấyởmộtnhàdiễnthuyếttrongcáccuộchộihọpcủadân chúng là, phảnđối ầm ĩ, quảquyếtnọkia, lặpđi lặp lại,nhưng tuyệt đối khôngbaogiờông ta tự chophépmìnhđượcnêu ramộtbằngchứngnào.

Cũng chính sự thái quá trong tình cảmnày là cái đámđôngđòi hỏi ởnhữngngười anhhùng củahọ.Những tính cáchvàđạođức tuyệt vời củanhữngngườianhhùngphảiluônluônđượckhuếchđại.Trongnhàhát,đámđôngđòihỏingườianhhùngcủamộtbikịchphảidũngcảm,khônngoanvàđạođức,nhữngđiềutrongđờisốngthựcchẳngbaogiờcóđượcnhưvậy.

Ngườitacólýkhinóivềcáivẻngoàiđặcbiệtcủanghệthuậtsânkhấu.

Rõràngrằngnótồntại,nhưngcácquyluậtcủanóchẳnghềcóliênquangìđến lý trí lànhmạnhcủaconngườivàvới logichọc.Nghệthuậtnói trướcđámđông,khôngcógìghêgớm,nhưngđòihỏiphảicómộtkhảnăngđặcbiệt.Trongkhiđọcmộtkịchbảnnàođóngườitathườngkhóđánhgiáđúngmứcđộthànhcôngcủanó.Nhìnchungbảnthâncácgiámđốcnhàhátđềurấtkhôngchắcchắnvềsựthànhcôngcủavởkịchkhingườitađưachohọxemkịchbản,bởiđểcóthểđánhgiáđược,họphảitựbiếnthànhmộtđámđông.Nếuchúngtacóthểxemxétkỹlưỡngtừngchitiết,chúngtacòncóthểchỉcònranhữngảnhhưởngquantrọngcủachủngtộcmộtcáchdễdàng.Mànbi kịch làm say sưamột đámđông củamột vùngnàođó, thường lạikhông thành công hoặc thành công rất hạn chế ởmột vùng khác, bởi nókhôngđủsứcđểlôicuốnđámkhángiảmới[6].

Tôikhôngcầnphảiđặcbiệtnhấnmạnhrằng,sựtháiquácủađámđôngchỉ diễn ra trong tình cảm và không hề diễn ra trong lý trí. Sự thực, conngườichỉcầnlà thànhviêncủađámđông,nhưtôiđã từngchỉ,cũngđã làmộtsựsuygiảmđángkểnănglựclýtrícủanó.Trongcáccôngtrìnhnghiêncứuvềtộiáccủađámđông,Tardecũngđãxácđịnhnhưvậy.

§4. Tính không khoan dung, tính độc đoán và tính bảo thủ của đámđông

Đámđôngchỉbiếtđếnnhữngtìnhcảmđơngiảnvàtháiquá.Cácýkiến,tư tưởng, giáo lý truyềnbá vào nó được nhanh chóng tiếp nhậnmột cáchhoặc nguyênkiện không cần xemxét, hoặc bị nó vứt bỏ tất cả, cũngnhưđượccoilàtuyệtđốiđúnghoặctuyệtđốisai.Đốivớiđứctincũngvậy,con

đường tiếp nhận của nó thường không qua sự suy xét. Hẳn ai cũng biếtnhữnggiáolýtôngiáothiếutínhkhoandungnhưthếnàovàsựngựtrịcủanóđốivớitâmhồnrasao.

Bởiđámđôngkhônghềcóchútnghingờđốivớinhữnggìmộtkhihọđã

coiđólàsựthậthoặcgiảdối,mặtkháchọlạirấtýthứcđượcsứcmạnhcủamình,chonênnórấttùytiệnvàkhôngkhoandung.Mộtconngườiđộclậpcóthểsẽchấpnhậnsựđốikhángvàtranhcãi,nhưngđámđôngkhôngbaogiờchophépnhưvậy.Trongcáccuộchộihọpcôngcộng,chỉmộtchúttráiýtừdiễngiả,lậptứclàhàngloạttiếnglahétchửirủavanglên,vànếudiễngiảcòntiếptụcngoancốsẽcóliềnnhữnghànhđộngtiếptheo,cuốicùnglàviệclôicổôngtaxuống.Nếukhôngcósựrănđe,bởisựcómặtcủacácnhàchứctráchlàmcôngtácbảovệanninh,nhiềukhingườitatiếnhànhbềhộiđồngcảdiễngiả.Tínhđộcđoánvàtínhkhôngkhoandungcóởhầuhếtcácđámđông,nhưngvớimứcđộrấtkhácnhau,vàởđâylạinổilênkháiniệmcơbảnđó là chủng tộc, nóđiềukhiển tất cảmọi tình cảmvà suynghĩ.TínhđộcđoánvàkhôngkhoandungcủađámđôngLatinhđặcbiệtmạnh,đếnnỗi,nógầnnhưđèbẹpđượchoàntoàncáitìnhcảmvềtựdocánhânrấtmạnhmẽcủangườiAnglo-Saxon.ĐámđôngLatinhchỉcómộttìnhcảmdànhchosựđộclậphoàntoànđốivớinhómtínngưỡngcủamình(dịchsai,đúngralà,“chỉthathiếtvớisựđộclậpcủanhómtínngưỡngcủamình”),vàcoisựđộclậpđólàmộtđòihỏiphảicưỡngbứccáctínngưỡngkháclậptứcnhậpvàotínngưỡngcủamình.Kểtừthờitòadịgiáo,trongchủngtộcLatinh,nhữngngườiJacobintấtcảcácthờiđạichưabaogiờbướcsangmộtkháiniệmtựdonàokhác.

Tínhđộcđoánvàkhôngkhoandungđốivớiđámđônglàmộttìnhcảmhếtsứcrõràng,họdễdàngchấpnhậnnócũngnhưdễdàngbiếnnóthànhhành động. Đám đông tôn sùng quyền lực, đồng thời những cái tốt lạithườngbịhọcholàdấuhiệucủasựyếuđuối,chonêncótácđộngrấtítvàohọ.Họchẳngbaogiờcóthiệncảmvớimộtôngchủtốtbụngmàchỉcóthiệncảmvớinhữngôngvuachuyênchếthốngtrịhọmộtcáchcứngrắn.Nếuhọthíchchàđạplênmộtbạochúađãbịlậtđổ,khiđócónghĩalà,kẻbạochúađãmấthếtquyềnlựcvàbịxếpvàohàngngũnhữngkẻyếuđuối,chỉđángbịkhinhbỉchứkhôngcònđángđểkínhsợnữa.HìnhảnhcổxưavềmộtngườihùngcủađámđôngluônluôncónhữngtínhcáchkiểuCaesar.Cờmaocủaôngtalàmhọsayđắm,quyềnlựccủaôngtalàmhọkínhtrọng,thanhgươmcủaôngta làmhọkhiếpphục.Luônsẵnsàngnổidậychốnglạimộtchínhquyềnyếukém,ngượclạiđámđôngcúiđầumộtcáchnôlệtrướcmộtquyền

lựcmạnh.Nếuchínhquyềnbịlunglay,khiđóđámđông,vớiđặctínhluôntuân theonhững tìnhcảmcựcđoannhất,cũngsẽ liên tụcchaođảo từ tháicựcvôchínhphủsangnôlệvàtừnôlệsangvôchínhphủ.

Vảlạidườngnhưngườitađãhiểusaivềtâmlýđámđông,khitinvàoưu

thếcủacácbảnnăngcáchmạngcủanó.Đólàvìnhữnghànhđộngbạolựccủanóđã làmcho tahiểukhôngđúngvềđiểmnày.Sựbộcphátcủa lòngcôngphẫnvàhànhđộngpháhoạiluônchỉxảyratrongmộtkhoảngthờigianngắn.Đámđôngquábịchiphốibởicáivôthứcvàdođó,cónghĩalànóquátuânphụcnhữngảnhhưởngđượcditruyềnlạitừthờixaxưa,làcáiđánglýranókhôngphảitrungthànhđếnmứcnhưvậy.Nếuđểtựnó,chẳngbaolâutasẽthấynókhôngcòncảmuốntựkiềmchế,bảnnăngsẽbiếnnóthànhmộtkẻnôlệ.NhữngngườiJacobincaongạovàchấtphácnhấtđãhoàntoànnhấttrívớiNapoleonkhiôngtaxóabỏmọiquyềntựdovàchobiếtnhưthếnàolàbàntaysắtcủaôngta.

Lịchsửcủacáchmạngquầnchúngsẽhầunhưkhôngthểhiểunổi,nếungười ta nhầm lẫnmột cách cơ bản về những động lực bảo thủ của đámđông.Họthựcrachỉmuốnthayđổicáitêncủathểchế,vàđểthựchiệnsựthayđổiđó, thỉnh thoảnghọ làmcảnhữngcuộccáchmạngcókhirất lớn,nhưngbảnchấtcủanhữngthểchếđóđãquábópnghẹtnhữngđòihỏiđượcthừakếcủachủngtộcđếnnỗinókhôngcầnphảitrungthànhvớinhữngthểchếđónữa.Sựthayđổiliêntụccủađámđôngchỉthểhiệnởnhữngcáirấtbênngoài.Trênthựctếhọcócáibảnnăngbảothủkhóhiểugiốngnhưtấtcảnhữngngườinguyênthủy.Họcómộtlòngtônkínhcáctruyềnthuyết,mộtnỗicămghétvôthứcmọisựđổimớicóthểlàmthayđổicuộcsốnghiệntạicủahọ.Giánhưnềndânchủởvàocáithờiphátminhramáydệt,máyhơinước, tàu lửamàcóđượcquyền lựcgiốngnhưngàynaycủanó, thìcó lẽviệchiệnthựchóacácphátminhđóchẳngthểxảyra.Cũngmaychosựtiếnbộvàvănhóa,bởisaukhinhữngphátminhkhoahọcvàkỹthuậtđượchoàntất,cáisiêuquyềnlựccủađámđôngmớiđượcsinhra.

§5.Đạođứccủađámđông

Nếuchúngtacoikháiniệmđạođứcđồngnghĩavớisựtôntrọngnhữngtậptụcxãhộinàođóvàvớisựkiềmchếthườngxuyênnhữngthamvọngcánhân,thìrõràngrằng,đámđôngquáưlàbảnnăngvàquákhôngchínchắnđể có thể tiếp nhận đạo lý. Thế nhưng nếu ta hiểu khái niệm đạo đức lànhữngtínhcáchnhấtđịnhxuấthiệntrongkhoảnhkhắcnhưsựhysinh,sự

tận tâm, lòng vị tha, sự xả thân, sự công tâm thì ta có thể nói: đámđôngthườngcóthểcómộttưcáchđạođứcrấtcao.

Mộtsốítcácnhàtâmlýhọc,cóthamgianghiêncứuvềđámđông,chỉ

chúýđếnnhữnghànhđộngtộiáccủanó.Vàdựavàomứcđộthườngxuyêncủacáchànhđộngtộiácnhưvậyhọđãđánhgiátínhcáchđạođứccủađámđông rất thấp.Chắcchắnhọđềucónhữngbằngchứngchonhậnđịnhđó:nhưng tại sao nhưvậy?Đó là chỉ bởi vì các đòi hỏi hoangdạimang tínhcáchpháhoại,làdisảncủathờitiềnsử,vẫnlẩnquấttrongmỗimộtchúngta.Đốivớimộtngườiđộclập,sẽrấtnguyhiểmchobảnthânnếunhưanhtathỏamãn những đòi hỏi đó, nhưng khi anh ta chìm trongmột đám đôngkhôngcótínhtráchnhiệm,dochắcchắnkhôngbịtrừngphạt,anhtađãphómặcchobảnnăngthỏamãnnhữnggìnómuốn.Bởivìchúngtabìnhthườngkhôngthểvậndụngcáibảnnăngtànphánàyvàođồngloại,chonênchúngtađãtìmsựthỏamãnnóởsúcvật.Cáithúsănbắnvàsựtànbạocủađámđông cũng có cùngmột nguồn gốc như vậy.Đám đông hành hạmột nạnnhân không có khả năng tự vệmột cách từ từ cho đến chết, làmột bằngchứngchosựtànbạođốnmạtcủahọ;đốivớicáctriếtgiathìsựtànbạođóvềmứcđộcũnggiốngnhưsựtànbạocủacácthợsăn,khihọtụtậplạivớinhaukhoáichínhìnnhữngconchósănđangthinhauxéxácmộtchúnaixấusố.

Nếumộtkhiđámđôngcókhảnăngchémgiết,đốtphávàtiếnhànhcáckiểutộiácthìnócũngcókhảnăngcónhữnghànhđộnghiếndâng,hysinhvàcólòngvịtha,ởmứcđộcókhicòncaohơncủamộtngườiđộclập.Sựtácđộngvào từng thànhviên củađámđông sẽđặcbiệtmạnh,nếunhư takhêudậyđượcởhọnhữngtìnhcảmvềniềmkiêuhãnhvàdanhdự,vềtôngiáo và tổ quốc. Lịch sử đầy dẫy những ví dụ như vậy, như ta từng thấytrongcáccuộcthậptựchinhhoặcởđoànquântìnhnguyệnvàonăm1793.Chỉcótậpthểmớicóthểcónhữngsựhysinhvàquênmìnhvĩđạinhưthế.Biếtbaonhiêuđámđôngđãtựđểbịđẩyvàochốnhysinhmộtcáchoanhliệtvìnhữngniềm tinvà lý tưởngmàhọchẳnghiểumột chútgìvềnó!Đámđông khi lâm chiến, thường họ chiến đấu theo tiếng kèn xung trận, chứkhông phải vì một phần thưởng nào. Quyền lợi cá nhân trong đám đônghiếmcókhilàmộtđộnglựcmạnhmẽ,trongkhiđóđốivớimộtngườiđộclập,nólàsựkíchthíchgầnnhưlàduynhất.Quảthựckhôngphảivìlợiíchbảnthânlàcáiđãđưađámđôngvàobaonhiêutrậnchiến,điềumàvớilýtrícủamìnhhọkhôngsaohiểunổi,vàtrongnhữngtrậnđánhđóhọbịgiếtmộtcáchdễdàngnhưnhữngchúchimchiềnchiệnbịthôimiênbởinhữngchiếc

gươngcủangườithợsăn.

Ngaycảnhữngtênvôlạibẩmsinh,cókhichỉvìlàmộtthànhviêncủa

đámđông,chúngcũngđãtrởthànhnhữngkẻrấttôntrọngcácquytắcđạođức.Taineđãchỉrarằng,nhữngtênđồtểcủanhữngngàytháng9[1792]đãđemnộphết tất cả nhữngđồ trang sức, ví tiền thu lượmđược từ các nạnnhâncủachúngchouỷbancáchmạng,mặcdùviệcbiểnthủnhữngthứđóhoàn toàndễdàng.Cáiđámđôngdânchúng lúcnhúc, lahétvà rách rướikia,khitrànvàocungđiệnTuileriekhônghềcầmđibấtcứmộtthứgìchodùchúngcóthểlàmchohọhoamắtvàgiátrịcủachúnglàbánhmỳchomỗimộtngườitrongnhiềungày.

Sựthahóađạođứccủamộtcánhânbởiđámđôngchắcchắnkhôngphảilàmộtquyluậtcứngnhắc,nhưngnólàđiềungườitaliêntụcquansátthấy,vàngaycảtrongnhữnghoàncảnhkhôngkhắtkhenhưtôiđãtrìnhbàytrênđây.Nhưtôiđãtừngnói,đámđôngtrongnhàhátđòihỏinhữnganhhùngcủahọ trongcácvởkịchnhữngphẩmhạnhcaoquámức,vàngaycảmộtkhối khán giả gồm những người thuộc tầng lớp thấp, nhiều khi cũng chorằngđólàquálố.Taychơichuyênnghiệp,chủnhàchứa,kẻlangthang,kẻnghiệnthểthaothườngkêucavềmộtkịchcảnhhơisàmsỡhoặcmộtcâunóitục tĩu trong đó, thế nhưng so với những gì họ thường sử dụng trong cáccuộcnóichuyệnhàngngàythìchúngquảlàvôhại.

Đámđôngthườngtuântheonhữngbảnnăngthấphèn,tuynhiêncũngcó

lúcnótỏracónhữnghànhđộngcựckỳcaothượng.Nếunóirằnglòngvịtha,sựhysinh,sựdânghiếnmộtcáchvôđiềukiệnchomộtlýtưởng,hãohuyềnhoặcthựctế,lànhữngnhâncáchđạođức,thìtacóthểnóirằng,đámđôngthườngcómộtnhâncáchnhưvậyởmứcđộrấtcaomàngaycảnhữngtriếtgia thông tháinhấtcũnghiếmkhiđạtđếnđược.Dĩnhiênhọ thểhiệnnhữngtínhcáchđómộtcáchvôthức,nhưngcáiđókhôngquantrọng.Giảnhưđámđôngcũngsuy tính thiệthơn, thìcó lẽkhônghềcómộtnềnvănhóa nào có thể nảy nở trên hành tinh của chúng ta và loài người sẽ mãikhôngbaogiờcólịchsử.

Chương3:Nhữngý tưởng,những lập luậnvà trí tưởng tượngcủađámđông

§1.Nhữngýtưởngcủađámđông

Nhữngnghiêncứutừmộtcôngtrìnhtrướcđâycủatôivềýnghĩacủacácýtưởngđốivớisựpháttriểncủacácdântộcđãchứngminhrằng,mỗimộtnền vănminh đều phát triển dựa trênmột số ít những ý tưởng nền tảng,thường rất ítkhiđổimới.Ởđấy tôiđã trìnhbày,cácý tưởngnàyđãbámchặtvàotâmhồncủađámđôngnhưthếnào,nóđãthấmvàonhữngtâmhồnđómôtcáchkhónhọc ra sao,vàsauđấynóđãđạtđếnsứcmạnhnhư thếnào.Tôicũngđãchỉrarằng,nhữngbiếnđổivĩđạitronglịchsửthườngxuấtpháttừsựthayđổicủanhữngýtưởngnềntảngnày.

Dobởitôiđãluậngiảivấnđềnàymộtcáchđầyđủ,chonêntôikhông

muốnquaytrởlạinữavàtôichỉmuốngiớihạntrongmộtvàilờivềnhữngýtưởngđãtiếpcậnvàođámđôngvàđámđôngđãtiếpnhậnchúngởnhữngdạngnào.

Ngườitacóthểphânnhữngýtưởngđóthànhhailoại.Thuộcvềloạithứnhất,chúngtathấylànhữngýtưởngtìnhcờvàthoángqua,chúngsinhradomộtảnhhưởngtứcthời:vídụnhưtìnhcảmdànhchomộtcánhânhoặcmộthọc thuyết. Thuộc về loại thứ hai là những ý tưởng nền tảng, được môitrường,ditruyềnvàđứctintạochomộtsựbềnvữnglâudài,vídụnhưcácgiáolýkhixưa,nhữngtưtưởngdânchủvàxãhộingàynay.

Ngườitacóthểvínhữngtưtưởngnềntảngnhưkhốinướccủamộtdòng

sôngđangchậmrãitrôi,nhữngýtưởngthoángqualànhữnggợnsóngluônthayđổitrênbềmặt,nólàmchobềmặtsốngđộngmặtdùchẳngcóýnghĩagìrõrànghơnlàbảnthândòngchảy.

Trong thời đại của chúng ta, những quan điểm nền tảng, mà cha ôngchúngtađãtừngsốngvớichúng,ngàycàngtrởnênbịlunglayvàđồngthờinhững thiết chếdựa trênnhữngý tưởngđó cũngbị chấnđộnghoàn toàn.Hàngngàycóbiếtbaonhiêunhữngýtưởngthoángquanảysinh,nhưtôiđãnóivềchúngởtrên;nhưngdườngnhưchỉmộtsốíttrongđócóthểđạtđượcảnhhưởngđángkể.

Nhữngýtưởngnàođámđôngthíchtiếpnhậnmặclòng,chúngchỉcóthể

pháthuy tácdụng,nếukhiđámđông tiếpnhậnchúng,chúngcómộthìnhthứcrấtđơngiảnvàphảnánhvàotâmtríhọdướidạnghìnhảnh.Khôngcóràngbuộcnàocủasựsắpđặtmộtcáchlogic,haylàsựmạchlạcđuợcdùngđểkếtnốinhữnghìnhảnhtưởngtượngđólạivớinhau;chúngcóthểthaythếnhaunhưnhữngtấmkínhảnhcủachiếcđènchiếunhiệmmàu(Larternamagica),đượcngườitrìnhdiễnlấyratừmộtcáihộp.Ngườitacũngsẽnhậnthấy trongđámđôngnhững sự tưởng tượng trái ngượcnhau tiếpnối xuấthiện.Dướitácđộngcủamộttrongnhữngýtưởngđượcchứasẵntrongđầu,đámđôngsẽ tuân theomộtmộtýnghĩchợt lóe lênvàsẽ thựchiệnnhữnghànhđộngrấtkhácnhau.Sựthiếuvắnghoàntoànkhảnăngxétđoánđãlàmchohọkhôngthểnhậnrađượccácmâuthuẫn.

Hiệntượngnhưvậykhôngchỉxuấthiệnởđámđông.Ngườitacũngthấynóởnhiềuconngườiđộclập,vàkhôngchỉởngườinguyênthủy.Tôicũngđãquansát thấyđiềuđóởnhữngngườicóhọctheođạoHindu,đangtheohọc và làm luận văn tiến sĩ tại các trường đại học ở châu Âu chúng ta.Nhữngnềntảngxãhộivàtínngưỡngvữngchắcmàhọđượckếthừakhônghềbịsuychuyển,khingườitaphủlênchúngmộtlớpquanđiểmchâuÂuxalạ.Trongnhữngcơhộitìnhcờ,nhữngthànhphầncủacáinềntảngđósẽlộra,khibằnglờinóikhibằnghànhđộngvàlúcđóởcùngmộtconngườichothấycónhữngmâuthuẫnrấtrõràng.Dĩnhiênnhữngmâuthuẫnnàycóvẻhình thứcnhiềuhơn là thực sự,bởiđốivớimộtngườiđộc lập, chỉnhữnghìnhảnhđượckế thừamớiđủmạnhđểcó thểbiến thànhnhữngđộng lựcthúcđẩynhữnghànhvicủanó.Chỉkhi,conngườidobịlaigiốngtừcácgendi truyềnkhác nhau, họmới có thể bất chợt có nhữnghànhđộng thực sựmâu thuẫnvớinhau.Ởđâycũngkhôngcần thiết đặcbiệt nhấnmạnhđếnnhữnghiệntượngnhưvậy,mặcdùchúngcónhữngýnghĩacơbảnđốivớitâmlýhọc.Theotôinghĩ,đểcóthểhiểuđượcchúngngườitaphảicầntớiítnhấtmườinămđiđâyđóvàquansát.

Bởinhữngý tưởng,chỉvớicấu trúc rấtđơngiảnmới thâmnhậpđược

vàođámđông,chonênđểcóthểtrởthànhbìnhdân,dễgần,chúngphảitựhoàn toànđổidạng.Nếuđó lànhữngý tưởng triếthọchoặckhoahọccaosiêu,ngườitacóthểđịnhranhữngthayđổicơbảncầnthiết,từngbậcmột,xuốngthấpdầnchođếnkhithíchhợpvớiđámđông.Mứcđộcủasựthayđổinàyphụthuộcrấtnhiềuvàochủngtộctạonênđámđôngđó,tuynhiênkiểunào thìnócũngphải luôn thunhỏ lạivàđơngiảnhơn.Bởi thế, theoquan

điểmxã hội học, trong thực tế không có sự cao thấp của các ý tưởng, cónghĩalàkhôngcóquanđiểmnàycaohơnquanđiểmkia.Chỉquaviệc,đểmộtýtưởngcóthểđếnđượcvớiđámđôngvàpháthuytácđộng,nóđãphảitrảiquaquátrìnhlộtbỏtấtcảnhữnggìtừnglàmnênsựvĩđại,sựcaosiêucủanó,cũngđãnóilênđiềuđó.

Giátrịcủamộtýtưởngxếptheothứbậclàhoàntoànvônghĩa;chỉcótácđộngcủanómớithựcsựlàđiềucầnphảiđểý.Nhữngýtưởngthiênchúagiáothờitrungcổ,nhữngýtưởngdânchủthếkỷ18,nhữngýtưởngxãhộichủnghĩangàynaychắcchắn rằngkhông thểcómột thứbậc thậtcao,vềmặttriếthọcngườitacóthểcoichúnglànhữngnhầmlẫnkháđángthương,nhưng ý nghĩa của chúng đã và đang cực kỳ to lớn và sẽ còn rất lâu nữachúngvẫnlànhữngphươngtiệncơbảnnhấtđểđiềuhànhmộtnhànước.

Nhưngngaycảkhi,nếunhưýtưởngđãtrảiquasựbiếnđổiđểđámđông

cóthểtiếpnhận,nócũngchỉsẽcótácđộng,nếunhưnó-quanhữngbướckhácnhau,nhữngbướcnàylàgìcònphảitiếptụcnghiêncứuthêm-thâmnhậpđượcvàocáivôthứccủađámđôngvàtrởnêntìnhcảmcủahọ.Sựbiếnchuyểnnàythôngthườngkéodàirấtlâu.

Ngườitakhôngđượcphéptinrằng,mộtýnghĩchỉcầnquachứngminhđượctínhđúngđắncủanólàcóthểgâynêntácđộng,ngaycảđốivớinhữngngườihiểubiết.Tasẽtinvàođiềunày,khitathấy,nhữngbằngchứngsángtỏnhấtcũngchỉcómộtảnhhưởngrấtnhỏbévàophầnđôngcácconngười.Một bằng chứng vững chắc có thể đượcmột người nghe có kinh nghiệmchấpnhận,nhưngcáivôthứcbêntronganhtasẽnhanhchóngđưaanhtatrởlạicáiquanđiểmcótừbanđầu.Nếuvàingàysaugặplại,anhtasẽlạinêulênnhữngnghivấnmớivớinhữnglýlẽyhệtnhưthế.Anhtarõràngđãbịnhữngảnhhưởngcủacácquanniệmtrướcđâytácđộng,nhữngcáilớnlêntừtìnhcảm;vàchínhchúngđãảnhhưởngtớiđộngcơcủanhữnglờinóivàhànhđộng.

Nếumộtýtưởng,khiđãănsâuđượcvàotâmhồnđámđông,lúcđónó

sẽphát triển thànhmộtquyềnlựckhônggìchốnglạiđược,và tạorahàngloạtnhữngtácđộng.CácýtưởngtriếthọcdẫnđếncuộccáchmạngPhápđãphảicầnđếngầnmột thếkỷmớicó thểbámrễvào tâmhồnnhữngngườidân.Ngườitacũngbiết,nóđãsinhramộtsựtànbạokhônggìngăncảnnổinhư thếnào.Cuộc tấncôngcủa toàndânnhằmgiành lại sựcôngbằngxãhội, hiện thực hóa những ý tưởng về nhân quyền và tự do đã làm rung

chuyểncảchâuÂuđếntậngốcrễ.Haimươinămtrờidânchúngxôngvàođâmchémlẫnnhau,châuÂuđượcnếmmùithếnàolàhủydiệt,chỉcóthểsosánhđượcvớinhữnggìmàDschingiskhan(ThànhCátTưHãn)vàTamerlanđãlàm.Rõrànghơnbaogiờhết,nhữnggìnhiệtthànhcủamộtýtưởngđemlại,đúnglàcókhảnănglàmđổihướngcáctìnhcảm.

Cácýtưởngcầnphảicónhiềuthờigianđểcóthểbámrễvàođámđông,vànócũngcầnkhôngíthơnthờigianđểcóthểbiếnđikhỏiđó.Vềmặtýtưởng,đámđôngcũngluônlạchậuhơnnhiềuthếhệsovớinhữngnhàkhoahọcvàtriếthọc.Ngàynaytấtcảnhữngnhàcầmquyềnđềuthừabiết,cóbaonhiêusailầmhiệnnằmtrongnhữngýtưởngnềntảng,nhữngcáimàtôivừađềcậpđếnởtrên;nhưngbởivìảnhhưởngcủanhữngýtưởngđócònrấtlớn,cho nên các nhà cầm quyền vẫn bắt buộc phải điều hành đất nước theonhữngýtưởngnềntảngđó,mặcdùtừlâubảnthânhọđãkhôngcòntinvàosựđúngđắncủachúngnữa.

§2.Lậpluậncủađámđông

Ngườitakhôngthểquảquyếtmộtcáchchắcchắnrằng,đámđôngkhôngthể bị tác động bởi những suy luận. Nhưng những lý lẽ họ vận dụng vànhững lý lẽ tácđộngđếnhọ,dườngnhưnhìnvềmặt logicnó tầmthườngđếnnỗingườitachỉcầnlàmmộtphépsosánhcũngcóthểrútrakếtluận.

Nhữnglậpluậttầmthườngcũngnhưnhữnglậpluậnsâusắcchúngđều

dựatrênsựliênkếtcácýtưởng:nhưngnhữngliênkếtcácýtưởngmàđámđôngthựchiệnchỉlàsựkếtnốinhữnggìgiốngnhauvàcóthứtự.HọkếtnốinhưngườiEskimo, từkinhnghiệmbiết rằng,băngđá làmộtvật thể trongsuốt,tantrongmiệngvàtừđórútrakếtluậnrằngthủytinh,docũngtrongsuốt,nênnócũngphảitantrongmiệng;Hoặcnhưngườihoangdã,họchorằng,nếuhọăn trái timcủamộtkẻ thùdũngcảm thìhọ sẽnhậnđược sựdũngcảmcủanó;hoặcnhưnhữngngườicôngnhân,bịchủcủahọbóclộtvàtừđórútrakếtluậnrằng,tấtcảgiớichủđềulàkẻbóclột.

Sự kết nối các sự vật tương tự, cho dù chúng chỉ có những biểu hiệngiốngnhauvềbềmặt,và sựkháiquáthóamộtcáchvộivãnhững trườnghợpriêngbiệt,lànhữngđặcđiểmtronglogiccủađámđông.Nhữngkiểulậpluậnnhưvậy luônđượccác thuyếtgiakhéonói sửdụng trướcđámđông.Mộtchuỗinhữnglậpluậnvữngchắcsẽlàđiềuhoàntoànkhóhiểuđốivớiđámđông, chonên ta có thểđượcphépnói rằng, họ chẳng lập luậngì cả

hoặc lập luận sai và lập luận logic không có tác động gì tới họ. Thườngchúngtahaybịngạcnhiênkhiđọcnhữngbàiviếtvềnhữngđiểmyếutrongmột bài phát biểu nào đó, thếmà nó lại có tác độngmạnhmẽ đến ngườinghe;nhưngtaquênmấtrằng,bàiphátbiểuđóđượclàmrađểlôikéođámđông,chứkhôngphảiđểchonhữngtriếtgiađọc.Thuyếtgia,ngườigầngũivớiđámđông,luônbiếtcáchgợilênnhữnghìnhảnhđểcóthểlôicuốnhọ.Nếuôngtađạtđượcđiềuđó,cónghĩa làôngtađãđạtđượcmụcđích,vàhàng loạt những lời phát biểu cũng không bằngmột vài câu đi vào lòngngườivàđemđếnniềmtinchohọ.

Cũngquáthừakhilưuýrằng,sựthiếukhảnănglậpluậncủađámđông

đãtướcđicủahọmọinănglựcphêphán,cónghĩalàkhảnăngđểphânbiệtđượcgiữađúngvàsai,khảnăngđưaramộtphánxétxácđáng.Nhữnglậpluânmàđámđôngchấpnhậnchỉlànhữnglậpluậnkhiêncưỡng,khôngbaogiờđượckiểmchứng.Nhiềuconngườiđộclậpvềmặtnàycũngkhônghơngìđámđông.Sựnhẹdạkhikháiquáthóanhữngýkiếnnhấtđịnhnàođóphụthuộctrướchếtvàosựthiếukhảnăngđểcóthểđưaramộtýkiếncủachínhmình,trêncơsởcủanhữngsuyluậnđặcbiệt,ởphầnđôngcácconngười.

§3.Sứctưởngtượngcủađámđông

Giống như ở tất cả những ai không biết suy nghĩmột cách logic, sứctưởngtượngđặcbiệtcủađámđôngdễdàngtạonênsựxúcđộngcựckỳsâusắc.Nhữnghìnhảnhhiệnlêntrongtríóchọbởimộtngườinàođó,bởimộtsựkiện,bởimột tainạnxảy rađềusốngđộnggầnnhư làhiện thực.Đámđônggầnnhưởtrongtrạngtháicủamộtngườiđangngủ,khảnăngsuyxéttrongphútchốcbigạtsangmộtbên,nhườngchỗchonhữnghìnhảnhcựckỳmạnhmẽhiệnlêntrongđầuvàsauđóchúngcũngsẽbiếnđirấtnhanhmộtkhisựsuyxétcóýđịnhxentrởlại.Đámđông,khôngcókhảnăngxemxétvàsuynghĩmộtcáchlôgic,vớihọchẳngcógìlàkhôngcóthể.Ngượclạinhữngcáikhôngcóthểnhấtthườnglạihaylộrarõnhất.

Chínhvìthếđámđôngthườngbịnhữngmặtdiệukỳvàhuyềnthoạicủa

cácsựkiệntácđộngmạnhmẽnhất.Sựdiệukỳvàhuyềnthoạiquảđúnglànhữngtrụcộtcủamộtnềnvănhóa.Cáiảotronglịchsửluôncóvaitròquantrọnghơnlàcáithực.Cáikhôngthựcluôncóquyềnđứngtrướccáithực.

Đámđôngchỉcóthểsuynghĩquahìnhảnhvàchỉđểcáchìnhảnhtác

độngvàomình.Chỉcónhữnghìnhảnhmới làmchohọkhiếpsợhoặcsayđắmvà chúng là nguyênnhân củanhữnghànhđộng củahọ.Chínhvì thếtrongcácvởkịchkhitạoranhữnghìnhtượngvớiđườngnétsâuđậmđãgâynênmột sự tác động cựcmạnh vào đám đông.Với đám đông dân chúngthànhRomkhixưa,bánhmìvàcáctròchơilàlýtưởnghạnhphúc.Lýtưởngnàyrấtítthayđổitrongdòngchảycủathờigian.Khôngcógìkíchđộngtrítưởngtượngcủađámđôngmạnhmẽhơnlàmộtvởdiễnsânkhấu.Tấtcảcáckhángiảcảmnhậnđồngthờimộttìnhcảmgiốngnhau,vànếunhưnókhôngthểngaylậptứctrởthànhhànhđộng,thìcũngchỉvìngườikhángiảvôthứcchưathểphớtlờsựnghingờrằnganhtalạilànạnnhâncủaảogiác,vàđãkhóc, đã cười về những cuộc phiêu lưu tưởng tượng. Song thỉnh thoảngnhữngtìnhcảmđượckhơidậybởicáchìnhảnhcũngđủmạnhđểcóthểbiếnthành hành động, giống như được tác động bởi sự kích hoạt (suggestion)thôngthường.Ngườitacũngđãtừngkểvềnhữngbuổitrìnhdiễn,trongđódiễnviênđóngvaikẻphảnbội,saukhikết thúcbuổi trìnhdiễnphảiđượcbảovệcẩnthậnđểtránhsựtấncôngcủanhữngkhángiảvẫncònđangcôngphẫntrướchànhđộngtộiácdườngnhưlàcủadiễnviênnọđãthểhiệntrongvởkịch.Điềunàytheoýkiếncủatôi làmộtvídụchínhxácnhấtvềtrạngthái tinh thầncủađámđông,vàđặcbiệt là sựnhẹdạ,dễbị tácđộng.Cáikhôngcóthậttrongconmắthọcũngquantrọngnhưcáicóthật.Họcóxuhướngrõrànglàkhônghềphânbiệtbấtcứcáigì.

Quyềnlựccủakẻchiếnthắngvàsứcmạnhcủanhànướcđượcxâydựng

trêntrítưởngtượngcủangườidân.Nếutagâyđượcấntượngtrongtrítưởngtượngđó,tacóthểlôikéocảđámđôngđitheo.Tấtcảnhữngsựkiệncóýnghĩatronglịchsử,sựrađờicủađạoPhật,củađạoThiênchúa,đạoHồi,cáccuộccảicách,cáccuộccáchmạngvàsựbùngnổđầyđedọacủachủnghĩaxãhộitrongthờiđạicủachúngtađềulàhậuquảtrựctiếphoặcgiántiếpcủanhữngấntượngmạnhvàotrítưởngtượngcủađámđông.

Cũng thế, những nguyên thủ quốc gia trongmọi thời đại ở tất cả cácnước,lànhữngngườichiếmđượcquyềnthốngtrịtuyệtđối,đềucoitrítưởngtượngcủadânchúng làcáccột trụcủaquyền lực.Khôngbaogiờhọcóýđịnhcaitrịngượcvớinhữngtrítưởngtượngđó.“TôiđãkếtthúccuộcchiếntạiVendeé,bởivì tôiđã trở thànhngườicônggiáo”,Napoleonđãnóinhưvậytrướchộiđồngquốcgia,“tôichiếmgiữđượcAicập,bởivì tôiđã trởthànhngườitheođạoHồi,vàtôiđãchiếnthắngnhữngthầytungườiÝbởivìtôiủnghộsựtoànquyềncủagiáohoàng.KhitôicaitrịngườiDotháitôisẽchoxâylạiđềnthờvuaSalomon.”TừthờiAlexandervàCäsarcólẽchưa

cómột conngườivĩ đại nào lại biết cáchgây ấn tượngvào tâmhồnđámđông nhưNapoleon;mối quan tâm thường xuyên củaNapoleon là sự tácđộngvàotâmhồnđámđông.Ôngtamơđếnnótrongchiếnthắng,tronglờinói, tronghànhđộng,và trong tấtcảcáccôngviệc-ngaycảkhinằmchờchếtôngtavẫncònmơđếnđiềuđó.

Làmthếnàođểcótạonênấntượngtrongtrítưởngtượngcủađámđông?

Chúng tasẽ thấyđiềunàyngaybâygiờ.Trongkhichờđợichỉcó thểnóirằng,mụcđíchnàysẽkhôngbaogiờđạtđếnđựơcbằngcáchthửtácđộngvào suy nghĩ và lý trí. Antonius không cần đến những sự hùng biện trừutượngđểkíchđộngnhândânchốnglạinhữngkẻđãsáthạiCäsar.ÔngtachỉđọcchohọnghedichúcvàchohọxemthihàicủaCäsar.

Tất cả nhữnggì làmkích động trí tưởng tượng của đámđôngđều thểhiệnởdạngmộthìnhảnhcôđọng,rõnét,khôngcầncómộtphươngtiệngiảithíchnàođikèmvàchỉđượcmộtvàisựkiệntuyệtvờihỗtrợnhư:mộtthắnglợilớn,mộtđiềukỳlạlớn,mộttộiáclớn,mộtniềmhyvọnglớn.Chúnglàmchosựvậtđượctiếpnhậnmộtcáchchớpnhoángvàkhôngmảymaycầnbiếtđếnnóđãnhư thếnào.Hàng trăm tội ác nhỏhoặchàng trăm tai nạnnhỏthườngsẽchẳnggâynênmộtchúttácđộngđángkểđốivớitrítưởngtựợngcủađámđông;thếnhưngnólạibịsốcrấtmạnhbởiduynhấtmộttộiácmanrợ,mộttạinạnthảmthương,chodùmáucóđổíthơnnhiềusovớisốmáucủatấtcảnhữngtainạnnhỏcộnglại.ĐạidịchcúmcáchđâyvàinămlàmchonămnghìnngườiParis tửvong trongvòngvài tuần, songchỉgâynênchútítấntượngtớitrítưởngtựợngcủadânchúng.Dĩnhiênthảmhọanày,trongcáinghĩađúngnhấtcủanó,đãkhôngtựbiếnthànhmộtvàihìnhảnhthấyđược,màchỉ lànhữngconsố thốngkê trongcácbáocáohàngngày.Một taihọađáng lý raphải lấyđinămngànsinhmạngnhưngchỉcónămtrămngườibịchết,vàchỉnộitrongmộtngày,tạimộtđịađiểmcôngcộng,nhiềungườinhìn thấy,giảsửnhưsựsụpđổcủa thápEiffelchẳnghạn,sẽgâynênmộtấntượngkinhkhủngđổivớióctưởngtượng.Sựphỏngđoánvềviệcmấttíchcủamộtcontàuvượtđạidương,màngườitanhầmtưởngrằngnóđãbịđắmngoàibiểnxa,đãđặcbiệtkíchthíchtrítưởngtượngcủađámđôngtámngàyliền.Cácconsốthốngkêđếngiờchothấy,trongcùngnhữngnămđócótớihàngngànchiếctàulớnbịđắm.Thếnhưngđámđôngchẳngmảymayquantâmđếnnhữngsựtổnthấtmộtcáchtừtừnhưvậy,nhữngtainạnđãxảyratheomộtkiểukhácvớisốngườichếtvàlượnghànghóabịtổnthấtlớnhơnnhiều.

Vậy có thể nói, không phải tự bản thân các sự kiện đã kích thích trí

tưởngtượngcủadânchúng,màlàhìnhthứcvàcungcáchcủachúngđãxảyranhưthếnào.Chúngphảiquadồnnén-nếutôiđượcphépnóinhưvậy-thànhmộthìnhảnhcôđọngthỏamãnvànắmbắtđượctâmtrí.Nghệthuậtkíchthíchsứctưởngtượngcủađámđôngcũngchínhlànghệthuậtđểlãnhđạohọ.

Chương4:Nhữnghìnhthứctôngiáocótrongtấtcảcácniềmtincủađámđông

Nhưchúngtađãthấy,đámđôngkhônghềsuynghĩ,họtiếpnhậnhoặcvứt bỏ các ý tưởngmột cách nhanh chóng, không dung thứ tranh luận vàmâuthuẫn.Đámđôngbịtêliệtlýtríbởinhữngtácđộngvàonóvàsauđóchúnglàmchonóchỉmuốnnhanhchóngchuyểnquahànhđộng.Chúngtôicũngđãchỉrarằng,đámđôngdướinhữngtácđộngthíchhợpsẵnsànghysinh chomột ý tưởngmàngười ta đã làmchonó tin vào.Chúng tôi cuốicùng cũng đã xác định rằng, đám đông chỉ biết đến những tình cảm quákhíchvàmãnhliệt.Ởhọsựyêumếnnhanhchóngtrởthànhsựtônsùng,sựáccảmvừamớinàysinhđãlậptứcbiếnthànhsựcămthù.Nhữngđặcđiểmchungnàylàmchotamườngtượngrađượchìnhthứccủacácniềmtincủahọ.

Việcnghiêncứusâucácniềmtincủađámđông,khôngnhữngtrongthời

đạicáctôngiáomàcảtrongthờiđạicủacáccuộcnổidậychínhtrịlớn,vídụnhưđãxảyratrongthếkỷvừaqua,chothấy,cácniềmtinđóluôncónhữnghìnhthứcđặcbiệt,khôngcógìcóthểđúnghơnkhigọichúnglànhữngniềmtinmangtìnhcảmtôngiáo.

Nhữngtìnhcảmnàycónhữngđặctrưngrấtđơngiản:tônsùngmộtđấngđượccholàcaocả,khiếpsợtrướcquyềnlựcbêntrên,tuânthủmộtcáchmùquángmệnhlệnhcủaquyềnlựcđó,khôngcókhảnăngđánhgiánhữnggiáolýcủanó,cốgắngtruyềnbásâurộngnhữnggiáolýđó,cóxuhướngcoitấtcảnhữngaikhôngchấpnhậngiáolýđólàkẻthù.Nhữngtìnhcảmnhưvậycóthểlàdànhchomộtôngthánhvôhìnhnàođó,chomộthìnhtượngbằngđá,chomộtanhhùnghoặcchomộtýtưởngchínhtrị-chừngnàonóthểhiệnnhữngđặctrưngnhưtrên,thìnóluônlànhữngtìnhcảmkiểutôngiáo.Cáisiêunhiênvàcáiphithườnglànhữngcáiluônnhậnthấyởmọinơitrongđó.Đámđônglúcnàyđộilốtmộttínngưỡnghoặcmộtlãnhtụbáchchiếnbáchthắng,làmchohọsaymê,vớicùngmộtquyềnlựchuyềnbí.

KhôngchỉaicầunguyệntrướcChúamớilàngườisùngđạo,ngườisùng

cũnglàngườimàngaycảkhi,bằngtấtcảsứclựccủatrítuệ,tấtcảsứcmạnh

củaýchí,tấtcảsựnóngbỏngcủaniềmtinchỉđểphụcvụchomộtquyềnlựchoặcmộtconngười,vớimụcđíchđểchonó trở thànhkẻdẫn lốimọisuynghĩvàhànhđộngcủamình.

Tìnhcảmkiểutôngiáothườnggắnliềnvớitínhkhôngkhoandungvàsựcuồng tín.Nókhông thể thiếuđượcở tất cả những ai tưởngnhưmìnhđãnắmgiữđượcbímậtcủahạnhphúcdướitrầngianvàtrênthiênđường.Haitínhchấtđótìmthấyởtrongtấtcảcácnhómngườihọplạivớinhaukhihọtándươngmộtniềmtinnàođó.NgườiJacobintrongnhữngngàykinhhoàngcũnglànhữngngườirấtsùngđạonhưnhữngngườicônggiáoởtòadịgiáo,vàsựđiênloạntànbạocủahọcũngcócùngmộtnguồngốc.

Những đức tin của đámđôngmang tính chất củamột sự tuân thủmù

quáng,mộtsựkhôngkhoandungtànbạovàmộtnhucầutruyềnbágắnliềnvớithứtìnhcảmkiểutôngiáo,nhưvậytacóthểnóirằng,tấtcảnhữngđứctincủahọcóhình thức tôngiáo.Ngườianhhùngmàđámđônghânhoanchàođón,trongthựctếlàđứcchúatrờicủahọ.Napoleonlàmộtngườinhưvậytrongsuốt15nămliền,chẳngcóthánhthầnnàolạicóđượcmộtsựsùngbáinhiệtthànhnhưvậy;vàcũngchẳngcóaidễdàngđưahọvàochỗchếtđến như thế.Những anh hùng thần thánh và những thánh thần thiên chúagiáokhôngbaogiờthựchiệnsựthốngtrịtoàndiệnlêncáctâmhồn.(chừalạicáichếtchohọtựquyếtđịnh!)(Chỗnàydịchkhálạ,theonguyênbảnchỉnói,“cácvịthầnTàgiáovàThiênchúagiáocũngkhôngthựcthiđượcmộtsựthốngtrịtuyệtđốihơnthếtrêncáclinhhồnđãngảtheohọ”).

Tấtcảnhữngngườilậpnêncácgiáolývàhọcthuyếtchínhtrị,họlàmnhưvậychỉvới lýdo rằng,họđãhiểucách truyềnvàođámđôngcái tìnhcảmtôngiáocuồngnhiệt,nólàmchoconngườicảmthấyhạnhphúctrongsựsùngbái,vàthúcdụcconngườihiếndângcuộcsốngchothầntượngcủamình.Nólànhưvậyởtấtcảcácthờiđại.Trongquyểnsáchxinhxắn(dịchsai,phảilà“quyểnsáchxuấtsắc”)củamìnhvềxứGallienthuộcđếchếLamã,FusteldeCoulangesđãđặcbiệtchỉrarằng,đếchếLamãtồntạiđượchoàn toànkhôngphảidosứcmạnhbản thânmà làdosựngưỡngmộ theokiểu tôngiáođượcngấmvào trongnó.“Trong lịch sửhìnhnhưkhôngcótrườnghợpnào”,ôngtađãcólý,“mộtchínhquyềnbịnhândâncămghét,lạitồntạiđượcđếnnhữngnămthếkỷ...Khôngthểnàohiểunổi,chỉcó30quânđoàn lạicó thểbắthàng trămtriệuconngười thuầnphục.”Họkhuấtphụcchỉbởivì,HoàngđếlàtượngtrưngchoLamã,đượctấtcảtônthờnhưthánh.Ngayởmộtchốnthâmsơncùngcốccũngthấycóbànthờvua.“Bất

cứlúcnàongườitacũngnhìnthấy,từđầunọđếnđầukiacủađếchế,trongtấtcảcáctâmhồn,mộttôngiáođanghìnhthành,màđứcchúacủanóchínhlànhàvua.Mộtvài năm trước côngnguyên toànxứGalien, baogồmsáumươi thành phố, đã chung nhau dựng lên cho Augustus một ngôi đền ởLion...NhữngchađạocủađềnđượcchọntừkhắpcácthànhphốcủaGalien,lànhữngbậcđángkínhđầutiêncủađấtnước...Ngườitakhôngthểchorằngtấtcảnhữngcáiđólàdosựkínhsợhoặcthầnphụcmộtcáchnôlệmàthành.Cảmộtdântộckhôngthểđềulànôlệ,mànôlệnhữngbatrămnăm.Khôngchỉ các triều thần thán phục đứcVua,mà làRom; và không chỉRom, cảGalien,TâyBanNha,HyLạpvàÁchâu.”

Nhữngcáiđókhôngchỉlànhữngquanniệmmêtíndịđoancủamộtthờiđạikhác,lànhữngcáiđãxuađuổilýtrímộtcáchtriệtđể.Trongcuộcchiếnvĩnh cửuvới lý trí chưabaogiờ tình cảmbị chiếnbại.Chodùđámđôngkhôngcònmuốnnghenhữnglờicủa thánh thầnvà tôngiáonữa, lànhữngthứđãthốngtrịhọtrongmộtthờigiandài,nhưngchưabaogiờngườitalạithấyhọdựnglênnhiềutượngđàivànơithờcúngnhưtrongsuốtthếkỷqua.Phong trào nông dân, nổi tiếng với tên gọiBoulangismus, đã chứngminhchothấy,bảnnăngtôngiáocủađámđôngdễcókhảnăngđổimớinhưthếnào.Ngàyđó không cómột quán làng nào là không thấy có treo ảnh củangườianhhùng.Ngườitagánchoôngtamộtsứcmạnhcóthểxóatanmọisựbấtcông,mọithứtộilỗi,vàhàngngànconngườiđãhiếndângchoôngtamạngsốngcủahọ.Vịtrínàosẽdànhchoôngtatronglịchsử,nếunhưtínhcáchcủaôngtacũngtheokịpnhữnghuyềnthoạivềôngta!

Tôngiáokhôngcóthánhthần:Chủnghĩavôthần

Cũnglàmộtđiềunhỏvàhơithừakhinhắclại,đámđôngcầncómộttôngiáo.Bởi tất cả cáchọc thuyết chính trị, tôngiáo,xãhội tìm thấyđượcởđámđôngsựtiếpthụchỉvớiđiềukiện,rằngchúngphảimangmộthìnhthứctôngiáo,trongđókhôngtồntạibấtkỳmộtsựtranhluậnnào.Nếumộtkhicóthểvậnđộngđượcđámđôngtiếpnhậnchủnghĩavôthần,thìsauđóchủnghĩanàysẽhoàn toàn trở thànhsựsụcsôikhôngkhoannhượngcủamộttìnhcảmmangtínhtôngiáo,vàchẳngbaolâusẽtrởthànhsựsùngbáithểhiệnởnhữnghình thứcbênngoàicủanó.Một thídụkỳquặcvềđiềunàycho chúng ta, đó là sự phát triển củamột nhóm nhỏ theo chủ nghĩa thựcchứng.Nógiốngnhưbấtkỳmộtngườinào theochủnghĩahưvô,màcâuchuyệncủanóchúngtađãđượcDostojewskij,mộtconngườicựckỳsâusắckểlại,đãđậptannhữnghìnhtượngthánhthầnvàthiêngliêngtrênbànthờnơithờphụng,dậptắtnhữngngọnnếnvàkhôngmộtchútlưỡnglựthaythế

nhữngthứđãbịđậpnátđóbởinhữngtácphẩmcủamộttriếtgiavôthần;sauđónó thắp lạinhữngngọnnếnđã tắtmộtcáchhoàn toàn thànhkính.Đốitượngcủaniềmtintôngiáotrướcđócủanóđãhoàntoàntrởthànhmộtđốitượngkhác,thếnhưngliệutacóthểquảquyếtrằng,tìnhcảmtôngiáocủanócũngđãthayđổi?

Tôi nhắc lạimột lần nữa: những sự kiện lịch sử nào đó, và cụ thể lànhữngsựkiệnquantrọngnhất,tachỉcóthểhiểuđượcnó,nếunhưtachúýđềnhìnhthứcmàcácniềmtincủađámđôngtiếpnhận.Nhiềuhiệntượngxãhộicầnphảiđểchocácnhà tâmlýhọcnghiêncứuhơn làđểchocácnhàkhoahọc tựnhiên.Nhà sửhọcTainecủachúng tađãnghiêncứuvềcáchmạngnhưlàmộtnhàkhoahọctựnhiênvàđãnhiềulầnkhôngpháthiệnrađượcdiễnbiếnthựcsựcủacácsựkiện.Ôngtaquanđãsátsựviệcmộtcáchtuyệtvời,nhưngbởivìkhôngbiếtđầyđủvềtâmlýhọcđámđông,chonên,làmộttácgiảlừngdanhôngtacũngkhôngthểnàogiảithíchnổicácnguyênnhâncủachúng.Bởivìcácsựkiệnđẫmmáu, tànbạovàhỗn loạnđã làmôngtasửngsốt,bởivậy,dườngnhưđốivớiôngtanhữnganhhùngtrongcácthiênsửcalớnchỉlàmộtbầyngườihoangdãđộngkinh,bánmìnhmộtcáchkhôngkiềmchế chobảnnăng.Nhữnghànhđộngbạo lực của cáchmạng,nhữngsựchémgiết,cácnhucầukhuếch trương, sự tuyênchiếnvới tấtcảcácvuachúacủanóchỉcóthểgiảithíchđược,nếungườitahiểura,rằngtấtcảchỉđểphụcvụchosựcủngcốmộtniềmtintôngiáomới.Phongtràocảicáchtôngiáo,đêmthảmsátởđềnBartholomeus,cáccuộcchiếntranhgiữacáctôngiáo,tòadịgiáo,sựkiệncủanhữngngàykhủngkhiếp...tấtcảđềulànhữnghiệntượngcùngloạidướitácđộngcủatìnhcảmtôngiáo,nócầnthiếtđểhủydiệttấtcả,bằnglửavàbằnggươmđao,nhữnggìcảntrởsựtruyềnbámột niềm tinmới.Cách thức của tòa dị giáo là cách thức của những conngườicóniềmtinchânthậtnhất;họchẳngphảilànhữngtínđồnếunhưhọđãlàmkhácđi.

Nhữngcuộccáchmạng,giốngnhưtôiđãkể,chỉcóthểxảyra,nếutâm

hồnđámđông truyềnchochúng sức sống.Nhữngkẻbạoquyềnđộcđoánnhấtcũngkhông thể tạo rachúng.Nhữngnhàsửhọc,nhữngngườiđãchỉchochúngtathấycáiđêmthảmsátởđềnBartholomeuslàtácphẩmcủamộtôngvua,họđềuđãcóquáíthiểubiếtvềtâmlýhọcđámđôngcũngnhưvềtâmlýcủacácvịvua.Nhữngsựbiểulộkiểunhưvậychỉcóthểbắtnguồntừtâmhồn đámđông.Quyền lực vô biên củamột kẻ thống trị tùy tiện nhấtcũngchỉđủđểthúcđẩyhoặcngăncảnchútítcáithờiđiểmxảyra.Không,không phải các ông vua đã gây ra vụ tàn sát ở đềnBartholomeus, gây ra

nhữngcuộcchiến tranh tôngiáo,vàkhôngphảiRobespierre,DantonhoặcSaint-Justlànhữngnguyêntáccủasựkiện“nhữngngàykhủngkhiếp”.Đằngsaunhữngsựkiệnnhưvậyngườitalạiluôntìmthấycáitâmhồnđámđông.

Tập2-Cácquanđiểmvàđứctincủađámđông

Chương1:Nhữngđộnglựctừxacủacácđứctinvàquanđiểmcủađámđông

Cho đến đây chúng ta đã nghiên cứu về trạng thái tinh thần của đámđông.Chúngtađãbiếtvềcáchhọcảmnhận,suynghĩ,vàcáchhọrútrakếtluận.Bâygiờchúngtamuốnxem,quanđiểm,đứctincủahọđãhìnhthànhvàđượccủngcốvữngchắcbằngcáchnào.Cóhaikiểuđộnglựckhácnhauquyếtđịnhcácquanđiểmvàđứctinđó:đólàcácđộnglựctrựctiếpvàcácđộnglựcgiántiếp.

Cácđộnglựcgiántiếptạochođámđôngkhảnăngtiếpnhậnnhữngđức

tin nhất định nào đó và ngăn cản sự thâmnhập của các đức tin khác.Nóchuẩnbịmảnhđất,trênđóngườitathấynhữngýtưởngbấtchợtnhúlên,sứcmạnhvàtácđộngcủachúnglàmchotangạcnhiên,nhưngđóchỉlàcóvẻnhưbất chợt. Sựbộc phát và trở thànhhiện thực của các ý tưởngnàođótrong đámđông thường thể hiệnmột cách đột ngột nhanh như chớp.Tuynhiênđóchỉlàtácđộngbềmặt,nhữnggìđằngsaunóthườnglàcảmộtcôngviệcchuẩnbịlâudài.

Nhữngcôngviệclâudàinày,nếukhôngcóchúngcácýtưởngsẽmãilàvôdụng,đứngbêntrênchúnglànhữngđộnglựctrựctiếp.Cácđộnglựctrựctiếp truyền sự sốngchoniềm tin củađámđông -nghĩa là cungcấpchoýtưởnghìnhdạngcủanóvàgiảiphóngnócùngvớitấtcảnhữnghậuquảcủanó.Nhữngđộnglựctrựctiếpnàylàcơhộiđểhìnhthànhnhữngquyếtđịnhdẫnđếnsựnổidậymộtcáchbùngphátcủamộttậpthể-từđódẫnđếnnổrasựnổiloạnhoặcmộtquyếtđịnhđìnhcông,sựnổidậynàysẽđưamộtconngườinàođóvàovịtríquyềnlựcđượcđasốnhấttríhoặcnósẽhạbệmộtchínhphủ.Trongtấtcảcácsựkiệnlớncủalịchsửngườitacóthểnhậnthấynhữngtácđộngkhôngngừngcủahailoạiđộnglựcnày.Mộttrongnhữngvídụ rõ ràngnhất người ta có thể lấy ra, đó chính là cuộc cáchmạngPháp,độnglựcgiántiếpcủanólànhữngphêpháncủagiớitríthứcvàsứcépcủagiớiquýtộc.Nhữngtâmhồncủađámđôngđượcchuẩnbịnhưvậy,chonênrấtdễbịkhíchđộngbởinhữngđộnglựctrựctiếp,vídụnhưnhữnglờihiệutriệucủacácnhàdiễnthuyếtvàsựphảnkhángcủatriềuđìnhchốnglạicả

nhữngcảicáchkhôngquantrọng.

Nhữngđộnglựcgiántiếpbaogồmnhữngyếutốchung,lànềntàngcủa

tất cả các đức tin và quan điểm, đó là: chủng tộc, các truyền thuyết, thờigian,cácthểchếvàgiáodục.

Chúngtasẽnghiêncứutừngvấnđềmột.

§1.Chủngtộc

Độnglựchàngđầucầnphảiphântíchlàchủngtộc,bởivìchỉriêngnóđãmangnhiềuýnghĩahơntấtcảnhữngthứcònlại.Tôiđãkhảosátnóđầyđủtrongmộtbàiviếtkhácvàthấyrằngkhôngcầnphảiquaytrởlạimộtcáchcụthểởđây.Tôiđãchỉratrongbàiviếtđó,rằngmộtđámđônglịchsửlàcáigìvànếunhưnhữngđặcđiểmtínhcáchcủanóđượchìnhthành,khiđónhữngtốchấtvănhóacủanó,nhữngđứctincủanó,cácthểchếcủanó,nghệthuậtcủanó,nghĩalàtómlại,tấtcảmọiyếutốvănhóasẽtạonêncáisắctháibênngoàicủatâmhồn.Sứcmạnhcủatâmhồnlớnđếnnỗi,khôngcómộtyếutốnàocóthểtruyềnđượctừmộtdântộcnàysangmộtdântộckhácmàkhôngphảitrảiquamộtsựbiếnđổisâusắcnhất[7].Môitrường,cáchoàncảnh,cácsựkiệnphảnánhlạinhữngtácđộngxãhộinhấtthời.Chúngcóthểlànhữngtác động quan trọng, nhưng những ảnh hưởng này luôn chỉ là những ảnhhưởngnhấtthời,nếunóđốilậpvớinhữngảnhhưởngcủachủngtộc,nghĩalà,đốilậpvớitoànbộphảhệ.

Chúngtasẽcòncócơhộitrongnhiềuchươngcủabàiviếtnàyđểquay

lạivớivấnđềảnhhưởngcủachủngtộcvàđểnhậnrarằng,nóđủmạnhđểcóthểkhốngchếđượcnhữngtínhcáchđặcbiệtcủatâmhồnđámđông.Từđódẫnđếnthựctế,cácđámđôngthuộccácnướckhácnhaucósựkhácbiệtrấtlớntrongđứctinvàcáchứngxửvàcáchthứchọbịtácđộngcũngkhônggiốngnhau.

§2.Cáctruyềnthuyết

Truyềnthuyếtchứađựngnhữngýtưởng,nhữngđòihỏivàtìnhcảmcủathờitrướcđó.Nótạonênsựthốngnhấtcủachủngtộcvàđèlênchúngtavớitấtcảsứcnặngcủanó.

Từkhiphôithaihọcchỉranhữngảnhhưởngvôcùnglớncủaquákhứ

vàosựpháttriểncủasinhvật,cácnhàsinhvậthọcđãđổihướng,vàcácnhàsửhọc cũng sẽ làmnhưvậy, nếu nhưnhững tư duykiểu này tiếp tục lanrộng.Hiệngiờnóvẫn chưađượcbiết đếnmột cáchđầyđủ, vànhiềunhàlãnhđạoquốcgiadođóvẫncòndừnglạiởnhữngquanđiểmlýthuyếtcủathếkỷtrước,họtinrằng,mộtxãhộicóthểtáchrờikhỏiquákhứcủanóvàcóthểtựđổimớitừgốcmàchỉcầnduynhấtdựavàolýtrí.

Dântộclàmộtcơthểsinhhọcđượctạonêntừquákhứ.Nhưtấtcảcáccơthểkhácnóchỉcóthểtựthayđổiquaquátrìnhtíchlũytừtừnhữngyếutốditruyền.

Những người lãnh đạo thực sự của một dân tộc chính là các truyền

thuyết;vànhưtôiđãnhiềulầnnhắcđến,chỉcónhữnghìnhthứcbênngoàimớidễthayđổi.Khôngcótruyềnthuyết,cónghĩalàkhôngcótâmhồn,sẽkhôngthểcóvănhóa.Sởdĩnhưthếbởivì,loàingười,từkhinóxuấthiệntrên thếgiớinày, cóhainhiệmvụvĩđại là tạonênmộtmạng lướinhữngtruyềnthuyếtvàxóabỏchúngkhiđãhết tácdụng.Khôngcónềnvănhóanàolạikhôngcónhữngtruyềnthuyếtgắnchặtvớinó,vàkhôngcósựxóabỏchúngmộtcáchtừtừsẽkhôngthểcótiếnbộ.Khókhănởchỗ,làtìmđượcđiểmcânbằnggiữabảotồnvàthayđổi.Đâycũnglàmộtđiềunangiải.Nếumộtdântộccónhiềudònghọkiênquyếtbámgiữlấynhữngthóiquen,nhưthếkhôngthểnàocósựthayđổi,nógiốngnhưTrungquốc,sẽkhôngcókhảnăngtrởnênhoànthiện.Ngaycảnhữngthayđổibằngvũlựccũngkhôngcótácđộnggì,bởivìsauđóhoặclànhữngmắtxíchbịgiằngđứtsẽđượcchắpnối trởlạivàquákhứsẽquayvềđịavị thốngtrịmộtcáchkhôngthayđổinhưtrướcđâyhoặclànhữngmảnhđứtsẽnằmriêngrẽđểrồichẳngbaolâusauchúngbiếndạngthànhmộtsựhỗnloạn.

Nhưvậynhiệmvụcủamộtdântộclàphảigiữgìnnhữngcáiđặctrưngcủaquákhứbằngcáchdầndần thayđổichúng.DânLamãcổđạivàdânAnhhiện thờicó lẽgầnnhư lànhữngdân tộcduynhấtđã thựchiệnđượcnhiệmvụnày.

Chínhnhữngđámđông,vàcụthểlànhữngđámđôngđượchợpthànhtừ

cácgiaicấp,lànhữngkẻbảovệmộtcáchkiêntrìnhấtnhữngýtưởngđượclưutruyềnvàchốnglạisựthayđổicácýtưởngđómộtcáchngoancốnhất.Tôiđãđềcậpđếntínhbảothủcủađámđôngvàđãchỉrarằng,nhiềucuộc

nổiloạnkếtthúcchỉvớisựthayđổivềngôntừ.Khoảngcuốithếkỷ18,docóhiệntượngđậpphácácnhàthờ,sănđuổivàchặtđầugiáosĩ,đànápcácbiểutượngcônggiáonóichung,ngườitađãtinrằngnhưvậynhữngýtưởngtôngiáocũđãbịtướcbỏhếtquyềnlực;thếnhưngchỉvàinămsau,dướiáplựccủađòihỏichung,cácbiểutượngtôngiáobịxóabỏtrướcđâyđãđượckhôiphụctrởlại[8].

Khôngcóthídụnàotốthơnthếđểchỉraquyềnlựccủathóiquenđốivớitâmhồnđámđôngnhưthếnào.Nhữngthầntượngkinhkhủngnhấtkhôngtrú ngụ ở các đền đài, và những kẻ chuyên chế tàn bạo nhất không sốngtrongcáccungđiện.Nếuquảnhưvậychúngrấtdễbịlậtđổ.Nhưngnhữngôngchủvôhìnhthốngtrịtâmhồnchúngta,đềuthoátkhỏimọisựtấncôngvàchỉbịsuyyếubởisựhaomòntừtừkéodàihàngthếkỷ.

§3.Thờigian

Trongcácvấnđềvềcộngđồngcũngnhưcácvấnđềvềxãhội,mộttrongnhữngyếutốcótácđộngmạnhnhấtđólàthờigian.Nóquảthậtlàkẻsángtạovàđồngthờicũnglàkẻtànphávĩđại.Nóđãlàmnênnhữngngọnnúitừvôsốnhữnghạtbụiliti,vàtừnhữngtếbàobénhỏcủathờiđịachấtxaxămnóđãnânglênchângiátrịconngười.Sựtácđộngcủahàngtrămthếkỷđủđểbiếnđổibấtkỳmộthiệntượngnào.Ngườitacólýkhinóirằng,nhữngconkiến, nếu cóđủ thờigian, chúngcó thể sanbằngcảngọnMontblanc.Nếumộtbản thểnàođócósứcmạnhdiệukỳđểcó thể thayđổi thờigianmộtcáchtùythích,nósẽcóđượccáiquyềnlựcnhưnhữngtínđồđãtừnggánchocácthánhthầncủahọ.

Tuynhiênởđâychúngtachỉnghiêncứuvềảnhhưởngcủathờigianđến

các quan điểm của đámđông.Dưới góc độ này tác động của nó cũng vôcùng lớnynhưvậy.Nóbắtcác thế lực to lớnnhưnhững thế lựccủađámđôngphảiphụthuộcvàonó,nhữngthếlựcmànếukhôngcónósẽkhôngthểhìnhthành.Nóđãđểchocáctínđiềunảysinhvàtànlụi.Cáctínđiềutiếpnhậnđượcsứcmạnhtừnóvàcũngchínhnóđãlạilấyđisứcmạnhcủacáctínđiềunày.

Thờigiandọnđườngchocácquanđiểmvà tínđiềucủađámđông,cónghĩalàtạoramảnhđấtchochúngnảymầm.Từđódẫnđến,nhữngýtuởngnàođóchỉcóthểtrởthànhhiệnthựctrongmộtkhoảngthờigiannhấtđịnh,vàsauđókhôngthểđượcnữa(dịchsai,đúngraphảilà“cónhữngýtưởng

nhấtđịnhchỉthựchiệnđượctrongthờiđạinàođóchứkhôngthểtrongthờiđạinàokhác).Thờigiangomlạivôsốnhữngtàndưcủacáctínđiềuvàcảmnghĩ, từđóhình thànhnênnhữngý tưởngcủa thờiđại.Chúngkhôngnảymầmmộtcáchtìnhcờhoặctùyý.Cộirễcủachúngnằmsâutrongquákhứ.Mộtkhichúngđâmhoa,nghĩa làhoacủachúngđãcóđượcmột thờigianchuẩnbị,vàđểcóthểhiểuđượccộinguồncủachúngngườitaphảiluônđingượctrởlại.Chúnglànhữngđứacongáicủaquákhứvàlànhữngngườimẹcủatươnglai,nhưnglạiluônlànôlệcủathờigian.

Chínhvìthếthờigianlàthàyhọcthựcsựcủachúngta,vàngườitachỉcầncứđểchonóđiềuhànhđểxemmọivậtđãthayđổinhưthếnào.Ngàynaychúngtalolắngvìnhữngđòihỏicủađámđông,vàvềnhữngsựtànphá,nhữngđảo lộnmànóđã làmcho tacảmthấy trước.Thờigianmìnhnósẽđứngralàmlạisựcânbằng.“Khôngcótrậttựnào”,Lavisseviếtrấtchínhxác,“đượclậpnêntrongmộtngày.Cáctổchứcchínhtrịvàxãhộilànhữngtácphẩmđòihỏiphảicóthờigianhàngthếkỷ;chủnghĩaphongkiếntrướcđấytồntạimộtcáchkhônghìnhdạngvàlộnxộnhàngbaothếkỷchođếnkhinótìmđượcmộthướngđi;chủnghĩaquânchủtuyệtđốicũngcóhàngthếkỷmớicóthểcóđượcnhữngphươngtiệnthốngtrịphùhợpvàcũngđãtừngxảyranhữngrốiloạnlớntronggiaiđoạnchuyểntiếpđó.”

§4.Cácthểchếchínhtrịvàxãhội

Lốisuynghĩrằngcácthểchếcóthểgiúploạibỏnhữngđiềutệhạicủaxãhội,sựtiếnbộcủamộtdântộclàkếtquảcủasựhoànthiệnhiếnphápvàchínhquyền,vànhững thayđổixãhộicó thểđạtđếnquacácsắc lệnh, làkiểusuynghĩnóichungvẫncònrấtphổbiến.XuấtphátđiểmcủacuộccáchmạngPhápcũngtừmộtýnghĩnhưvậy,vàcáchọcthuyếtxãhộihiệnđạicũngdựatrênnó.

Cáckinhnghiệm tiếpnốiđãkhông thểmảymay làmsuychuyểnchút

nàosựđiênloạnkinhkhủngnày.Cácnhàtriếthọcvàcácnhàsửhọcđãcốgắngmộtcáchtuyệtvọngđểchứngminhsựvônghĩacủanó.Dùsaođinữahọđãchỉramộtcáchdễdàng,rằngtấtcảcácthểchếđềulànhữngđứaconcủacácýtưởng,tìnhcảm,vàđạođức,vàrằngcácýtưởng,cáctìnhcảm,cácđạođứcsẽkhôngthểbiếnđổibởiviệcsửađổinhữngđiềuluật.Mộtdântộckhông lựachoncác thểchếxãhộimộtcách tùy tiện, cũnggiốngnhưconngườitaítcókhảnăngchọnmàumắthoặcmàutóc.Cácthểchếvàcáchìnhthứcchínhphủlàsảnphẩmcủachủngtộc.Cònxachúngmớicóthểlàkẻ

sáng tạo củamột thời đại, chúng chỉ là những kẻ được thời đại tạo nên.Ngườitakhônglãnhđạodândựatheotínhkhínhấtthờicủahọmàdựatheotínhcáchcủahọ.Việcxâydựngmộttrậttựnhànướcđòihỏithờigianhàngthếkỷ,vàtrậttựđócũngcầntớihàngthếkỷchosựbiếnđổicủanó.Cácthểchếkhôngmangmộtgiátrịtrựctiếp,bảnthânnókhôngtốtmàcũngchẳngxấu.Ởmộtthờiđiểmnócóthểlàtốtđốivớidântộcnàynhưnglạihoàntoànkhôngtốtđốivớimộtdântộckhác.

Dânchúngnhưvậytuyệtnhiênkhônghềcóquyềnlựcđểthựcsựthayđổicácthểchế.Chắcchắnnhữngcuộccáchmạngbằngmọigiácóthểthayđổitêncủachúng,nhưngcáicốtlõivẫnnguyênnhưvậy.Cáitênchỉlàmộtnhãnhiệutrốngrỗng,mộtnhàsửhọcquantâmtớicácgiátrịthựccủacácsựviệcsẽkhôngcầnđểýđếnchúng.ChonênnướcAnh[9], làmộtnướcdânchủnhấtthếgiớimặcdùnócómộtchínhphủquânchủ,trongkhicácnướcMỹLatinhmặcdùcũngcóhiếnphápdânchủnhưnglạibịthốngtrịbởimộtchếđộchuyênquyềncứngrắnnhất.Khôngphảichínhphủ,màtínhcáchcủadânchúngquyếtđịnhsốphậncủahọ.Sựthậtnàytrongmộtbàiviếttrướcđâytôicũngđãdẫnranhữngvídụđểchứngminh.

Phung phí thời gian cho việc xây dựng hiến pháp, đúng là một cuộcphiêulưukiểutrẻcon,mộtthựctiễnxahoaphùphiếm.Sựcầnthiếtvàthờigiansẽđảmnhậncôngviệccủachúng,chỉcầnngười tacứđểmặcchúngđiềuhành.NhàsửhọcvĩđạiMacaulayđãviếtmộtcâu,màcácnhàlãnhđạoở tất cả các nướcMỹLatinh phải nên học thuộc lòng, rằng ngườiAnglo-Saxonđãlàmnhưthế.Saukhinêuranhữngvídụvềcácđiềuluật,chúngdườngnhưmanglạiíchlợinhìntheoquanđiểmcủalýtríthuầntúy,nhưngđãtạonênmộtsựhỗnđộncủanhữngcáivôlývàmâuthuẫn,ôngtađãtiếnhànhsosánhhàngtácáchiếnphápcủacácdântộcLatinh,đãbịthấtbạibởinhữngbiếnđộngởchâuÂuvàchâuMỹ,vớihiếnphápcủanướcAnhvàcuốicùngchỉra,rằnghiếnphápnướcnàyđãchỉbiếnđổirấttừtừ,từngphầnmộtdướitácđộngcủasựcầnthiếttrựctiếp,nhưngkhôngbaogiờbởinhữngcơsởlýtríđượctínhtoántrước.“Đừngbaogiờchúýđếntrậttự,màphảichúýđếntínhthiếtthực,đừngbaogiờxóabỏmộtsựngoạilệ,chỉvìnólàmộtsựngoạilệ,đừngbaogiờđưaramộtcáimới,trừkhicảmthấyđãkhôngthểnàochịuđựngnổi,vànếuphảiđổimớicũngchỉởmứcvừađủđểxóađicáicảmgiáckhôngthểchịuđựngđượckia,đừngbaogiờđềnghịlàmnhữnggìvượtquá cái cần thiết đểgiải quyếtmộtvấnđềđơn lẻđangđược thựchiện:đólànhữngquytắcchung,đãđượcvậndụngtừthờiJohannechođếnthờicủaVitoriaquahơn250nhiệmkỳquốchộicủachúngta.”

Taphảibắtđầuvới cácđiều luậtvà thể chếcủa lần lượt từngdân tộcmột,đểchỉraxemnóthểhiệnđếnmứcđộnàocácđòihỏicủamộtchủngtộcvà tại saophảikhôngnên thayđổimột cách thôbạo.Người ta có thểtranhluậnvềnhữngưuvàkhuyếtđiểmcủasựtậptrunghóamộtcáchtriếtlý, nhưngnếu chúng ta nhận thấy,một dân tộcđượchình thành từnhữngchủngtộcnhưthếnào,đãcốgắngcảngànnămđểtừngbướcđạtđếnsựtậptrunghóarasao,nếuchúngtakhẳngđịnhrằng,mộtcuộccáchmạngvĩđại,màmụcđíchcủanó làđập tanmọi thểchếcủaquákhứ,đãbắtbuộcphảinhìnra,khôngchỉđãthừanhậnsựtậptrunghóađómàcònphóngđạihơnthếnữa,nhưvậychúngtacóthểnóirằng,nólàkếtquảcủanhữngtínhcầnthiếtcócơsở, làmộtkếtquả trực tiếpcủa thực tạivàchúng tachỉcó thểtráchcứsựthiếutầmnhìncủacácchínhtrịgia,nhữngngườiđãkíchđộnghọnổi dậy.Nếugiả sửvìmột sự tình cờnàođóquanđiểmcủahọ chiếnthắng, thì thắng lợi đó có nghĩa là tín hiệu củamột sự vô chính phủ toàndiện[10],hơnnữanósẽdẫnđếnmộtsựtậptrunghóacònnặngnềhơntrướcđây.

Từ những điều trên đây có thể kết luận rằng, người ta không nên tìm

phươngtiệnđểlàmchuyểnđộngtâmhồnđámđôngmộtcáchlâudàiởtrongcácthểchế.Mộtsốnướcnhấtđịnhvớicácthểchếdânchủ,nhưnướcMỹchẳnghạn,đãphát triểnmộtcáchrựcrỡ, trongkhinhữngnướckhác,nhưcác nướcgốcTâybannha,mặc dù có các thể chế về cơ bản giốngnhau,nhưngđãphảichìmđắmtrongsựvôchínhphủđángbuồnnhất.Cácthểchếnàykhônglênquangìđếnđộlớncủamộtdântộcnàycũngnhưchẳngliênquangìđếnsựtànlụicủamộtdântộckhác.Cácdântộcluônluônbịtínhcáchcủahọthốngtrị,vàtấtcảcácthểchếnàokhôngphùhợpmộtcáchmậtthiếtvớitínhcáchđóchúngsẽchẳngkhácgìmộtbộđồđimượn,mộtsựhóatrangnhấtthời.Dĩnhiêncũngcónhữngcuộcchiếntranhđẫmmáuvànhữngcuộccáchmạnglongtrờilởđấtđểlậpnênnhữngthểchế,màngườitagắncho chúngmột sứcmạnh siêu nhân như là những phépmàu của các bậcthánhthầncóthểphùphéprahạnhphúc.Trongmộtýnghĩanhấtđịnhtacóthểnói,rằng:Cácthểchếcótácđộngvàotâmhồnđámđông,bởivìnóđãtạonêncáccuộcnổidậynhưvậy.Sựthậtlàkhôngphảicácthểchếđãtácđộngnhưthế,bởivìchúngtabiết,rằngchiếnthắnghaythấtbại,tựnóchẳngcógiátrịgì.Nếuchúngtatheodõichuỗicácthắnglợicủanó,chúngtatheodõichỉnhữngảoảnh.

§5.Giảngdạyvàgiáodục

Giữvịtríhàngđầutrongcácýtưởngchủđạocủathờiđạichúngtalàýtưởng,rằnggiảngdạycómộtkếtquảnhấtđịnhlàmchoconngườitốtlênvàkhôngnhững thế còncó thể làmchochúng trởnêngiốngnhau.Chỉbằngcách lặp đi lặp lại, câu này cuối cùng đã trở thànhmột trong những câukhônggìlaychuyểnnổicủanềndânchủ.Nóđãtrởnênbấtkhảxâmphạmgiốngnhưnhữnggiáolýmộtthờicủanhàthờ.

Nhưngởđiểmnày,cũngnhưởnhiềuđiểmkhácnữa,cácý tưởngcủa

nềndânchủđã tráingượcmột cách rõnétnhấtđốivớinhữngkếtquảvànhữngkinhnghiệmthulượmđượctừtâmlýhọc.Nhiềutriếtgiaưutú,đặcbiệttrongđócóHerbertSpencer,đãcóthểchứngminhmộtcáchdễdàng,rằng việc giảng dạy không làm cho con người trở nên đạo đức hơn cũngchẳng làmchonóhạnhphúchơn,việcgiảngdạykhông làm thayđổibảnnăngcũngnhưhammuốncủaconngười,vànếukhôngđượctiếnhànhtốtnóthậmchícòngâyhạinhiềuhơnlà làmlợi.Cácchuyêngiathốngkêđãxácnhậnquanđiểmnày,bằngcáchhọđãchỉra,rằngsốlượngtộiphạmđãtănglêncùngvớisựmởrộngphạmvigiảngdạyhoặcítnhấtlàvớimộtkiểugiảngdạynàođó;rằngkẻthùtồitệnhấtcủaxãhội,nhữngkẻvôchínhphủ,thườngxuất thân từnhững trườnghọc tốtnhất.Mộtcôngchức tòaáncấpcao,ôngAdolpheGuillot,đãtườngtrình,rằnghiệnnayướctínhcókhoảngba ngàn tội phạm có học trênmột ngàn tội phạmkhông có học, và trongkhoảngthờigiannămmươinămquasốtộiphạmđãtăngtừ227lênđến552trêntổngsốmộtnghìndân,cónghĩalàchúngđãtăngkhoảng133%.Ôngta,trong sự nhất trí với các đồng nghiệp khác, cũng đã phát hiện ra, rằng sốlượng tộiphạmđặcbiệt tăngở tầng lớp trẻ,nhữngngười theohọc tại cáctrườngmiễnphíbắtbuộcthayvìhọctrườngtư.

Dĩnhiênkhôngbaogiờaiđólạikhẳngđịnh,rằngsựgiảngdạyđượctiếnhànhtốtkhôngthểđemlạinhữngkếtquảthựctiễn,cóích,chíítnếukhôngphảitrênphươngdiệnđạođứcthìcũngcóthểtrênphươngdiệnmởracáckhảnăngnghềnghiệp.Đángtiếclà,vàđặcbiệttrongbamươinămlạiđây,cácdântộcLatinhđãxâydựngnềngiáodụccủahọtrênnhữngcơsởhoàntoànsailầmvàmặcdùđãcónhữngphântíchcủanhữngbộócthôngthái,họ vẫn cứ bámgiữ lấy những sai lầmđáng buồn đó của họ.Bản thân tôitrongcácbàiviếtkhácnhau[11] đã chỉ ra, rằngnềngiáodục của chúng tahiệnnayđãbiếnsốđôngnhữngconngười,đượcđảmbảochuyệnhọchành,trởnênkẻ thùcủaxãhội,vớisố lượngđônggấpnhiều lầnnhữngkẻ theođuôichủnghĩaxãhội,mộthìnhthứcxãhộitồitệnhất.

Mốinguytrướchếtcủanềngiáodụcnày,chínhxácralànềngiáodụccủacácdântộcLatinh,nằmởsựnhầmlẫncơbảnvềmặttâmlýhọc,nhữngtưởngrằngtrithứcpháttriểnlêntừsựhọcthuộclòngnhữnggìcótrongsáchgiáokhoa.Thậmchíngườitađãcốgắnghọccàngnhiềuđếnmứccóthể,vàtừtrườngphổthôngchođếnviệclàmluậnántiếnsĩhoặcthiquốcgia,conngườitrẻtuổiđãtựnhồivàođầumìnhnộidungcủahàngđốngsáchvở,màkhônghềtựluyệntậpkhảnăngphánxéthoặcnănglựcđúckếtcủamình.Sựhọctậpđốivớianhtalàđọcthuộclòngvàvânglời.“Họcbài,làphảibiếtmộtcách thuộc lòngngữpháphoặcmộtphânđoạn,nhắc lại trôi chảy,vàlàm theo đúng”, nguyên bộ trưởng giáo dục Jules Simon viết, “đó làmộtkiểugiáodụckỳquặc,trongđómỗimộtcốgắngchỉnhằmchứngminhchoniềmtinvàosựkhôngbaogiờsailầmcủagiáoviênvànódẫnđếnviệchạthấpvàlàmsuygiảmnănglựccủachúngta.”

Giảnhưgiáodụckiểuđóchỉmỗitộilàđiềuvôtíchsự,thìtacòncóthểchấpnhậnnóvàtiếcchonhữngđứatrẻbấthạnh,đánglẽđượchọcnhữngcáicầnthiếthơnthìngườitalạidạychúngvềgiaphảcủanhữngngườiconcủadònghọChlotar,vềnhữngcuộcchiếntranhgiữaNeustriavàAustrasiahoặcvềnhữngsựphân tách trongđộngvậthọc;nhưngđâuchỉcó thế,nócòn tạo nênmột nguy cơ nghiêm trọng hơn nhiều, nó gây ra ở những kẻđượcgiáodụckiểunhưvậymộtsựphảnkhángmạnhmẽchốnglạinhữngquanhệ,màtừđóchúngsinh,(dịchtốinghĩa,đánglẽphải là“mộtsựthùghétdữdộicuộcđờimàchúngđượcsinhratrongđó”)vàtạonênmộthammuốnmãnhliệtnhằmthoátrakhỏicácmốiquanhệđó.Côngnhânkhôngmuốn làngười côngnhânnữa,nôngdânkhôngmuốnmãi lànôngdânvànhữngngườiởtầnglớpthấpcuốicùngtrongxãhộinhậnthấy,đốivớiconemcủahọsẽkhôngcònkhảnăngpháttriểnnàokhácngoàiconđườnglàmcông chức vớimột đồng lương đảm bảo. Đáng lý phải chuẩn bị cho conngườihành trangđivàocuộcsống, thì trườnghọcchỉchuẩnbịchohọđểvàođượcnhữngvịtrícủahệthốngcôngquyền,màởđóngườitachẳngcầncóchútnỗlựcnàocũngcóđượckếtquả.Nótạorangaytrướcchâncủabậcthangxãhộimộtđạoquânchốngđối,bấtmãnvớisốphậncủamình,vàluônsẵn sàng nổi loạn; và ở bên trên các bậc thang đó là tầng lớp tư sản củachúngta,mộttầnglớpbàngquang,đồngthờilạihaynghingờvàcuồngtín,cómộtsựtintưởngquámứcvàosựbảohộcủanhànước,cáimàhọcũngthườngxuyênchửibới,bởivìhọluônđổthừanhữngsailầmcủamìnhchochínhphủvàkhônghềcókhảnănglàmmộtcáigìmàkhôngcósựchỉbảocủacấptrên.

Nhànướcchỉcó thểsửdụnghếtmộtsốnhỏcác trợ lý,đểchohọ làmviệcvớisựgiúpđỡcủacác tài liệuhướngdẫnvà trả lươngchocôngviệccủahọ,sốcònlạisẽkhôngcóviệclàm.Nóbắtbuộcphảichọnratrongđónhữngngườiđầu tiênđểnuôiănvàcoinhữngngườicòn lại làkẻ thù.Từngọnđếngốccủakimtựthápxãhộihiệnnaytíchtụmộtđộiquânđôngđảonhữngtrợlýtrongtấtcảcáccơquankhácnhau.Mộtthươnggiađãphảirấtkhónhọckhiđitìmmộtngườithaythếtrongđámđó,nhưngtrongkhiđólạicóhàngngànngườichầuchựcđểcốvàođượccácvị tríbình thườngnhấtcủachốncôngquyền.Chỉ tínhriêngtrongbộgiáodụcđãcóđếnhànghaichục ngàn giáo viên không có công việc, họ chê các công việc trên đồngruộnghoặcởcôngxưởngvàchỉcốbámchođượcnhànướcđểcóthểsốngquangày.Bởisốlượngđượcchọnvàolàmviệchạnchế,chonênmặcnhiênsốngườibấtmãn sẽ cực lớn.Họ sẵn sàng thamgiavàobất kỳ cuộc cáchmạngnào,bấtkểkẻ lãnhđạo làaivàvớimụcđíchgì.Sự tiếp thụnhữngkiến thức vô bổ làmột phương tiện chắc chắn gây nên sự phẫn nộở conngười[12].

Giáodụccổđiểnvàgiáodụchướngnghiệp

Rõrànglàđãquámuộnđểchốnglạimộttràolưunhưvậy.Chỉcókinhnghiệm, là người thày cuối cùng, sẽ đảm nhận việc chỉ ra cho chúng tanhững sai lầm của bản thân.Mộtmình nó đủmạnh, để chứngminh chochúngtathấysựcầnthiếtphảithaythếnhữngsáchgiáokhoađángkinhtởmcủachúngta, thay thếnhữngkỳ thi thảmhạibằngmộtsựgiáodụchướngnghiệp,đểkhuyếnkhíchcổvũthanhniêntrởlạivớiđồngruộng,vớicôngxưởng,với sựnghiệpkhaihóa thuộcđịa, lànhữngcáingàynayđãbị saonhãng.Giáodụchướngnghiệp,làcáiđãđượctinhthầnkhaisángcổvũ,làcáiôngchachúngtangàyxưađãtừngtiếpnhận,vàlàcáimànhữngdântộc,ngàynayvới lòngquyết tâm,vớinăng lựchànhđộng,vàvớiđầuóckinhdoanhđangthốngtrịthếgiới,đãcóýthứcgìngiữ.Trongnhữngtrangkháđặcbiệtởcáctácphẩmcủamình,ítnữatôisẽdẫnramộtsốđiểmcơbảnlàm ví dụ, ông Taine đã chỉ ramột cách rõ ràng, rằng nền giáo dục củachúngtahồixưacũnggầngiốngnhưnềngiáodụccủanướcAnhhoặcnướcMỹhiệnnay,vàquanhữngsosánhquantrọnggiữahệ thốnggiáodụcLatinhvới hệ thốnggiáodụcAnglo-Saxon, ông ta đã chỉ ramột cách rất rõràngnhữngkếtquảcủahaihệthốnggiáodục.Hìnhnhưngườitavẫnđangcòn có thể chấp nhậnmọi nỗi khó chịu đối với nền giáo dục cổ điển củachúngta,ngaycảkhinếunhưnóchỉđàotạoranhữngkẻmấtgốcvànhữngkẻbấtmãn,vàthậmchíkhimàsựtiếpthụmộtcáchqualoacáckiếnthức,nhắclạimộtcáchkhôngsaisótnhữnggìtrongsáchgiáokhoađềuđượccoi

là nền tảng cho sự nâng cao kiến thức. Có phải thực sự như vậy không?Khôngphảithế!Nănglựcphánxét,kinhnghiệm,nănglựchànhđộngvàtưcáchlànhữngđiềukiệnđểthànhcôngtrongcuộcsống,lànhữngcáikhôngthểhọcđượctừsáchvở.Sáchvởlànhữngthứcầnthiếtđểtracứu,tuynhiênsẽhoàntoànvôtíchsựkhiphảinhớcảmộtđoạndàitrongđầu.

Việcgiáodụchướngnghiệplàmchotrítuệpháttriểnởmứcmàgiáodụccổđiểnkhôngthểnàođạttới,đãđượcTainechỉrarấtrõtrongnhữngdòngviếtsau:“Cácýtưởngchỉhìnhthànhnêntrongmôitrườngtựnhiênvàthựctếcủanó.Nhữngmầmmốngcủachúngsẽđượcnuôinấngbởivôsốnhữngấntượngcảmnhậnđược,lànhữngcáimàngườithanhniêntraitrẻtiếpthụhàngngàyởcôngxưởng,ởhầmmỏ,ởtòaán,ởnơilàmviệc,ởbếncảng,ởbệnhviện,tronglúcquansátcáccôngcụlaođộng,cácnguyênvậtliệu,vàtronghoạtđộngkinhdoanh,khicómặtkháchhàng,khicómặtcủanhữngngườithợ,khicôngviệcđượctiếnhànhtốthoặckhôngtốt,khikinhdoanhcóhiệuquảhoặcthualỗ.Tấtcảnhữngcáiđólànhữngcảmnhậnnhonhỏđặcbiệtcủacặpmắt,củađôitai,củahaibàntayvàcảcủamùivịnữa,chúngđượctiếpnhậnvàxửlýmộtcáchkhôngcốý,chúngtựsắpđặtmộtcáchtrậttựtronganhta,đểrồisauđósớmhoặcmuộnchúngtruyềnchoanhtanhữngcảmhứngvềnhữngmốiliênkếtmới,vềsựđơngiảnhóa,vềsựtiếtkiệm,sựhoànhảohoặcvềsựphátminh.Tấtcảnhữngmốiliênkếtquýbáunày,lànhữngđiềukiệncầnphảiđượckhuyếnkhíchvàkhôngthểthiếuđểgiúpchothanhniênPháppháttriển, thếnhưngchúngđãbịcướpđivàlạiđúngvàolúcởcáituổirựcrỡnhất:bảyhoặctámnămanhtabịnhốttrongtrườnghọc,bịcáchlykhỏikinhnghiệmtrựctiếpcủabảnthân,cáikinhnghiệmthựcsựđãchoanhtamộtkháiniệmchínhxácvàsốngđộngvềcácsựvật,vềconngườivànhữnghìnhthứcứngxửkhácnhau.”

“...Ítnhấtchíntrongmườithanhniênđãtiêuphíthờigianvàcôngsứcnhiềunămtrời,lànhữngnămthángrựcrỡnhất,quantrọngnhất,vàrõrànglànhữngnămquyếtđịnhnhấtcủacuộcđời: tacứ trừđi trướchếtkhoảngmộtnửahoặchaiphầnbatrongsốhọthamgiakỳthituyển,tôicholàkhôngđủđiềukiệnđểđithi;thêmvàođó,trongsốđủđiềukiệnđượcthivàtrúngtuyển,cómộtnửahoặchaiphầnbaphảixétlại.Ngườitađãtrôngchờởhọquánhiều,khiđòihỏihọvàomộtngàynhấtđịnhtrênghếnhàtrườnghoặctrướcbảngđentrongsuốthaigiờliềnphảicungcấphàngđốngkiếnthứccứnhư thểhọ làmột tài liệu thamkhảosốngvề tấtcảmọihiểubiếtcủa loàingười,Quảnhiênngàyhômđótronghaigiờđồnghồhọgầnnhưlàmộttàiliệutracứusốngvậy,thếnhưngchỉmộtthángsauhọkhôngcònđượcnhưthếnữa.Nếuthilạingayhọsẽkhôngthểđỗ;nhữngcáitrínhớcủahọhấp

thụđượclàquánhiều,khótiêuhóavàliêntụctrượtrakhỏiđầuóchọ,vàhọkhôngnạpthêmđượccáigìmớinữa.Nănglựctrí tuệcủahọbịsuygiảm,nguồnsinhlựcdồidàocạnkiệt,conngườiởvàogiaiđoạnkếtthúccủasựpháttriểnđãxuấthiện.Nếuanhtađilàmvàlậpgiađình,anhtasẽphómặcchosựxoayvần,sốngtrongmộtvòngtrònkhépkínkhôngbiếtđếnbaogiờrakhỏi,anhtacốthủtrongcôngsởcủamình,thựchiệnđềuđềucôngviệcmộtcáchkhôngsaisótvàkhônghềcóýđịnhvượtrakhỏiphạmviđó.Đólàcáikếtquảtrungbình;cáithuđượckhôngbùlạinổicáitổnphí.ỞAnhvàởMỹ,nơimàởđótìnhhìnhcũnggiốngnhưởPháphồitrướcnăm1789,họđãthựchiệnmộttiếntrìnhhoàntoànngượclạivàthànhquảđạtđượcchothấyngàysaulớnhơnngàytrước.”

NhàsửhọctuyệtvờinàytiếptheođãchỉchochúngtathấysựkhácbiệtgiữahệthốnggiáodụccủachúngtasovớihệthốnggiáodụcAnglo-Saxon.Ởđósựgiảngdạykhôngdựatrênsáchvởmàdựatrênchínhsựvật.Vídụnhư,ngườikỹ thuậtviênsẽđượcđào tạongay trongxínghiệpchứkhôngphảiởtrongtrườnghọc;mỗingườicóthểđạtđếnchínhcáitrìnhđộphùhợpvớikhảnăngnhậnthứccủamình,trởnênngườicôngnhânhoặcthợcả,nếunhưanhtakhôngcókhảnăngtiếptụcđilên,vàtrởnênkỹsư,nếunhưkhảnăngcủaanhtachophép.Phươngphápnày,đốivớitoànbộxãhộinódânchủvàthiếtthựchơnlàkiểuđặthướngđicủacuộcđờiconngườiphụthuộcvàomộtkỳthikéodàinhiềugiờđồnghồ,màanhtaphảithamgiavàođộtuổimườitámtớihaimươi.

“Trongbệnhviện, tronghầmmỏ, trongnhàmáy, trongcôngviệckiếntrúc, công việc của luật sư, người học trò đủ tiêu chuẩn nhập học, trongnhữngnămtuổitrẻcủađờimìnhsẽtrảiquathờigianhọcnghềvàlàmthử,tươngtựnhưmột thưkýchomộtvănphònghoặcmột thợsơntrongcôngxưởngởbênta.Trướcđóvàchođếnkhivàolàm,anhtacóthểthamgiamộtvàikhóahọccơbản,trongđóanhtaliêntụcthulượmcáckếtquảquansátđểbồiđắpchomìnhcáckiếnthứccơsởphùhợp.Tùytheokhảnăng,trongthờigianrỗianhtacóthểtheohọcthêmcáckhóahọcvềkỹthuậtđểkếthợpvớikinhnghiệmhàngngàytùytheomứcđộcủanó.Trongcáchđàotạonhưvậy,khảnăngthựctiễntựnósẽlớnlênvàpháttriểnđếnmộtđộtươngứngvớinănglựccủahọctròcóthểchophépđạtđược,vàphùhợpvớisựđòihỏicủacôngviệctrongtươnglai,điềumàngaytừbâygiờanhtađặcbiệtmuốnvươntới.BằngcáchnhưvậythanhniênởAnhvàởMỹđãnhanhchóngpháthuyđược tất cả nhữnggì có trong khả năng củamình.Với haimươi lămtuổi,vànếuđiềukiệnthuậnlợicóthểsẽsớmhơn,anhtađãtrởthànhmộtngườithợcóích,hơnthếnữacóthểlàmộtnhàkinhdoanhđộclập,anhta

khôngchỉlàmộtcáibánhrăngnhỏmàcòncóthểlàmộtđộngcơ.ỞPháp,nơimànềngiáodụcchủyếuhoạtđộng theohướngngược lại,vàvớimỗimộtthếhệconngườingàycàngtrởnênTrungquốchơn,đãlàmmấtđimộtlựclượnglaođộngvôcùnglớn.”

Các triếtgiađãđiđếnkết luậnnhưsauvềquanhệbấtcậpngàycàngtăngcủanềngiáodụccủacácdântộcLatinhchúngtađốivớicuộcsống:

“Trongcảbacấpgiáodục,tuổinhiđồng,tuổithiếuniên,tuổithanhniên,

sựchuẩnbịvềmặtlýthuyếtngàycàngbịkéodàitrênghếnhàtrườngvàbịkéodàitừnhữngsáchgiáokhoađãdẫnđếnsựquátải,quacáckỳthi,quaphẩmhàmkhoahọc, chứngchỉ, vănbằng,vàbởiphương tiện tồi, dovậndụngphươngphápgiảngdạykhông tựnhiên,phảnxãhội,do loạibỏmộtcáchquáđángviệcdạythựchành,doviệchọcnộitrú,dorènluyệnmộtcáchgiảtạovàdonhồinhétkiếnthứcmộtcáchcứngnhắc,dolàmviệcquásứckhôngchúýđếntươnglai,đếntuổitácvànghĩavụsắpphảithựchiệncủangườiđànông,dokhôngđểýđến thếgiớihiện thực,nơimàngười thanhniênsắpsửabướcvào,khôngđểýđếncáixãhộibaoquanhanhta,cáixãhộianhtaphảithíchnghi,cáixãhộingaytừđầuanhtakhôngmuốntừbỏnó,dokhôngđểýđếnsựđấutranhđểsinhtồncủaconngười,điềuanhtacầnphảiđượcchuẩnbịtrước,đượcvũtrang,đượcthựchànhvàtôiluyệnđểtựbảovệmìnhvàđểđứngvững.Sựtrangbịkhôngthểthiếuđượcđó,cáiphảiđạtđếnđó,cũnglàcáiquantrọnghơntấtcả,rồinănglựctrítuệlànhmạnhcủaconngười,củaýchívàthầnkinhvữngvàng:hết thảykhôngcóđược trong trườnghọccủachúng ta;màhoàn toànngược lại:đáng lý làmchoconngườicónănglựchơn,nóđãlàmthuichộtnănglựccủahọđốivịtrítrướcmắtvà trong tương lại.Chínhvì thếsaukhi từgiã trườnghọcbướcvàocuộcđời,nhữngbướcđiđầu tiêncủahọvàomôi trường thực tiễnđãkhôngkhácgìhơnlàhàngloạtnhữngthấtbạiđauđớn,chúngđãlàmanhtathươngtổnvàtrongmộtthờigiandàianhtađãbịsuysụpvàtànphế.Đólàmộtcuộcthửnghiệmnguyhiểmvàkhắcnghiệt,nólàmlệchchuyểnsựcânbằngcủalýtrívàđạođứcvàrấtnhiềukhảnăngsẽkhôngthểnàolấylạicânbằngđượcnữa.Sựthấtvọngđãxảyraquáđộtngộtvàtoàndiện,sựlừađảođãtrởnênquálớnvàsựkinhtởmđãtrởthànhquákhủngkhiếp[13].

Trongphầntrênchúngtađãđilệchkhỏivấnđềtâmlýhọcđámđông?Chắcchắn làkhông.Nếuchúng tamuốnhiểuvềnhữngý tưởngvànhữngquanđiểmmàngàyhômnayvẫnđangcònlànhữngmầmmốngnhưngngàymaichúngsẽmọclên,thìchúngtaphảicầnbiếtđếnmảnhđấtđãcungcấp

chochúng sự chuẩnbị như thếnào.Nềngiáodụcmà thanhniên củamộtquốcgiađượctậnhưởng,chophépchúngtadựđoánđượcphầnnàosốphậncủa đất nước đó. Sự giáo dục được áp dụng cho thế hệ hiện nay làminhchứngchomộtlinhcảmtămtốinhất.Gắnliềnvớisựgiáodụcvàgiảngdạy,tâmhồnđámđôngsẽtrởnêncaoquýhoặcbị thuichột.Chonêncầnthiếtphảichỉracáihệthốnghiệnnayđãnhàonặnhọnhưthếnàovàchỉracáiđámđôngnhữngkẻthờơ,vôcảmđangdầntrởnênmộtđộiquânbấtmãnvôcùnglớnrasao,mộtđộiquânđãsẵnsàngtuântheotấtcảmọitácđộngbởinhững kẻ muốn cải tạo thế giới và bởi những thuyết gia. Ngày nay nhàtrườngđãđàotạonênnhữngconngườibấtmãn,nhữngkẻvôchínhphủvànóđangchuẩnbịchothờiđạitànlụicủacácdântộcLatinh.

Chương2:Nhữngđộnglựctrựctiếpcủacácquanđiểmcủađámđông

Chúngtađãxácđịnhranhữngđộnglựcgiántiếpvànhữngđộnglựccótácdụngchuẩnbị,nhữngtácđộngđãtrangbịchođámđôngmộtkhảnăngtiếpthụđặcbiệt,bằngcáchchúngtạođiềukiệnchocáctìnhcảmvàýtưởngnảynở.Bâygiờchúngtasẽphảinghiêncứuvềcácđộnglựccóthểtácđộngtrựctiếpđếnhànhđộng.Trongchươngtiếptheochúngtasẽthấycácđộnglựcnàyđãđượcsửdụngnhư thếnàođểcó thểpháthuyhết tácdụngcủachúng.Phầnđầutiêncủatácphẩmnàybànvềtìnhcảm,cácýtưởngvàniềmtin của một tập thể (collectivités). Từ nhận thức về chúng, rõ ràng bằngnhữngcáchthứcthôngthườngngườitacóthểxácđịnhracácphươngtiệnđểtácđộngvàotâmhồnđámđông.Chúngtađãtừngbiết,cáigìtạonênấntượng trong trí tưởng tượng củađámđông, chúng ta đã làmquenvới sứcmạnhcủasựtruyềnnhiễmcủacáctácđộng,đặcbiệtlànhữngtácđộngnàoxuất hiện dưới dạng hình ảnh. Nhưng bởi các tác động có thể xảy ra cónhữngnguồngốchoàntoànkhácnhau,chonêncũngcó thểcácyếu tốcókhảnăngtácđộngđượcvàođámđôngcũngrấtlàkhácbiệt;dovậyngườitacầnphảikhảosátchúngmộtcáchriêngrẽ.ĐámđônggiốngnhưconSphinxtronghuyềnthoạicổ:nhữngcâuhỏimàcácnhàtâmlýhọccủachúngđặtrachochúng ta,hoặcchúng taphải trả lờihoặc tựđểchochúngnuốtchửngmình.

§1.Hìnhảnh,ngôntừvàcáckhẩuhiệu

Trongkhinghiêncứuvềtrítưởngtượngcủađámđôngchúngtađãtìmra,rằnghọbịkíchđộngthôngquacáchìnhảnh.Nhữnghìnhảnhnàykhôngphải lúcnào cũngcó sẵnđể sửdụng,nhưngngười ta có thể tạo ra chúngbằngcáchvậndụngmộtcáchkhéoléonhữngngôntừhoặccáckhẩuhiệu.Nếuchúngđượcdùngmộtcáchnghệthuật,cóthểnóirằngchúngthựcsựcómộtsứcmạnhhuyềnbí,giốngnhưsứcmạnhxưanaythườngđượcgắnchonhữngngườitinhthôngvềảothuật.Nókhơidậytrongđámđôngnhữngcơnbão tốkhủngkhiếpvàcũngcó thểxoadịuchúng.Bằngxươngcủanhữngngườiđãtừnglànạnnhâncủasứcmạnhngôntừvàkhẩuhiệu,ngườitacóthểlàmnênnhữngkimtựthápcaohơnkimtựthápcủathờiđạiCheopkhixưa.Sứcmạnhcủangôntừgắnliềnvớihìnhảnhmànógợilênvàhoàntoàn

không phụ thuộc vào ý nghĩa thật của nó.Những ngôn từ khó có thể cắtnghĩathườnglànhữngngôntừcótácđộngmạnhmẽnhất.Vídụnhưkháiniệmdânchủ,chủnghĩaxãhội,bìnhđẳng,tựdo...màýnghĩacủachúngrấtkhôngxácđịnh,chodùsửdụngđếncảtậpgiấydàycũngkhôngluậnhếtýnghĩacủachúng.Songđiliềnvớinhữngâmtiếtngắngọncủachúnglàmộtsứcmạnhhuyềnbíthựcsự,cứnhưlànóchứađựnggiảiphápchotấtcảmọivấnđề.Ởtrongnólàsựtómlượcmộtcáchsốngđộngnhữnghoàibãovôthứckhácnhauvàniềmhyvọngchúngsẽtrởthànhhiệnthực.

Vớilýtrívànhữngluậnchứngngườitakhôngthểchốnglạiđượcnhững

ngôntừvàkhẩuhiệunàođó.Ngườitathànhtâmphátngônchúngtrướcđámđôngvàđồngthờivớimộttháiđộhoàntoàntônkính,mộttưthếđầuhơicúixuống.Nhiều người sẽ cảm nhận thấy được ở chúng những sứcmạnh tựnhiênhoặcnhữngquyềnlựcsiêuphàm.Nókhơidậybêntrongcáctâmhồnnhữnghìnhảnhvĩđạivàkhôngxácđịnh,nhưngchínhcáikhôngxácđịnhnàyđãlàmchonótrởnênmờảovàtăngthêmsứcmạnhhuyềnbí.Chúngcóthểsosánhđượcvớimọithánhthầnkhủngkhiếpkhuấtmìnhsaunhữngđiệnthờmàtấtcảnhữngkẻsùngtínđềurunsợkhitiếnlạigần.

Bởivìnhữnghìnhảnhđượcgợinênquangôntừkhôngphụthuộcvàoýnghĩacủachúng,chonênchúngbiếnđổitừthờiđạinàysangthờiđạikhác,từdântộcnàysangdântộckhácmàvẫngiữnguyênhìnhdạngcủachúng.Gắnvớimộtngôntừnhấtđịnhthườnglàmộthìnhảnh:ngôntừchỉlàcáinútbấmchuôngđểgọinóra.

Khôngphảingôntừvàkhẩuhiệunàocũngchứađựngmộtsứcmạnhđể

gợinênhìnhảnh,vàcũngcónhữngngôntừbịhaomònkhisửdụngvàsauđóchúngkhôngcònsứcđểgợinênmộtcáigì.Chúngchỉcònlàtiếngvọngtrốngrỗng,vàíchlợiduynhấtlàlàmchotấtcảnhữngaisửdụngnóđỡphảimấtcôngsuynghĩ.Vớimộtkhodựtrữnhỏnhữngkhẩuhiệuvànhữngđiềusáorỗnghọcđượclúccòntrẻ,chúngtacótấtcảnhữnggìcầnthiếtđểkhôngcầnphảimấtcôngsuynghĩmàvẫnđisuốtcảcuộcđời.

Nếuquansátmộtngônngữnàođó,tasẽthấy,rằngcácngôntừhợpnênngônngữđóbiếnđổitươngđốichậmtheothờigian;nhưngnhữnghìnhảnhnógợilênhoặcnhữngýnghĩangườitađặtđằngsaunólạibiếnđổikhôngngừng.Vàởmộtcôngtrìnhkháctôicũngđãđiđếnkếtluận,rằngviệcdịchchínhxácmộtngônngữ,đặcbiệtlànhữngngônngữđãchết,hoàntoànlàđiềukhôngthểđược.Thựctếchúngtađãlàmgì,khichúngtamuốnchuyển

một sự diễn đạt từ tiếng Pháp sang tiếng Latinh, tiếng Hylạp hoặc tiếngSankrit,hoặcngaycảkhichúngtachỉthửhiểumộtcuốnsáchđãđượcviếtcáchđâyhàngthếkỷbằngchínhngônngữcủachúngta?Chúngtađãđơngiảngắnnhữnghìnhảnhvànhữngtưởngtượngmàcuộcsốnghiệnđạitạonêntrongtríóccủachúngtavàonhữngkháiniệmnhữnghìnhảnhhoàntoànkhác,lànhữngcáiđượccuộcsốngthờixưaphảnánhvàotâmhồncủachủngtộc,màđiềukiệnsốngcủahọ thờiđóchẳngcógìgiốngvớicủachúng tahiệnnay.NhữngngườisốngởthờiđạicáchmạngđãtinvàoviệcbắtchướcnhữngngườiHylạpvàLamã,nênchỉgắnchonhữngngôntừcũnhữngýnghĩamàchúngchưabaogiờcó.CósựgiốngnhaunàogiữacácthểchếthờiHylạpvànhững thểchếhiện tạivớicùngmột têngọikhôngsaimộtchữ?Mộtthểchếcộnghòathờiđókhácvềcáigìsovớimộtthểchế,vềcơbảnmangtínhquýtộc,dựatrênliênminhcủanhiềubạochúanhỏ,thốngtrịmộtđámđôngnôlệvàhoàntoànphụthuộc?Nhữngtầnglớpquýtộcđịaphươngnàyđượcxâydựngtrênsựchiếmhữunôlệvàsẽkhôngthểtồntạiđượcnổimộtgiâynếukhôngcónó.

Vàlàmthếnàohaichữ“tựdo”lạicóthểcóđượccùngmộtýnghĩanhư

trongthờiđạicủachúngta,khimàởthờiđạingàyđó,chưahềdámnghĩđếntựdotưtưởngvàcũngchưahềbiếtvềsựphạmthượngnàolớnhơnvàthậmchíhiếmkhi lànhữngcuộctranhcãivềvề thánhthần,vềcácđiềuluậtvàđạođứccôngdân?Từ“tổquốc”trongtâmhồncủangườiAthenhoặcSpartacóýnghĩalàtìnhyêuđốivớiAthenvàSparta,nhưngkhôngthểlànhưvậyđối với ngườiHy lạp,một đất nước gồmnhiều nước nhỏ hợp lại liên tụcđánhchiếmvàtranhgiànhlẫnnhau.CùngmộttừsẽcómộtýnghĩanhưthếnàoởnhữngbộlạccạnhtranhlẫnnhauởvùngGalliekhixưa,khácnhauvềchủng tộc, tiếngnóivà tôngiáo,nơiđãbịCeasarchiếmđoạtmộtcáchdễdàngbởivìôngtaluôncósựliênminhvớihọ?Rôm,mìnhnóđãtraochoGaliemột tổ quốc bằng cách làm cho vùng này cómột sự thống nhất vềchính trịvà tôngiáo.Song tacũngkhôngcầnphảiquayngược trở lạiquákhứquáxa,chỉcầnxấpxỉhaithếkỉvềtrướccũngđãđủ:liệungườitacótinrằng từ“tổquốc”củanhữnghoàng tửnướcPháp,nhữngngườigiốngnhưdòngdõiCondévĩđạiđãliênkếtvớikẻthùđểchốnglạichínhnhữngôngchủcủamình,lạicócùngmộtýnghĩanhưchúngtathườnghiểungàynay?Vàcùngmột têngọi“ngườinhậpcư”chắcphảicómộtýnghĩahoàntoànkháchẳnbâygiờ? (Dịch sai, câunàycónghĩa là “Rồinữa,khôngphải làcùngmộtchữ“tổquốc”đólạicũngcómộtýnghĩahoàntoànkháchẳntiếngPháphiệnđạiđốivớinhữngngườiditảnbảohoàngPháp?”)Họđãtinrằng

phảibiếttrọngquytắcdanhdự,nếunhưhọkhángchiếnchốngPháp,vàhọtuântheođiềuđóđểquảthựcởđâuôngchủsống,ởđóđíchthựclàtổquốc,vìcáchnhìncủahọdựavàoluậtnôngnô,làđiềuluậtràngbuộchọvàovớichủ nô chứ không phải với đất nước. (Chữ “nông nô” ở đây cũng khôngđúng, phải là, luật giành cho thần dân phong kiến, ràng buộc họ với lãnhchúachứkhôngphảiđấtnước).

Khôngthểnàokểhếtsốtừngữtheothờigianđãthayđổimộtcáchcănbảnýnghĩacủachúngnhưvậy.Chúngtaphảicốgắngrấtnhiềumớicóthểhiểuđượcýnghĩacủachúngtrướcđây.Ngườitaphảiđọcnhiều,vàthựcsựlà nhưvậy, chỉ duyđể có thểhiểuđược chữ “ôngVua”và “gia đìnhvuachúa”mangýnghĩagìtrongconmắtcủaôngchachúngta.Chonênđốivớinhữngkháiniệmkhóhơnthìphảibiếtrằngnósẽnhưthếnào!

Cácngôn từnhư thếchỉcónhữngýnghĩamang tính thayđổivànhất

thời.Nhữngýnghĩanàybiếnđổicùngvớicácthờiđạivàcácdântộc.Nếumuốn chúng tác động được vào đámđông, thì chúng ta phải hiểu được ýnghĩacủachúngngaytạithờiđiểmnóđượcgiànhchohọ,chứkhôngphảimộtýnghĩanàođócủanótrướcđâyhoặclàýnghĩachỉđểgiànhchonhữngcánhâncónhậnthứchoàntoànđặcbiệt.Ngôntừcũngsốngđộngtựanhưýtưởng.

Nhưvậynếumộtkhiđámđôngdonhữngbiếnđổivềchínhtrịhoặcdosựthayđổitínngưỡngdẫnđếnsựghêtởmsâusắcnhữnghìnhảnhđượcgợinênbởimộtngôntừnàođó,thìlúcđónhiệmvụđầutiêncủangườilãnhđạonhànước chân chính làphải thayđổi cácquanhệ,màkhông - nhớchúýđiềunày-độngchạmđếnbảnthânsựvật,bởivìnhữngcáiđócóquanhệvớimộttrạngtháitinhthầnđượcditruyềnlạivàkhăngkhítđếnđếnmứcrấtkhó có thể thayđổi chúng.ÔngTocqueville thông thái đãnhắcnhở, rằngcôngviệccủatổngtàivàcủatriềuđìnhtrướchết làphảiđặtchophầnlớncácthểchếcủaquákhứnhữngcáitêngọimới,sauđólànhữngkháiniệmđãtừnggợinêntrongtrítưởngtượngcủađámđôngnhữnghìnhảnhđángcămghét phải được thay thế bằng những khái niệm khác, mà sựmớimẻ củachúng làm cho những hình ảnh kia không thể xuất hiện trở lại được nữa.Khái niệm “Taille” sẽ được thay bằng thuế cơ bản, khái niệm “Gabelle “đượcgọilàthuếmuối,thuếtiêuthụthìđượcgọilàthuếgiántiếpvàthuếhảiquan, thay vì thuế thợ cả, thuế người làm sẽ trở thành thuế doanh nghiệpv.v...

Một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất của lãnh đạo nhà nước lànhữngthứmàtêngọicũcủachúnglàmđámđôngghêtởmphảiđượcthaythếbằngnhữngcáitêngầngũivớidânchúnghoặcítnhấtcũngkhôngmangmột ý nghĩa gì.Quyền lực của ngôn từmạnh đến nỗi, chỉ cần khéo chọnnhữngcáitêncũngđủđểcóthểlàmchođámđôngchấpnhậncảnhữngsựviệc đáng căm ghét nhất. Taine đã chỉ ra rất chí lý, rằng những ngườiJacobinnghetheotiếnggọicủanhữngtừngữrấtphổbiếnthờiđónhư“tựdo”“bácái”đãbắtmộtchếđộchuyênchế-từnàylẽrachỉxứngđángđểgiànhchochếđộcủavươngquyềnDahomey -phảichịumộtcảnhxétxửcôngkhainhưtòadịgiáovàchịucảnhhànhquyếthàngloạtgiốngnhưthờixưaởMexico.Nghệthuật lãnhđạocủachínhquyềngiốngnhưnghệthuậtcủacácluậtsưởchỗlàphảihiểucáchlàmchủcácngôntừ.Đólàmộtnghệthuậtkhó,bởitrongcùngmộtxãhội,nhữngngôntừgiốngnhauđốivớicácthànhphầnxãhộikhácnhau thườngmangnhữngýnghĩahoàn toànkhácnhau. Họ có vẻ sử dụng cùngmột từ, nhưng nói ra không cùngmột thứtiếng.

Trongcácvídụ trênđâychúng tađãđặcbiệtquansát riêng rẽyếu tốthờigianlànguyênnhânchínhlàmthayđổiýnghĩacủacácngôntừ.Nếuchúngtachúýthêmyếutốchủngtộc,chúngtasẽthấy,rằngtrongcùngmộtthờigianởcácdân tộccócùngvănhóa,nhưngkhácchủng tộc,những từgiốngnhau thường tươngứngvới nhữnghình dung hoàn toàn khác nhau.Những sựkhácnhaunàynếungười takhôngđi đâyđiđó, đếnnhiều chỗkhácnhau,sẽkhôngthểbiếtđếnvàhiểuđược,vàbởivậytôicũngkhôngcóýnhấnmạnhvềchúng.Tôichỉgiớihạnởsựnhắcnhở,rằngchínhởngaynhữngtừthôngthườngnhất,ởnhữngdântộckhácnhau,chúngcóýnghĩakhácbiệtnhất.Vídụnhưcáckháiniệm“dânchủ”và“chủnghĩaxãhội”thườngđượcsửdụngnhiềuhiệnnay.

TrongthựctếởcácdântộcLatinhvàAnglo-Saxonchúngtươngứngvới

nhữnghìnhdunghoàntoàntráingượcvềnộidungvàhìnhảnh.ỞcácdântộcLatinhkháiniệm“dânchủ”trướchếtmangýnghĩaloạibỏnhữngýchívàquyếttâmcủacánhântrướcnhànước.Nhànướcngàycàngphảitảinặnghơn,nóphảilãnhđạo,phảitậptrunghóa,phảiđộcquyềnhóa,phảisảnxuất.Tấtcảmọithànhphầnđềuphảiphụthuộcvàonhànướcvàkhôngcóngoạilệ, ngay cả đối với nhữngkẻ quá khích, nhữngphần tử xã hội chủ nghĩa,những kẻ theo chủ nghĩa quân chủ.Ở các dân tộcAnglo-Saxon cụ thể lànướcMỹ,cũngchínhkháiniệmấynhưngngược lạinómangýnghĩacủamộtsựkhuếchtrươngnồngnhiệtnhấtvềướcvọngvànhâncáchcánhân,về

sự rút lui củanhànướcđếnmứccó thể, người takhôngđể chonhànướclãnhđạomộtcáigìngoạitrừcôngan,quânđộivàngoạigiao,thậmchígiáodụccũngkhôngchịusựlãnhđạocủanhànước.Cùngmộttừởhaidântộcnàymangmộtýnghĩahoàntoànkhácnhaunhưthếđấy[14].

§2.Ảotưởng

Ngaytừbuổibìnhminhcủavănhóa,cácdântộcluônluônphảichịuảnhhưởngcủacácảotưởng.Họđãtạonênchocácđấngsángtạoranhữngảotưởngcácđềnđài,cáctácphẩmhộihọavàđiệnthờnhiềunhất.Xưakialànhữngảotưởngtôngiáo,ngàynaylànhữngảotưởngtriếthọc-tuynhiênbaogiờngườitacũngtìmthấynhữngkẻthốngtrịkinhkhủngnàyởđỉnhcaocủa tấtcảcácnềnvănhóa,chúng lần lượtnối tiếpnhaunảynở trênhànhtinhcủachúngta.Nhândanhchúng,đềnđàiởChaldäasvàAicập,cácnhàthờ thời trung cổ đãmọc lên sừng sững, nhân danh chúng khắp châuÂutrướcđâymộtthếkỷđãbịđảolộn.Khôngcómộtquanđiểmchínhtrị,nghệthuật,xãhộinàocủachúngtalạikhôngmangtrênmìnhdấuấnquyềnthếcủachúng.Thườngconngườivứtbỏnóxuốngvớimộtcáigiácủanhữngcuộcđảolộnkhủngkhiếp,nhưngrồicóvẻnhưlàđịnhmệnhhọlạidựngnólên trở lại.Không có nó có lẽ con người không thể để lại đằng saumìnhnhữngcáitànbạonguyênthủy,vàkhôngcónóconngườichẳngbaolâusẽlạiquaytrởlạivớicái tànbạođó.Khôngnghingờgìnữađólànhữngcáibóngtrốngrỗng,nhưngnhữngngườicongáicủanhữnggiấcmơcủachúngtađóđãépbuộccácdântộclàmnêntấtcảnhữnggìrạngrỡcủanghệthuậtvànhữnggìvĩđạicủavănhóa.

“Nếungườitacóthểđemtấtcảcáctácphẩmnghệthuật,cáctượngđàitrongcácviệnbảotàngvàtrongcácthưviện,nhữngthứmàsựtồntạicủachúng lànhờcóảnhhưởngcủa tôngiáo,đập tanvàphánát rồiđemchấtđốngtrướcsânnhàthờ,thửhỏisẽcònlạinhữnggìtừnhữnggiấcmơvĩđạicủaloàingười?”mộttácgiảkhitổngkếtcáckiếnthứccủachúngtađãviếtnhưvậy.“Quyềntồntạicủacácthánhthần,củanhữnganhhùngvànhàthơnằmởchỗ,tấtcảhọđãchoconngườidựphầnvàonhữnghyvọngvànhữngảotưởng,khôngcóchúngconngườikhôngthểnàosốngnổi.Cómột thờigiandàicóvẻnhưcácnhàkhoahọcđãđảmnhiệmcôngviệcnày.Họđãtựtướcbỏuytíncủamìnhđốivớinhữngtâmhồnđóiýtưởng,bởivìhọkhôngđủcanđảmđểhứahẹnvàkhônggiỏilừadối.”

Nhiềutriếtgiacủathếkỷtrướcđãchútâmmộtcáchnhiệttìnhtrongvấn

đềxóabỏnhữngảoảnhcủatôngiáo,chínhtrịvàxãhội,nhữngảoảnhmàôngcha tađã từngsốngchung trongnhiều thếkỷ.Sựxóabỏnày làm tắcnghẽn những cội nguồn của hy vọng và dâng hiến. Đằng sau quái vậtChimerasđượccúngtếhọtìmthấynhữngthếlựctựnhiênmùquáng,chúngchống lại sựyếuđuốimột cáchkhôngmệtmỏivàkhônghềbiếtđếnmộtchútthươnghại.

Mặcdùvớitấtcảcáctiếnbộcủamình,triếthọcvẫnkhôngcókhảnăng

trưng rachođámđôngmộtý tưởngđểcó thểmêhoặchọ.Bởiđámđôngkhôngthểthiếuđượcnhữngảotưởngnên,nhưnhữngconthiêuthânlaovàolửa,họtìnhnguyệnhiếndângmìnhchonhữngthuyếtgia,nhữngngườiđãcungcấpchohọcácảotưởng.Sựthậtkhôngbaogiờlàđộnglựctolớnđốivới sựphát triểncủacácdân tộc,mà là sự lầm lẫn.Vàngàynaynếuchủnghĩa xã hội nhìn thấy sức lực của nó lớnmạnh, điều đó đượcgiải thích,rằngnóthểhiệncáiảotưởngduynhấtvẫncònđangtiếptụcsống.Nhữngluậnchứngkhoahọckhôngthểngăncảnsựpháttriểncủanó.Sứcmạnhchủyếucủanónằmởchỗ,nóđượcnhữngcáiđầucóđủnhầmlẫnvềhiệnthựcbảovệ,đểdámhứahẹnmôtcáchlạnhlùngvớihọvềhạnhphúc.Nhữngảotưởngxãhộingàynayđangthốngtrịtrêntấtcảnhữngđổnátđượcquákhứtích tụ lại,và tương laisẽ thuộcvềchúng.Đámđôngkhôngbaogiờkhaokhát sự thật.Họ quay lưng lại với thực tếmà họ không thích và ưa thầntượnghóanhữngsai lầmnếunhưchúngcó thểquyếnrũđượchọ.Aibiếtcáchlừadốihọ,kẻđódễtrởthànhôngchủcủahọ,aiđịnhkhaisánghọ,kẻđósẽluôntrởthànhnạnnhâncủahọ.

§3.Kinhnghiệm

Kinhnghiệmgầnnhưlàphươngtiệncóhiệuquảduynhấtđểcóthểgieocấysựthậtvàotâmhồnđámđôngvàphávỡnhữngảotưởngđangdầntrởnênnguyhiểm.Đểđượcnhưvậykinhnghiệmphảidựatrênmộtnềntảngrộngvàthườngcầnphảiđượcnhắclạiliêntục.Nhữngkinhnghiệmmàmộtthếhệthuthậpđượcđốivớithếhệtiếptheothườnglàvôgiátrị,chínhvìthếviệclấynhữngsựkiệnlịchsửralàmminhchứngkhôngđemlạitácdụnggì.Íchlợiduynhấtcủachúnglàchỉra,rằngcáckinhnghiệmởmỗimộtthờiđạiphảicầnđượcnhắclạiởmứcđộnào,đểcóthểđạtđượcmộtảnhhưởngnàođóvàđemđếnkếtquả,chodùcũngchỉlàviệcxóabỏmộtsailầmđãnảysinhtrongtâmhồnđámđông.

Thếkỷcủachúngtavàthếkỷtrướcđâykhôngnghingờgìnữa,chúngsẽđượccácnhàsửhọccủatươnglaigọilàthờiđạicủanhữngkinhnghiệmkỳquặc.Khôngcómộtthờiđạinàolạicóthểcóđượcnhiềunhưvậy.

MộtkinhnghiệmvĩđạinhấtđólàcuộccáchmạngPháp.Đểcóthểpháthiện ra, rằng người ta không thể cải tạomột xã hộimột cách triệt để vớinhữngphương tiệncủa lý trí thuần túy,đãcầnphảicóđếnhàng triệuconngườibịgiếthạivàcảchâuÂuđãbịcàoxớitrongsuốthaichụcnămtrời.Đểcóthểchứngminhchochúngtathấybằngkinhnghiệm,rằngCaesarlênngôivớimộtcáigiáđắtchừngnàođốivớinhữngngườidânđãtừngtunghôông,đãphảicầnđếnnhữngkinhnghiệmtànphátrongvònghaichụcnăm,nhữngkinhnghiệm,mặcdùchúngrấtdễhiểunhưngdườngnhưkhôngđủđểlàmchongười ta tin.Mặcchocáikinhnghiệmthứnhấtđãphải trảgiábằnghaitriệumạngsốngvàmộtcuộcxâmlăngcủakẻthù,kinhnghiệmthứhaivẫntiếptụcxảyravớisựtanhoangcủađấtnướcvàdẫnđếnsựcầnthiếtphảicómộtđộiquânthườngtrực.Kinhnghiệmthứbasuýtnữaxảyrasauđókhônglâuvàchắcchắnsẽxảyravàomộtngàynàođó.Đểcóthểchứngminhchochúngta,rằngđộiquânĐứcđôngđảokhôngphải,nhưngườitađãdạychúngtahồitrướcnăm1870,làđộiquâncậnvệquốcgiahiềnlành[15],đã cầnphải cómột cuộc chiếnkhủngkhiếp, làmchúng ta thiệt hại khôngbiếtbaonhiêumàkể.Đểcóthểnhậnthứcđược,rằngmộthệthốngbảohộthuếquanđãlàmchonhữngdântộcvậndụngnótàntạnhưthếnào,sẽcầnthiếtphảicónhiềukinhnghiệmđauđớnnữa.Nhữngthídụkiểunhưvậycóthểkểrakhôngbaogiờhết.

§4.Lýtrí

Khi điểm lại các yếu tố có khả năng làm kích thích được đám đông,chúngtacóthểhạnchếkhôngnhắctớilýtrí,nếunhưkhôngphảibắtbuộcphảichỉramặttiêucựctrongcácảnhhưởngcủanó.

Từlâutađãxácđịnh,rằngđámđôngkhôngthểbịtácđộngbởinhững

bằngchứng lôgicvàkhảnăngcủanóchỉcó thểhiểunhữngý tưởngđượcliênkếtvớinhaumộtcáchthôthiển.Chínhvìthếnhữngdiễnthuyếtgia,biếtcáchtácđộngvàohọ,đềunhằmtớitìnhcảmchứkhônghềnhằmvàolýtrícủahọ.Cácquyluậtvềlôgícchẳngcóchúttácđộngnàovàođámđông[16].Đểcóthểlàmchođámđôngtin,đầutiêntaphảiphântíchmộtcáchtỷmỷnhữngtìnhcảmđãthỏamãntâmhồnhọ,phảitạonênđượccáicảmgiáclà

tađangchiasẻtìnhcảmđóvớihọ,sauđómớitìmcáchthayđổihọ,bằngcáchsửdụngnhữngliênkếtýtưởngđượcámchỉđểgợinênnhữnghìnhảnhcómộtsứcthuyếtphụcnàođó;hơnnữanếucầnthiếttacóthểphảitừbỏýđịnh củamình và điều cơ bản ở đây là phải đoán nhận ra được tức khắcnhữngphảnứngtìnhcảmmàtagợinênởhọ.Sựcầnthiếtrằngtaphảithayđổicáchthứcthểhiệnmộtcáchnhanhchóngtùytheokếtquảthuđược,làlời tuyênáncho sự thấtbạingay từđầucủanhữngbàidiễnvănchuẩnbịtrướcvàđượchọcthuộclòng.Diễngiảnàochỉđitheoluồngsuynghĩcủamình,chứkhôngphảicủangườinghe,chỉriêngviệcđóthôicũngsẽdẫntớiviệcbịmấtđibấtkỳcácảnhhưởngnào.

Nhữngbộóclôgic,quenvớisựrútranhữngkếtluậntươngđốingắngọnmộtcáchtuầntựcủalýtrí,sẽkhôngthểtựkiềmchếlòngmongmuốncủamình vào việc vận dụng kiểu thuyết phục như vậy khi tiếp xúc với đámđông,vàdođóhọđãphảiluônluônngạcnhiênvềnhữngthấtbạicủanhữngluậncứcủamình.“Nhữngkếtluậntoánhọcthôngthườngdựatrênsựsuyluận,cónghĩalàxâydựngtrênchuỗicácsựtươngđồng,làđiềucầnthiết”,mộtnhàlôgichọcviết...“Sựcầnthiếtcủachúngcóthểépbuộcngaycảmộtkhốivôcơcũngphảithừanhận,nếunhưnócóthểhiểuđượcchuỗicácsựtươngđồng”,chắcchắnlànhưvậy;nhưngđámđôngkhôngthểnàocóđủkhảnănglĩnhhộiđiềuđóhoặcthậmchícóthểhiểuđượcnógiốngnhưlàkhối vô cơ.Ví dụ, ta thử thuyết phụcmột người nguyên thủy,một ngườihoangdãhoặcmộtđứatrẻconbằngnhữnglậpluậnlôgic,lúcđótasẽnhậnthấyrằngnhữngkiểucáchthuyếtphụcnhưvậymanglạikếtquảrấtítnhưthếnào.

Người ta không cần đếnmột lần hạ thấpmình xuống nhưmột người

nguyênthủyđểmớicóthểhiểuđượcsựbấtlựccủalôgictrongcuộcchiếnchốnglạitìnhcảm.Chúngtahãychỉcầnnhớlạinhữngđịnhkiếntôngiáo,nhữngkiểuđịnhkiếntráingượchẳnvớitínhlôgicđơngiảnnhất,đãtựbảotồnmộtcáchngoancốtrongsuốtbaothếkỷrasao.Gầnsuốthaingànnămnhữngbộócsánglạnnhấtđãphảichịukhuấtphụctrướcnhữngluậtlệcủachúng,vàchỉmãiđếnthờihiệnđạihọmớidườngnhưcóthểdámnghingờvề tính trung thựccủachúng.Thời trungcổvà thờiphụchưngcũngkhôngthiếunhữngbộócthôngmình,nhưngkhônghềcómộtaitrongsốđómàlýtrívạchrađượcchonónhữngkhíacạnhtrẻcontrongnhữngđiềumêtíncủanó,vàkhơidậy,chodùchỉmộtchút,nghingờvàosựđộcáccủamaquỷhoặc vào sự cần thiết phải tiến hành hỏa thiêu những người bị coi là phùthủy.

Có phải đám đông không bao giờ được dẫn dắt bởi lý trí làmột điềuđángtiếc?Chúngtôikhôngdámkhẳngđịnhcáiđiềunhưvậy.Lýtrícủaconngườidườngnhưkhôngthểđạtđượcđếnviệcdẫndắtloàingười,vớicùngmộtnhiệthuyếtvàvớicùngmộtsựlạnhlùng,đitrênnhữngqũyđạocủavănhóa,trongđócáchìnhảnhgiảtạocủachúngđãlôicuốnnó.Nhữnghìnhảnhgiảtạolàcácsảnphẩmcủasựvôthức,lànhữngcáiđãdẫndắtchúngta,vàchúngcólẽlànhữngcáicầnthiếtphảicó.Mỗimộtgiốngnòigiấukíntrongtrạngthái tinhthầncủanócácquyluậtvềsốphậncủamình,vàcóthểnótuântheoquyluậtđódobởimộtbảnnăngkhôngthểnhầmlẫnđượcngaycảkhinếunhưnhữngbiểu lộkhônghợp lýcủachúngxuấthiện.Dườngnhưthỉnhthoảngcácdântộccóvẻnhưphảichịukhuấtphụccácsứcmạnhthầnbínàođó,giốngnhưnhữngsứcmạnhđãlàmchoquảđấutrởthànhcâysồihoặcbắtcácsaochổiphảibaytheoquỹđạocủanó.

Mộtchútítỏimàchúngtacóthểnghiêncứuvềnhữngsứcmạnhđó,cần

phảiđượctìmtrongtiếntrìnhpháttriểnchungcủacácdântộcvàkhôngphảitrongcácsựviệcriêngbiệt,màởđósựpháttriểnnhưvậycóvẻnhưđãthểhiệnra.Nếugiảsửngườitachỉquansátnhữnghiệntượngriênglẻđó,thìcóvẻnhưlịchsửchủyếulàdonhữngsựtìnhcờngớngẩntạonên.Khómàtinđượcrằng,mộtngười thợmộckémhiểubiếtởvùngGaliäa trongsuốthainghìnnămlạicó thể trở thànhmộtvị thánhquyền lựcvôbiên,nhândanhôngtanhữngnềnvănhóatiêubiểunhấtđãđượctạodựng;cũngkhócóthểtinđược,mộtvàibầyngườiẢrậprờibỏvùngsamạclạicóthểchiếmđượcphầnlớnthếgiớiHylạp-Lamãcổ;vàcuốicùnglàkhócóthểnàotinđược,rằngởchâuÂugiàcỗivàđãcómộttrậttựổnđịnh,mộttrungúypháobinhbìnhthườnglạicóthểlàmđượccáiviệcchếngựmộtsốlớncácdântộcvàtriềuđại.Vậychonênchúngtahãynhườnglýtrílạichocácnhàtriếthọc,nhưngchúngtacũngkhôngđòihỏiởhọphảikhôngnêncanthiệpquánhiềuvàosựđiềuhànhnhữngconngười.Khôngphảinhờcó,màthườnglàmặccholýtrí,nhữngtìnhcảmnhưdanhdự,hysinh,niềmtintôngiáo,niềmkiêuhãnhvàtìnhyêutổquốc,lànhữngcáichomãiđếnhômnayvẫnlànhữnglựcđẩyvĩđạicủatấtcảcácnềnvănhóa.

Chương 3:Những lãnh đạo của đám đông và phương tiện thuyết phụccủahọ

Chúngtađãbiếtđếntrạngtháitinhthầncủađámđông,vàchúngtagiờđâycũngđãbiết những sứcmạnhnào tácđộngvàohọ.Bâygiờ chúng taphảinghiêncứuviệccácsứcmạnhnàycầnphảiđượcvậndụngnhưthếnàovàdoaichúngđượcchuyểnthànhhànhđộngmanglạilợiích.

§1.Lãnhđạocủađámđông

Chừngnàomộtsốnhấtđịnhnhữngsinhvậtsốngtụtậplạivớinhau,tấtcảsẽnhưnhau,bấtkểđólàmộtbầythúhoặcmộttậphợpnhữngconngười,chúngđềuthầnphụcmộtcáchtựnguyệnmộtthủlĩnh,cónghĩalàmộtlãnhđạo.

Trongđámđôngconngười,lãnhđạogiữmộtvaitrònổibật.Ýchícủa

nólàhạtnhânmàquanhđócácquanđiểmhìnhthànhnênvàcânbằnglẫnnhau. Đám đông làmột bầy đàn, nếu không có người chăn dắt chúng sẽchẳngbiếtlàmgì.

Rấtnhiềukhilãnhđạolúcđầucũngchỉlàkẻbịlãnhđạo,bảnthânnóbịmêhoặcbởicáiýtưởngmàsaunàychínhnósẽtrởthànhthánhtôngđồcủacái ý tưởngđó.Nóhài lòngvới cái ý tưởngđóđếnnỗi dườngnhư tất cảnhữngýtưởngkhácđềubiếnmấtvàđốivớinóbấtkỳmộtquanđiểmtráingượcnàocũngđềubịcholàsailầmhoặclàsựmêtín.Thậtvậy,vídụnhưRobespierre,ngườibịnhữngý tưởngcủachínhmìnhmêhoặcđếnnỗi,đểtruyềnbáchúngôngtađãdùngđếncảphươngtiệncủatòadịgiáo.

Phầnnhiềucác lãnhđạokhôngphải lànhà tư tưởng,mà lànhữngcon

người của hành động. Họ ít có cái nhìn sắc sảo và cũng không thể khácđược,bởivìsựsắcsảonhìnchungsẽdẫnđếntrạngtháinghingờvàkhônghànhđộng.Đặcbiệt người ta hay thấyhọ trong sốnhữngngười bẳn tính,nhữngngườidễbịkíchđộng,nhữngngườinửađiênloạn,đangởranhgiớicủasựmấttrí.Chodùcáiýtưởngđượcbảovệhoặccáimụcđíchtheođuổinhạtnhẽonhư thếnào, trongsựchống lạiniềm tincủahọ tấtcảnhữnggìlôgicđềuphảithấtbại.Sựkhinhbỉhoặcngượcđãichẳngmảymaytácđộngđếnhọhoặcchỉcàngkíchthíchhọnhiềuhơn.Quyềnlợicánhân,quyềnlợi

giađình,tấtcảđềubịhysinh.Ngaycảbảnnăngsốngcònởhọcũngbịdậptắt,vàchỉcótửvìđạothườngđốivớihọmớilàcáiphầnthưởngduynhấtphảiphấnđấuđểđạtđến.Sứcmạnhniềmtincủahọđãđemlạichonhữnglờihọnóimộtsứckíchđộnglớn.Đámđôngluônnghetheonhữngngườicóýchímạnh.Nhữngcáthểtậphợpnênđámđôngsẽbịtướcđitoànbộýchívàquaytheomộtcáchbảnnăngkẻsởhữuýchí.

Cácdântộcchưabaogiờthiếulãnhđạo,nhưngnhữngngườilãnhđạođókhôngphảiaicũngcóđượcnhữngniềmtinmạnhmẽđểcóthểtrởnênthánhtôngđồ.Thườngđólànhữngthuyếtgiakhéoléo,chỉtheođuổinguyệnvọngcánhân củamình, vàbằng sự lừaphỉnhhọ tìmcáchquyến rũnhữngbảnnăng thấp hèn.Ảnh hưởngmà họ tạo ra thường chỉ nằm lại ở bên ngoài.Nhữngngườicósứcthuyếtphụclớn,đãtừngnângtâmhồnđámđônglên,nhưPeter củaAmiens, nhưLutther, nhưSavonarola, như nhữngnhà cáchmạng,chỉphấnkhíchsaukhibản thânhọđượckhích lệbởimộtniềmtin.Sauđódĩnhiênhọcóthểtạoratrongcáctâmhồnmộtquyềnlựcđángsợcótêngọilàniềmtinvàcáiquyềnlựcđónólàmchoconngườitahoàntoàntrởthànhnôlệchoướcmơcủanó.

Khơidậyniềmtin,dùđólàniềmtinvềtôngiáo,chínhtrịhoặcxãhội,

haylàniềmtinvàomộtconngườihoặcmộtýtưởng,làvaitròđặcbiệtcủamộtlãnhđạolớn.Trongtấtcảsứcmạnh,màconngườicóđểsửdụng,thìniềmtinluônlàmộtsứcmạnhcóýnghĩanhất,vàcólýkhikinhthánhcoinólàmộtsứcmạnhdờinon.Traochoconngườiniềmtin,cónghĩalàlàmcho sứcmạnh củanó tănggấpmười lần.Những sựkiện lịch sử lớn cũngthường hay được làm nên bởi những tín đồ không tên tuổi, những ngườichẳngcógìngoàiniềmtin.Khôngphảicácnhàtriếthọc,cácnhàthôngthái,vàtrênhếtkhôngphảinhữngkẻhoàinghiđãtạonênnhữngtôngiáolớn,lànhữngtôngiáođãngựtrịthếgiớivàngựtrịnhữngđếchếvĩđạitrảirộngtừnửađịacầunàysangnửađịacầukhác.

Songnhữngvídụnhưvậychỉhợpvớinhữnglãnhđạolớnvàsốnàyrấthiếm,đếnnỗilịchsửcóthểđếmđượcconsốcủahọmộtcáchdễdàng.Họtạonênđỉnhcaocủamộtđộingũđượcsắpxếpgiảmdần,bắtđầuởbêntrênlànhữngngườicóbẩmchấtlãnhđạovàtrởxuốngchotớingườicôngnhânởbêndưới,làkẻtrongmộtquánrượumùmịtkhóithuốclầnlượtđộngviêncổvũnhữngđồngchícủamình,bằngcáchlặpđilặplạiliêntụcnhữnglờinóikhuônsáokhóhiểu,màtheoanhtachúngsẽlàmchotấtcảmọiướcmơvàhyvọngtrởthànhhiệnthực.

Trong tất cả các tầng lớp xã hội, từ cao nhất cho đến thấp nhất, con

người,chừngnàonókhôngcònđứng riêngmộtmình,nósẽ rấtdễsavàovòngcươngtỏacủamộtnhàlãnhđạo.Phầnđôngcácconngười,đặcbiệtlàđámđôngdânchúng,bênngoàilĩnhvựcnghềnghiệpcủahọ,họhoàntoànkhôngbiếtmộtchútgìchorõràngvàđúngđắn.Họkhôngcókhảnăngtựđiềukhiểnmình;vìvậylãnhđạophụcvụhọvớitưcáchlàngườichỉlối.Bấtquá,tấtnhiênlàkhônghoàntoàn,lãnhđạocóthểđượcthaythếbởibáochí,chúng tạo cho độc giả các quan điểm và cung cấp cho họ những lời nóikhuônsáo,màkhivậndụngchúngđỡphảimấtcôngsuynghĩ.

Sựthốngtrịcủacáclãnhđạocựckỳtànbạovàuytíncủahọcóđượccũngchỉnhờvàosựtànbạonày.Ngườitathườngthấyhọdễdàngtạođượcsựthuầnphụctrongtầnglớpcôngnhânkhíchđộngnhấtmàkhôngcầnphảisửdụngbấtcứmộtphươngtiệngìngoàiuytíncủamình.Họấnđịnhsốgiờlàmviệc,mứctiềncông,họraquyếtđịnhđìnhcôngcũngnhưthờigianbắtđầuvàkếtthúccủanó.

Ngàynaycáclãnhđạođãtừbỏdầndầnviệcsửdụngbạolực,chừngnào

màngườitacóthểnàixinvàlàmchohọyếumềm.Bằngsựcaitrịsửdụngbạolựcnhữngôngchủmớinàyđãđạtđượcsựtuânphụccủađámđôngđốivớihọmộtcáchdễdànghơnlàbấtkỳmộtchínhquyềnnào.Nếutựnhiênlãnhđạovụtbiếnmấtvàkhôngcóaiđểthaythếngaylậptức,đámđôngsẽtrở lại làmột tậphợp rời rạcvàkhôngcó sứckhángcự.TrongcuộcđìnhcôngcủanhânviênxebuýttạiParischỉcầnbắtgiữhailãnhđạocủahọlàđủđểkếtthúcngaytứckhắccuộcđìnhcông.Khôngphảisựđòihỏivềtựdo,màlàlòngnhiệttìnhphụcvụluônngựtrịtrongtâmhồnđámđông.Sựthôithúcphảivânglờicủanólớnđếnnỗi,nóquyphụcmộtcáchbảnnăngtấtcảnhữngaituyênbốlàôngchủcủanó.

Phânloạilãnhđạo

Trongmộtlớpcáclãnhđạotacóthểtiếnhànhmộtsựphânloạicóranhgiới rất rõ ràng. Cómột loại gồm những người cương quyết, ý chímạnhnhưngkhôngbềnbỉ.Có loạikhác, thườnghiếm thấyhơnnhiều, lànhữngngườicóýchímạnhmẽvàbềnbỉ.Loạithứnhấtrấtsôinổi,dũngcảmvàtáobạo.Loạinàythíchhợpđặcbiệtđốivớiviệclãnhđạonhữngtrậnđộtkích,họcóthểlôikéođámđôngbấtchấpnguyhiểmvàhọcóthểlàmchonhữngtânbinhtrẻtrởnênnhữngngườianhhùng.VídụNeyvàMurattrongđếchếthứnhấtlànhữngngườinhưvậy.Garibaldiởthờiđạichúngtacũngthế,ông

làmộtkẻgianghồkhôngcó tài nhưngcươngquyết, ngàyấy chỉ vớimộtnhúmthủhạ trong tayđãchiếmlĩnhđượcquốcvươngNaplesmặcdùđấtnướcnàycócảmộtđộiquânnghiêmchỉnhbảovệ.

Nhưngchodùsựcươngquyếtcủanhữnglãnhđạonhưvậycólớnbaonhiêuthìnócũngchỉlànhấtthờivàkéodàikhôngquácáiđàmàhọtạonên.Khinhữnganhhùngtrởvềvớicuộcsốngđờithường,họ,trướckialànhữngngườimột thời đầymáu lửa, giờ đây lại là những bằng chứng đáng ngạcnhiên của sự yếu đuối. Họ dường như không có khả năng suy ngẫm vàkhôngthểbiếtthếnàolàphảitrongnhữngmốiquanhệđơngiảnnhất,saukhitrướcđóhọđãtừngbiếtcáchlãnhđạonhữngngườikhácmộtcáchhiệuquảnhưthếnào.Nhữnglãnhđạoloạinàychỉcóthểthựchiệntốtcácnhiệmvụcủahọmộtkhinếunhưbảnthânhọcũngluônnhậnđượcsựlãnhđạovàkhíchlệ,luôncảmthấycómộtaiđóhoặcmộtýtưởngởtrênmìnhvàluônphảituânthủchínhxácmọinguyêntắchoạtđộng.

Lớp lãnhđạo thứhai, lànhữngngườicóýchíbềnbỉ,mặcdùsựxuất

hiệncủahọíthàonhoáng,nhưnghọcómộtảnhhưởngmangnhiềuýnghĩahơnnhiều.Thuộcvàonhữngngườinàylànhữngngườisánglậpracáctôngiáo hoặc những người làm nên các thành tựu vĩ đại như: Paulus,Mohammed,Kolumbus, Lesseps. Có thể họ thôngminh, tối dạ hoặc bìnhthường,nhưngthếgiớiluônhysinhvìhọ.Ýchíbềnbỉmàhọcó,làmộttínhcách vô cùng hiếmvà vô cùngmạnhmẽ,mọi cái đều phải thần phục nó.Ngườitakhôngbaogiờhiểuđượchếtnhữnggìmàmộtýchímạnhmẽvàbềnbỉcóthểlàmnên.Khôngcógìcóthểngăncảnđượcnó,cảtựnhiênlẫnthánhthầnlẫnconngười.

Thídụmớiđâynhấtmàmộtkỹsưnổitiếngđãđemlạichochúngta,đólàthídụvềmộtconngườiđãtừngtáchhaiphầnlụcđịarakhỏinhauvàthựchiệncuộc thửnghiệmmàtừbangànnămnaynhữngkẻ thốngtrị lớnnhấtđềukhôngthựchiệnnổi.Vềsauôngtađãbịthấtbạitrongmộtcôngcuộctươngtự,ôngtađãgià,vàcùngvớituổigiàtấtcảđềulụitànngaycảýchícũngvậy.

Đểcóthểchứngminhchosứcmạnhcủaýchí,người tachỉcầnkể lại

mộtcáchchitiếttấtcảnhữngkhókhănphảivượtquakhiđàokênhSuezlàđủ.Mộtnhânchứng,bácsĩCazalis,đãtómtắtlạitrongmấydòngcảmđộngvềviệcthựchiệncôngtrìnhvĩđạinày,nhữngdòngmiêutảvềtácgiảbấttửcủacôngtrình.“Ôngkểlại từngngày,ôngđãphảivượtquanhữnggì,mà

trướchếtlànhữngcáikhôngcóthểôngtađãlàmchochúngtrởnêncóthể,trênhếtlàsựphảnkháng,nhữngđòihỏichốnglạiôngta,sựchuachát,tainạn,mỏimệt,tuynhiênchúngkhôngbaogiờcóthểlàmchoôngtanảnlòngvà tê liệt; ông ta nghĩ tới nướcAnh, đất nướcđã chống lại ông ta, đã tấncôngôngtakhôngngừngnghỉ,ôngtanhớđếnAicậpvàPháp,nhữngnướcđãngậpngừngchậmtrễ,nhớđếnlãnhsựquánPháp,nơiđãcảntrởnhữngcôngviệcbanđầunhiềuhơntấtcảnhữngaikhác,vàngườitađãchốnglạiôngnhư thếnàobằngcáchbỏkhátkhôngcấpnướcchocôngnhânđể tácđộngvàohọ;sauđóôngtanóivềbộhảiquânvàvềnhữngkỹsư,vềtấtcảnhữngaicókinhnghiệmvàhiểubiếtmộtcáchsâusắcvềchuyênngànhcủahọ,nhữngngườidĩnhiênýthứcđượctấtcảcáctrởngạivàvềmặtlýthuyếthọtinvàokếtquảthấtbạimàhọđãtínhtoánvàdựđoán,nhưngườitađãtừngdựđoánvềnhậtthựcsẽxảyratrongmộtngàyhoặcmộtgiờnàođó.”Giánhưcómộtquyểnsáchthuậtlạicuộcđờicủatấtcảnhữngvịlãnhđạovĩđạithìcólẽcũngkhôngcónhiềunhữngtêntuổitrongđó,nhưngcáitênnàysẽđứngởvịtríhàngđầucủanhữngsựkiệnquantrọngnhấtcủavănhóavàlịchsử.

§2.Phươngtiệntácđộngcủalãnhđạo

Sựkhẳngđịnh,sựlặplại,sựtruyềnnhiễmNếuđềcậpđếnviệctứcthìlôikéođámđôngvàquyếtđịnhhọphảilàmmộtcáigìđó,vídụnhưcướpphámộtcungđiện,chémgiếtđểbảovệmộtcứđiểmkiêncốhoặcmộtchiếnlũy,ngườitaphảitạoramộtảnhhưởngthậtnhanhvàohọ.Cáchhiệuquảnhấtlàdẫnramộtvídụ.Tuynhiênsauđónhấtthiếtphảilàmcôngtácchuẩnbịchođámđôngvềnhữngtìnhcảnhnhấtđịnhnàođóvàđặcbiệt làkẻmuốnlôikéohọphảicómộttínhcáchmàlátsautôisẽgọilàsựảnhhưởngđểphântích.

Songnếulàsựđềcậpđếnviệclàmchonhữngýtưởng,nhữngtínđiều

ngấmmộtcáchtừtừvàotâmhồnđámđông,vídụnhưnhữnghọcthuyếtxãhội hiện đại, thì người lãnh đạo phải vận dụng nhiều phương pháp khácnhau.Cụ thểhọsửdụngchủyếuba loại: sựkhẳngđịnh, sự lặp lại,và sựtruyền lan hoặc truyền nhiễm (contagion). Tác động của chúng tương đốichậm,nhưngkếtquảđạtđượcrấtlâubền.

Sựkhẳngđịnhmộtcáchthuầntúyvàđơngiản,khôngkhôngkèmtheonguyên do và không có bất kỳ bằng chứng nào là phương tiện chắc chắnnhất,đểlàmchomộtýtưởngngấmđượcvàotâmhồnđámđông.Sựkhẳng

địnhcàngchắcnịch,càngítnguyêndohoặcbằngchứng,nósẽcàngtạonênnỗikínhsợ.Cácvănbảntôngiáovàcácsáchluậtcủatấtcảcácthờiđạitấtcảđềusửdụngnhữngkhẳngđịnhđơngiản.Nhữnglãnhđạoquốcgia,đượctraotrọngtráchgiảiquyếtmộtvấnđềvềchínhtrị,đềubiếtđếngiátrịcủasựkhẳngđịnh.

Sựkhẳngđịnhsauđóchỉcóảnhhưởngthựcsự,nếunhưnóluônđược

lặplại,vàphảicốgắngluônsửdụngcùngmộtcáchdiễnđạt.Napoleonđãnói,chỉcómộtcáchphátngôngợicảmđángchúýnhấtđólàsựlặplại.Điềulặplạibámrấtvữngtrongđầuócconngườiđếnmứccuốicùngnóđượccoinhưlàmộtsựthậthiểnnhiên.

Tasẽhiểuảnhhưởngcủasựlặplạivàođámđôngmộtcáchthựcsự,nếutathấynóđãtácđộngnhưthếnàođốivớingaycảnhữngcáiđầuthôngtháinhất.Sựlặplạicuốicùngsẽănsâuvàotậnnhữngvùngcủavôthức,đólànơixửlýcácnguyênnhândẫnđếnnhữnghànhđộngcủachúngta.Saumộtkhoảngthờigian,nếuchúngtaquênmấtailàtácgiảcủasựkhẳngđịnhluônđượclặplạiđó,cũnglàlúctađãtinvàođiềuđó.Tácđộngcủaquảngcáocũngxảyratheokiểucáchtươngtự.Nếuchúngtađọcđiđọclạimộttrămlần, rằng loại chocolade tốt nhất là loại chocolade X, như vậy ta có cảmtưởngnhưđãđượcnghethấyđiềuấythườngxuyênvàcuốicùngtatinrằngnóthựcsựlànhưvậy.Hàngngànvănbảnchứngthựcthuyếtphụctamạnhđếnnỗitaphảitin,rằngloạithuốcbộtYđãđượcnhữngnhânvậtcótêntuổisử dụng để chữa khỏi các căn bệnh hiểm nghèo nhất, và cuối cùng chínhchúngta,nếucũngbịmắcphảicáibệnhkinhkhủngđó,tacũngsẽrấtmuốnthửdùngloạithuốcđó.Nếuhàngngàychúngtađọcthấytrongcùngmộttờbáo, rằngA làmột thằng lừađảo từ lâuvàB làmộtngườiđànôngchínhtrực,cuốicùngchúngtasẽtinvàođiềuđó,tuynhiênvớigiảthiếtchúngtacũngthườngkhôngđọcnhữngtờbáokhácmàtrongđóđăngđiềungượclại,cónghĩalàtínhcáchcủahainhânvậtkiađổichỗchonhau.Khẳngđịnhvàlặplạimìnhchúngcũngđủmạnhđểcóthểchốngchọilạilẫnnhau.

Nếumộtsựkhẳngđịnhluônđượcnhắclạiđủnhiềuvàchắcnịch,giống

nhưởtrườnghợpmộtsốcácdoanhnghiệptàichínhnàođó, loạihaymuađứtbấtkỳmộtđốithủcạnhtranhnào,sẽtạonêncáimàngườitagọilàdòngýkiến(currantd'opinion),vàthêmvàođólàcáicơchếhùngmạnhcủasựtruyềnnhiễm.Trongnộibộđámđông,cácýtưởng,tìnhcảm,nhữngsựkíchđộng,cáctínđiềuđượclâylanvớimộttốcđộnhanhchóngnhưcủacácloại

vitrùng.Hiệntượngnhưvậycũngđượcquansátthấyởsúcvật,khichúngsốngthànhbầy.Sựgặmmángăncủamộtconngựanhốttrongchuồngchẳngmấychốcsẽđượcnhữngconngựakháccùngchuồngbắtchước.Mộtsựgiậtmình,haymộtđộngtáchoảngloạncủamộtconcừunàođósẽnhanhchónglan racảđàn.Sự truyềnnhiễmcủa tìnhcảmđã lýgiảichocáihiện tượnghoảngloạnbấtchợtkia.Cácrối loạnthầnkinh,nhưsựđiênrồchẳnghạn,cũnglantruyềntheocáchlâynhiễm.Mộthiệntượngquenbiếtlànhữngthầythuốctrịbệnhtâmthầnrấthaybịbệnhmấttrí.Ngườitacũngcókểvềcácbệnhthầnkinh,nhưchứngbệnhsợkhoảngrộngchẳnghạn,rằngnócóthểtruyềntừngườisangthúvật.

Sựtruyềnnhiễmkhôngđòihỏibắtbuộccáccánhânphảicómặttạicùngmộtđịađiểm,nócũngcóthểxảyratừxadướiảnhhưởngcủacácsựkiệnnhất định, chúng làm chomọi thần trí đều hướng vềmột phía và tạo nênnhững tính chất riêng biệt củamột đámđông, đặc biệt là, nếu như chúngđượcchuẩnbịtừtrướcđóbởinhữngyếutốgiántiếpnhưđãtừngnóiđếnởphầntrên.Vídụnhưsựbùngnổcủacuộccáchmạng1848,khởiđầuởParis,mộtcáchbấtngờđãlanrộngratoànbộchâuÂuvàlàmsụpđổnhiềunềnquânchủ[17].

Sựbắtchướcmàngười tacho rằngnócóảnhhưởng lớnvàocáchiện

tượngxãhội,thựcrachỉlàmộttácđộngđơngiảncủasựtruyềnnhiễm.Dotôiđãnóiđếnvaitròcủanóởmộtchỗkhác,chonênởđâytôigiớihạntrongviệcnhắclạinhữnggìmàtôicáchđâynhiềunămđãtừngnóiđến,vànhữnggìmàtừđóđếnnayđượccáctácgiảkhácđãnêura:

“Giốngnhưởđộngvật,conngườivềmặttựnhiênlàmộtsinhvậtcótínhbắtchước.Việcbắtchướcđốivớinólàmộtnhucầu,songphảinhớrằngchỉvớiđiềukiện,đólànhữngcáidễbắtchước;quyềnlựccủacácloạimốtcũngxuấtpháttừnhucầubắtchướcnày.Vâng,cóthểđóchỉlànhữngquanniệm,ýtưởng,cácdiễngiảivănhọchoặcđơngiảnchỉlàtrangphục,cóbaonhiêungườidámtrốnchạykhỏisựthốngtrịcủachúng.Khôngphảivớicácchứngcứlậpluận,màlàquanhữnggươngđiểnhìnhngườitađãđiềukhiểnđámđông.Trongmỗimộtthờiđại,mộtsốnhỏtrongsốhọđãđểlạidấuấncủamình,vàđámđôngđãbắtchướcnhữngcáiđómộtcáchvôthức.Tuynhiênnhữngngườitrongcáisốnhỏđókhôngđượcphépcómộtkhoảngcáchquáxacácýtưởngtruyềnthống.Sựbắtchướckhiđósẽtrởnênkhókhănvàvìvậyảnhhưởngcủanógầnnhưkhôngcómấy.Chínhvìthếnhữngngườiquánổitrộitrongthờicủahọhầunhưkhôngcóảnhhưởng(haycó?)rấtít.Cái

khoảngcáchđónóquálớn.CũngvìlýdonàychonêncácdântộcchâuÂuchỉcóảnhhưởngkhôngđángkểtớicácdântộcphươngĐông,mặcdùhọcórấtnhiềucáiưuviệt.”

“Tácđộngphốihợpcủaquákhứvàsựbắtchướclẫnnhaulàmchoconngười trongmộtnướcvà trongcùngmột thờiđạicuốicùng trởnêngiốngnhauđếnnỗingaycảởnhữngngườimànghĩavụđặcbiệtcủahọlàtránhsựbắtchước,nhưcácnhàtriếthọc,cácgiáosư,cácnhàvăn,thìtưtưởngvàsắctháicủahọvẫncósựgiốngnhaunhưcủamộtgiađình,vànhìnvàođótacóthểnhận ra tứckhắchọ thuộcvào thờiđạinào.Chỉqua traođổingắnvớimộtngườinàođócũngđủđểnhậnbiếtcặnkẽsởthíchđọccủanó,cáchoạtđộngthườngxuyênvàmôitrườngtrongđónósống[18].”

Sựtruyềnnhiễmmạnhđếnnỗinócó thểépbuộcconngườiphảichấpnhậnkhôngchỉnhữngquanđiểmmàcòncảnhữngcáchthứccảmnhậnnhấtđịnh.Nótạorasựkhinhthườngnhữngtácphẩmvănhóa,chẳnghạnnhưđốivớivởkịch“Nhữngngôinhàgỗthông”vàvàinămsauđócũngchínhnóđãlàmcho cái sự vu khốngbẩn thỉu nhất trước kia của nó trở nênmột điềutuyệtvời.

Sựgiácngộvàniềmtincủađámđôngchỉlantỏađượcbằngconđường

truyềnnhiễm,khôngbaogiờbằngnhữnglậpluậncủalýtrí.Quasựkhẳngđịnh,sựlặplạivàsựtruyềnnhiễmxảyratrongquánrượuđãlàmchonhữngkháiniệmhiệnnaycủangườicôngnhântrởnênvữngchắc,vàniềmtincủađámđôngtrongtấtcảcácthờiđềuđượctạonêntheokiểunhưvậy.Mộtcáchchínhxác,Renanđã so sánhnhữngngười thành lập ranhà thờ thiênchúagiáovới“nhữngngườilàmcôngtácxãhội,đãtruyềnbánhữngýtưởngtừquánrượunàysangquánrượukhác”.VàVoltairetrongmốiliênquanđếnthiênchúagiáocũngđãnhậnđịnh,“hơnmộttrămnămchỉtoànmộtlũduthửduthựcbámtheonó”.

Trongcácthídụtươngtựnhưđãdẫn,sựtruyềnnhiễm,nếumộtkhinóđãhoàntoàntácđộngđượcvàotầnglớpdânchúngphíadưới,nósẽchuyểnhướng,vàtácđộngvàotầnglớpbêntrên.Ngàynaychúngtathấy,cáchọcthuyếtxãhộichủnghĩađangbắtđầutấncôngvàotầnglớpbêntrênnàyvàcólẽhọsẽlànạnnhânđầutiêncủanó.Ngaycảquyềnlợicánhâncũngphảinhườngbướcchocơchếtruyềnnhiễm.

Bởi thế,một quan điểm trở thành phổ cập cuối cùng cũng sẽ ép buộc

nhữngtầnglớpcaonhất,chodùsựvônghĩacủanhữngquanđiểmthắngthếđórõràngđếnmứcnào.Sựtácđộngcủatầnglớpxãhộibêndướivàotầnglớptrênsẽlạicàngkỳquặchơnkhinhữngquanniệmvềlòngtincủađámđôngítnhiềungàycàngbịảnhhưởngbởimộtýtưởngcaosiêu,ýtưởngmàngayđốivớimôitrườngđãsinhranólạihầunhưthườngkhôngcótácđộnggì.Nhữngngườilãnhđạobịnôdịchbởicáiýtưởngcaosiêuđó,chiếmđoạtnólàmcủamình,sauđólàmchonóbiếndạngvàlậpnênmộthộikín,hộikínnàylạibópméonólầnnữavàtruyềnbánóvàođámđông,làkẻtiếptụcquátrìnhbópméokiểunhưvậy.Nếuđếnmộtlúcnàođónótrởthànhmộtsựthậtđạichúng,lúcấybằngcáchnàođónósẽquaytrởlạivớicộinguồncủamìnhvàsẽtácđộngvàotầnglớpbêntrêncủamộtdântộc.Thừanhậnrằngcuốicùngthìtrítuệcũngsẽlãnhđạothếgiới,nhưngmànólãnhđạothếgiớitừxa.Kẻsángtạoranhữngýtưởngtừlâuđãtrởvềthếgiớibênkia,khicuốicùngcácýtưởngcủahọcũngđãchiếnthắng,làkếtquảcủacácquátrìnhmàtôimôtảtrênđây.

§3.Uylực(leprestige)

Mộtquyềnlựctolớncuốicùngđãlàmchocácýtưởng,đượctruyềnbárộngkhắpquakhẳngđịnh,lặplạivàtruyềnnhiễmmộtsứcmạnhhuyềnbíđếndườngnào,quyềnlựcđócótênlàuylực.

Tấtcảnhữnggìđangngựtrịthếgiới,cóthểlàýtưởnghoặcconngười,

sởdĩ chúngđạtđượcđiềuđóchủyếu lànhờvàomột sứcmạnhkhônggìngăncảnnổicótêngọilàuylực.Chắcchắnrằngchúngtatấtcảđềubiếtđếný nghĩa của khái niệmuy lực (prestige), nhưng người ta vận dụng nó vớinhiềuhìnhthứckhácnhauđếnnỗikhôngdễdànggìcóthểdiễnđạtnótheomộtcáchnàokhác.Uylựchòađồngvớimộttìnhcảmnhấtđịnhnàođónhưsựkhâmphụchoặcsựkínhsợ,thậmchínócònlấynhữngtìnhcảmđólàmnềntảng,nhưngnócũngcóthểtồntạiđộclậpkhôngcầnđếnchúng.Nhữngngườiđãchết thườnglại lànhữngngườicónhiềuuy lựcnhất,cónghĩa lànhữngconngườimàtakhôngcòncảmthấysợhãinữanhư:Alexanderđạiđế,Cäsar,Mohammed,Buddad.Mặtkhácdườngnhưnhữngconngườihoặchìnhtượngmàchúngtakhônghềngưỡngmộ,vídụnhưnhữngvịthầnghêtởm trongcácchùachiền trong lòngđấtởẤnđộcũngcómộtuy lựccựcmạnh.

Uylựcthựcralàmộtkiểuquyếnrũ,màmộtngườicótêntuổi,mộttácphẩm,hoặcmộtýtưởngđãvậndụngnóvàochúngta.Sựquyếnrũnàyđã

làmtêliệtmọikhảnăngnhậnxétcủachúngtavàlàmchotâmhồnchúngtrànngậpsựngạcnhiênvàkínhphục.Những tìnhcảmđượcgợinênkiểunhưvậycũnglàđiềukhôngthểnàogiảithíchnổi,giốngnhưtấtcảmọithứtìnhcảmkhác,nhưngdườngnhưchúngđềuthuộcvềcùngmộtdạngtươngtựnhưsựkíchhoạtdomộtnhàthôimiênđiềukhiển.Uylựclàsuốinguồnlớncủatấtcảmọiquyềnhành.Cácthánhthần,cácvuachúavàphụnữnếukhôngcónócólẽchẳngbaogiờhọcóthểđiềukhiểnđượcai.

Ngườitacóthểgomtấtcảcácloạiuylựcvàohainhómchính:nhómuy

lựcthulượmđượcvànhómuylựccánhân.Nhómthulượmđượclànhómcácuylựcsinhratừdanhtiếng,từsựgiàucóvàuytín.Nócóthểkhôngphụthuộcgìvàonhómuylựccánhân.Nhómuylựccánhânngượclạilàmộtcáigìđó thuộcvềcánhânvànócó thể tồn tạicùngvớiuy tín,danh tiếngvàgiàucóhoặcnhờchúngmà trởnênmạnhmẽ,nhưnguy lựccánhâncũnghoàntoàncóthểtồntạiđộclậpkhônghềphụthuộcvàonhữngthứđó.

Uylựcthulượmđượchoặcgiảtạolàthứuylựcphổbiếnnhất.Chỉcần,aiđóđượcnhậnmộtchứcvụnàođó,cómộttàisảnnàođó,mộtchứcdanhnàođó,cũngđãtạonênmộtvònghàoquangrựcrỡcủacácảnhhưởng,chodùgiátrịcánhâncủanóthấpbéchừngnào.Mộtngườilínhtrongbộquânphục,mộtquantòatrongbộáochoàngmàuđỏluôncómộtuylực.Pascalđãgiảithíchsựcầnthiếtcủaáochoàngvàtócgiảcủacácquantòamộtcáchrấtchínhxác:khôngcóchúnghọsẽmấtđimộtphầnrấtlớnuyquyền.Kẻtheochủnghĩaxãhộicótínhcáchdữtợnnhấtcũnggiaođộngtrướccáinhìncủamộtvịlãnhchúahoặcmộtbátước,vàđểcóthểlừađượcmộtnhàbuônmộtcáchtùythíchthìchỉcầnquàngmôtchứcdanhgiốngnhưthếlàđủ[19].

Uylực,nhưtôiđãnóiởtrênđây,đượcvậndụngbởicáccánhân;người

tacó thểđặtuy lựcbêncạnhcánhânđó, làcáidocácquanđiểm,các tácphẩmvănhọchoặcdonghệthuậtv.v... tạonên.Nóchỉdựatrênsựlặplạiđượctíchcóp.Dovìlịchsử,lịchsửvănhọc,vàlịchsửnghệthuậtchỉlàsựnhắclạicủacùngmộtđánhgiá,màkhôngaimuốnkiểmchứnglạinó, thếchonêncuốicùng làaicũng lặpđi lặp lạinhữngđiềumàhọđã từnghọctrongnhàtrường.Cónhữngcáitên,nhữngsựvậtnhấtđịnhchẳngcóaidámđảđộngđếnchúng.ĐốivớimộtđộcgiảhiệnđạithìthiênanhhùngcacủaHomerlàmộtsựngánngẩmcựcđộkhôngcógìđểbàncãithêm,nhưngthửhỏiaidámnóiracáiđiềuđó?ĐềnParthenontrongtrạngtháihiệnnaychỉlàmộtsựđổnátchẳngcógìthúvị,nhưngnócómộtuylựcđếnnỗikhingắm

nhìnnóngườitabắtbuộcphảiđồngthờixemxéttấtcảmọicáiđitheocủacáchồiứclịchsử.Đâylàtínhchấtriêngbiệtcủauylực,khinóngăncảncácsựvậtđượcnhìnnhậnnhưbảnthâncủachúng,vàkhinólàmtêliệtmọikhảnăngphánxétcủachúngta.Cácđámđôngluônluôn,cònngườiđộclậpthìphầnlớn,cóđòihỏiphảicónhữngquanđiểmsửdụngđượcngay.Sựthắngthếcủacácquanđiểmnàykhôngphụthuộcvàosựthựchoặcsựnhầmlẫnchứađựngtrongchúng,màhoàntoànvàduynhấtchỉlàdodựavàouylựccủachúng.

Bâygiờ tôichuyểnquauy lựccánhân.Nócósựcấu thànhhoàn toànkhácsovớicácuylựcgiảtạohoặcthulượm.Nókhôngphụthuộcvàotấtcảcácloạichứcdanh,tấtcảcáckiểuuytín.Sốítnhữngngườicóuylựckiểunhưvậyđãcómộttácđộngthựcsựlàthuhútvàmàunhiệmvàomôitrườngxungquanhhọ,vàcảvàosựbìnhđẳngxãhộinữa,vàngườitatuânphụchọnhưnhững con thúhoangdã thuầnphụckẻ chếngự chúng, nhữngkẻmàchúngdễdàngnuốtchửng.

Nhữngvídụvềuylựccánhân

Những lãnh đạo lớn của đám đông như Buddha, Jesus, Mohammed,Jeanned'Arc,Napoleonđềucómộtảnhhưởngkiểunhưvậyởtầmvóccaovàđặcbiệtquađóhọđã tạonênchomìnhmộtuy tín lớn.Họkhôngchophépaigiảinghĩavềcácthánhthần,cácanhhùngvàcácgiáolý;chừngnàohọchophépnhưvậycũngcónghĩalàhọtựđàohốchônmình.Nhữngnhâncáchlớn,nhưtôiđãnêuởtrên,họcóđượccáiquyềnlựcmêhoặcngaycảtừtrướckhihọtrởnênnổi tiếng,vànếukhôngcónóhọcũngkhôngthểnàonổitiếngđược.Vídụ,rõràng,rằngNapoleontrênđỉnhcaovinhquangcủamình,riêngvớiquyềnlựccóđượcôngtađãtạochobảnthânmộtảnhhưởngcựckỳlớn,nhưngnhữngảnhhưởngđómộtphầnôngtađãcósẵntừnhữngngàyđầucủaconđườngsựnghiệp,khimàôngtachưacóchútquyềnlựctrongtayvàvẫncònlàmộtkẻhoàntoànvôdanh.Khimàôngtacònlàmộtôngtướngkhôngtiếngtăm,đượctiếncửgiữchứctưlệnhquânđộiÝ,ôngtađãphảiđốimặtvớicáctướnglĩnhthôlỗ,nhữngngườichủmưutổchứcmộtcuộcđóntiếpphủđầuđầyđedọagiànhchoôngta,vàhọđãcoiôngtalàmộtkẻđộtnhậpnonnớtvàlàngườimàbộchỉhuycấptrênéphọphảiphụctùng.Nhưngngaytừphútđầutiêncủalầntiếpxúcđầutiên,khôngcónhữnglờikhuônsáo,khôngcónhữngcửchỉ,khôngcósựđedọa,chỉvớimộtcáinhìnđầutiêncủamộtconngườivĩđạitrongtươnglai,tấtcảhọdườngnhưlập tức bị thuần phục.Taine đã thuật lại cho chúng ta theo hồi tưởng củanhững người đương thời về cuộc giápmặt thú vị đó: “Các tướng lĩnh sư

đoàn, trongsốhọcóAugereau,mộtconngườidũngcảmvàtừngtrải, tínhcáchthôlỗ,luônhãnhdiệnvớitầmvóccaolớnvàtínhquảcảmcủamình,họcùngtiếnvàođạibảndoanhvàđềucóchungýđịnhchốngđốikẻnhỏconmớinổilên,đượcngườitacửđếntừParis.TheomọingườiđượcnghetảlạithìAugereaulúcnàykhíthếrấtthùnghịch,ngaytừđầuđãthểhiệnsựhỗnxược:một thằngnịnhbợBarras,mộtviêntướngcủasựkiệnVendémiaire,mộtviêntướngcủađườngphốmàngườitanhầmtưởngđólàmộtconlợnnhồibông,bởivìlúcnàonócũngnghĩ,nócầnphảicómộtkhuônmặtnhỏnhắnvànóphảiluônlàmsaochoxứngvớicáidanhmộtnhàtoánhọc,mộtkẻmơmộng.HọsẽđóntiếpvàBonaparteđểchohọchờđợi.Cuốicùngôngtaxuấthiện,kiếmđeobênmình,đầuđộimũ,phổbiếnkếhoạch, ramệnhlệnh và sau đó từ biệt. Augereau câm như hến suốt buổi,mãi đến khi rangoàimớibừngtỉnhvàlấylạiđượcthóiquenchửibớihàngngàycủamình,ông tavàMassenađồngývớinhaumộtđiểm,đúng làcáiviên tướngquỷquáichoắtconnàyđãdạychohọthếnàolàlễđộ;ôngtakhôngthểnàotựgiảithíchnổicáiảnhhưởng,màngaytừánhmắtđầutiênôngtađãcảmthấymìnhbịđèbẹpnhưthếnào.”

KhiNapoleonđãtrởthànhmộtconngườivĩđại,ảnhhưởngcủaôngtalớndầntheovớivinhquangmàôngtađạtđược,nócóthểsánhngangvớiảnh hưởngmà những bậc thánh thần khi tác động vào tín đổ của họ vậy.TướngVandamme,mộtnhàcáchmạngtừngtrải,cònthôbạovànóngnảyhơn cả Augereau, đã nói trong một ngày của năm 1815 với thống chếd'OrnanokhihọcùngbướclêncầuthangcủađiệnTuileries:“Bạnthânmến,cái thằngquỷnàycứnhư lànódùngphépmêhoặcđốivới tôi,không thểhiểurasaonữa.Nólàmtôimêhoặcđếnmứckhôngcòncảmthấysợhãimộtcáigìngaycảthánhthầnlẫnmaquỷ,cứđứngcạnhnólàlạithấymìnhbắtđầurunlênnhưtrẻcon,vàcảmthấynhưnócóthểépđượcmìnhchuiqualỗkimđểnhảyvàolửavậy.”

Kiểumêhoặcnhưvậy, tất cảmọingườigầngũivớiNapoleonđềubịôngtatácđộng[20].

Davoustđãnói,khiôngtanóivềlòngtrungthànhcủaMaretvàcủaôngta:“Nếuhoàngđếnóivớihaichúngta:QuyềnlợichínhtrịcủatôiđòihỏiphảipháhủyParismàkhôngđểchomộtaibiếtvàrờikhỏi thànhphố, thìMaret,mình tin chắc là anh ta sẽ giữ bímật điều ấy; nhưng anh ta có lẽkhôngkìmđượcviệcphảiviphạmđiềuđóđểquyếtđịnhchogiađìnhrờikhỏithànhphố.Nhưngtôithìsợlàsẽtiếtlộmộtcáigìđó,nêncólẽphảiđểchovợvàcáccontôiởlạitrongthànhphố.”

Ngườitaphảinghĩtớisựmêhoặccủacáiquyềnlựcđángngạcnhiênđó,nếumuốnhiểu cuộchồihương tuyệt diệu từđảoElba, sự chiếm lĩnhmộtcáchnhanhchóng toànbộnướcPhápbởimộtconngườiđơnđộc,đãphảichiếnđấuchốnglạitấtcảmọilựclượngcótổchứccủamộtđấtnướcrộnglớn,mộtconngườimàngườitachorằngđãquámỏimệtvớisựchuyênchếcủanó.(Dịchngược,đánglẽphảilà,“đấtnướcmàngườitachorằngđãquáchánngánsựchuyênchếcủaông ta”).Chỉcầnmộtcáinhìn, tấtcảnhữngtướng lĩnhđượccử tớivà thềbắtchođượcông tađều trởnên thuầnphụckhôngmộtchútchốngđối.

“NapoleonlênđảoElbahầunhưcómộtmìnhvàtrởthànhmộtkẻkẻtịnạncủađảonhỏnàythuộcquốcvươngPháp”,tướngWolseleyviết,“vàtừchốnđóôngtakhởiđầucuộclậtđổtoànbộchínhthểPháptrongvòngmộtvàituầnkhônghềcósựđổmáuđểtrởthànhôngvuachínhthức;đãcóbaogiờquyềnlựccánhâncủamộtconngườixứngđángđểthánphụchơnthế?Đángkinhngạclàmsaocáiquyềnlựcmàôngtavậndụngtừbuổibanđầuchođếnphútcuốicủacuộcđờichinhchiến,vàđâylàtrậncuốicùng,ngaycả đối với đồngminh, bằng cách ông ta đã ép họ chấpnhậnnhữngquyếtđịnhcủamình;chỉmộtchútxíunữathôilàôngtacóthểnghiềnnáthọ!”

Uylựccủaôngtavẫncònsaukhiôngquađờivànótiếptụclớnlên.Nóđãgiúpchongườicháukhôngtêntuổicủaôngtatrởthànhhoàngđế.Ngàynayquasựtôđiểmlạicáchuyềnthoạivềôngngườitathấyđượccáibóngvĩđạinàycònmạnhmẽdườngnào.Hànhhạconngười,tànsátcảtriệumạngsống,dẫnđếnhếtcuộcxâmlăngnàyđếncuộcxâmlăngkháccủakẻthù,tấtcảnhữngcáiđócácbạnđềuđượcphép,nếunhưcácbạncóđủuylựcvàcóđủtàiđểgiữchouylựcđóluôntồntại.

Chắcchắnởđâytôiđãnêuramộttrườnghợpngoạilệđặcbiệt,nhưng

nóthíchhợpchoviệchiểubiếtquátrìnhpháttriển(lantràn,sinhsôinảynở)củacáctôngiáolớn,cáchọcthuyếtvàcácđếchế.Khôngcócáisứcmạnhmàuylực tácđộngvàođámđông,sựphát triểnđócó lẽvẫn làđiềuchưahiểuđược(tốinghĩa,đángraphảidịchlà,“sẽkhôngcócáchnàohiểunổisựlantrànđó”).

Đánhmấtuylực

Nhưnguylựckhôngchỉhìnhthànhnêntừuytíncánhân,từvinhquangchiến trận, từ sựsợhãi tôngiáo,nócũngcó thểcómộtnguồngốckhôngmangmộtýnghĩanàocảvàtuythếnócũngrấtmạnhmẽ.Thếkỷ19đãcho

tanhiềuthídụvềđiềunày.Mộtthídụtrongđó,màthếgiớisauđấythỉnhthoảngcònnhắcđến,đólàcâuchuyệnvềmộtngườiđànôngnổitiếng,đãlàmthayđổibộmặtcủatráiđấtvàcácquanhệbuônbángiữacácdântộc,bằngcáchông tađã táchhaiphầnchâu lục rakhỏinhau.Ông tahoàn tấtcôngcuộccủamìnhvớimộtýchívôcùnglớn,nhưngđồngthờicũngnhờcảvàosựmêhoặcmàôngtatácđộngtớimôitrườngxungquanhmình.Đểcóthểchiến thắngsựnhất trícủanhữngngườichốngđối,màôngtađãnhậnthấytrướcđó,ôngtachỉcầnxuấthiện,nóingắngọnvàđốiphươngnhưthểbịông tabỏbùamê,cuốicùng lại trởnênnhữngngườibạncủaông.DânchúngAnhchốnglạidựđịnhcủaôngtavớicảmộtsựgiậndữ;ôngtachỉcầnxuấthiệnởAnhlàcóthểlấylạiđượcmọisựủnghộcủahọ.Saunày,khiôngtađếnSouthampton,cácnhàthờđãđổchuôngmỗikhiôngđiqua.Khiđãchiếnthắngtấtcả,conngườivàcôngviệc,ôngtatinrằngchẳngcòncógìcóthểngăncảnđượcôngvàôngtalạimuốntiếptụcvậndụngnhữngphươngcáchnhưthếchoviệcđàotiếpkênhPanama.

Nhưngcáiniềmtincóthểdờinúi,chỉcóthểthựcsựdờiđượcnúi,nếunhưnúikhôngquácao.Nhữngngọnnúiđãphảnkhángvàcái taihọatiếpnốitừđóđãphánátniềmvinhquangsángtỏađãmộtthờibaoquanhngườianhhùng.Cuộcđờicủaôngtalàmộtbàihọcvềcáiảnhhưởngđãsinhravàrồilạicóthểmấtđinhưthếnào.Khiôngtacóthểsánhvaiđượcvớinhữngngười anhhùng của lịch sử, cũng là lúcông ta bị nhà cầmquyền củađấtnướcôngchụpchocáimũlàkẻpháhoạibỉổi.Saukhiquađờiquantàicủaôngđượcchởđitrongcôđơn,quanhữngđámđôngthờơ,hờhững.Chỉcónhữngnguyênthủngoạiquốctưởngnhớđếnôngvàgởilờikínhviếng[21].

Songnhữngthídụkhácnhau,đượcdẫnranhưtrên,chỉthểhiệnnhững

trườnghợpđặcbiệt.Đểcóthểlậpluậnmộtcáchchínhxácvềtâmlýhọccủauylực,chúngphảiđượcđặtvàovịtríbiêncủamộtdãycácvídụgồmnhữngngười sáng lập lập ra các tôn giáo cho đến những công dân bình thường,nhữngngườiđãtìmcáchgâyảnhhưởngđếnhàngxómcủamìnhquangaycảvớimộtbộquầnáomớihoặcmộtdanhhiệunàođó.

Giữanhữngthànhphầnngoàicùngcủadãynàylàtấtcảcácloạiuylựctrong tất cảmọi lĩnh vực văn hóa khác nhau: khoa học, các thể loại nghệthuật,vănhọcv.v...,vàđiềuđóchothấyuylựclànguyêntốcơbảntạonênsựtintưởng.Sinhthể,ýtưởnghoặcsựviệcnàocóuylựcpháttỏa,doảnhhưởng qua truyền nhiễm của chúng, lập tức chúng sẽ được bắt chước, vàchúngsẽquyếtđịnhkiểucảmnhận,cáchthứcdiễnđạtýnghĩđốivớicảmột

thếhệconngười.Hơnnữasựbắtchướcthườngxảyramộtcáchvôýthức,vàchínhđiềunàylàmchonótrởnênhoànhảo.Nhữnghọasĩhiệnđại,phụcchếlạinhữngnhữngtranhcómảngmàumờnhạtvànhữngtưthếcứngnhắcđượcvẽbởinhữngconngườinguyênthủynàođó,khôngbiếtgìđếnnguồncảmhứngcủachúng,họquátinvàotínhtrungthựccủahọ,đếnnỗingườitacólẽsẽmãivẫnchỉbiếtvềnhữngmặtấutrĩvàchưahoànthiệncủachúng,giảnhưnếukhôngcómộtbậcthầyxuấtsắclàmsốnglạiloạihìnhnghệthuậtđó.Nhữngkẻbắtchướctheomẫucủamộtnghệsĩphụcchếdanhtiếng,khiphủlênphôngvẽcủahọnhữngbóngmàutím,hẳnđãkhôngnhìnthấycáimàutímtrongtựnhiênnhưngườitatrướcđónămmươinămđãnhìn,nhưngrõrànghọđãbịảnhhưởngbởicáiấntượngcánhânđặcbiệtcủamộthọasĩ,ngườiđãcómộtuylựclớn.Trongtấtcảcáclĩnhvựcnghệthuậtđềucóthểdễdàngchỉranhữngvídụkiểunhưvậy.

Tathấy,nhưđãtrìnhbàytrênđây,rằngcóthểcórấtnhiềuyếutốtham

dựvàosựhìnhthànhnênuylực.Một trongnhữngyếutốđóthườnglàsựthànhcông.Mỗimộtconngườiđạtđượcsựthànhcông,mỗimộtýtưởngtrởnênthắngthế,nhữngcáiđócũngđãđángđểđượckínhtrọng.

Uylựcbiếnđiluônđúngvàocáithờiđiểmxảyrasựthấtbại.Ngườianhhùng,ngàyhômquacònđượcđámđôngtunghô,ngàymaisẽbịchínhhọphỉnhổnếunhưsốcủaôngtađãđến.Uylựccànglớn,thìsựđổichiềucàngmãnhliệt.Đámđônglúcđócoingườianhhùngthấtthếcũngchỉcònlàkẻbằngvaiphảilứavớihọvàhọsẽtrảthùchocáisựđãtừngphảithầnphụckẻhơnmình,màgiờđâyđốivớinóhọchẳngcònchútkínhtrọngnàonữa.Khimà Robespierre ra lệnh chặt đầu những đồng nghiệp và số đông cácđồngchícủaôngta,ôngtađangcómộtuylựcvôcùnglớn.Sựxêdịchmộtsốýkiếnbiểuquyếtđãlấyđicủaônglậptứccáiuylựcđó,vàsauđóđámđôngđitheosauôngđếnđoạnđầuđàivớivốsốlờinguyềnrủaynhưngàytrướcđóhọđãtừnglàmđốivớinhữngnạnnhâncủaôngta.Cáctínđồluônđậpnáttrongcơntứcgiậnnhữnghìnhtượngthánhthầncủahọtrướcđó.

Sựthấtbạibịpháthiệnđãlàmchouylựcmấtđinhanhchóng.Nócũng

cóthểbịhaomòn,doviệcngười tabànluậnvềnó;điềunàyxảyrachậmhơn,nhưngchắcchắn.Cáiuylựcmộtkhiđãbịđemrabànluậnsẽkhôngcònlàuylựcnữa.Thánhthầnvàconngười,kẻnàocóýthứcvềviệcgiữchouylựccủamìnhtồntạidàilâu,sẽkhôngbaogiờdungthứchocáckiểubànluận.Aimuốnđượcđámđôngngưỡngmộ,ngườiđólúcnàocũngphảinên

giữmộtkhoảngcáchđốivớihọ.

Chương4:Ranhgiớicủasựthayđổicủacácquanđiểmnềntảngvàcácnhậnxétcủađámđông

§1.Cácquanđiểmnềntảngkhôngthayđổi(croyancesfixes)

Cómộtsựtươngđồngkhăngkhítgiữacácđặcđiểmhìnhtháihọcvàcácđặcđiểmtâmlýhọccủacácloạisinhvật.Trongcáchđặctínhhìnhtháihọctathấycónhữngyếutốnhấtđịnhbấtbiếnhoặcnếukhôngcũngchỉbiếnđổirấtít,cókhiphảicầnđếncảmộtniênđạiđịachấtđểchúngcóthểbiếnđổi.Bêncạnhnhữngyếutốbấtbiến,khônglặplạinàycòncónhữngyếutốrấtlinhđộngdễcóthểbịmôitrường,nghệthuậtnuôidưỡngtrồngtrọtlàmchothay đổi, sự thay đổi này đã che đậy những đặc tính cơ bản của nó trướcnhữngngườiquansáthờihợt.

Hiện tượng như vậy ta cũng gặp ở trong thế giới đạo đức. Bên cạnh

nhữngthànhphầntâmhồnkhôngthayđổicủamộtgiốngnòi,tồntạinhữngyếutốchuyểnđộngvàthayđổi.Chínhvìthếtrongkhinghiêncứucácquanđiểmvàýniệmcủamộtdântộcchúngtađãnhậnracómộtnềntảngvữngchắc,trênnólànhiềuquanđiểmkháccưngụ,chúnggiốngnhưmộtlớpbụicátdễbịthổibayphủlêntrênmộttảngđá.

Nhưthếcácquanđiểmnềntảngvàcácýniệmcủađámđôngsẽtạonênhainhóm táchbiệtnhau rất rõ ràng.Cómộtnhómgồmnhữngýnghĩnềntảnglâubền, tồn tạinhiều thếkỷvà trênchúngđãnảysinhracảmộtnềnvănhóa.Ví dụnhưnhững tư tưởngphongkiến, nhữngý tưởng của thiênchúagiáo,củaphongtràocảicáchvàngàynaylàcáctưtưởngdântộccơbản,cácý tưởngdânchủvàxãhội.Mộtnhómkhácbaogồmnhữngquanđiểmluônbiếnđổinhanhchóng,chúngphầnlớnđượcsuydẫnratừcácýtưởngchung,chúnglànhữngquanđiểmsinhravàmấtđitrongmỗimộtthờiđại:Vídụnhư,cáchọcthuyết,nghệthuậtvàvănhọctiêubiểuchomộtthờiđạivàchủnghĩalãngmạn,chủnghĩatựnhiênsinhraởđóv.v...Thayđổinhưmốtquầnáo,chúngbiếnđộnggiốngnhưnhữngconsóngnhỏliêntụcsinhrarồimấtđitrênbềmặtmộthồnước.

Sốlượngcácýtưởngnềntảngkhônglớn.Sựsinhravàmấtđicủachúng

tạonênnhữngđỉnhcaotronglịchsửmỗimộtchủngtộc.Chúnglàbộkhungthựcsựcủanềnvănhóa.

Cácquanđiểmthoảngquadễdàngbámvàotâmhồnđámđông,nhưngđểchúngcóthểtrởthànhmộtniềmtinvữngchắctrongđólàmộtđiềurấtkhó,vàviệcxóabỏchúngrakhỏiđócũngkhóởmứcđộtươngtự,nếunhưchúngđãmộtlầnănsâubámchặt.Chắcchắnngườitacóthểthayđổichúngvớigiácủamộtcuộccáchmạngbạolực,vàcũngchỉkhinếunhưniềmtinngựtrịtâmhồnđámđôngđãgầnnhưtànlụihoàntoàn.Cáchmạngsauđógiúpchoviệcvứtbỏhoàn toànquanđiểmnền tảng,điềumàngười tagầnnhưsắpphảitừbỏ,bởiliêntụcbịquyềnlựccủathóiquenngăncản.Khởiđầucủacáccuộccáchmạngcũnglàsựkếtthúccủacácquanđiểmnềntảng.

Mộtquanđiểmlớnsẽbịkếtán tửhìnhđúngvàocáingàymàhômđó

ngườitabắtđầutiếnhànhtranhcãivềgiátrịcủanó.Dobởimỗimộtquanđiểmnền tảngchỉ làmột ảo tưởng, chonênnóchỉ có thể tồn tại chođếnchừngnàonóbắtđầubịkiểmchứng.

Nhưngdùmộtquanđiểmnềntảngcóbịlunglaymạnh,nhữngthểchếxâydựngtrêncơsởcủanóvẫnbảotoànquyềnlựcvàquyềnlựcđóchỉbiếnmấtđimộtcáchtừ từ.Đếnchừngnàonókhôngcònquyềnlựcnữa, tấtcảnhữnggìđượcnóchốngđỡsẽsụpđổhoàntoàn.Chưatừngcómộtdântộcnàođượcphépthayđổicácquanđiểmnềntảngcủanómàđồngthờikhôngphảichịusựkếtánrằngđãlàmđảolộntấtcảmọithànhphầncủanềnvănhóacủanó.

Nền văn hóa sẽ được cải tạo lại cho đến chừng nào nó tiếp nhậnmột

quanđiểmnềntảngchungmớivàchođếnlúcđóbấtquálàphảichịusốngchungtrongsựhỗnloạn.Cácquanđiểmnềntảngchunglànhữngtrụcộtcầnthiếtcủacácnềnvănhóa.Chúngcungcấpchocácýtưởngphươnghướngvàmộtmìnhchúngkhêugợilênlươngtâmtrongsạchvàtạodựngnêntinhthầntráchnhiệm.

Cácdântộc luôncảmthấyích lợi trongviệc tạonênnhữngquanđiểmnềntảngchungvàhiểumộtcáchbảnnăng,rằngsựmấtđicủachúnglàdấuhiệucủathờiđiểmsụpđổ.SựtônsùngcuồngnhiệtđốivớiRomacủanhữngngườidânthànhRomalàniềmtinđãgiúpchohọtrởnênôngchủcủathếgiới.Khiniềmtinđóchếtđi,cũnglàlúcRomalụitàn.Chỉđếnkhinhữngkẻtànbạo,nhữngkẻpháhủyvănhóaRomađạtđượcmộtvàiquanđiểmnềntảngthốngnhấtchung,lúcđóhọmớicóđượcmộtsựđồngthuậnnàođóvàmớicóthểvượtquađượcsựhỗnloạn.

Cũngcólýkhimàcácdântộcluônhấptấptrongviệcbảovệcácniềm

tincủahọ.Sựhấptấpnàycàngđángtráchtheoquanđiểmtriếthọc,nhưngtrongcuộcsốngcủacácdân tộcnó lạiđượccoi làmộtphẩmchất tốt.Đểthiếtlậpnềntảngchocácniềmtinchunghoặcđểbảotồnchúng,ởthờitrungcổngườitađãdựnglênnhiềudànhỏathiêu,vànhiềunhàphátminh,nhiềunhàcảicáchtưởngtránhđượcđànápthìlạiphảichếttrongsựtuyệtvọng.Đểbảovệnhữngniềmtinđó,thếgiớiliêntụclạibịđảolộn,hàngtriệunhânmạngbịphơithâynơichiếntrậnvànósẽcòntiếptụcnhưthế.

Chúng tôiđãnói, rằngviệcđưavàomộtquanđiểmnền tảngchungsẽgặpnhữngtrởngại lớn;nhưngnếunhưnómộtkhiđãbắtrễ thìquyềnlựccủanócònlâumớicóthểbịphếtruất,vàchodùvềmặttriếthọcnócóthểsai, tuynhiênnóvẫncứlấnátđượcnhữngcáiđầu thôngtháinhất.ChẳngphảirằngcácdântộcchâuÂutừthếkỷ15đãtừngcoicáchuyềnthoạitôngiáolàsựthật,nhữnghuyềnthoạimàkhiquansátkỹcũngtànbạo[22]chẳngkhác gì chuyện hoang tưởng về Moloch? Sự vô nghĩa ghê rợn của câuchuyệnhoangtưởngvềmộtvịChúa,dobởimộttạovậtcủaôngtatạorađãkhôngtuânphụcmìnhnênôngtađãtrảthùbằngcáchhànhhạconcủachínhmìnhmộtcáchkhủngkhiếp, thếmànhiều thếkỷ trôiquavẫnchẳngcóaiphát hiện ra điềuđó.Những cái đầuvĩ đại nhưGalilei,Newton,Leibnitz,khônghềcómộtgiâyphútnàonghĩ lại,rằngcầnphảinghingờvềsựthậtcủanhữngloạihuyềnthoạinhưvậy.Chẳngbằngchứngnàothuyếtphụchơnlà sựmê hoặc, được gây nên bởi những tư tưởng nền tảng chung, nhưngcũng không có gì xấu hơn là những giới hạn đáng xấu hổ của trí tuệ củachúngta.

Chừngnàotâmhồnđámđôngđượccấyvàođómộthọcthuyếtmới,nó

sẽ tác độngvào các thể chế, vào các loại hình nghệ thuật và đạo đức.Sựthốngtrịcủanóđốivớitâmhồnkhônghềcógiớihạn.Nhữngconngườicủahànhđộngchỉnghĩđếnviệchiệnthựchóacủachúng,nhàlậpphápthìchỉnghĩđếnviệcứngdụngchúng, triếtgia,nghệ sĩ,nhàvăn thì chỉnghĩđếnviệclochonóchuyểnhóathànhcáchìnhthứckhácnhau.

Quacácquanđiểmnền tảngchung,conngườiđãbaobọcquanhmìnhmộtmạnglướigồmcáctruyềnthuyết,cácquanđiểmvàcácthóiquen,vàhọkhông thểnào thoát rakhỏiđượckhỏinóvàconngườingàycàng trởnêngiống nhau hơn. Ngay cả cái đầu độc lập nhất cũng không hề nghĩ đếnchuyệnphảithoátrakhỏicáimạnglướiđó.Kẻchuyênchếchínhhiệunhất

thốngtrịnhữngtâmhồnmộtcáchvôthức,bởivìmộtmìnhchúngthìchẳngcầnphảidiệttrừ.Tiberius,Dschingiskhan,Napoleonrõràngđềulànhữngkẻchuyênchế,nhưngMose,Buddha, Jesus,Mohammed,Luther từ trongmộcủahọhọcũngthựcthimộtsựthốngtrịkhôngkémphầnsâurộngđốivớinhữngtâmhồn.Mộtkẻchuyênchếcóthểbịlậtđổbởimộtâmmưucấukết,nhưngbọnđócóthểlàmđượcgìđốivớimộtniềmtinđãcắmrễvữngchắc?

Trongcuộcchiếnkhốcliệtchốnglạinhàthờthiênchúagiáo,cuộccách

mạngvĩđạicủachúngtađãthuacuộc,chodùcóvẻnhưnócósựủnghộcủađámđôngvàchodùnóđãsửdụngcácphươngtiệnhủydiệtmộtcáchtànbạonhưnhữngphươngtiệncủatòadịgiáo.Kẻchuyênchếduynhấtthựcchấtcủaloàingườiluônchínhlànhữngcáibóngcủanhữngkẻđãchếthoặclànhữngảotưởngmàchínhnhữngkẻđótạonên.

Tôi nhắc lại: Sự vô nghĩa vềmặt triết lý củamột quanđiểmnền tảngchungnàođókhôngbaogiờ làvật cảnđốivới sựchiến thắngcủanó.Sựchiến thắngđó thậmchí dườngnhư chỉ có thể có được, nếu nhưnó chứađựngtrongmìnhmộtsựvônghĩađầybímậtnàođó.Sựnghèonàntrí tuệmộtcáchrõràngcủacáchọcthuyếtxãhộichủnghĩahiệnnaycũngkhôngthểngăncảnđượcviệcnóănsâuvàotâmhồnđámđông.Sựbấtcậpthựcsựcủanósovớicácniềmtintôngiáoduynhấtlàởchỗ:dovìlýtưởnghạnhphúc,màcácniềmtin tôngiáođặt raphía trước,chỉcó thể trở thànhhiệnthựctrongcuộcđờitươnglai,chínhvìvậymàkhôngmộtaicóthểbànluậnvềsựhiện thựchóachúng;Nhưngbởicác lý tưởnghạnhphúcxãhộichủnghĩacầnphảiđượcthựchiệnngaytrêntráiđấtnày,chonênsựphùphiếmcủa những lời hứa hẹn đồng thời cũng xuất hiện cùng ngày với cuộc thínghiệmhiệnthựchóađầutiên,vàniềmtinmớicũngvìthếmàđãmấtđitấtcảmọiảnhhưởng.Quyềnlựccủanóchỉ lớnmạnhđúngchođếncáingàymàmànóđượchiệnthựchóa.Vàvìvậycáitôngiáomới,cũngnhưmọitôngiáokháctrướcđây,đầutiênnótiếnhànhnhữnghoạtđộngtànphá,màsaunày,cũngnhưcáctôngiáođó,nókhôngthểđảmnhiệmđượctiếptụccáivaitròsángtạo.

§2.Nhữngquanniệmkhôngbấtbiếncủađámđông

Bên trênnhữngquanđiểmnền tảng,màchúng tađãbànvềquyền lựccủachúng,làmộtlớpnhữngphánxét,ýkiến,ýtưởng,suynghĩ,chúngliêntụcsinh ravàbiếnđi.Chúng ta trướcđócũngđãxácđịnh rằngnhữngsựthayđổinàycủacácquanniệmthườngxảyratrênbềmặtnhiềuhơnlàtrong

bảnchấtcủachúngvàluônmangdấuấncủacácđặctínhgiốngnòi.Vídụnhưkhichúng taquansátcác tổchứcnhànướccủachúng ta,chúng tasẽnhậnthấycácthànhphầndườngnhưtráingượcnhau:ngườitheochủnghĩaquânchủ,ngườithuộctrườngpháicựcđoan,ngườitheochủnghĩađếquốc,chủnghĩaxãhội...đềuhoàntoàncócùngchungnhữnglýtưởng,màmìnhchúngvàduynhấtchúngdựatrêntrạngtháitinhthầncủagiốngnòichúngta, bởivì cũngcùngmột têngọi,ởnhữnggiốngnòikhácnhauchúng thểhiệnmộtlýtưởnghoàntoàntráingược.Khôngphảicáitêncủaquanđiểmmàcũngchẳngphảinhữngthíchnghigiảtạocủanólàmchobảnchấtvấnđềthayđổi.Nhândântrongthờikỳcáchmạng,nhữngngườiđượcnóiđếnđầyrẫytrongvănhọcLatinh,nhữngngườibịnướccộnghòaLamãxuađuổi,đãtiếpnhận luậtpháp,hệ thốngchínhquyền,vàcácnghi thứccủanónhưngkhôngvìvậymàhọtrởnênnhữngngườiLamã,bởivìhọđãbịbaotrùmbởisựthốngtrịcủamộtảogiáclịchsửvĩđại.

Nhiệmvụcủacácnhàtriếthọclàphảinghiêncứuxemcáigìnằmbên

dưới những cái dường như là biến đổi của các niềm tin cũ và trong dòngxoáycủavô sốnhữngquanniệm,ýkiến, phải tìm rađượcnhữngchuyểnđộngđượcquyếtđịnhbởinhữngquanđiểmnềntảngvàtâmhồngiốngnòi.Khôngcócáithướcđotriếthọcnàyngườitacóthểtin,rằngđámđôngthayđổi các niềm tin tôn giáo và triết họcmột cách thườngxuyênvà thực sự.Toànbộlịchsửchínhtrị,lịchsửtôngiáo,lịchsửnghệthuậtvàvănhọccóvẻnhưchứngminhchothựctếđó.

Chúngtahãyxemxétmộtgiaiđoạnngắntronglịchsửcủachínhmình,cụthểtừnăm1790đếnnăm1820,khoảngthờigiancỡbằngcuộcđờimộtconngười.Chúngtathấytrongkhoảngthờigiannày,đámđôngkhiđầutheochủnghĩaquânchủ,sauđólàcáchmạng,rồitheochủnghĩađếquốcvàcuốicùng lạiquay trở lạivớichủnghĩaquânchủ.Đốivới tôngiáocũng trongcùng khoảng thời gian đó, từ thiên chúa giáo sang vô thần, sau sang chủnghĩa thần thánhvàcuốicùng lạiquay trởvềvới thiênchúagiáovớimộthình thứckhắtkhenhất.Vàkhôngchỉcó riêngđámđông,ngaycảnhữngngười lãnhđạocũngcónhữngbiếnchuyểnnhưvậy.Người ta thấynhữngnghịviênlớn,vốnlàkẻthùkhôngđội trờichungcủachếđộvuachúa,họkhông cảmuốnbiết đến thánh thần và quỷ sứ, thế nhưnghọ đã cúc cungphụcvụNapoleonmộtcáchtậntụyvàdướithờiLouisXVIIItrongcácbuổilễthánhhọlànhữngngườiđãvácnhữngcâynếnmộtcáchngoanđạonhưthếnào.

Đấy,hãyxemcácquanniệmcủađámđôngđãbiếnđổirasaotrongvòng

70năm!“LaperfideAlbion”[kháiniệmchỉnềnngoạigiaoxảotrácủanướcAnhhaynướcAnhxảotrá]hồiđầuthếkỷnàydoảnhhưởngbởidisảncủaNapoleonđể lại đã trở thànhkẻđồngminh củanướcPháp;NướcNga, lànướchailầncóchiếntranhvớichúngtavàđãrấtvuimừngtrướcsốphậnkhôngmaycủachúngtalầncuốiđây,bỗngnhiênlạiđượccoilàbạnhữu.

Trongvănhọc,nghệthuật,trongtriếthọcsựthayđổicònxảyranhanhchónghơnnhiều.Chủnghĩalãngmạn,chủnghĩatựnhiên,chủnghĩathầnbív.v... thay đổi nhau xuất hiện rồi biếnmấtmôt cách nhanh chóng.Nhữngnghệsĩvànhàvănngàyhômquacònđangđượcngưỡngmộ,ngàymaiđâysẽcóthểrấtbịcoithường.

Vậy chúng ta sẽ nhìn thấy gì, nếu như chúng ta nghiên cứu về những

thayđổicóvẻnhưsâusắcđó?Tấtcảmọiquanđiểmkhôngphùhợpvớicácquanđiểmvàcáctìnhcảmnềntảngđềukhôngthểtồntạilâudàivànhữnggì lệchdòngcuốicùngcũngsẽquaytrởvềvớicáidòngchínhquenthuộccủachúng.Nhữngquanđiểm,khônggắnliềnvớicácniềmtincơbản,vớitìnhcảmcủagiốngnòivànhưvậysẽkhôngthểbềnvững,sẽbịtiêutanbởicácbiếncố,nếukhôngmuốnnóirằng,bởinhữngthayđổinhỏnhấtcủacácmốiquanhệ.Nhữngquanđiểmnhưvậyđượcsinhravớisựtrợgiúpcủatácđộngkíchhọat(suggestion)vàtruyềnnhiễm,chúngluônrấtkhôngbềnvữngvàsựxuấthiệncũngnhưsựbiếnđicủachúngxảyrarấtmauchónggiốngnhưnhữnggòcátnhỏtrênbãibiểnđượcgiótạonên.

Consốnhữngýniệmkhôngbềnvữngcủađámđôngngàynaynhiềuhơnbaogiờhết,vàbắtnguồntừbanguyênnhâncụthểsauđây.

Thứnhất,cácgiáolýcũđãngàycàngbịmấtđiảnhhưởngcủachúngvà

khôngcòncóthểđịnhhướngđượcchoýniệmnhưtrướcđây.Sựlụitắtcủatoànbộcácniềmtinmởđườngchovốsốcácquanđiểmđặcbiệt,khôngcóquákhứlẫntươnglai.

Thứ hai, quyền lực của đám đông ngày càng lớnmạnh và ngày càngkhôngcóđốitrọng,nêntínhchuyểnđộngcựclớncủacácýtưởng,màtađãnhậnthấytrongchúng,cóthểtựdonảynở.

Thứba,báochíphát triển rộng rãinhưmớiđâyđãcungcấpchođám

đôngmộtcáchliêntụccácýkiếntráingượcnhau.Nhữngtácđộng,đãcólúcđượctạonênbởichúngthìchẳngbaolâulạibịnhữngtácđộngngượclạilàmchomấtđi.Khôngcómộtýniệmnàođượclantỏamộtcáchthựcsựvàtấtcảchỉlàtạmthời.Chúngđãchếttrướckhiđượcbiếtđếnmộtcáchđầyđủđểcóthểtrởthànhnhữngýniệmchung.

Dưluậnquầnchúngvàbáochí

Từvôsốnhữngnguyênnhânđóđãxuấthiệnmộthiệntượnghoàntoànmớimẻ trong lịch sử thếgiới, rấtđặcđặc trưngcho thờiđạihiệnnay; tôimuốnnóivềsựbất lựccủachínhphủtrongviệcđịnhhướngdưluậnquầnchúng.

Ngàyxưa,vàcáingàyxưanàycáchđâycũngkhônglấygìlàmlâulắm,dưluậnquầnchúngđượcđịnhhìnhbởicáchoạtđộngcủachínhphủ,bởicácảnhhưởngcủasốítnhàvănvàmộtsốhoàntoànítỏicáctờbáo.Ngàynaycácnhàvănđãmấtđi tất cả các ảnhhưởngcủamình,vàbáochí chỉ cònphảnánhlạidưluậncủaquầnchúng.Cònphầncủacácvịlãnhđạoquốcgia,thìbâygiờhọchẳnghềnghĩđếnviệcđịnhhướngdưluậnnữamàchỉlosaođểlàmtheodưluận.Sựsợhãitrướcdưluậnquầnchúngcủahọquảlàkinhkhủngvànóđãcướpđicủahọmọisựkiênđịnh.

Ýkiếncủađámđông tỏ rangàycàngcóxuhướng trởnênngườiđiều

hànhquantrọngđốivớichínhtrị.Nóđãcóthểlàmđượccảcáiviệcápđặtnhữngđòihỏi,kiểunhưmớiđâyđãxảyratạinướcNga,nhữngápđặtmàchúngtađãthấyđềusinhrahầunhưchỉtừmộtphòngtràoquầnchúng.

Cũnglàmộtdấuhiệurấtriêngbiệtcủathờiđạichúngta,khimàcácgiáohoàng,cácvuachúađãphảisửdụngđếnviệclấyýkiếncủacácđạidiệnbáochíđểcóthể trìnhbàynhữngsuynghĩcủamìnhvềmộtsựviệcnhấtđịnhnào đó cho phù hợp với nhận xét của đám đông.Ngày xưa người ta nói,chínhtrịkhôngphảilàcôngviệccủatìnhcảm.Liệungàynayngườitacòncóthểnóiđượcnhưvậynữakhông,nếunhưtanhìnthấy,rằngnóđãđểchocácýnghĩbấtchợtcủamộtđámđôngkhôngbiếtgìđếnlýtrívàchỉbiếtđếnduytìnhđiềukhiển?

Báochí, làngườiđịnhhướngdư luận trướckia,cũnggiốngnhưchính

phủ, chúng đã phảimềmyếu đi dưới quyền lực của đámđông.Tất nhiênchúng vẫn còn làmột quyền lực quan trọng, nhưng rõ ràng bởi vì nó chỉthuầntúylàsựphảnánhlạidưluậnquầnchúngvàsựbiếnđổikhôngngừng

củahọ.Nóđãtrởthànhmộtphươngtiệnthôngtinđơngiảnvàđãtừbỏcôngviệctruyềnbámộtýtưởnghoặcmộthọcthuyếtnàođó.Nóchạytheomọithay đổi của các cái đầu của công chúng, nó tự trao chomìnhmột tráchnhiệmnhư thế,bởinếukhôngnhưvậynósẽcónguycơbịcácbiệnphápcạnhtranhcủađốithủlàmmấtđinguồnđộcgiả.Nhữngtờbáoxưacóảnhhưởngmạnhvàđángkínhtrọngcủamộtthời,mànhữngcâunóicủathếhệtrướcđâyđượcviếttrongđóđãđượcngườitanghemộtmộtcáchthànhkínhnhưnhữnglờisấmtruyền,chúngđãbiếnmấthoặcđãtrởthànhnhữngmẩutinđượcbaobọcxungquanhbởinhữngsựkiệnvặtvãnh,nhữngchuyệnxãhộitầmphàohoặcnhữngquảngcáolàmăn.Cótờbáonàongàynaycóthểđạtđếngiàucókhimànóchophépnhữngnhàvănđăngýkiếncủa riênghọ?Vànhữngýkiếnnhưvậycóchúttrọnglượngnàotrongsốcácđộcgiả,nhữngngườichỉmuốnbiếtnhữngtintứcvặtvãnhvàđọcchỉđểtiêukhiểnvàchỉđểđánhhơinhữngtínhtoánsaumỗimộtlờikhuyếnmại?Sựphêbìnhkhôngcòncócáiquyềnlựcđểđemlạisựthắnglợichomộtquyểnsáchhoặcmộtvởkịch.Nóchỉđemlạicáihạinhiềuhơn là làmlợi.Các tờbáođãýthứcđượcsựvôdụngcủabấtkỳcácýkiếnriêngbiệtnàođếnđộchúnghạnchếdầndầncácýkiếnphêbìnhvềvănhọcvàchỉchođăngmỗitêncủacáccuốnsáchvàbêncạnhđólàmộthoặchaidònggiớithiệuvềchúng,vàtrongvòng20nămtớiđâyviệcphêbìnhsânkhấuchắcchắncũngsẽđượcđốixửkiểunhưvậy.

Sựnghengóngdưluậnquầnchúnglàmốiquantâmchínhcủabáochívàchínhphủhiệnnay.Sựkiệnnàocóảnhhưởngnhưthếnàovàoquátrìnhdựthảomộtmộtđiềuluật,vàomỗimộtbàidiễnvănlàđiềurấtcógiátrịđểbiếtđốivớihọ.Việcnàykhônghoàntoàndễdàng,vìkhôngcógìcóthểbiếnđổivàchuyểnđộngnhiềunhưsuynghĩcủađámđông.Người tacó thểchứngkiến,họhômnayđãnguyềnrủanhữnggìmàhômquahọtừngtunghôtánthưởng.

Kếtquảcuốicùngcủasựmấtphươnghướnghoàntoàncủadưluậnvà

sựđồngthờimấtđicủacácniềmtincơbảnlàsựtanvỡđốivớitấtcảcácquanđiểmvà sựvôcảmngàycàng tăngcủađámđông,giốngnhư làmộtngườichốnglại tấtcảnhữnggìkhôngđộngchạmđếnlợi íchsátnáchcủaanhta.Cáchọcthuyếtkhoahọc,nhưhọcthuyếtchủnghĩaxãhộichẳnghạn,chúngthựcrachỉcóđượcnhữngkẻủnghộtrongtầnglớpthấp,íthọc,vídụtầnglớpthợmỏ,tầnglớpcôngnhântrongcôngxưởng.Nhữngngườitiểutưsản,nhữngthợthủcôngcóhọcđềuđãnghingờvàkhôngtintưởng.

Nhữngdiễnbiếntừbamươinămtrởlạiđâythậtđángngạcnhiên.Trướcđây cũng chẳng lấy gì làm lâu, các quan niệm còn cómột hướng chung.Chúngđượcrútra từviệcchấpnhậnmộtvàicácquanđiểmnềntảng.Chỉcầnmangdanhmộtngườiquânchủlàtrêncáclĩnhvựclịchsửvàkhoahọcđãthấyđượcsựtrungthànhvớinhữngquanđiểmnhấtđịnhcóranhgiớirõràng,cònnhưnếulàngườitheotrườngpháicộnghòaanhsẽtrungthànhvớinhữngđòihỏihoàntoànngượclại.Mộtngườitheochủnghĩaquânchủbiếtchínhxácrằngconngườikhônghềbắtnguồntừloàikhỉ,vàmộtngườitheotrườngphái cộnghòacũngbiếtmột cáchkhôngkémphầnchínhxác rằngcon người có nguồn gốc từ đó. Trong khi người quân chủ ghê tởm cáchmạng thì người theo trường phái cộng hòa lại hân hoan khi nói về cáchmạng.CónhữngcáitênnhưRobespierre,Maratcầnphảiđượcnhắcđếnvớimột thái độ kính trọng, cũng có những cái tên khác nhưCäsar,Augustus,Napoleon chỉ có thể nói ra trong sự phỉ báng. Cho đến tầng trên cùng làSorbonne[đạihọcdanh tiếngởPháp]đềubịbao trùmbởimộtquanniệmlịchsửkiểutrẻconnhưvậy.

Ngàynaybấtkỳquanniệmnàocũngbịsựbànluậnvàmổxẻlàmmấtđi

cáiuylựccủanó,cáctrụchốngcủanótrởnênkhôngvữngvàngvàvìthếchỉcómộtsốrấtítcácquanniệmcòntồntạiđược,đócũnglàmộtsốrấtítcòncóthểlàmchotasaysưatiếpnhận.Conngườihiệnđạingàycàngbịsavàotìnhtrạngbàngquan,vôcảm.

Chúngtakhôngmuốnquáthươngtiếcchosựkiệtquệmộtcáchphổbiếncủacácquanđiểm.Chúnglàmộthiệntượngméomótrongđờisốngcủacácdân tộc,điềunàychẳngcógìđểphảibàncãi.Chắcchắnrằngmột lờinóicủanhữngconngườiviễnkiến,củacácthánhtôngđồ,củacácnhàlãnhđạođốivớinhữngngười tin theocó sứcmạnhhoàn toànkhácvới lờinói củanhữngkẻchốngđối,nhữngnhàphêbìnhvànhữngkẻvôcảm,nhưngchúngtakhôngđượcphépquênrằng,mộtquanđiểmduynhấtmộtkhiđạtđủuylựcđểtrởnênápđảo,vớisựtrợgiúpcủaquyềnlựcđámđôngnósẽnhanhchóngcóđượcmộtsứcmạnhtànbạo,khôngbaolâutấtcảsẽphảithầnphụcnóvàsauđócáithờicủatựdongônluậncólẽsẽrađichưabiếtđếnkhinàotrởlại.Thỉnhthoảngđámđôngcũngtỏralàmộtôngchủhiềnhòa,kiểunhưHeliogabal[thầnmặttrời]vàTiberius[vuathứhaicủađếchếRom]lâulâucũngmộtlầnnhưvậy,nhưnghọcũngcócáitínhcáchrấtthấtthường.Nếumộtnềnvănhóađãđếnđộchínmuồiđểrơivàotayhọ,nósẽtrởnêntrầntrụitrướcquánhiềunhữngbiếncố,nhiềuhơncảnhữnggìmàđếnđónóđãtrảiqua.Nếucómộtcáigìđócóthểngăncảnđượccáigiờphútsụpđổcủa

nó, thìđóchỉcóthểlà tínhbiếnđổimộtcáchđặcbiệtmạnhcủacácquanniệmvà sựvô cảmngày càng tăng củađámđôngđối với tất cả cácquanđiểmnềntảngchung.

Tập 3 - Phân loại vàmô tả các dạng khác nhau củađámđông

Chương1:Phânloạiđámđông

Trongbài viết này chođếnnay chúng ta đãxácđịnhđượcnhữngđặctínhchungmàcácđámđôngđềucó.Tiếpđếnchúngtacònphảinghiêncứuđếnnhữngđặctínhriêngbiệtđượclàtiềnđềchonhữngđặctínhchungnàytùytheochủngloạicủacáctậpthể.

Trướchếtchúngtahãyxâydựngmộtsựphânloạingắngọnchocácđám

đông.

Xuấtphátđiểmcủachúngtalàtậphợpđơngiản(lasimplemultitude).Lớpdướicùngcủanósẽhìnhthànhnênkhinóđượctậphợpbởicácphầntửriêngbiệtcủanhiềugiốngnòikhácnhau.Sợidâyràngbuộcchungduynhấtgiữachúnglàýchícủangườilãnhđạo,cáiítnhiềuđượctôntrọng.CóthểlấycácbầylũmanrợcóxuấtxứkhácnhautrongsuốtnhiềuthếkỷđãtừngtànpháđếchếRômlàmvídụchodạngđámđôngnày.

Bêntrêncáiđámđôngkhôngcómốiliênkếtđólàđámđôngvớinhững

đặctrưngchungtạobởiảnhhưởngcủamộtsốyếutốnàođóvàcuốicùnglàmnênmộtchủngtộc.Chúngthỉnhthoảngcũngtiếpnhậnmộtvàiđặcđiểmđặcbiệtcủađámđôngnhưngthườngthìsựtiếpnhậnđóluônbịcácđặctínhriêngcủagiốngnòicảntrở.

Các loại đám đông khác nhau quan sát thấy ở các dân tộc được phânthànhcácnhómsau:

A.Đámđôngkhôngđồngnhất(fouleshétérogènes):

1.Khôngdanhtính(vídụ:Sựtụtậptrênđườngphố)

2.Khôngcódanhtính(vídụ:đoànbồithẩm,nghịviện)

B.Đámđôngđồngnhất(fouleshomogènes):

1.Cácnhóm,hộikín(chínhtrị,tôngiáovàcácloạihộinhómkhác)

2.Đẳngcấp(quânđội,chađạo,côngnhânv.v...

3.Giaicấp(tưsản,nôngdânv.v...)

Chúng tôi chỉ trìnhbàyngắngọncác tínhchấtkhácbiệt củacácdạngkhácnhaunàycủađámđông.Vềchitiếtcóthểtìmhiểuthêmtrongcácbàiviếtmớiđâycủatôi.

§1.Đámđôngkhôngđồngnhất

Nhữngnétcơbảncủa tập thểnàychúng tađãnghiêncứuđến.Chúngđượctạothànhtừnhữngphầntửriêngbiệtbấtkỳnàođó,nghềnghiệphoặctrìnhđộhiểubiếtkhônglàvấnđềquantrọng.

Chúngtađãchỉraởđây,rằngtrạngtháitâmhồncủanhữngconngười

trong đám đông không giống với trạng thái lúc họ còn làmột con ngườiriêng lẻ, và chođến trước khi xảy ra sự khác biệt này trình độ nhận thứccũngkhôngcứuvãnđược tìnhhình.Chúngtacũngđãnhận thấy, trìnhđộhiểu biết khôngđóngmột vai trò nào trong đámđông.Chỉ có những tìnhcảmvôthứclàcóthểcótácđộngtrongchúng.

Mộtyếutốcơbản,đólàgiốngnòi,đãgiúpchochúngtacóthểphânloạimột cách tương đối rõ ràng các đám đông không đồng nhất khác nhau.Chúngtalạimộtlầnnữađãquaytrởlạivớivấnđềgiốngnòivàđãchỉra,rằngnólàyếutốmạnhmẽnhấtcóđượccáiquyềnlựcquyếtđịnhhànhđộngcủaconngười.Tácđộngcủanócũngthểhiệntrongcáctínhchấtcủađámđông.Mộttậphợpđượctạothànhtừcáccánhânkhácnhauriêngbiệtbấtkỳnàođó,có thể làngườiAnhhoặclàngườiTrungquốc,sẽrấtkhácbiệtsovớimộtđámđôngkhácđượctạothànhtừngườiNgahoặcngườiPháphoặcngườiTâybannha.

Sựkhácbiệtsâusắc,hìnhthànhnênbởicấutrúctinhthầnđượcthừakế

trongcáchcảmnhậnvàsuynghĩcủaconngười,sẽthểhiệnramộtcáchrõràng,nếutrongmộtđiềukiệnnhấtđịnh,tuynhiênlàrấtítkhixảyra,cácdântộcriêngbiệtkhácnhautạothànhmộtđámđông,chodùdườngnhưcácmốiquan tâmcủahọ rất giốngnhau.Sự cốgắng củanhữngngười xãhội chủ

nghĩatrongviệcliênkếtrộngrãicácđạidiệncủagiớicôngnhâncủatấtcảcácnướclạivớinhau,luônkếtthúcvớimộtsựbấthòakịchliệt.MộtđámđôngLatinh,bấtkểthuộcloạibảothủhaycáchmạng,baogiờcũngtìmđếnnhànướcđểthỏamãnnhữngyêucầucủahọ.Họluônngảtheohướngtậptrung hơn là hướng quân chủ.Một đám đông ngườiAnh hoặc ngườiMỹngượclạikhôngbiếtđếnnhànướcvàchỉdựavàosứclựccủachínhmình.

MộtđámđôngngườiPhápcoitrọngtrướchếtlàsựbìnhđẳng,cònđámđôngngườiAnhthìlạicoitrọngtrướchếtlàsựtựdo.Sựkhácbiệtvềgiốngnòinàyđãtạonênnhiềudạngđámđôngcósốlượnggầnnhưsốlượngcácdântộc.

Tâmhồngiốngnòinhưvậynóquyếtđịnhhoàntoàntâmhồnđámđông.

Nólàmộtnguyêntốcơbảnmạnhmẽ,quyếtđịnhsựgiaođộngcủatâmhồnđámđông.Nhữngtínhchất thấphèncủađámđôngcàngít thểhiệnrõkhitâmhồnđámđôngtrởnênmạnhmẽhơn.Đólàquyluậtcơbản.Nhànướccủađámđônghaysựthốngtrịcủađámđôngđồngnghĩavớiviệcquaytrởlạithờiđạidãman.Quaviệctiếpnhậnmộttâmhồnvữngchắc,giốngnòitựbảovệmìnhtrướcnhữngbạolựcthiếusuynghĩvàvượtquađượctìnhtrạngdãman.

Việcphânloạiduynhấtđốivớiđámđôngkhôngđồngnhấtmàkhôngsửdụngđếnyếutốgiốngnòicủanólàsựphânloạitheođámđôngkhôngdanhtính,nhưđámđôngcủađườngphố,và theođámđôngcódanh tính,vídụnhưcáchộiđồngcốvấnvà tòabồi thẩm.Sự thiếuvắngcảmgiácvề tinhthầntráchnhiệmtrongnhómthứnhấtvàsựcómặtcủanótrongnhómthứhaiđãkhiếnchohànhđộngcủahainhómnàythườngđitheonhữnghướngkhácnhau.

§2.Đámđôngđồngnhất

Đámđôngđồngnhấttrướctiênbaogồmcáchộiđoàn,cáctầnglớpđặcquyềnvàcácgiaicấp.

Cáchộiđoànđượccoilàmứcđộbanđầutrongsựtổchứccủacácđám

đôngđồngnhất.Nóbaogồmnhữngthànhphầnriênglẻmàgiáodục,nghềnghiệp,môitrườngsốngcủahọthườngrấtkhácnhauvàniềmtinlàsựliênkếtgiữahọvớinhau,vídụnhưcáchộinhómtôngiáohoặcchínhtrị.

Tầnglớpđặcquyềnđuợccoilàmứcđộtổchứccaonhấtmàđámđôngcó thể tạo ra.Trong khi các hội đoàn gồmnhững người rất khác nhau vềnghềnghiệp,trìnhđộvàmôitrườngsốngvàhọliênkếtlạivớinhauchỉbởiniềm tin, thì tầng lớpđặcquyềnbaogồmchỉnhữngcánhâncócùngmộtnghềnghiệpvàdođócũngcómộtsựgiáodục,đàotạotươngđốigiốngnhauvàgầnnhưcócùngmộtkiểuhànhxửtrongcuộcsống.Vídụnhưtầnglớpquânsựhoặctầnglớpcácthầytu.

Giaicấpđượchìnhthànhnêntừnhữngcánhâncóxuấtxứkhácnhau,họ

khônggiốngnhưnhữngthànhphầncủamộthộiđoànlàcóchungniềmtin,họcũngkhôngcócùngchungmộtnghềnghiệpnhưnhữngthànhphầntrongtầnglớpđặcquyền,cáichungmàhọcólànhữngquantâmvềcácquyềnlợinhất định, họ cómột lối sống và được dạy dỗmột cách tương đối giốngnhau.Vídụchotrườnghợpnàylàcácgiaicấpnhưtưsản,nôngdânv.v...

Dobởitrongbàinàytôichỉnghiêncứuvềđámđôngkhôngđồngnhất,chonêntôichỉđềcậpđếnmộtvàidạngcủađámđôngloạinàykhicầnphảidẫnramộtsốvídụ.

§3.Cáigọilàđámđôngtộiphạm

Bởiđámđông saumộtkhoảng thờigianbịkích thích sẽ rơivào trạngtháicủamộtngườimáyđơngiảnvàvôthức,nónằmdướisựtácđộngcủacácảnhhưởng,vìvậycóvẻnhưrấtkhócóthểgọitênnólàđámđôngtộiphạmtrongbấtkỳmộttrườnghợpnào.Tuynhiêntôivẫngiữnguyêncáitênkhôngrõràngnàybởinóđãthườngđượcsửdụngtrongcácnghiêncứuvềtâm lý học. Chắc chắn có những hành động của đám đông là tội phạm,nhưngcũngchỉnhưlànhữnghànhđộngcủamộtconhổănthịtmộtngườitheođạoHindu,saukhiđãvờncholũconcủanóxemchánchêrồimớixéxác.

Đám đông tội phạm thông thường là hậu quả của sự kích hoạt

(suggestion)mạnhvànhữngcánhâncandựvàosauđóđềutinrằnghọđãthực hiệnmột nghĩa vụ. Đó cũng là điều không có trong các trường hợpphạmtộithôngthường.Lịchsửtộiphạmcủađámđôngsẽchotanhậnthấyrõràngđiềuđó.

MộtthídụtiêubiểuđólàsựgiếthạigiámđốcngụcBastille,duLaunay.Saukhichiếmđượcngục,đámđônggiậndữđãvâyquanhônggiámđốcvà

đánhôngtatừđủmọiphía.Ngườitađềnghịtreocổôngta,chặtđầuôngtahoặcbuộcvàođằngsauchongựakéo.Trongkhitìmcáchvùngthoátkhỏiđám đông, ông đã vô tình đá phải một người nào đó trong số đứng vâyquanh.Lậptứccóngườiđềnghịkẻbịđáđượcphépcắtcổôngtavàđámđôngđãreohòhưởngứng.

“Cáiôngđầubếpthấtnghiệpnọ,cũngchỉvìtòmòmàlầnđếnchỗngụcBastilleđểxemxemởđấyđangxảyrachuyệngì,vàtạiđâyôngtađãtin,rằngđólàmộthànhđộngyêunước,bởivìtấtcảmọingườicũngđềucómộtýnghĩnhưvậy,vàthậmchíôngtacòntinrằngsẽđượckhenthưởnghoặcđượcnhậnhuânchương,nếunhưôngtagiếtmộtconquáivật.Ngườitatraochoôngtamộtthanhkiếm,vàôngtađãnhằmvàocáicầncổtrầntrụikiamàchémxuống;nhưngdobởithanhkiếmquácùn,chémkhôngthểđứt,ôngtaliềnrútcondaođeotrongmìnhvàkếtthúcthắnglợicuộcgiảiphẫu(bởilàđầubếpnênôngtarấtthạoviệcphathịt).”

Ởđâycáicơchế,từngđượcnhắctớitrướcđâytrongbàiviếtnày,đãthểhiệnmộtcáchrấtrõràng:đólàsựtuânphụcmộtảnhhưởng,màtácđộngcủanócàngmạnhmẽkhinóđượcsinhratừđámđông,nótạonênniềmtinchokẻgiếtngườivềtínhcaocảcủahànhđộngđó,vàkẻgiếtngườicàngtrởnên tự nhiên hơn khi được những người đồng chí của nó cổ vũmột cáchnhiệttình.Mộthànhđộngkiểunhưvậyvềmặtluậtphápcóthểbịquylàtộiphạmnhưngvềmặttâmlýhọcthìkhôngcóthể.Nhữngđặctínhchungcủacáigọilàđámđôngtộiphạmcũnggiốnghệtnhưnhữngđặctínhchungcủamọiđámđông,lànhữngđiềuchúngtađãtừngxácđịnh,đólà:tínhdễbịtácđộng,tínhnhẹdạ,tínhdaođộngquáđánggiữatìnhcảmtốtvàxấu,sựnổibậtcủanhữngtínhcáchđạođứcnhấtđịnhv.v...

Tấtcảnhữngđặctínhđóchúngtađềunhậnthấyởnhữngngườiđànông

của những ngày tháng chín, những con người đã để lại trong lịch sử củachúngtanhữnghồiứcchấnđộngtâmhồnmạnhmẽnhất.Tuynhiênhọcũngđãthểhiệnnhiềunétgiốngvớinhữngkẻchủmưugâyrasựkiện“đêmởđềnBartholomeus”. Chi tiết của sự kiện này tôi trích dẫn từ tường trình củaTaine,đượcviếttheohồiứccủanhữngngườiđươngthời.Cũngkhôngthểbiếtđượcmộtcáchrõràngailàngườiđãralệnhhoặcchỉthịchoviệcthủtiêucáctùbinh,nhằmdọnsạchcácnhàtù.CóthểđólàDantonhoặcmộtaikhác,điềunàycũngkhôngquantrọng;chúngtaởđâychỉquantâmđếncáiảnhhưởngcựckỳlớnmàđámđôngđãtiếpnhậnđểtạonênmộtcuộctắmmáu.

Mộtđoànđaophủgồmkhoảngbatrămngười,mộtdạngcơbảncủađámđông không đồng loại. Ngoại trừ một số ít những người ăn mày chuyênnghiệp thì số còn lại tronghọbaogồmcácnhàbuônvàcác thợ thủcôngthuộcđủcácngànhnghề,nhưthợgiày, thợnguội, thợlàmtócgiả, thợnề,viên chức,quânnhânv.v...Doảnhhưởng saukhi tiếpnhận sựkíchhoạt,giốngnhưôngđầubếpđãkểởtrên,toànbộnhữngngườinàyđềuhoàntoàntinrằnghọđangthựcthimộtnghĩavụđốivớitổquốc.Họđóngvaihaichứctráchcùngmộtlúc,mộtcủaquantòavàmộtcủađaophủ,khônghềcómộtchútgìcảmthấymìnhlàkẻtộiphạm.

Nhận thức đượcmột cách sâu sắc tầmquan trọng của nhiệmvụ được

trao,trướchếthọđãtựlậpnêncáigọilàtòaán,vàđiềunàylậptứcthểhiệncáitrítuệhạnhẹp,vàcũnglàcáicảmnhậnrấtchihạnchếvềluậtphápcủađámđông.Dosốlượngbịcáoquálớnchonênbanđầumộtquyếtđịnhđãđượcbanra:quýtộc,chađạo,sĩquan,ngườihầucủanhàvua,cónghĩalàtấtcảnhữngai,trongconmắtcủamộtngườiyêunướcchânchính,chỉvớinghềnghiệpcủahọđãđủlàbằngchứngchứngminhchotội lỗicủahọ, thìđềucầnphảiđemđi thủ tiêu tấtkhôngcóxétxửgì cả.Ngoài rangười ta cònphánquyếtdựa trênhìnhdángvàuy tínnữa.Bằngcáchđócái lương tâmkhôngđượcchỉbảocủađámđôngđãđượcthỏamãn,vàhọcóthểungdungthựcthiluậtpháp,cũngnhưđểchocácbảnnăngtànbạotựdopháttriển-nhữngthứluônnảynởmộtcáchmạnhmẽtrongđámđông,màsựhìnhthànhcủachúngtôiđãnóiởmộtchỗnàođótrongđây.Bảnthânhọcũngkhôngngăncảnđượcsựbiểulộnhữngtìnhcảmtráingượcnhau-cáinàycũnglàquyluật-vídụnhưsựđacảmcũngynhưsựtànbạocủahọđềuthểhiệnraởmức tớihạn. “Họcómột sựđồngcảmnhiệt thànhvànhững tháiđộ rấtcảmđộngcủanhữngngườicôngnhânParis.Khimộtnhânviên liênbangbiếtđượcngườitađãđểnhữngngườitùkhátnướcđếnnayđãhaimươisáutiếng,ôngtaliềnnổigiậnvàralệnhlậptứcđemviêncaingụcraxửtử.Chỉđếnkhinhữngngườitùthathiếtvanxin,viêncaingụckiamớikhôngbịmấtmạng.Nếumộtngườitùnàođóđượctòa(tòalưuđộng)tuyênánvôtội,anhtasẽđượcnhữnglínhcanhvàcácđaophủômhônthắmthiếtvànhiệtthànhchúc mừng.” Sau đó người ta lại quay trở lại với công việc hành quyết.Trongsuốtcuộctắmmáulúcnàocũngcómộtbầukhôngkhívuimừngvàphấnkhởi.Ngườitanhảymúacahátxungquanhnhữngxácchết,giànhchỗngồi chocác“quýbà”đang sung sướngngắmcảnhnhữngnhàquý tộcbịgiết.Cáccửchỉlịchsựđặcbiệtkháccũngtiếptụcđượcphôdiễn.Khimộtđaophủthanphiềnrằngcácquýbàđãphảiđứngquáxanênkhôngthểtheo

dõitườngtậncảnhhànhquyếtcácnhàquýtộcvàchỉcómộtsốítngườicómặtđượcchiêmngưỡngcảnhđó,điềunàyđãđượcthừanhậnlàđúngnênngườitaquyếtđịnhsauđócácnạnnhânphảiđimộtvònggiữahaihàngđồtểđểkéodàinỗikhổđaucủahọ,thayvìchấmdứtnómộtcáchnhanhchóngbằngmộtnhátgươm.TrongngụcBastille toànbộcác tùnhânphảicởibỏhếtquầnáo,họbịhànhhạđếntannátxươngthịt,nhữngaisốngsótcònchútlànhlặnliềnbịgiảiquyếttiếpbằngcáchbịrạchbụng.Nhữngkẻđồtểgiếtngườiđềulànhữngkẻrấtcólươngtâmvàthừanhậnmọilýlẽđạođức,sựtồntạicủanhữngđiềunhưvậytrongtrái timđámđôngchúngtôicũngđãtừngchỉra.Họnộplạitấtcảtiềnbạcvàtrangsứccủacácnạnnhântrênbàncủaủyban.

Tấtcảcáchànhđộngcủahọthểhiệnrõmộtdạngkémpháttriểncủatưduy,đócũnglàmộtđặcđiểmcủađámđông.Vànhưvậymộtaiđósaukhilàmthịtkhoảngmộtngànhaiđếnngànrưởikẻthùcủanhândânbỗngnhiênđượcchúý-sựhăngháicủangườiđólậptứcđượchọctheo-vàtrongcácnhàtùkhác,ởđónhữngngườiănmày,nhữngnôngdânlàmthuê,nhữngtùnhântrẻ,đúnglànhữngkẻvôdụngvàtốtnhấtlàthủtiêuhết.Vảlạitrongsốhọthếnàocũngcóaiđólàkẻthùcủanhândân,vídụnhưbàDelarue,vợgóacủamộtngườiphachếđộcdược:“Bànàyđãtỏrarấttứcgiậnvìbịnhốttù;nếulàmđượcbàtasẽđốttrụicảthànhphốParis;chínhbàtađãnóinhưvậy, tử hình ngay lập tức.” Bằng chứng quả là thuyết phục, và hàng loạtngườiđãbịhànhquyết,cóđếnkhoảngnămmươitrẻnhỏởđộtuổitừmườihaiđếnmườibảy,chúngcóthểcũnglàkẻthùcủanhândânvàdovậycầnphảithủtiêuhết.

Sauđộmộttuầnlàmviệctấtcảcácbiệnphápđãđượcthựchiệnvàđám

đồtểđượcphépmơđếnsựnghỉngơi.Dobởihọtinchắcrằnghọđãphụcvụtổquốcmộtcách tốtđẹpchonênhọđãđòihỏinhữngkẻcầmquyềnphảithưởngcôngchohọ,ngàyđócóngườicònđòicảhuânchương.

LịchsửcủacôngxãParisnăm1870cũngchothấycónhữnghiệntượngtươngtự.Ảnhhưởngngàycàngtăngcủađámđôngvàsựthoáiluicủacácquyềnlựckháctrướcnóchắcchắnrằngsẽcòntạothêmnhiềusựkiệnkháckiểunhưvậy.

§4.Đámđôngcửtri

Đám đông cử tri là những người tham gia bầu cử để lựa chọn những

ngườivàocácvị trí côngquyền,họ tạonênnhữngđámđôngkhôngđồngnhất;dovìnhữngđámđôngnàychỉpháthuytácdụngđốivớimộtvấnđềhoàntoànxácđịnh,cụthểlàtrongviệclựachọntrongsốnhiềucácứngcửviên, chonênchúngchỉ thểhiệnmộtvàiđặc tínhcủa trongsốnhữngđặctínhcủađámđôngđãđượcmô tả trướcđây.Đặcbiệtnổibật làkhảnăngnhậnxétrấtthấp,sauđólàthiếusựsuynghĩmangtínhphêphán,sựdễbịkíchđộng,nhẹdạ,đơngiản.Ngườitacũngnhậnratrongcácquyếtđịnhcủahọ có ảnh hưởng của người lãnh đạo và tác động của những động lực đãđượcmôtảtrướcđâynhư:sựquảquyết,sựlặplại,uylựcvàtruyềnnhiễm.

Chúngtahãyxemxétviệc làmcáchnàođểgiànhđượcsựủnghộcủa

đámđôngnày.Tâmlýcủahọcóthểxácđịnhđượcquanhữngphươngpháptincậycủatâmlýhọc.Tínhchấtđầutiênlàứngcửviênphảicómộtuylựcnhấtđịnh.Uylựccánhânchỉcóthểđượcthaythếbởisựgiàucó.Tàinăngvàngaycảthiêntàicũngkhôngphảilàđiềukiệnquantrọngchothànhcông.

Dovậyuylựccánhâncủaứngcửviênsẽmangmộtýnghĩaquyếtđịnhđểcóthểđạtđượcthắnglợimộtcáchkhôngbàncãi.Điềuthựctếlàmộtlớpcáccửtrixuấtthânphầnlớntừcôngnhânhoặcnôngdânthườngkhônglựachọnnhữngngườicủahọlàmđạidiệnđãđượcgiảithíchlàdonhữngngườiđồngchínganghàngvớihọkhônghềcóuylực.Họbầuchonhữngngườigiốnghọhầunhưthườngchỉbởinhữnglýdorấtphụ,vídụnhưđểchọnramộtnhânvậtcóvịthếcaođểcóthểlàmđốitrọngvớimộtôngchủcứngrắn,bởivìhọcảmthấycàngngàycàngbịphụ thuộcvàoôngchủđóvà tưởngrằnglàmnhưvậycóthểnhanhchóngápđảođượcôngta.

Tuynhiênviệcứngcửviêncómộtuylựccũngchưachắcđãđảmbảo

thànhcông.Cửtrirấtthíchngườitatângbốcsựthèmkhátvàtínhtựcaotựđạicủahọ.Ứngcửviênvìvậyphảikhôngphảingạingầngìtrongviệctângbốchọhếtcỡvàhứahẹnnhữngđiềutuyệtvời.Đốivớitầnglớpcôngnhânthìviệcchửirủanhữngôngchủcủahọcólẽkhôngbiếtthếnàolàđủ.Đốivớiđốithủcạnhtranhngượclạiluônphảitìmcáchtriệttiêu,bằngcáchsửdụngcácphươngphápkhẳngđịnh,lặplạivàtruyềnnhiễmđểchứngminhrằng nó chính làmột kẻ đê tiện hèn nhát nhất, ai cũng biết rằng nó từngphạmtộinhiềulần.Khinóivềbảnthânkhôngcầnthiếtphảichưngramộtcáigìcóvẻnhưmộtbằngchứng.Nếuđốithủlàmộtkẻhiểubiếtítvềtâmlýhọcnósẽ thử tìmmọibằngchứngxácđángđểphảnbiện thayvìcũngsửdụngmột cách đơn giản những quả quyết mang tính vu khống hoặc tiến

hànhvukhốngđểphảnđòn,vàchínhvìthếnósẽhầunhưkhôngcóhyvọngđểchiếnthắng.

Vănbảncácmụctiêusẽthựchiệncủacácứngcửviênkhôngnênviếtmộtcáchcươngquyếtlàphảilàmcáigì,bởinhưvậysaunàycácđốithủcóthểsẽdựavàođóđểbắtbẻ,nhưngkhiphổbiếncácmụctiêubằngnóimiệngthìviệcnóiquákhôngbaogiờcóthểnêngọilàđủ.Nhữngcảicáchđặcbiệtnênđẩyraxatrongtươnglai.Đốivớihiệntạilàmnhưvậynócóđượctácdụngrấtlớnnhưngđốivớitươnglaithìchẳngbịràngbuộcbởicáigì.Cáccửtrithựcrasaunàyhọcũngchẳngđểýgìđếnchuyệnxemứngcủviêncógiữđúngnhữnglờihứahẹnhaykhông,vàcũngchẳngnhớlạinhữnggìđãlàmchohọphấnkhíchmàbỏphiếuvànhữnggìcóvẻnhưlànhữnglýdođưađếnquyếtđịnhchosựlựachọncủahọ.

Ởđâychúngtalạinhậnthấycómặttấtcảcácphươngtiệnđểquyếnrũ

nhưđãtừngđượcmôtảởtrênđây.Chúngtacũngsẽlạigặplạitácđộngcủalờinóivàkhẩuhiệumàchúngtađãtừngbànvềcáisứcmạnhmãnhliệtcủanó.Ngườidiễnthuyếtbiếtcáchxửsựvớiđámđôngsẽcóthểdẫndắthọtùyý.Nhữngkháiniệmnhư: chủnghĩa tưbản thốinát, nhữngkẻbóc lộtđểucáng,nhữngngườicôngnhântuyệtvời,xãhộihóacácloạitàisảnv.v...luôntạonênđượcmộttácđộnggiốngnhautuycócũđiđôichút.Tuynhiênứngcửviênnàopháthiệnramộtkhẩuhiệumớinhưngkhôngmangbấtkỳmộtýnghĩanhấtđịnhnàođóvàvì thếcó thểđápứngđượcvớicácniềmmongướckhácnhau,anhtachắcchắnnhấtđịnhsẽthắnglợi.CuộccáchmạngTâybannhađẫmmáunăm1873đãsinhratừnhữnglờinóimêhoặc,đanghĩamàmỗimộtngườiđềucóthểhiểutheocáchcủamình.Mộttácgiảđươngthờiđãthuậtlạisựrađờicủanhữngcâukhẩuhiệukiểunhưvậybằngmộtcáchthứcrấtđángnhớchonêncũngxứngđángđượcdẫnrađâyđểlàmvídụ:

“Những kẻ cực đoan phát hiện ra rằng một nền cộng hòa thống nhấtchínhlàmộtchếđộquânchủđượccheđậy,vàđểcóthểvừalònghọpháiCortesđãđồngýkêugọithànhlậpnềncộnghòaliênbangmàkhônghềnóiphải biểu quyết cho cái gì, và ngay cả những người đồng ý trong số họkhôngcómộtaicóthểnóirõhọđãbỏphiếuchocáigì.Nhưngkhẩuhiệuđóđãlàmmêhoặccảthếgiới,ngườitangâyngất,saysưatrongsựmêsảng.Sựthốngtrịcủađạođứcvàhạnhphúcnhưthểđãđượcthiếtlậpdướitrầngian.Ngườicộnghòanàobịđốithủtừchốikhôngchấpnhậncoinhưmộtngườitheochủnghĩa liênbang, liền cảm thấyđónhư làmột sự lăngnhụcbằng

những câu chửi chết người. Trên đường phố người ta đến với nhau bằngnhữngtừ:“Saludyrepublicafederal”.Sauđóngườitangâmnganhữngbàihátcangợisựvôkỷluậtbấtkhảxâmphạmvàsựtựđánhbóngmìnhcủacácbinhsĩ.Hồiđócáigìlà“nềncộnghòaliênbang”?Ngườithìhiểuđólàsựbìnhđẳnggiữacáctỉnhlỵ,làsựtổchứcnhànướckiểunướcMỹhoặclàsựloạibỏnềnhànhchínhthốngnhất,ngườikhácthìlạihiểuđólàsựloạibỏtấtcảcáctổchứchànhpháp,làkhởiđầucủamộtcuộcthanhtoánlớnvềmặtxãhội.NhữngngườixãhộichủnghĩaởBarcelonavàAndalusieraogiảngvềsựđộclậpkhônggiớihạncủacácđơnvịhànhchínhvàđòiphảithànhlậphàngchụcngànđơnvịhànhchínhkiểunhưvậytrêntoàncõiTâybannha,nhữngđơnvịnàycóquyềntựđặtraluậtphápriêngvàđồngthờibãibỏcôngancũngnhưquânđội.Chẳngbaolâusaucáccuộcnổidậyởcáctỉnhphíanamđãlankhắptừthànhphốnọđếnthànhphốkia,từlàngnọđếnlàngkia.Chừngnàomộtđơnvịhànhchínhcôngbố“pronunciamento”(tuyênngôn)củanóthìvấnđềquantâmđầutiênsẽlàviệcpháhủycáctrạmđiệntínvàhệthốngxelửađểcắtđứt liênlạcvớicácvùngxungquanhvàvới thủđôMadrid.Ngaycảvùngkhốnkhổnhấtcũngtựnấuriêngcháochomình.Chủnghĩa liên bang đã nhường chỗ cho một chủ nghĩa vùng miền đầy tangthươngvàchếtchóc,khắpmọinơingườitahânhoanđónchàocảnhđầurơimáuchảy.”

Nhữnggìliênquanđếnsựtácđộngcủacácsuyluậnlôgicvàosuynghĩcủacáccửtrimàngườitakhôngnhậnthấy,chẳngqualàvìngườitakhôngbaogiờđọccácbàitườngthuậtvềcáccuộcmitingtranhcử.Ởđóngườitagiànhchonhaunhữngkhẳngđịnh,nhữngcâuchửivàthỉnhthoảngcảnhữngcúđấmnữa,nhưngkhôngbaogiờcósựlậpluận.Khôngkhíchỉyênlặngđôichútkhimộtngườithamdựkhảkínhnàođólòngvòngtỏýmuốnđặtramộtsốcâuhỏirắmrốichocácứngcửviên,nhữngcâuhỏiđãlàmchokhángiảkhoáichí.Tuynhiênsự thỏamãncủađốiphươngcũngkéodàikhông lâubởi chẳng bao lâu âm thanh của người đang diễn thuyết sẽ bị chìm trongtiếnglaócủanhữngkẻphảnđối.Bàitườngthậtsauđâymôtảdạngthườngthấycủacáccuộchọpcôngcộngđượcđúckếttừhàngtrămbàiviếttươngtựxuấthiệntrêncácmặtbáo:

“Khibantổchứclấyýkiếnđềbầurachủtọacũnglàlúcbãotốbắtđầu.Nhữngkẻvôchínhphủlậptứcchiếmgiữkhánđài,đoạtlấybụcnói.Nhữngngườixãhộichủnghĩakhángcựkịchliệt,ngườitaxôngvàonhau,chửibớinhau,đổchonhaulàgiánđiệp,làkẻđútlótvànhữnggìtươngtự...mộtaiđóômđầumáuchạyra.

Cuối cùng trongcái đám lộnxộnđócũngcóđượcmộtbanđiềuhành

tạmchấpnhậnvànhưvậybụcdiễnthuyếtlúcnàythuộcvềđồngchíX.

Kẻdiễnthuyếttấncôngnhữngngườixãhộichủnghĩamộtcáchcayđộcđếnnỗihọphảingắtlờianhtavàhétlớn:“Thằngngu,đồkẻcướp,thằngđểu”v.v...ĐồngchíXliềnphảncôngbằngcáchđưaranhữngbằngchứngchứngminhnhữngngườixãhộichủnghĩa lànhữngkẻ“đầnđộn”hoặc lànhững“thằnghề”.

“Đảngquốctếlaođộngtốiquađãtriệutậpmộtcuộchọptạiphònghọp

củacácthươnggiaởđườngRueFaubourg-du-Templeđểbànvềlễkỷniệmngày1tháng5...Khẩuhiệuhànhđộnglà:thanhthảnvàyênlặng.

ĐồngchíG...nhậnxétnhữngkẻxãhộichủnghĩalàmộtbọn“ngungốc”“lừađảo”.

Nhữnglờinàylànguyênnhângâynênsựchửirủacủangườinghe,họxôngvàonhau;bàn,ghế,ghếbăngđãđảmnhiệmvaitròcủachúngv.v...”

Đừngcótinrằngnhữngvachạmkiểunàychỉlàmộtdạngriêngbiệtcủacác cử tri và phụ thuộc vào địa vị xã hội của họ. Trong bất kỳmột cuộcmitingbầucửnào,vàtrongđógiảnhưchỉgồmtoànnhữngngườicótrìnhđộđạihọc,thìsựvachạmgiữahọvớinhaucũngsẽdễxảyraởmộtdạngtươngtự.Tôiđãnói,rằngnhữngconngườikhiđãtrởthànhthànhviêncủađám đông, họ sẽ có xu hướng có chungmột mức độ trí tuệ giống nhau,chúngtasẽtìmranhữngvídụđểchứngminhchođiềunày.Sauđâylàmộtbằngchứngđượcrútratừmộtbảntườngthuậtvềmộtcuộcmitingchỉgồmcácsinhviên:

“Càngvềtốisựlộnxộncàngtăng.Tôikhôngnghĩcómộtdiễngiảnào

lạicóthểnóitrọnhaicâumàkhôngbịngắtlờigiữachừng.Liêntụcvanglênnhữngtiếnglahéttừgócbênnàyhoặctừgócbênkia,hoặctừmọiphíacùngmộtlúc;tiếngvỗtaytánthưởng,tiếnghuýtsáo;nhữngsựtranhcãiquyếtliệtgiữa những người thamgia chỉ tạm nghỉ để lấy sức và trong khoảng thờigianđógậygộcđượcvunglênđầyđedọatrongtiếngdậmxuốngsàntheonhịp.Nhữngcâuhétgiậndữtiếpnốinhữngkẻpháquấy:Cútrangoàikia!Cútkhỏidiễnđàn!

ÔngC...trútxuốngđầuhộiđoànhàngloạtnhữngtínhtừthốithavàghêtởmnhư:đángsợ,đểugiả,muachuộc,đầyhậnthùvàôngtuyênbốsẽtiêu

diệthọv.v...”

Người ta tựhỏi, trongmộtquangcảnhnhưvậylàmsaocóthểtạonênđượcmộtchínhkiếnchomộtcửtri?Nhưngđểcóthểđặtramộtcâuhỏikiểunhư thế người ta phải dâng hiếnmình chomột ảo tưởngđángngạc nhiênvượtlêntrênmứcđộcủatựdođểlàmvừalòngmộttậpthể.Đámđôngchỉcónhữngquanđiểmđuợccấytừngoàivàovàkhôngbaogiờcóđượcnhữngquanđiểmmanglýtínhtrongnó.Nhữngquanđiểmnhưvậyvàquyếtđịnhbỏphiếucủacửtrinằmtrongtayủybanbầucửmàlãnhđạocủanóthườnglàmộtvàichủquáncóảnhhưởnglớnđếnnhữngngườicôngnhân,vàcũngchính lànhữngngườichohọghi sổnợ. “Ôngcóbiếtủybanbầucử làgìkhông?”,Scherer,mộtngườibảovệnhiệtthànhnềndânchủ,viết,“đơngiảnquáđólàchìakhóađểvàocáccơquannhànước,làphầnquantrọngnhấtcủa bộ máy chính trị. Nước Pháp ngày nay được lãnh đạo bởi các ủyban.”[23]

Vànhưthếcũngkhôngcógìlàkhóđểcóthểtácđộngvàohọ,nếunhưứngcửviênchỉcầntươngđốichấpnhậnđượcvàcóđầyđủcácphươngtiện.Theosựthúnhậncủaphíachi tiềnthìchỉcầnbatriệulàđủđểcóthểtiếnhànhthắnglợinhiềucuộctranhcửcủatướngBoulanger.Tấtcảđólàtâmlýhọc về đám đông cử tri.Nó giống hệt như tâm lý học của các đám đôngkhác.Khôngtốthơnmàcũngchẳngxấuhơn.

Quyềnphổthôngđầuphiếu

Tôihoàn toànkhôngmuốn rút ranhữngkết luận chống lại quyềnphổthôngđầuphiếu từnhữngđiềuđãviết trênđây.Nếu tôicó thểquyếtđịnhđượckhảnăngcủanó,thìtôisẽvẫngiữnguyêntrạngnhưhiệngiờ,vìchínhbởinhữngnguyênnhânthựctếnảysinhtrongnghiêncứuvềtâmlýhọcđámđôngvàtừnhữngnguyênnhântôisẽtiếptụctranhluận,nếunhưmộtkhitôinhớlạinhữngkhiếmkhuyếtcủanó.

Nhữngkhiếmkhuyếtcủaquyềnphổthôngđầuphiếuđậpvàomắttamột

cáchrõràngkhôngcógìđểphảinghingờ.Điềukhôngthểphủnhận,đólàcácnềnvănhóađềulàsảnphẩmcủamộtthiểusốnhữngcáiđầunổitrội;họtạonêncáingọncủakimtựtháp,càngtrởxuốngdướichúngcàngrộngratươngứngvớigiátrịtinhthầngiảmdầnvàthểhiệnnhữngtầnglớpthấpcủamộtdântộc.Mứcđộtolớncủamộtnềnvănhóakhôngthểđểphụthuộcvàoquyềnbỏphiếucủacácphầntửbêndướimộttậpthểhoàntoànkhôngmangmộtýnghĩagìngoàiconsố.Rõràngrằngviệcbiểuquyếtcủamộtđámđông

quảthậtthườngrấtnguyhiểm.Nóđãlàmchochúngtabaolầntổnthấtbởicáccuộcxâmlượctừbênngoài,vàvớisựchiếnthắngcủachủnghĩaxãhội,chúngtachắcchắnsẽcònphảitrảgiáđắtgấpbộichonhữngsángkiếncủasựcaitrịbởinhândân.

Nhưngnhữngsựphêphánnhưvậy,vềmặtlýthuyếtkhôngcógìđểchêtrách,tuynhiêntrongthựctiễnchúngbịmấthếtsứclực,nếunhưngườitanhớđếncáisứcmạnhkhônggìngăncảnnổicủanhữngýtưởngmộtkhiđãtrởthànhnhữngtínđiều.Họcthuyếtcai trịcủađámđông, theoquanđiểmtriếthọccũngkhóbiệnhộnhưviệcbiệnhộchonhữngtínđiềutôngiáothờitrung cổ, nhưng ngày nay nó đã đạt đến một quyền lực không giới hạn.Chínhvì vậy chonênnó cũngbất khảxâmphạmnhưnhữngý tưởng tôngiáocủachúngtamộtthời.Chúngtahãyhìnhdungmộtngườihiệnđạicósuynghĩtựdo,domộttácđộnghuyềndiệunàođóđãđượcđưatrởvềtíttậnsâuthẳmcủathờitrungcổ.Nếuanhtakhiđópháthiệnranhữngquyềnlựckhônggiớihạncủacácýtưởngtôngiáođangngựtrị,liệutacótin,rằnganhsẽtìmcáchđểchốnglạichúng?Liệuanhtacónghĩlàphảichốibỏsựtồntạicủamaquỷvàchốibỏngàyhộicácquầnma,mộtkhianhtarơivàotaycácquan tòa,nhữngngườimuốn thiêu sốnganh tavì theohọanh tađãphạmphải tội liên kết với ma quỷ và đã tham gia vào ngày hội của quầnma?Người takhôngnghĩđến chuyệnbàn cãi để chống lại quyền lực củađámđôngynhưkhôngcóchuyệnbàncãiđểchốnglạimộtcơnbãolốcvậy.Họcthuyếtvềphổthôngđầuphiếungàynayđãcóđượccáiquyềnlựcnhưngàyxưagiáolýthiênchúagiáođãtừngcó.Cácdiễngiảvàcácnhàvănnóivềnóvớimộtniềmkínhtrọngxenlẫnvớisựtándương,lànhữngđiềumàngaycảLouisXIVcũngchưađượcbiếttới.Ngườitaphảichúýtheodõinónhưđãtừngtheodõitấtcảcácgiáođiều.Thờigianmìnhnósẽtácđộngvàochúng.

Hơnnữasẽcàngchẳngđượcgìkhitấncônghọcthuyếtnàybởivìbảnthânnócónhững lýdo rõ ràng riêngchonó. “Trong thờiđạibìnhđẳng”,Tocquevilleđãnóirấtchínhxác,“khôngaitinai,bởitấtcảđềugiốngnhau;nhưngchínhcáisựgiốngnhaunàyđãđemlạichohọmộtniềmtingầnnhưvôhạnvàosựphánxétcủatậpthể.Bởivìcólẽnàosựthậtlạikhôngphảinằmởphíađasốchỉvìtấtcảcócùngchungmộtcáchnhìnnhận.”

Liệungườitacóđượcphépchorằngsựbiểuquyếtcủađámđôngđượcgiớihạnbởiquyềnbiểuquyếtcủanhữngngườicónănglực-nếungườitamuốnvậy-làmộtphươngpháptốthơn?Tôikhôngmộtphútgiâynàocóthểtinvàođiềuđóvàcụthểlàvìnhữnglýdonhưtôiđãtrìnhbàyởtrênvàvìsựvônghĩavềmặttrítuệcủamộttậpthể,chodùchúngđượchợpthànhmột

cáchnhưthếnào.Tôinhắclại:trongđámđôngmọiconngườitrởnêngiốngnhauchonênsựbiểuquyếtcủabốnmươingườicótrìnhđộhọcvấnđạihọcvề những vấn đề chung cũng không hơn gì biểu quyết của bốnmươi anhgánhnướcthuê.Tôihoàntoàntinmộtcáchchắcchắn,rằngkhôngcómộtcuộcbỏphiếunàomàngườitathườngsửdụngquyềnphổthôngđầuphiếuđểtiếnhành,giốngnhưviệccảicáchchếđộquânchủchẳnghạn,lạicóthểcóđượckếtquảkháchơn,nếunhưnhữngngười thamgiabầucửchỉbaogồmnhữngconngười thông tháivàcóhọc.Người tahọchỏiởngườiHylạp,ởcácnhàtoánhọc,nhữngkiếnthứcđểtrởthànhcáckiếntrúcsư,cácbác sĩ thú y, các luật gia, nhưngkhônghề có được sự nhìn nhậnđặc biệttrongcácvấnđềtìnhcảm.(Dịchtốinghĩa,phảilà,“khôngthểsuydiễntừviệcmộtngườibiếttiếngHylạp,haybiếttoánhọc,hànhnghềkiếntrúcsư,thúysĩ,bácsĩhayluậtgia,thìngườiấyphảicókhảnăngđặcbiệtthônghiểunhữngvấnđềxãhội”.)Tấtcảcácnhàkinhtếquốcdâncủachúngtađềulànhữngconngườirấtthôngthái,phầnđônghọlàgiáosưhoặctốtnghiệpđạihọc.Nếuhiệnnayđangcómộtvấnđềchungduynhất,vídụnhưhệthốngbảohộthuếquan,thửhỏirằnghọcóthốngnhấtvớinhau?Trướccácvấnđềxãhộiđầyrẫynhữngyếutốkhôngrõràngvàbịảnhhưởngbởinhữnglogicngầmvàlogictìnhcảmthìsựthiếuhiểubiếtcủatấtcảmọingườisẽđượcsanđềuchonhau.

Nếunhưkhối những cử tri chỉ được lậpnên từnhững conngười lành

mạnhvàhiểubiếtthìkếtquảcũngkhônghơngìcủanhữngcửtrihiệnnay.Họcũngvẫnđểcholýtríbịtìnhcảmhoặctinhthầnbèđảnglôicuốn.Chúngtadovậychẳngnhữngkhônghềbớtđichútkhókhănnàosovớihiệnnaymàlạicònthêmvàotrênđósựchuyênchếtànbạocủacácđẳngcấp.

Chodùlàquyềnbầucửphổthônghaygiớihạn,chodùnóxảyraởmộtnướccộnghòahaylàởmộtnướcquânchủ,chodùnóxảyraởPháp,ởBỉ,ởHylạp,ởBồđàonhahayTâybannha,khắpmọinơiquyềnbầucửcủađámđôngđềutươngtựvàthườngphảnánhnhữngđòihỏivôthứcvànhữngnhucầucủagiốngnòi.Mứcđộ trungbình (dịch sai, phải là “quanđiểm trungbình”) củanhữngngười trúngcửđốivớimộtdân tộcnó thểhiệnmứcđộtrungbìnhcủatâmhồnchủngtộccủadântộcđó,làcáiđượcgiữlạihầunhưnguyênvẹntừthếhệnàyquathếhệkhác.

Và như vậy chúng ta lại quay trở lại với khái niệm cơ bản đó là khái

niệmgiốngnòi,kháiniệmmàtađãliêntụcgặpphải,vàtacũnggặpnhữngý

tưởngkhácđượchìnhthànhnêntừđó,rằngtrongcuộcsốngcủacácdântộcnhữngthiếtchếvàcácdạngchínhquyềnchỉđóngmộtvai tròkhôngđángkể.Cácdântộcchủyếuđượcdẫndắtbởitâmhồngiốngnòi,cónghĩalàbởisựtíchtụcủacácyếutốditruyềnmàkếtquảcủasựtíchtụđólàtạonêntâmhồncủagiốngnòi.Giốngnòivàcơcấuvậnhànhcủacácnhucầuhàngngày:đóchínhlànhữngquyềnlựcđầybíẩnđiềuhànhlịchsửcủachúngta.

§5.Quốchội

Quốchộithuộcvàonhómđámđôngkhôngđồngnhất,códanhtính.Mặcdùthànhphầncủanóthayđổitùytheothờiđạivàdântộc,nhưngluôncórấtnhiều những đặc tính giống nhau.Ảnh hưởng của giống nòi trong trườnghợpnàytuycũngđãlàmchosựgiốngnhauđógiảmđiítnhiềutrôngthấy,nhưngvẫnkhôngthểngăncảnđượccácđặctínhđóhìnhthành.QuốchộiởtạicácnướckhácnhaunhưHylạp,Ý,Bồđàonha,Tâybannha,PhápvàMỹtỏrarấtgiốngnhautrongcáccuộcthươnglượngvàbiểuquyếtvàđềuđãđểchocácchínhphủphảimộtmìnhchiếnđấuvớivớichínhcáckhókhănđó.

Vảlạicácchínhphủnghịviệnđềumangtrongmìnhnólýtưởngcủacác

dântộcvănminhhiệnđại.Nólàsựthểhiệnnhữngýnghĩsaivềmặttâmlýnhưnglạiđượcmọingườichấpnhận,rằngkhảnăngmộttậphợpcủanhiềuconngườiđểramộtquyếtđịnhthôngminhvàđộclậptrongmộttrườnghợpnàođósẽlớnhơnnhiềusovớitậphợpcủamộtsốítngười.

Trongquốchộitacũngtìmthấylạinhữngđặctínhcủađámđông,đólà:tínhphiếndiệncủacácýtưởng,tínhdễbịkíchđộng,tínhdễbịlôicuốn,tínhdaođộngmạnhvềtìnhcảm,chịuảnhhưởngquálớncủalãnhđạo.Nhưngdosựhợpthànhđặcbiệtcủanó,đámđôngnghịviệncũngcónhữngđặctínhriêngbiệt.Chúngtasẽxácđịnhrachúngngaybâygiờ.

Dĩnhiên tônchỉ,mụcđíchcủamỗimộtđảng làkhácnhau;nhưngchỉ

riêngbởi sựhợpnhấtcủacác thànhphần thànhđámđông,nhữngphần tửriêngbiệttronghọsẽcóxuhướngđánhgiáquácaonhữngtônchỉmụcđíchđóvàcốgắngthúcđẩychúngđếntậngiớihạncủanhữnghậuquả.Hơnnữaquốchộichủyếuđạidiệnchonhữngquanđiểmcựcđoannhất.

Dạng hoàn thiện nhất của sự phiến diện của quốc hội đã được nhữngngườiJacobinhiệnthựchóatrongcuộccáchmạngPhápvĩđại.Dobởihọ,

tất cả đều là những người giáo điều và suy luận lôgic, trong đầu đầy ắpnhữngsựtầmthườngvàsáorỗng,vìthếhọđãcốgắngmộtcáchvôtưkhivậndụngvàthựchànhmộtcáchcứngnhắccáctônchỉ,mụcđích;vàngườitađãcólýkhiquảquyết,rằnghọđãtrảiquacáchmạngmàkhônghềnhìnthấynó.Họảotưởng,rằngvớimộtvàitínđiềulàcóthểcảitạođượcmộtxãhộitừgốclênngọnvàcóthểđemlạimộtnềnvănhóatinhtếtrênmộtnấcthangđãvượtquátừlâucủasựpháttriểnxãhội.Sựphiếndiệnhoàntoànkiểunhưvậycũngđãthểhiệntrongcácphươngtiệnmàhọsửdụngđểđạtđếnướcmơcủamình.Nhưngthựctếhọchỉchútrọngđếnsựphánátmộtcách tàn bạo những gì làm họ khó chịu. Vả lại tất cả họ, những ngườiGirondin,đảngthợmỏ,nhữngthànhviêncâulạcbộThermidorđềusaysưavềcùngmộtýtưởngnhưvậy.

Đámđôngnghịviệnrấtdễbịtácđộngvàsựkíchhoạtxảyraởđâycũng

giốngnhưởcácđámđôngkháckhimàchúngchịusựtácđộngcủamộtlãnhđạo có uy lực.Dù có tài năng nhưDemosthenes cũngkhông thể thay đổiđược sựbiểuquyết củamộtnghịviênvềcácvấnđềcủahệ thốngbảohộthuếquanvàquyềnưutiênsảnxuấtrượu-đólàbiểuhiệncủacácđòihỏitừnhữngcửtricóảnhhưởnglớn.Nhữngtácđộngcấpthiếtcủacửtricómộttrọnglượngđếnnỗitấtcảnhữngtácđộngkhácsẽbịbỏquavàmộtsựkiênđịnhbắtbuộctrongcácquanđiểmsẽđượcduytrì[24].

Nhưngđốivớicácvấnđềchung,nhưsựhạbệmộtbộtrưởng,sựbổsungmộtthuếmớiv.v...lànhữngtrườnghợpkhônghềcónhữngquanđiểmxácđịnhsẵnvàsựkíchhoạtlúcnàycóthểgâyratácđộng,chodùkhôngmạnhmẽnhưđốivớicácđámđông thông thường.Mỗimộtđảngcóngười lãnhđạoriêng,tácđộngcủanóđôilúccóảnhhưởngmạnhnhưnhau.Nhưvậycónghĩalàngườinghịviênđãphảiđứnggiữanhữngtácđộngtráingượcnhauvàvì thếkhông thể tránhđượcchuyệnông tasẽbịdaođộng.Ởđây thỉnhthoảngngườitathấyôngtachỉsau15phútđãbiểuquyếthoàntoànngượclạivàđồngývớiviệc thêmmộtđiềukhoảnphụvàomộtđiều luậtmà tácdụngcủaviệcthêmvàonàythựcrađãlàmmấthiệulựccủađiềuluậtđó:vídụnhưtrongcôngnghiệpđiềuluậttuyểnchọnvàsathảinhâncông,vàsauđólànhữngtuchínhđã làmchocácbiệnphápkiagầnnhưtrởnênkhôngchínhđáng.

Bởi thếmột nghị viện trongmỗimột nhiệm kỳ bên cạnh những quan

điểmrấtkiênđịnhcòncónhữngquanđiểmkhácrấtdễthayđổi.Nhưngdo

vìvềcơbảncácvấnđềchungchiếmđasốchonênsựdodựcũnglàđiềuphổbiến, hơnnữanóđượcnuôi dưỡngbởi sự sợhãi thườngxuyên trướcviệckhôngthỏamãnđượccácđòihỏicủacửtri,lànhữngảnhhưởngngầmmàngườilãnhđạoluônphảibiếtcáchgiữsaochocânbằng.

Vànhưthếtrongcáccuộcgiằngco,nếunhữngngườithamgiangaytừđầukhôngcónhữngquanđiểmđượcthiếtlậpmộtcáchchắcchắnthìngườilãnhđạosẽlàngườilàmchủtìnhhình.

Vaitròvàquyềnlựccủalãnhđạo

Rõràngcầnphảicónhữngngườilãnhđạo,bởingườitathấyhọởtrongtấtcảcáccơquanđầunãocủacácđảngphái trong tấtcảcácnước.Họ lànhững ông chủ thực sự của các quốc hội. Tất cả những người tụ hợp lạithànhmôtđámđôngsẽchẳngbiếtlàmgìnếukhôngcómộtngườilãnhđạo,chínhvì thếchonênkếtquảcácbiểuquyếtnhìnchungchỉ là sự thểhiệnquanđiểmcủamộtsốnhỏ.

Tôinhắclại:hiệuquảtácđộngcủanhữngnhàlãnhđạochủyếulàdouy

lựccủahọ,chứrấtítkhidonhữnglậpluận.Nếuvìmộtlýdonàođóhọbịmấtđicáiuy lựcđó thìcũng là lúchọcũngkhôngcòncó thể tácđộnggìđượcnữa.

Cáiuylựclãnhđạođóchủyếulàuylựccủacánhânvàhoàntoànkhôngliên quan gì đến tên tuổi hoặc danh tiếng. Jules Simon đã cung cấp chochúngtamôtvídụhoàntoànkỳquặcvềvấnđềnày,khiôngtanóivềnhữngônglớntrongquốchộimàôngtađãtừngchứngkiến:

“HaithángtrướclễđăngquangLuisNapoleonvẫnkhônglàgì.

VictorHugobướclênbụcdiễnthuyết.Tuynhiênôngtachẳngthuđượckếtquảnào.NgườitangheôngnhưđãhọđãngheFelixPyat,nhưngcóđiềuông takhôngđượchọ tán thưởngnhiềunhưPyat. “Tôikhôngkhoái cáiýtưởngcủaôngta”,VaulabellenóivớitôivềFelixPyat,“nhưngôngtalàmộtnhàvănlớnvàđồngthờilàmộtnhàhùngbiệncủanướcPháp.”Mộttrítuệhiếmcóvàmãnh liệtcủamộtEdgarQuinetcũngkhông làmđượcgìhơn.Ôngtachỉđượcquầnchúngđónnhậntrướclúckhaimạccuộchọp,nhưngtrongcuộchọpthìlạikhông.

Cáccuộcmitingchínhtrịlànhữngchỗtrênthếgiớimàánhhàoquangcủasựthôngtháiítcógiátrịnhất.Ởđâyngườitachỉlolàmsaonóinăng

chophùhợpvớithờicuộcvàđịađiểm,vàlàmsaođểthểhiệnđượcsựcốnghiếncủahọgiànhchođảngpháichứkhôngphảichotổquốc.ChínhđiềunàyđãlàmchoLamartinenăm1848vàThiersnăm1871đạtđượcsựtínnhiệmmàđánglýratầmquantrọngvàcấpthiếtcủavấnđềmớilàđộngcơthúcđẩy.Khimốihiểmnguyđãquađi,sựsợhãicũngbiếnmấtcùngvớiniềmbiếtơn.”

Tôichỉviết lạicáichỗtrongđóđơnthuầnchỉvìnhữngsựkiệnxảyrachứkhôngvìmuốngiảithíchchúng,nhữngsựkiệnđóchỉchứngtỏmộtvấnđềtâmlýbìnhthường.Mộtđámđôngsẽmấtđilậptứccáiđặcđiểmđểtrởthànhđámđông,nếunóbắtđầuđòihỏicáclãnhđạotrảcông,chodùlàđólà sự phục vụ của nó là cho tổ quốc hoặc cho đảng.Đámđông, nó thuầnphụcuylựccủalãnhđạomàkhônghềcảmthấyphảicóđượclợilộchoặcphảiđượcđềnơn.

Người lãnh đạo có đủ uy lực cũng sẽ có được cái quyền lực gần như

tuyệtđối.Ngườitađãtừngbiếtcónghịviênnhờcóuylựcnênđãđạtđếnảnhhưởngcựclớn,nhưngchỉdovìmắcphảivấnđềtàichínhmàđãchịuđểmấtđicáiảnhhưởngcóđượctừbaonămnay.Chỉcầnmộtdấuhiệucủaôngtalàđãcóthểcómộtbộtrưởngbịhạbệ.Mộtnhàvănđãviếtnhữngdòngsauvềtầmảnhhưởngcủaôngta:

“ÔngC...chúngtađặcbiệtmangơnvìđãphảimuaTongkinvớicáigiáđắtgấpbalầngiáthựccủanó,vìchúngtachỉcóđượcmộtvịtríkhônghềchắcchắnởMadagaskar,vìđãđểbịcướpmấtcảmộtvùngđấtởvùnghạlưu sôngNiger, vì chúng ta đãmất đi quyền thống trị ởAi cập. -Các lýthuyếtcủaôngC...đãlàmchúngtamấtđinhiềuvùnglãnhthổhơnlàsựthấtbạicủaNapoleonI.”

Chúng takhôngphảivì thếmà tứcgiận lãnhđạoquámức.Rõràng làchúng tađãphảichịucáigiáquáđắt,nhưngmộtphần lớnảnhhưởngcủalãnhđạoliênquantớisựchiềutheoýkiếnquầnchúng,làcáimàtrongcácvấnđềthuộcđịahoàntoànkhôngphảilàýkiếncủangàyhômnay.Rấthiếmkhimộtlãnhđạovượtlêntrướcđượcýkiếncủaquầnchúng,màngượclạinóhầunhưlúcnàocũngvuilòngchấpnhậnnhữngsailầmcủahọ.

Nghệthuậtdiễnthuyếtcủalãnhđạo

Phươngtiệnthuyếtphụccủalãnhđạo,ngoạitrừuylựcra,lànhữngyếutốmàchúngtađãđềcậpđếnnhiềulần.Đểcóthểvậndụngchúngmộtcáchkhéoléo,ngườilãnhđạoítnhấtvôthứccũngphảinắmbắtđượctâmlýđám

đôngvàbiếtcáchđốithoạivớihọnhưthếnào.Màtrướchếtnóphảinhậnthứcđượcmứcđộhuyềndiệucủangôntừcáckhẩuhiệucũngnhưcủacáchìnhtượng.Nóphảicómộtkhảnănghùngbiệnđặcbiệt,xuấtpháttừnhữngkhẳngđịnhquyếtliệtkhôngcầnphảichứngminhvàrấtấntượngđượcbaobọc bởi những hình ảnh có tính phán quyết hoàn toàn chung chung.Kiềuhùngbiệnnhưvậytacóthểthấyởkhắpcáccuộchọp,hộinghị,vàngaycảởtrongquốchộiAnh,nơimàđượccoilàcókhôngkhídunghòanhấttrongtấtcảcácquốchội.

“Chúngtôicóthểliêntụcquansátcáckỳthươngthảocủahạviện”,nhàtriết họcngườiAnhMaineviết, “ởđó tất cả các cuộc thương thảoxảy ratrongkhôngkhítraođổicủanhữngngôntừthôlỗvềmặtámchỉ,xúcphạmvàrấtyếuvềmặtsáorỗng.Kiểuphátngônnàycủadạngphátngônthườngthấyđãgâynênmộttácđộngrấtđángngạcnhiênvàosứctưởngtượngcủamộtnềndânchủthuầntúy.Nóluôndễdàngđạtđượcsựđồngtìnhcủađámđôngbằngnhữngquảquyếtchungchungđượcnhấnmạnhbởinhữngngôntừngắngọn,mặcdùchúngkhônghềchứađựngmộtchútsựthậtnàovàviệchiệnthựchóachúngcóthểhoàntoànchẳngbaogiờlàmđược.”

Câutríchdẫnđóchỉramộtđiềulàkhôngnêncoithườngýnghĩacủacácngôntừchủchốt.Chúngtacũngđãtừngnhấnmạnhkhôngítlầnvềquyềnlực đặc biệt của các ngôn từ và khẩu hiệu, rằng chúng cần phải được lựachọnsaochocóthểgợinênđượcnhữnghìnhảnhsốngđộng.Câunóisaucủamộtlãnhđạotrongmộtcuộchọpchotathấymộtvídụtươngđốiđầyđủvềvấnđềnày:

“Rồisẽđếncáingàymàhômđó,nhữngnghịviêncólờinóinhỏnhẹsẽđượcngồichungtàuvớinhữngkẻvôchínhphủgiếtngườitrênconđườngđiđàybiệtxứđếnxứsởcủacácloạibệnhsốt,khiđóhọsẽcódịpnóichuyệnvớinhauvàtựthểhiệnlàhaimặtbùtrừcủamộttrậttựxãhội.”

Cáihìnhtượngđượcđưaraquảrõràngvàchínhxác,vàtấtcảcácđốithủcủangườidiễnthuyếtđềucảmthấybịđánhtrúng.Họbỗngthấyhiệnratrướcmắtcáixứsởcủacácloạibệnhsốt,thấycáitàuđãđưahọtớiđó,bởikhônglẽhọcũngthuộcvàocáinhómđượcđịnhnghĩamộtcáchrấtmùmờcủacácnhàchínhtrịđangbịđedọa?Mộtcảmgiácsợhãingấmngầmnhưvậycũngsẽxâmnhậpvàonhữngnghịviênbảothủ,khihọbịnhữnglờinóimậpmờcủaRobespierresítnhiềumangtínhdọadẫmvềviệclênmáychémvàhọđãliêntụclùitừngbướctrướcôngtadosứcépcủanỗisợhãiđó.

Tất cả những người lãnh đạo đều có xu hướng sa vào những sự thổi

phồngsựviệcđếnmứckỳquáinhất.Nhàdiễnthuyếtmàtôidẫnratrongthídụtrênđây,cóthểkhẳngđịnhmộtđiềumàkhônghềcósựphảnkhángnào,rằngnhữngchủnhàbăngvàcácthầytuđãtrảtiềnchobọnđánhbom,vàcáchội đồngquản trị của các tậpđoàn tài chính lớnxứngđángphải chịu cáchìnhphạtnhưnhững tênvôchínhphủ.Nhữngbiệnphápnhưvậy lúcnàocũngcóđượcnhữngtácđộngvàođámđông.Sựquảquyếtkhôngsẽbaogiờlàquámạnhmẽ,giọngnóisẽkhôngbaogiờbịcoilàquáđedọa.Khôngcógìcóthểlàmchongườinghesợhãi.Chínhnhữngcáitráingượcđóđãlàmchohọsợbịcoilànhữngkẻphảnbộihoặcđồngphạm.

Khảnănghùngbiệnđặcbiệtnày,nhưđãnói,nóluônápđảotrongmọi

cuộchộihọp,ởnhữngthờiđiểmcấpthiếtchúngchỉcóngắngọnvàrõrànghơnmàthôi.Vềmặtnàycũngsẽrấtthúvịkhiđọclạinhữnglờiphátbiểucủanhữngnhàcáchmạng.Họcảmnhậnthấycótráchnhiệmphải liên tụcngừnggiữachừngđểnguyềnrủanhữnghànhđộngtộiácvàcangợinhữnghànhđộngđạođức; sauđóhọ thểhiệnmongướcchốngđối lạinhữngkẻchuyênchếvà thề rằng tựdohay là chết.Nhữngngười cómặt tất cảđềuđứngdậyhoanhônhưvũbãovàsauđólạingồixuốngmộtcáchrấtyêntâm.

Thỉnhthoảngcũngcómột lãnhđạo thôngminhvàcóhọc,nhưngđiềunàychỉcóhạichoông tahơn làcó lợi.Sự thôngminhgiúpchonắmbiếtđượccácmốiliênquancủatấtcảcácsựvật,giúpchoviệchiểuvàgiảithíchchúng,nhưngđócũnglàđiềulàmchongườitatrởnênyếuđuốivàsuygiảmnăng lựccũngnhưsứcmạnhcủaniềmtinmộtcáchđángkể,bởiniềmtinvữngchắclànhữngcáimàcácthánhtôngđồcầnphảicó.Nhữnglãnhđạolớncủacácthờiđại,chủyếulàcủanhữngthờiđạicáchmạng,đềurấtkémthôngminhnhưnglạigâyrađượctácđộngcựckỳlớn.

Diễnvăncủamộttrongnhữngngườinổitiếngtrongsốhọ,Robespierre,

thườnglộrõnhữngđiểmkhôngmạchlạc.Nếungườitađọcnó,họsẽkhôngtìmrađượcnhữnglýgiảicóthểchấpnhậntươngxứngvớivaitròcựckỳtolớncủamộtnhàchuyênchếđầyquyềnlực:

“KiểunóisáorỗngvàkiểudiễnđạtquanhquẩntrongviệcgiáodụcphéphùngbiệnvàgiảngdạyvềngônngữLatinhnhằmmụcđíchphụcvụchomộttâmhồncontrẻhơnlàchomộttâmhồnphẳnglặng,mộttâmhồndườngnhưtrong tấncôngcũngnhư trongphòngngựchủyếu tựgiớihạnmìnhởcái“hãytiếpcận”củahọc trò.Khôngcómộtý tưởng,khôngcómộthànhvi,không cómột sáng kiến - đó là sự buồn tẻ ởmức độ cao nhất.Người ta

ngừngđọcmộtcáchchuaxótvàcóhứngphảithởdài'ồ'mộtcáivớiCamilleDesmoulinsđángyêu.”

Ngườitagiậtmìnhkhinghĩđếncáiquyềnlựccủamộtconngườiđãđạtđếnnhờbiếtcáchbaobọcquanhmìnhmộtuylựcquaviệckếtnốiniềmtinmãnhliệtvớisựđặcbiệtgiớihạnvềmặttrítuệ.Nhưngđóchínhlànhữngtiềnđềcầnthiếtđểcóthểbỏngơnhữngtrởngạivàđểcóthểmuốnmộtcáigì.Theobảnnăngđámđôngđãnhậnraởconngườiđầyniềmtinnàymộtvịchúatểmàhọcầnđến.

Thắnglợicủamộtbàidiễnthuyếtđượctrìnhbàyởquốchộiphụthuộchầunhưhoàntoànvàouylựccủadiễngiả,khôngbaogiờphụthuộcvàolýlẽmànóđưara.

Mộtdiễngiảkhôngtêntuổimàdiễnvăncủaôngtacónhữnglậpluậntốt

vàcũngchỉ toàn là lập luậnsẽkhôngcóchúthyvọnggìchodùchỉđượcngười tachúýnghe.Mộtnguyênnghịviên,ôngDescubes,đãmô tảhìnhảnhcủamộtnghịviênkhôngcóuythếquanhữngdòngnhưsau:

“Cứkhinàoôngtabướclênbụcdiễnthuyết,ôngtalạirútratừcặptàiliệu củamìnhmột tập dày giấy tờ dày cộm, ông ta bày chúng ra nghiêmchỉnhtrướcmặtvàbắtđầumộtphongtháihoàntoàntựtin.

Ôngtatựtándươngniềmtinmàôngtatâmđắcnhằmtruyềnđạtnóvào

tâmhồnngườinghe.Ôngtacânnhắccácluậncứcủamình,nhétđầyvàođónhững số liệu, những luận chứng và tin rằngmình có lý. Bất kỳ sự phảnkhángnàocũngphảitanbiếntrướcsựrõràngcủanhữngđiềuôngtatrìnhbày.Ôngtabắtđầutrongniềmtinrằnglẽphảiđangnằmphíamìnhvàtinrằngđồngnghiệpsẽchúýngheông,nhữngngườichắcchắnkhôngcómongmuốngìhơnlàđượcphépnghiêngmìnhtrướcnhữngsựthật.

Ôngtanói-vàlậptứcôngtalấylàmlạtrướcnhữngchuyểnđộngvàsựồnàonổilêntrongphònghọp,ôngtangạcnhiênvàhơibứcxúc.

Tạisaokhôngaichịuimlặngthếnhỉ?Tạisaomọingườilạikhôngtập

trungnghe?Nhữngngườiđangnóichuyệnvớinhaukiahọnghĩvềnhữnggì?Cólýdocấpthiếtnàokhiếnngườikiarờibỏchỗcủamình?

Trênmặtôngtabắtđầuxuấthiệnnhữngnétkhôngyêntâm;ôngtanhăntrán,rồinínlặng.Chủtọaphảicólờiđộngviênôngtamớilạitiếptụccất

giọng.Lạivẫncảnhmấttrậttựnhưlúctrước.Ôngtacốgắngtogiọng,cảnhmấttrậttựlạicànggiatăng.Tiếngồnàoxungquanhôngtangàycànglớn.Bảnthânôngtacũngchẳngcònnghethấymìnhnóigì,vàôngtaimlặng,sauđóôngtacốgắngtiếptụcnóichừngnàocòncóthể,bởivìôngtasợ,nếuim lặng lúc này rất có nguy cơ ở đâu đó sẽ vang lên lời đề nghị “đủ rồi,xuốngthôi”.Sựồnàođãđếnmứckhôngthểchịuđựngnổi.”

Nhữngmỗinguycủachủnghĩanghịviện(Parliamentarianism)

Parliamentarianism, parlementarisme. Danh từ này theo nghĩa rộng,nhằmđểchỉtoànbộnềndânchủhiệnđại,baogồmcảhaihìnhthức:chếđộnghịviện(parliamentarysystem,régimeparlementaire)kiểuAnhvàchếđộTổngthống(presidentialsystem,régimeprésidentiel)kiểuMỹ.

Mặcdùcónhiềukhókhăntrongcáchthứchoạtđộng,cáckỳhọpquốc

hộiđãtạonênmộthìnhthứclãnhđạođấtnướctốtnhấtmàcácdântộcchođếnnayđãtìmra,nhằmtrướchếtbằngcáchcóthểnhấtđểthoátrakhỏiáchthốngtrịcủacánhânkẻđộctài.Chúngchodùdạnggìcũnglàđiềulýtưởngđốivớimộtchínhphủ,nếukhôngítracũnglàđốivớicáctriếtgia,nhữngnhàtưtưởng,nhàvăn,nghệsĩvàcácnhàbáchọc,tómlạilàđốivớitấtcảnhữngaithuộcvềtầnglớpđỉnhcaocủanềnvănhóa.

Trongcácmốihiểmnguythựcrachỉtiềmẩnhaiđiềucầnphảiđượcđặcbiệtchúý:đólàsựlãngphíquáđángvềmặttàichínhvàsựgiớihạntựdocánhânngàycànggiatăng.Mốinguythứnhấtlàhậuquảtấtyếucủacácđòihỏivàcủasựthiểncậntrongcáchnhìncủađámđôngcửtri.Nếumộtnghịviênquốchộiđệtrìnhmộtkiếnnghịmànórõràngphùhợpvớimộtnguyệnvọngmangtínhdânchủ,vídụnhưviệcchămsócvềgiàchotấtcảnhữngngườilaođộnghoặcviệctăngphụcấpchonhữngngườiđiểukhiểntínhiệuxelửa,chogiáoviênv.v...,thìlúcđócónhữngnghịviênkhác,dovìlosợtrướcnhữngcửtriủnghộmình,chonênđãkhôngdámthểhiệnrarằnghọđãđánhgiáthấpíchlợicủađềnghịtrênquaviệckhôngchấpthuậnnó.Họbiếtchắc,đềnghịtrênnếuđượcthựchiệnsẽlàmchongânsáchnhànướcbịquátảivàđươngnhiênsẽdẫnđếnviệcbắtbuộcphảităngthuế.Thếnhưngđếnlúcbiểuquyếthọđãchấpthuậnnókhôngchútdodự.Trongkhinhữnghậuquảcủaviệcgiatăngchitiêungânsáchcònnằmxaởtươnglaivànhưvậyđốivớihọnhữngtácđộngkhóchịu từđóchưa thểxảyrangayđược,ngượclạihậuquảcủaviệckhôngchấpthuậnhọcóthểcảmnhậnngaylậptứcvàonhữngngàysauđó,khiphảiđứngrađốichấttrướccửtricủamình.

Tiếpngaytheonguyênnhânđầutiênlàmcăngthẳngvấnđềchitiêunày

làmộtnguyênnhânkháccũngkhôngkémphầnquyếtđịnh:đólànghĩavụphải chấp thuậnmọi khoản chi cho những nhu cầu thuần túy công cộng.Khôngcómộtnghịviênnàocóthểchốnglạinhữngnhucầunày,bởichúngthểhiệnnhữngđòihỏicủađámđôngcửtrivàbởimỗimộtnghịviênchỉcóthểđạtđượcnhữngcáicầnthiếtnhấtchođơnvịbầucửcủahọnếunhưhọchấpnhậnnhữngđềnghịtươngứngcủacácnghịviênkhác.Mốinguyhiểmthứhaiđượcnhắcđếntrênđâyđólàsựhạnchếkhôngtránhkhỏicủatựdogâyrabởinghịviện,điềunàythựcrakhónhậnthấy,nhưngđólàmộtthựctế.Nólàhậuquảcủahàngloạtnhữngđạoluậtluônmangtínhgiớihạn,màcáctácđộngcủachúngnhữngnghịviênthiểncậnđãkhôngnhìnra,vàhọđãcảmthấyphảicónghĩavụchấpthuậnchúng.

Mốinguyhiểmnàyphảithuộcvàoloạikhôngtránhkhỏiđược,bởingayởAnh,lànơimàchắcchắncómộtdạngchínhphủnghịviệnthuộcloạihoànhảonhấtvàcácnghịviêntỏralànhữngngườiđộclậpđốivớicáccửtri,thếnhưngcóvẻnhưcũngkhôngthểtránhkhỏiđượcđiềunày.ÔngSpencerđãtừngchỉratrongmộtbàiviếttrướcđây,rằnghậuquảnhấtđịnhphảidẫnđếnsự gia tăng của hiện tượng các tự do thực sự dường như ngày càng ít đi.Trongmộtbàiviếtsauđóít lâu.“Đơnđộcchốnglạinhànước”,ôngtalạinhắclạinhậnđịnhtrênvànóivềnghịviệnAnhnhưsau:

“TừcáithờiđiểmđónhữngnhàlậpphápAnhđãđiđúngtheoconđườngmàtôiđãdựđoán.Nhữngbiệnphápđộcđoán,chúngđượcnhânrộngmộtcáchnhanhchóng,chúngliêntụcnhằmtớiviệcgiớihạntựdocánhânmàcụthể làởhaicách thức:mỗimộtnămcàngcónhiềucácđạo luậtđượcbanhànhmàtínhchấtcủachúnglàgiớihạntựdohoạtđộngcủacôngdânvàbắtbuộchọphảilàmnhữnggìmàtrướcđâyhọcóthểlàmmộtcáchtùythíchhoặcbỏqua.Đồngthờigánhnặngngàycàngchồngchất,đặcbiệtlànhữngkhoảnchitiêucôngmàngaytừđầuchúngđãhạnchếsựtựdo,quaviệccắtgiảmmộtphầnthunhậpcủacôngdânmàđánglýracáiphầnđótrướcđâyhọcóthểsửdụngmộtcáchtùythích,vàlàmgiatăngcáiphầnbịlấyđiđểchitiêuchonhữngýđồtùytheocáchđánhgiácóthểlàtốtđẹpcủacácquanchức.”

Sựgiớihạntựdongàycàngtăngkiểunàycóởtấtcảcácnướctrongmộtcách thứcđặcbiệt,màSpencer không chỉ ra:Sự tạonênhàng loạt nhữngbiệnphápmangtínhluậtpháptheokiểugiớihạnnhữngcáichungtấtnhiênsẽdẫnđếnviệcgiatăngconsố,quyềnlựcvàảnhhưởngcủacácquanchức,

nhữngngườiđược traonhiệmvụ thực thinhữngbiệnphápđó.Quyền lựccủahọcànglớnkhimàtầnglớpquanchứctrởnênlàtầnglớpduynhấtvôtráchnhiệm,khôngnhiệt tìnhvàđượcbổnhiệmsuốtđời, thoát rakhỏisựthayđổiliêntụccủachínhquyền.Vàgiờđâykhôngcóbạolựcnàocứngrắnhơncáibạolựcthểhiệnởbahìnhtháinhưvậy.

Việcliêntụctạoranhữngđiềuluậtvànhữngbiệnphápgiớihạnbọcchặt

lấynhữngbiểuhiệnkhôngcóýnghĩanhấtcủacuộcsốngbằngnhữngnghithứcphứctạpđãdẫnđếnkếtquảthảmhạilàlĩnhvựctrongđóngườicôngdânđượcphépchuyểnđộngmộtcáchtựdongàycàngbịthuhẹplại.Lànạnnhâncủasựsailầm,rằngcàngnhiềuđiềuluậtthìtựdovàbìnhđẳngcàngđượcđảmbảotốthơn,đãdẫntớicácdântộcchỉcàngtựtróichặtmìnhhơnkhilàmđiềuđó.

Họquàngvàomìnhnhữngthứđókhôngcónghĩalàkhôngbịtrảgiá.Đãquenvớiviệctròngbấtkỳcáiáchnàovàocổ,dứtkhoáthọsẽđiđếnchỗđitìmnhữngcáiáchđóvàcuốicùnglàmấthếttấtcảcănnguyênvàsứcmạnh.Họ lúc đó chỉ còn là những cái bóng không có sức đề kháng, chỉ còn lànhữngcỗmáytựđộng,khôngýchí,khôngphảnkhángvàkhôngsứclực.

Nếumộtkhiconngườikhôngcònthấymộtsinhlựcnàotrongnó,lúcđó

nósẽphảiđitìmkiếmởmộtnơikhác.Vớisựgiatăngngàycànglớncủasựvôcảmvàbất lựccủacôngdânđãdẫntớibắtbuộcphảigiatănghơnnữatầmquantrọngcủachínhphủ.Chínhphủvìthếbắtbuộcphảicóthêmđầuóckhởixướng,đầuóckinhdoanhvàlãnhđạo,lànhữngcáimàngườicôngdânđãbịmấtđi.Chínhphủphảitổchứckinhdoanh,phảilãnhđạo,phảibảovệ.Vànhưthếnhànướcbỗngnhiêntrởthànhmộtôngthánhtoànnăng.Tuynhiênkinhnghiệmđãchỉrarằng,quyềnlựccủamộtôngthánhkiểunhưvậychẳngnhữngkhôngbềnvữngmàcũngchẳnghềmạnh.

Việcgiớihạntựdomộtcáchliêntụcởmộtsốdântộc,mặcchosựliênkếtlỏnglẻogiữahọđãgâychohọmộtcảmgiáctựdo,cóvẻdườngnhưlàhậuquảcủatuổitáccủahọvàcũngnhưtuổitáccủachínhphủ.Nólàmộtdấuhiệubanđầucủasựthoáihóamàchođếnnaykhôngmộtdântộcnàocóthểtránhkhỏi.

Nếungườitatừnhữngbàihọccủaquákhứrútranhữngkếtluậnvàphán

xéttùytheonhữngdấuhiệuthểhiệnkhắpmọinơithìsẽcónhiềunềnvăn

hóahiệnđạicủachúngtađangởnấcthangcủasựgiàcỗicaonhất,vàđangtrênđườngthoáihóa.Cónhữnghìnhtháipháttriểnnhấtđinhdườngnhưđốivớitấtcảcácdântộcđềuphảitrảiqua,bởiquátrìnhnhưvậyđãlặplạirấtnhiềulầntronglịchsử.Việcmôtảđặcđiểmcủacácnấcthangpháttriểnnàyhoàntoàncóthểdễdànglàmđượcmộtcáchkháiquát,vàvớisựtómtắtnhưvậysẽkếtthúcbàiviếtnàycủachúngtôiởđây.

Kếtquảmangtínhlịchsửtriếthọc

Nếuchúngtaquansátnhữngnétchínhvềsựlớnlênvàtiêuvongcủacácnềnvănhóatrongquákhứ,chúngtasẽthấynhữngđiềusauđây:

Trongsựbừngtỉnhcủacácnềnvănhóanày,mộtbầyđoànnhữngconngườicónguồngốckhácnhau,đãtìnhcờquytụlạiquacáccuộchànhtrình,quanhữngcuộctấncôngvàxâmchiếm.Từnhữngdòngmáukhácnhau,từnhững ngôn ngữ khác nhau và cũng như từ những quan điểm khác nhau,khôngcógìkháchơnchínhnhữngluật lệcủamột tù trưởng làsợidâyđãràngbuộcnhữngconngườinhưthếlạivớinhau.Trongmộtđámhỗnđộn,nhữngđặcđiểmtâmlýcủađámđôngđãthểhiệnởmứcđộcaonhất.Chúngbộclộnhữngquanhệnhấtthờinhưlòngquảcảm,sựyếuđuối,nhữnghoạtđộngbảnnăngvànhữnghànhvibạolực.Khôngcógìtrongsốđócóchiềuhướnglâudài.Họchínhlànhữngkẻhoangdãmanrợ.

Sauđóthờigianđãhoàntấttácphẩmcủamình.Sựđồngnhấtcủamôi

trường,sựlaigiốngthườngxuyên,nhucầucủamộtđờisốngtậpthểđãdầndầnpháthuytácđộng.Nhữngthànhphầnkhácnhaucủađámđôngbắtđầuhòađồngvàonhauvàhình thànhnênmộtgiốngnòi,cónghĩa làmộthợpthànhcủanhữngtínhcáchvànhữngtìnhcảmchung,chúngngàycàngcủngcốsựvữngchắcquaditruyền.Đámđôngđãtrởthànhmộtdântộc,vàcáidântộcđóđãvươnlênthoátkhỏitìnhtrạngdãman.

Tuynhiên,chỉcóthểđểlạihoàntoànsaunótìnhtrạngdãmanmộtkhiquanhữngcốgắngdài lâu, trải quanhữngđoạn trường tranhđấu liên tụckhôngngừngnghỉ,mộtlýtưởngđãđượcđạtđến.Cáicấuthànhnênlýtưởngđókhôngphảilàđiềuquantrọng.ChodùnólàsựsùngbáiRom,làquyềnlực của Athen hoặc sự chiến thắng của Allah, nó phải đạt đến trạng tháitrongđó, tấtcảcác thànhphầnriêngbiệtcủagiốngnòi,nhữngphần tử tựnguyện thamgia,phảicómột sự thốngnhấthoàn toànvềcảmnhậnvà tưduy.

Giờđâymộtnềnvănhóamớiđãrađờivớinhữngthiếtchế,nhữnghìnhthứctínngưỡngvànghệthuậtcủanó.Bịlôicuốnbởiướcmơhoàibãogiốngnòidầndầnđạtđượctấtcảnhữnggìlàhàoquang,sứcmạnhvàvĩđại.Rõràngrằngđôikhihọsẽlàmộtđámđông,nhưngđứngđằngsaunhữngtínhchấtchuyểnđộngvàthayđổicủađámđôngsẽlàmộtkếtcấuvữngchắccủatâmhồngiốngnòi,cáixácđịnhmứcgiaođộngcủamộtdântộcvàđiềutiếtsựthănggiáng.

Saukhiđãhoànthiệncôngcuộctạohóacủacủamình,thờigianbắtđầuvới công cuộc tànphá cả thánh thần lẫn conngười đềukhông tránhkhỏi.Nếunềnvănhóađãđạtđếnmộtđỉnhcaonàođócủaquyềnlựcvàsựphongphú,lúcđónósẽngưngpháttriểnvàkhinóngừngpháttriểncũnglàlúcnónhanhchóngchuyểnqualụitàn.Chẳngbaolâutiếngchuôngbáohiệusựgiàcỗisẽđiểm.

Giờphútkhôngtránhkhỏinàyluônđượcbáohiệubởisựmờnhạtcủa

cáilýtưởngmộtthờiđãtừngnângtâmhồngiốngnòilên.Ởmứcđộlớnkhimàlýtưởngđólụitàn,cáchìnhthểtôngiáo,chínhtrịvàxãhộiđượclậpnêntừnócũngbắtđầulunglay.

Vớisựtanbiếnlýtưởngcủamìnhngàycàngtăng,giốngnòiliêntụcmấtđinhữngcáiđãlàmchonógắnbólạivớinhau,mấtđinhữngcáilàmnênsựthốngnhấtvàsứcmạnhcủanó.Nhâncáchvàhiểubiếtcủamỗimộtngườiriêngbiệtcóthểlớnlên,nhưngđồngthờivớinó,thayvàochỗtínhvịkỷtậpthểcủagiốngnòilàsựnảynởquáđángcủatínhíchkỷcánhân,cáiluônđicùngvớisựsuyyếucáctínhcáchvàgiảmthiểunănglựchoạtđộng.Cáimộtthờiđượccoilàmộtdântộc,làmộtsựthốngnhất,làmộtkhối,cuốicùngsẽtrởnênmộtđámnhữngkẻriêngbiệtchẳngcònliênquangìđếnnhauvàchỉđượckết dính lạimột cáchnhân tạoquanhững truyền thuyết và các thiếtchế.Điềuxảyrasauđólànhữngconngười,bịtáchrờikhỏinhaudobởicáclốisốngvàđòihỏicủahọ,sẽtrởnênkhôngcòntựchủvàhọđòiphảiđượcchỉdẫnngaycảtrongnhữnghànhđộngkhôngcóýnghĩanhất,vàrằngnhànướcphảimởrộngảnhhưởngcủanótrênmọilĩnhvực.

Cùngvớiviệcmấtđihoàntoànlýtưởngđãcótrướcđây,giốngnòicuối

cùngcũngsẽmấtđicảtâmhồn,lúcđónóchỉcònlàmộttậphợpgồmnhữngconngười côđộc,vànhư thủabanđầu,họ trởvề làmộtđámđông.Đámđôngthểhiệntấtcảnhữngđặctínhkhôngbềnvững,nhấtthờivàkhôngcótươnglai.Nềnvănhóamấtđitấtcảsựbềnvữngvànóđầuhàngmọisựtấn

công.Đámđônghạtiệnchiếmưuthế,sựdãmanmọirợxuấthiện.Chođếnđâynềnvănhóavẫncòntỏrasánglạnbởinóvẫncòngiữđượccáivẻbềngoàitừngđượctạonêntừmộtquákhứlâudài,nhưngthựcranóđãlàmộtngôinhàđãmụcruỗng,khôngcòncógìđểchốngđỡ,vàsẽsụpđổtantànhngaytừcơnbãođầutiên.

Từdãmanmọirợđượcướcmơhoàibãodẫndắtđãtrởthànhmộtnềnvănhóa, sauđó, chừngnàoniềmmơướcnàykhôngcòn sức lực, cũng làgiâyphútcủasựsuytànvàcáichết-cuộcsốngcủacácdântộcluônchuyểnđộngtrongcáivòngluânhồinhưvậy.

[1] Tuy nhiên những cố vấn thông minh nhất của ông ta cũng không hiểu vấn đề tốt hơn.Talleyrandviếtchoôngtarằng,TâyBanNhasẽchàođónquânlínhcủaôngtanhưnhữngngườigiảiphóng.Nóđãđónhọnhưnhữngconthúdữ.Mộtnhàtâmlýhọchiểubiếtvềtínhditruyềnbảnnăngcủachủngtộccóthểdễdàngthấytrướcđượcsựchàođónthựctếsẽnhưthếnào.

[2]Mộtsốíttácgiả,chuyêntâmnghiêncứuvềtâmlýhọcđámđông,chỉnặngkhảosátvềkhíacạnhtộiphạmcủanó.Bởivìtôichỉđềcậpmộtcáchngắngọnđếnlĩnhvựcnày,chonêntôigiớithiệuvớiđộcgiảnênđọcthêmcáccôngtrìnhcủaTardevàcácbàiviếtcủaSighele:“Đámđôngtộiác”.Công trình cuối cùngkhônghề cómộtý tưởngnàomới của tácgiả, nhưngcho ramột tóm tắt vềnhữngsựkiệnmànhữngnhàtâmlýhọccóthểkhaithácsửdụng.Tuynhiênnhữngkếtluậncủatôivềtộiphạmvàđạođứccủađámđônghoàntoàntráingượcvớihaitácgiảnêutrên.Ngườitasẽtìmthấytrongcáccôngtrìnhkhácnhaucủatôi,đặcbiệtlàtrongbàiviết“Tâmlýhọccủachủnghĩaxãhội”,mộtvàikếtquảtừnhữngquyluậtchiphốitâmlýhọcđámđông.Nhữngquyluậtnàyngoàiracũngcòn có thể vận dụng vào những lĩnh vực hoàn toàn khác. Ông giám đốc nhạc viện hoàng gia tạiBrussel,A.Gevaert,đãsửdụngnhữngquyluậtmàtôiđãdiễnđạtvàotrongmộtluậnvănvềâmnhạc,vớicáitênrấtchínhxác“Nghệthuậtđámđông”doôngđặtra,đểtạonênmộtứngdụngcógiátrịrấtđặcbiệt.“Haibàiviếtcủaông”,ônggiáotuyệtvờinàyđãviếttrongluậnvăngửichotôi,“đãgiúpchotôigiảiquyếtđượcmộtvấnđềmàmãiđếntrướcđâytôivẫnnghĩlàkhôngcólờigiải:ứngdụngđượcmộtcáchđángngạcnhiênvớihếtthảycácđámđông,đểcảmnhậnđượcmộtbảnnhạc,mớihoặccũ,trongnướchaynướcngoài,đơngiảnhayphốihợpvớiđiềukiệnlànóphảiđượcchơihayvàcácnhạcsĩphảicómộtnhạctrưởngnhiệttình”.ÔngGevaertđãchỉrarấtchuẩn,tạisao“mộttácphẩm,đượccácnhạcsĩtàibaxemxétvềphốikhítrongphòngriêngcủahọsẽmãimãikhôngaikhácngoàihọhiểuđược,thườnglạiđượcthínhgiảtrìnhđộkhôngcaolĩnhhộimộtcáchdễdàng”.Cũngtuyệtvờinhưvậykhiôngtagiảithích,tạisaonhữngấntượngthẩmmỹhầunhưkhôngđểlạidấuvếtgì.

[3]AiđãtừngthamgiavụvâychiếmParischắchẳnphảiđượcchứngkiếnnhiềutrườnghợpcảtincủađámđôngvàonhữngthứcựckỳvôlý.Mộtánhnếncháysángtrênmộttầngnhàcaolậptứcđượccoilàmộttínhiệubáochonhữngkẻbaovây.Sauhaigiâysuynghĩngườitanhậnngayrakhôngthểnàonhìnthấyánhsángcủamộtngọnnếnởcáchxađếnnhiềudặmnhưvậy.

[4]“Eclair”ngày21tháng41895.[5]Liệuchúngtacóbiết,chỉduynhấtvềmộttrậnđánh,rằngnóđãxảyranhưthếnào?Tôirất

nghingờđiềunày.Chúngtachỉbiếtkẻchiếnthắngvàkẻchiếnbại,ngoàiracólẽchẳngcòngìnữa.Nhữnggìd'HarcourtviếtvềtrậnSolferimomàôngtamộtphầntrựctiếpthamdựvàmộtphầnquansátthấy,tacóthểvậndụngchotấtcảcáctrậnđánhkhác:“Nhữngvịtướng(dĩnhiênlàcóhàngtrămnhânchứngxácnhận)lậpnêncácbáocáochínhthức;cácsĩquanđượcgiaonhiệmvụpháttáncácbáocáonàyđãsửađổivàquyếtđịnhnộidungcuốicùngcủabáocáo;Tổngthammưutrưởngxemxét

vàviếtlại.Ngườitađembáocáotrìnhthốngchế,ôngtahétlên:“Ngàinhầmlẫnhoàntoàn!”vàtựmình sửa lại báo cáo. Nguyên văn ban đầu của báo cáo giờ đây hầu như chẳng còn gì nữa.”D'Hartcourtkểchuyệnnàyđểchứngminhrằngkhôngthểbiếtđượcsựthậtlànhưthếnàoởnhữngsựkiệnhấpdẫnnhấtvàđượcquansátmộtcáchchínhxácnhất.

[6]Quađócũnggiảithíchmộtđiềurằng,mộtsốtácphẩmkịch,bịtấtcảcácgiámđốcnhàháttừchối,thỉnhthoảnglạiđặcbiệtthànhcông,nếutìnhcờđượccôngdiễn.Thànhcôngcủavở“PourlaCouronne” củaCoppé làmộtđiều ai cũngbiết, vởnàyhàngchụcnăm trời,mặcdù tácgiả làmộtngườicódanh, luônbịcácgiámđốcnhàhát từchối.“CharleysTante”saumột loạtcácchối từđãđượcgiớimôigiớithịtrườngchứngkhoánchịuchiđểtrìnhdiễnvàđãđạt200lượttrìnhdiễntạiPhápvàtrênmộtnghìnlượttạiAnh.Nếukhôngcósựgiảithíchnhưđãdẫnrằngcácgiámđốcnhàhátđãkhôngthểtựđặtmìnhvàotâmhồncủađámđông,tasẽkhônghiểuđược,tạisaonhữngconngườiđộclậpquảquyết,coiviệcchegiấunhữngnhầmlẫnlàtrọng,lạicóthểcónhữngphánxétsaisótnhưvậy.

[7]Bởihọcthuyếtnàycònrấtmớivànếukhôngcónótasẽvẫnchưahiểuđượclịchsử,chonêntôiđãdànhchỗchonóởnhiềuchươngtrongtácphẩmcủatôimangtên“Cácđịnhluậtcủapháttriểndântộc”.Độcgiảquađósẽnhậnthấy,mặcdùbịvẻngoàichelấp,kểcảngônngữlẫntôngiáo,lẫncácloạinghệthuật,hoặcbấtkểmộtyếutốnghệthuậtnàođềukhôngthểkhôngbịbiếnđổikhiđượctruyềntừdântộcnàysangdântộckhác.

[8]BáocáocủanghịviêngiàFourcroy,màTainelấylàmvídụ,chỉrarấtrõmặtnày:“Nhữnggìngườitathấyởnhữngcuộclễchủnhậtvàđinhàthờchứngminhrằng,đámđôngngườiPhápmuốnquaytrởlạivớinhữngtậptụccũ,vàcáithờiđểchốnglạicáimongmuốnnàycủadântộcđãkhôngcònnữa.Đámđôngconngười thấycầnphảicó tôngiáo,cómột thần tượngvàcácgiáosĩ.Mộtsựnhầmlẫncủamộtvàitriếtgia,điềumàbảnthântôicũnglâmphải,làđãtinvàokhảnăngcủamộtsựgiáodục,chỉcầnnóđủphổcậplàcóthểphávỡnhữngđịnhkiếntôngiáo:chúnglànguồnanủiđốivớinhiềunỗibấthạnh...Dovậyngười takhôngnênđộngchạmđếnnhữnggiáo sĩ,nhữngnơi thờphượngvàthầntượngcủađámđôngdânchúng.”

[9]ĐiềunàyđượcthừanhậnngaycảởMỹbởinhữngngườicộnghòakiênquyếtnhất.TờbáoMỹ“Forum”đãnhậnxétvềýkiếnnày,vàtôicũngđãđănglạitrong“ReviewofReviews”tháng121894:“Ngaycảnhữngkẻthùsôimáunhấtcủagiớiquýtộccũngkhôngđượcphépquênrằng,ngàynaynướcAnhlàmộtnướcdânchủnhấtthếgiới,ởđóquyềncủamỗimộtconngườiđượcchútrọngvànócónhiềutựdonhất.”

[10]Nếungườitasosánhsựbấtđồngsâusắcgiữatôngiáovàchínhtrị,cáiđãlàmnênsựchiacắtgiữanhiềuvùngởnướcPháp,vớixuhướnglykhaixuấthiệntrongthờiđạicáchmạngvàtrongthờikỳkếtthúccuộcchiếntranhPháp-Đức,tasẽthấy,rằngcácchủngtộckhácnhau,sốngtrênđấtnướcchúngta,cònlâunữamớicóthểhòahợp.Sựtậptrunghóađầyquyềnlựcvàsựtạonêncáccơquangiảtạonhằmmụcđíchtrộnlẫncáctỉnhthànhxưakiavàonhau,chắcchắnlànhữngcôngviệccóíchnhấtcủacáchmạng.Giảnhưsựtảnquyền,cáimànhữngcáiđầuthiểncậnhômnayrarảnói,cóthểthànhcông,thìnósẽdẫnđếnnhữngcuộcchiếntranhđẫmmáukhôngthểlầmlẫn.Khôngnhậnrađượcđiềuđó,cónghĩalàlịchsửcủachúngtađãhoàntoànbịlãngquên.

[11]xemthêmtrong“Tâmlýhọccủachủnghĩaxãhội”,“Tâmlýhọcgiáodục”[12]VảlạiđócũngkhôngphảilàhiệntượngđặcbiệtchỉởcácdântộcLatinh,ngườitacũngthấy

hiệntượngnhưvậyởTrungquốc,chúngđượchìnhthànhtừthứbậcchặtchẽcủahệthốngquanlại,vàởđâunghềlàmquanđạtđếnđượcbằngthicửnhưởchỗchúngta,thìởđóđòihỏiduynhấtlànóimộtcáchtrôichảynhữnggìđãcótrongcácsáchgiáokhoa.ĐộiquânnhữngnhàgiáothấtnghiệpởTrungquốcngàynayđanglàmộttaihọathựcsự.ỞẤnđộcũngvậy,từkhingườiAnhởđómởtrườngđểchỉbảongườibảnxứ,chứkhôngphảigiáodục,mộtđẳngcấpđặcbiệtcủanhữngngườicóhọc,đẳngcấpBabus,đãhìnhthành,vàđãtrởnênkẻthùkhôngkhoannhượngcủachínhquyềnAnh,nếunhưhọkhôngnhậnđượcchỗlàm.TácđộngđầutiêncủaviệcgiảngdạyởđẳngcấpBabus,bấtkểsauđócócôngviệchaykhông,làsựxuốngdốcmộtcáchđặcbiệtvềđạođức.Vềđiểmnàytôiđãtrìnhbàyrấttườngtậntrongquyển“VănhóaẤnđộ”.Tấtcảcáctácgiảđãtừngtớithămtiểulụcđịanàyđềucóchungmộtnhậnxétnhưvậy.

[13]Taine,LerégimemoderneII,1894.-ĐógầnnhưlànhữngtrangcuốicùngTaineđãviết.Chúng tóm tắt lạimột cách tuyệt vời cáckết quả củanhữngkinhnghiệm lâunămcủamột nhà tưtưởnglớn.Giáodụclàphươngtiệnduynhấtcủachúngtađểcóthểtácđộngchútítđếntâmhồnđámđông,vànghĩđếnlạirấtbuồn,khimàhầunhưchẳngcóaiởPhápcóthểhiểuđược,rằngnềngiáodụchiệnnaycủachúngtalànguyênnhânkinhkhủngcủamộtsựméomó.Đánglýphảinângtầmcủatuổitrẻlênthìnólạidìmhọxuốngvàlàmchohọthốirữa.

[14]Trongquyển“Cácquyluậttâmlýcủasựpháttriểncủacácdântộc”tôiđãchỉrõsựkhácbiệtgiữaýtưởngcủacácdântộcLatinhvàcácdântộcAnglo-Saxonvềkháiniệmdânchủ.

[15]Quanđiểmcủađámđôngtrongtrườnghợpnàytạothànhbởinhữngliênkếtthôthiểngiữanhữngsựvậttươngtựnhau,màcơchếvậnhànhcủanótrướcđâytôiđãgiảithích.Dovìtrướcđâyđộicậnvệquốcgiacủachúngtagồmnhữngcôngdânbìnhthườnglươngthiện,chưahềcótiềnántiềnsựvàkhôngđượccoilàquantrọng,chonênđiềunàyđãtạoramộtcảmgiác,rằngtấtcảnhữnggìcótêntươngtựnhưvậy,cũngsẽcóhìnhảnhtươngtựvàdẫnđếncũngđượcđánhgiá làkhôngcógìđángsợ.Sựnhầmlẫncủađámđôngkhiđó,cũnggiốngnhưquanđiểmchungthờiấylànhữngđiềuđượcgiớilãnhđạochiasẻ.Trongmộtdiễnvăn,ngày31tháng12năm1867ôngThiertrướccácđạibiểuquốchộiđãlặplạiđiềucủamộtngườilãnhđạonhànước,làngườithườngchạytheoquanđiểmcủađámđôngnhưsau:“Phổngoàimộtđộiquânthườngtrựcvớisốlượngđôngtươngđươngvớiquânta,chỉcóthêmmộtđộicậnvệquốcgiaynhưkiểucủachúngtađãtừngcóvàdovậykhôngđángkể”-đólàmộtnhậnđịnhcũngđúngynhưlờitiêntrinổitiếngcủacũngchínhnhàlãnhđạođóvềtươnglaiảmđạmcủangànhđườngsắt.

[16]QuansátđầutiêncủatôivềnghệthuậttácđộngvàođámđôngvàvềnhữngphươngtiệntrợgiúpyếuớtmàLogíchọctrongmốiliênquannàyđãcungcấp,đượcthựchiệntrongthờigianParisbịphongtỏa,đúngvàongàytôinhìnthấythốngchếV...đượcgiảiđếnLouvre,trụsởcủachínhquyềnkhiđó,bởimộtđámđôngdânchúngtứcgiận,họcóvẻnhưđãpháthiệnthấyôngtamộtcáchbấtngờtrongkhiđangđịnhlấycắpsơđồpháođàiđểbánchoquânPhổ.Mộtthànhviênchínhphủ,G.P...,làthuyếtgiarấtnổitiếng,đãxuấthiệnđểphủdụđámđôngđangđòiphảihànhquyếtngaylậptứckẻbịbắt.Tôiđãtrôngchờdiễngiảsẽchứngminhsựvôlýcủanhữnglờibuộctộibằngcáchkhẳngđịnh,rằngvịthốngchếbịkếttộikiachínhlàcôngtrìnhsưcủapháođài,vànhữngtàiliệuthiếtkếcủanócóthểmuađượcởtấtcảcáchiệusách.Nhưngtôiđãphảihếtsứckinhngạc-lúcđótôicònrấttrẻ-vìlờiphủdụđãhoàntoànkháchẳn:“Cônglýphảiđượcthựcthi”,ôngtakêugọiđámđông,trongkhibướctớigầnkẻbịbắt,“vàsẽđượcthựcthimộtcáchkhôngkhoannhượng.Hãyđểchochínhphủcủahộiđồngbảovệquốcgiathựchiệncôngviệcchocácbạn;ngaysauđâychúngtôisẽbắtnhốtkẻbịkếttội.”Đámđônglậptứcdịuxuốngbởidườngnhưhọđãđượcthỏamãnvàsauđótựđộnggiảitán,cònvịthốngchếnọkhoảngmườilămphútsauđãcómặttạinhàmình.Chắcchắnlàôngtasẽbịđánhchếtngaylập tức,nếunhưngườibảovệôngtađãsửdụngnhữnglý lẽ lôgic trướcđámđôngđangcămphẫn,nhữnglýlẽmàtuổitrẻcủatôinhậnthấyrấthợplý.

[17]Xemthêmcácbàiviếtcuốicủatôi:“Tâmlýchínhtrịhọc”,“Ýkiếnvàquanđiểm”,“CuộccáchmạngPhápvàTâmlýhọccủacáccuộccáchmạng”.

[18]GustaveleBon.Conngườivàcáchìnhtháixãhội.1881.Tập2,tr.116.[19]Ngườitathấykiểutácđộngcủachứcdanh,băngchoàngdanhdự,vàđồngphụcvàođám

đôngởtấtcảcácnước,ngaycảởnhữngnơimàsựyêuchuộngđốivớiđộclậpcánhânđãnảynởmộtcáchmạnhmẽ.Đểlàmsángtỏđiềunày,tôidẫnrađâymộtđoạnthúvịtrongquyểnsáchmớigầnđâycủamộtdukhách,nóivềảnhhưởngcủatínhcáchcánhânởAnh:“NhiềucuộcgặpgỡkhácnhauđãlàmchotôicóthểtinvàosựngâyngấtcủanhữngngườiAnhbìnhthườngkhiđượctiếpxúcvớimộtnhàquýtộchoặcquacáinhìncủaôngta.”

“Vớiđiềukiệnlàsựphôtrươngcủaôngtaphảitươngxứngvớichứcdanhcủaông,họyêumếnôngtangaytừgiâyphútđầu,vàvớisựcómặtcủaôngta,họchấpnhậntấtcảmọithứcủaôngtavớimộtniềmsungsướng.Ngườitathấyhọđỏmặtlênvìcảmđộng,khiôngtatiếnlạigần,vàkhiôngtanóichuyệnvớihọ,nólạicànglàmtăngthêmcáicảmgiáchạnhphúc,tăngthêmsắcđỏtrênkhuônmặt

họ,vànólàmchoánhmắtcủahọrựcsánglunglinh.Họcónhàvuatrongmáucủamình,tacóthểnóinhưvậy,nhưngườiTâybannhacócácđiệunhảy,ngườiĐứccóâmnhạcvàngườiPhápcócáchmạng.SựsaymêcủahọdànhchongựavàchoShekespearecũngkhôngđượcnồngnhiệtnhưthế,sựbằnglòngvàhãnhdiệnvềđiềuđócũngthấphơn.Quyểnsáchvềquýtộcđãđượcbánravớisốlượnglớn,vàngườitathấychúngtrongtaytấtcảmọingườigiốngnhưlàquyểnkinhthánhvậy.”

[20]Hoàngđếhoàntoànlượngbiếttácđộngcủamìnhmạnhđếnđâuvàbiếtcáchlàmgiatăngnó,bằngcáchông tađãđốixửvớinhữngbậcdanh tiếngquanhmìnhcòn tồi tệhơn làđốixửvớinhữngngườichănbò,màtrongđámhọkhôngítngườilànhữngnghịviênnổitiếngđếnnỗicảchâuÂuphảikhiếpsợ.Nhữngtườngthuậtđươngthờiđãviếtđầyrẫycácsựkiệnkiểunhưvậy.NgàynọNapoleontrongmộthộinghịcủahộiđồngnhànước,đãmắngBeugnotmộtcáchthôlỗchẳngkhácgìcáchngườitahànhxửđốivớimộtkẻhầuvụngvề:“Thếnàobâygiờhảông,cáiđầuđầnđộnvĩđại,ôngđãtìmthấylạicáiđầucủaôngchưa?”Đáplại,Beugnot,mộtkẻcaolớnnhưcộtcờ,đãcúigậpmìnhthậtthấp,vàngườiđànôngnhỏconkiagiơtaykéotaianhchàngtolớn,nhưBeugnotviết:“mộtdấuhiệucủasựkhích lệngâyngất,mộtcửchỉ tincậycủamộtcủamộtôngchủnóinăngâncần”.Nhữngthídụnhưvậychothấymộtkháiniệmrõràngvềmứcđộnhạtnhẽomàuylựccóthểtạonên;nóđãlàmchotahiểuđượcsựkhinhbỉvôcùnglớncủanhữngkẻchuyênchếđốivớinhữngconngườixungquanhôngta.

[21]Mộttờbáonướcngoài,tờ“NeueFreiePresse”củathủđônướcÁo,nhậnsựkiệnLessepsquađờiđãcónhữngnhậnxétrấtsắcsảovềmặttâmlý,thấycũngnênđượctríchdẫnraởđây:“SauvụkếtánFerdinandsvonLessepsngườitakhôngcòncóquyềnngạcnhiêngìvềcáikếtcụcbuồnthảmcủaChiristophColumbusnữa.NếuLessepslàmộtkẻlừađảo,thìmọisựlừadốicaoquýđềuphảilàtộiphạm.NếuởthờithượngcổthìngườitađãvinhdanhôngvớivòngnguyệtquếvàđểchoôngtauốngcạnchénnướctiêntrênđỉnhOlympus,bởivìôngtađãlàmthayđổidiệnmạothếgiớivàđãthựchiệnmộtcôngtrìnhhoànthiệntácphẩmcủatạohóa.QuaviệckếtánLesseps,ôngchánháncủatòaphúcthẩmđãtrởthànhbấttử,bởidânchúngsẽmãimãilôitêncáiconngười,đãkhôngbiếtsợtrướcsựxỉvảcủathờiđạivềviệcđãtròngchomộtônggiàkhọmrọmbộáotù,màcuộcđờiôngtađãmanglạivinhquangchonhữngngườicùngthời.”“Ngườitaluônnóivớichúngtavềviệckhôngđượcbẻcongluậtpháp,lạiởđúngcáinơimàsựcămthùmộtcáchquanliêuchốnglạitấtcảnhữngsứmệnhvĩđạivàtáobạođangngựtrị.Nhândâncầnđếnnhữngngườiđànôngdũngcảm,tinởchínhmìnhvàkhôngchútrọngđếncáitôiđểchinhphụctấtcảnhữnggìkhókhăntrởngại.Thiêntàikhôngthểthậntrọng,với sự thận trọng sẽkhôngbaogiờnới rộngđược cái giới hạnhoạtđộngcủa loài người. ...FerdinandvonLessepsđãbiếtđếncáisaysưacủasựchiếnthắngvàcáiđắngcaycủasựthấtbại:SuezvàPanama.Ởđâytínhnếtchốnglạiđạođứccủathànhcông.KhimàLessepsnốiliềnđượchaiđạidương,tấtcảcáclãnhchúavàcácdântộcđãtỏlòngkínhtrọngông;ngàynay,doôngbịtainạnđắmtàutạiváchđávùngCordillerie,ôngbỗngchốctrởthànhkẻlừađảobỉổi.Đólàcuộcchiếncủacácgiaicấptrongxãhội,nhữngkẻquanliêubấtmãnvànhữngquanchức,đãsửdụngluậtphápđểtrảthùnhữngaimuốnvươnlêntrênnhữngngườikhác.Nhữngnhàlậppháphiệnnaytrởnênrấtkhónóikhigiápmặtvớinhữngýtưởngtolớncủatrítuệloàingười,dânchúnglạicànghiểuvềnóíthơn,vàcôngtốnhànướccảmthấydễdàngchứngminhđượcStanleylàmộtkẻámsátvàLessepslàmộttênlừađảo.”

[22]Tínhtànbạotheonghĩatriếthọc,dĩnhiênlàphảihiểunhưthế.Trongthựctếchúngđãtạonênmộtnềnvănhóahoàntoànmớivàđãlàmchoconngườithấyđượcthiênđườngcủamộngmơ,củahyvọngđầyquyếnrũmànóchưahềbaogiờđượcbiếttới.

[23]Cácủyban,cóthểlàcáccâulạcbộ,cáctậpđoànv.v...cólẽlànhữngcáitạonênmốinguyhiểmđángsợnhấtmàchúngđedọachúngtaquaquyềnlựccủađámđông.Chúngquảlàdạngkhôngphụthuộccánhânnhấtvàdovậycũnglàmạnhmẽnhấtcủabạolựccaitrị.Nhữnglãnhđạocủacácủyban,nhữngngườiphátngônvàhànhđộngcóvẻnhưnhândanhmộttậpthể,lànhữngngườihoàntoànđược thoátkhỏimọi tráchnhiệmvàcó thểđượcphép làm tấtcả.Kẻchuyênchế tànbạonhấtcũngkhôngbaogiờ,chodùchỉ là trongmơ,dámquyếtđịnhviệcđàybiệtxứnhưủybanđã từngquyếtđịnh.Họđãthunhỏquốchộilại,đúngralàđãcắtxénnó,ôngBarrasđãnóinhưvậy.Chừng

nàocònđượcphépnóinhândanhquốchộithìRobespierrecònlàmộtôngchủquyềnlựckhônggiớihạn.Cáingàymàkẻđộctàikinhtởmtừbỏhọmộtcáchíchkỷthìcũnglàsuytàncủanó.Sựthốngtrịcủađámđôngcónghĩalàsựthốngtrịcủacácủyban,vàcũngchínhlàlàsựthốngtrịcủangườilãnhđạoủybanđó.Mộtkẻchuyênchếtànbạohơnthếngườitakhócóthểtưởngtượngra.

[24]Trênnhữngquanđiểmnhưvậyđượcxácđịnhtừtrướcdobởicácđòihỏicủacửtri,mộtnghịviêngiàcủanướcAnhđãtựđánhgiámộtcáchrõràngnhưsau:“TrongsuốtnămmươinămtôicómặtởWestminstertôiđãtừngnghehàngngànlờiphátbiểuvàchỉcómộtsốíttrongđóđãlàmtôithayđổiquanđiểm;nhưngkhôngcómộtbấtcứđiềunàocóảnhhưởngđếnsựbiểuquyếtcủatôicả.”