T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI

IONIA BÖLGESİ KURUCU (OIKISTES/KTISTES) MİTOSLARI

Murat OKUMUŞ

1630231007

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Doç. Dr. Murat FIRAT

ISPARTA – 2020

iii

(OKUMUŞ. Murat, Ionia Bölgesi (Oikistes/Ktistes) Mitosları, Yüksek Lisans

Tezi, Isparta, 2019)

ÖZET

Ktistes (κτίστης) , kentlerin tanrısal, kahramansal veya tarihsel kurucularına

verilen isimdir. Arkaik Dönem’de koloni kurucularına verilen oikistes (οἰκιστής)

unvanının yerini, Hellenistik Dönem’de ve özellikle de Roma Dönemi’nde ktistes alır.

Antik Dönem’de kent kurucuları, oikistes ve ktistes dışında bazı durumlarda arkhegetes

(ἀρχηγέτης=önder) veya arkhegos (ἀρχηγός) kelimeleri karşılamaktadır. Kent kuruluş

mitosları hakkında geleneksel görüş, kolonizasyon sürecinde göç eden Hellen

halklarının Anadolu’ya geçerek burada yerli halkla savaştıkları ve burada kentleri

kurduklarıdır.

Başlangıçlar önemlidir. Başlangıç; gündemi, tonu ve standardı belirler. Antik

Dönem’de özellikle şehirlerin, devletlerin ve halkların kökenleri hakkındaki, başlangıç

hikâyelerine karşı büyük bir ilgi vardır. Bu hikayelerde, mitoslar tarihsel gerçeklikle

birleştirilerek anlatılır. Ancak mitos (hikâye) ve tarih (gerçeklik) terimleri bir birbirine

zıt ifadelerdir. Bazı kentlerin, kuruluş mitosları ve mitolojik ktistes hikayeleri,

Anadolu’da yaşayan yerli halka karşı yapılan savaş ve baskıları anlatmaktadır.

Bu çalışmada, Kolonizasyon Dönemi’nde Ionia’ya geçen Hellen halklarının

kurduğu kentler ve bu kentlerin mitolojik kuruluş öyküleri, ktistes’leri (kurucu

kahramanları), inanç ve kültürleri incelenmektedir. Çalışmada kullanılan veriler, Eski

Hellen ve Roma İmparatorluk Dönemi antik edebi kaynaklardan, epigrafik bulgular,

kabartma ve heykel buluntuları ile kentlerin bastırmış olduğu sikkelerden elde

edilmiştir.

Anahtar kelimeler: Ktistes, Oikistes, Kolonizasyon, Ionia, Mitoloji.

iv

(OKUMUŞ. Murat, Ionia Region Founder (Oikistes / Ktistes) Myths, Master’s

Thesis, Isparta, 2019)

ABSTRACT

Ktistes (κτίστης) is the name given to the divine, heroic or historical founders of

cities. The title of oikistes (οἰκιστής) which was given to the founders of the colony in

the Archaic Period, was replaced by the ktistes in the Hellenistic Period and especially

in the Roman Imperial Period. In ancient times, other than oikistes and ktistes the city

founders could also be indicated with the words arkhegetes (ἀρχηγέτης = leader) or

arkhegos (ἀρχηγός) in some cases. The traditional view of the city myths is that the

Hellenic people who migrated during the Colonization Period came to Anatolia, fought

with the locals and founded cities there.

The origins of a city are important. Its origin determines the future agenda, tone

and standard of the city. There was a great deal of interest in the ancient period,

especially about the origins of cities, states and peoples. In these stories, myths are

combined with historical reality. However, the terms mithos (story) and history (reality)

are opposite expressions. The stories of mythology and mythological ktistes of some

cities tell about the wars and raids against the indigenous people of Anatolia.

In this study, the cities founded by Hellenic settlers who came to Ionia during

the Colonization Period and the mythological foundation stories, ktistes (founder

heroes), beliefs and cultures of these cities are examined. The data used in the study

were obtained from the ancient literary sources of the ancient Hellenistic and Roman

Imperial Periods, inscriptions, sculpture finds, and coins minted by those cities.

Keywords: Ktisis, Oikistes, Colonization, Ionia, Mythology.

v

İÇİNDEKİLER

TEZ SAVUNMA TUTANAĞI........................................................................................i

YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii

ÖZET............................................................................................................................... iii

ABSTRACT .................................................................................................................... iv

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v

KISALTMALAR DİZİSİ ............................................................................................. vii

BİBLİYOGRAFİK KISALTMALAR ....................................................................... viii

ÖNSÖZ ............................................................................................................................. x

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

ANADOLU KENTLERİNİN HELLENLER TARAFINDAN İSKANI

1. ANADOLU KENTLERİNİN HELLENLER TARAFINDAN İSKÂNI ........... 4

1.1. Kolonizasyon Dönemi Aiol, Ion ve Dor Halklarının Anadolu’ya Yerleşmesi .. 4

1.2. Polis’in /Kent Devletleri’nin Ortaya Çıkışı ...................................................... 10

1.3. Koloni (Apoikia) Kurucusu Oikistes ................................................................ 13

1.4. Kurucu Tanrılar (Apollon, Hera, Poseidon ve Zeus) ....................................... 15

1.5. Kolonizasyon Dönemi’nde Kehanet Merkezlerinin Rolü ................................ 17

1.6. Delphoi Kutsal Alanı ........................................................................................ 17

1.7. Didyma Apollon Kutsal Alanı .......................................................................... 19

1.8. Delos Apollon Kutsal Alanı ............................................................................. 20

İKİNCİ BÖLÜM

KURULUŞ MİTOSLARI VE KTİSTES

2. KURULUŞ MİTOSLARI VE KTİSTES ......................................................... 22

2.1. Kuruluş Efsanelerinin Ortaya Çıkışı ................................................................ 25

2.2. Panhellen Etkisi ................................................................................................ 28

vi

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

IONIA BÖLGESİ KTİSTESLERİ

3. IONIA BÖLGESİ KTİSTESLERİ ................................................................... 35

3.1.  IONIA ............................................................................................................... 35 

3.2.  Miletos .............................................................................................................. 37 

3.3.  Myus ................................................................................................................. 40 

3.4.  Phokaia ............................................................................................................. 41 

3.5.  Priene ................................................................................................................ 41 

3.6.  Ephesos ............................................................................................................. 41 

3.7.  Erytraia ............................................................................................................. 49 

3.8.  Klazomenai ....................................................................................................... 51 

3.9.  Kolophon .......................................................................................................... 52 

3.10.  Lebedos ......................................................................................................... 54 

3.11.  Smyrna .......................................................................................................... 54 

3.12.  Magnesia Pros Maeandros ............................................................................ 56 

GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ................................................................ 62 

KAYNAKÇA ................................................................................................................. 68 

METİNDE KULLANILAN ANTİK KAYNAKLARA İLİŞKİN KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................................................... 68 

MODERN KAYNAKLAR ........................................................................................... 68 

LEVHALAR LİSTESİ ................................................................................................. 75 

HARİTALAR ................................................................................................................ 81 

TABLOLAR .................................................................................................................. 84

LEVHALAR .................................................................................................................. 93 

ÖZ GEÇMİŞ ................................................................................................................ 104 

vii

KISALTMALAR DİZİSİ

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale

a.g.t. : Adı geçen tez

AE: : Bronz Sikke

AR: : Gümüş Sikke

Ay: : Arka yüz

Bkz. : Bakınız

Env. : Envanter

Fig. : Figür

Kat. : Katalog

Lev. : Levha

MÖ : Milattan önce

MS : Milattan sonra

Nr. : Numara

Öy: : Ön yüz

Ref: : Referans

Res. : Resim

s. : Sayfa

Sat. : Satır

vdd. : Ve devamında

viii

BİBLİYOGRAFİK KISALTMALAR

AJA American Journal of Archaeology

AncSoc Ancient Society

BMC British Museum Catalogue of the Greek Coins

Chiron Chiron. Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und

Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts

CIG Corpus inscriptionum graecarum, Berlin 1828-1877.

ClPhil Classical Philology

FGrHist F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker

GEPHYRA Akdeniz Dillerini ve Kültürlerini Araştırma Merkezi tarafından

hazırlanan açık erişimli çevrimiçi dergi

GlasAJ Glasgow Archaeological Journal

Hesperia Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at

Athens

IG Inscriptiones Graecae

IGR Inscriptiones Graecae ad Res Romanas

IvEph Die Inschriften von Ephesos, Bonn 1972-73.

IvMag Die Inschriften von Magnesia am Maender, ed. O. Kern, Berlin, 1900

JRA Journal of Roman Archaeology

JRS The Journal of Roman Studies

L Roscher,

ML

W. H. Roscher, Ausführliches Lexikon der Griechischen und

Römischen Mythologie

LIMC Lexikon iconographicum mythologiae classicae

ix

MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua.

Olba Olba. Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi

yayınları

ÖJh Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien

RE Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft

REG Revue des études grecques. Paris: Les Belles Lettres

RPC Roman Republican Coinage

SEG Supplementum Epigraphicum Graecum

SNG Sylloge Nummorum Graecorum

TRHS Thunderridge High School

TüBA-Ar Türkiye Bilimler Akademisi arkeoloji dergisi

WJA Würzburger Jahrbücher für die Altertumswissenschaft

ZETEMATA Monographien zur Klassischen altertumzwissenschaft

x

ÖNSÖZ

“Ionia Bölgesi Kurucu (Oikistes / Ktistes) Mitosları” olarak sunulan Yüksek

Lisans çalışmasının amacı, kentlerin kuruluş hikâyeleri üzerine var olan tartışmalara

yeni bir örnek eklemek veya yeni bir tartışmaya açıklık getirmek değildir. Çalışmanın

amacı, Ionia kentlerinin kuruluş mitosları ve kurucu kahramanları (ktistes) çerçevesinde

gelişen inanç ve kültür öğelerini tarihsel perspektiften açıklayabilmektir. Bu amaca

ulaşmak için kullanılacak en önemli veriler Eski Yunan ve Roma İmparatorluk

Dönemiyle ilgili kentlerin bastırdıkları sikkeler, epigrafik bulgular ve antik edebi

kaynaklardır. Bu mitlerin, toplumsal hafıza ve sözlü gelenek yoluyla nesiller boyu

korunan ve aktarılan, tarihi gerçekler içerdiği ileri sürülmektedir. Bu nedenle kuruluş

mitlerindeki birçok geleneksel yaklaşım, tarih oluşturmak için yararlanılmıştır. Ionia

göçleri bu yaklaşıma iyi bir örnek teşkil eder. Bu hikâyelerde, Ion kentlerinin Atina’dan

göç ettikten sonra kurulduğunu, kurucu kahramanların karşılaştıkları zorluklar, göç

edilen yerlerdeki halkla olan savaşlar anlatılır. Anlatılan efsanelerin özünde doğru

olduğu, Atina’dan Küçük Asia’ya göçlerin Demir Çağı başlarında meydana geldiği ve

yerli halklarla mücadele edilerek, buradaki halkın bastırıldığı ve Ion kentlerinin

kurulmasıyla sonuçlandığı anlatılır.

Lisans ve Yüksek Lisans eğitimin boyunca arkeoloji üzerine edindiğim

bilgilerde birçok kişinin katkısı olmuştur. Eğitimim boyunca bilimsel desteğini ve

yardımını esirgemeyen danışmanım Doç. Dr. Murat FIRAT’a, bilimsel gelişimime

sağladığı katkılardan dolayı sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Yüksek Lisans eğitimim

sırasında numismatik alanında bilgi edinmemi sağlayan, her zaman bilimsel yardım ve

desteğini sunan değerli hocam Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin KÖKER’e, çalışmanın

şekillenmesi ve gelişmesi hususunda yaptığı katkı ve eleştirilerinden dolayı teşekkürü

bir borç bilirim. Yardım ve desteğini gördüğüm Arkeoloji bölümü öğretim üyeleri Prof.

Dr. Bilge HÜRMÜZLÜ KORTHOLT’a, Doç. Dr. Fikret ÖZCAN’a, Dr. Öğr. Üyesi

Ahmet MÖREL’e, Doç. Dr. Mehmet KAŞKA’ya ve Dr. Öğr. Üyesi Gülcan KAŞKA’ya

sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

Maddi manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı

sunarım.

Murat OKUMUŞ ISPARTA - 2019

1

GİRİŞ

Bu çalışmanın amacı, Ionia kent devletlerinin kuruluş mitosları ve kurucu

kahramanları (ktistes) çerçevesinde gelişen inanç ve kültür ögelerini ortaya koymaktır.

Bu amaca ulaşmak için kullanılacak en önemli veriler Eski Yunan ve Roma

İmparatorluk Dönemin’inde ilgili kentlerin bastırdıkları sikkeler, epigrafik bulgular ve

antik edebi kaynaklardır. Sikkelerden yola çıkarak, hangi kent devletlerinin ktistes

mitoslarına yer verdiği ve bunu nasıl kullandıkları, bu hikâyeleri nasıl betimledikleri

aktarılmaya çalışılmaktadır. Ayrıca antik kaynaklar ve epigrafik bulguların da

yardımıyla bu hikâyeler ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır.

Tezin konusu, Ionia’daki kent devletlerinin kurucu/ktistes mitosları olup Eski

Hellen ve Roma İmparatorluk Dönemleri (MÖ 9. –MS 3. yüzyıllar) aralığındaki

(ktistes) ipuçlarına ilişkin kanıtlar, süreci kapsar. Kurucu (ktistes) ipuçlarına ilişkin

kanıtları, Küçük Asia’nın batı kıyısı boyunca yayılan ama özelde Ionia ile sınırlanan

Hellen yerleşimleri dâhilinde değerlendirilmektedir (Harita 2).

Tez çalışması amaçlar doğrultusunda dört bölüme ayrılmaktadır. Birinci

bölümünde, Kolonizasyon Dönemi’nde Hellenler’in deniz aşırı yerleşimlerini nasıl

kurdukları ve özellikle de Hellen tanrılarının ve oikistes’lerin bu süreçte oynadığı role,

odaklanıldı. Ayrıca Erken Kolonizasyon Dönemi’ndeki Delphoi kehanet merkezinin

kentlerin kuruluşları üzerindeki işlevi araştırıldı. İkinci bölümde, kuruluş efsanelerinin

ortaya çıkışı ve Panhellen etkisinin kuruluş efsaneleriyle ilişkisi değerlendirildi. Üçüncü

bölümde, tamamen Ionia kentlerine ayrılarak kuzeyden güneye doğru kentlerin

mitolojik kuruluş öyküleri değerlendirildi. Dördüncü bölümde ise konunun bir bütün

halinde genel olarak değerlendirilmesi yapılarak elde edilen tüm veriler paylaşıldı.

Tüm bu bilgilere ulaşmak adına değerli bilim insanları tarafından hazırlanan

oikistes ve ktistes mitoslarıyla ilintili yayınların irdelenmesi hususu bir önem arz

etmektedir. Bu bağlamda konu ile ilintili ilk çalışmaların 1970’lere kadar uzandığının

belirtilmesi gerekir (Pekman, 1970, Leschhorn, 1984; Weiss 1984, Strubbe, 1984-86;

Malkin 1987; Scheer, 1993).

Naoíse Mac Sweeney’in 2013 yıllarında yaptığı araştırma Ionia Bölgesi’nin

kuruluş mitosları hakkında genel bir bakış sunmaktadır. Çalışma, MÖ 7.–MÖ 4.

2

yüzyılları arasını, Arkaik ve Klasik Dönem’lerde Ionia’daki kuruluş mitlerinin

toplumsal önemini yeniden değerlendirerek, bu hikâyelere yeni bir yaklaşım sunmayı

amaçlamıştır. Bu araştırmada, bize Ionialılar’ın gerçek kökenleri hakkında neler

söyleyebileceği, aynı zamanda o dönemdeki dünya görüşleri, özellikle Ionialılar’ın

kültürel farklılıkları ve bu farklılığın nedenlerini araştırmıştır.

Adnan Pekman’ın ‘Eskiçağda Bazı Anadolu Şehirlerinin Tanrı ve Kahraman

Ktistesleri’, adlı çalışması, esas olarak Küçük Asia’nın efsanevi kurucu kahramanları ile

ilgilidir. Araştırma, yazılı kaynak ve sikkelerden yararlanılarak, Anadolu kentlerinin

bazı mitolojik kuruluşlarını ve ktistes’lerini tespit ederek, bu mitolojik kuruluşların ve

kurucuların gerisinde gizlenen tarihi gerçekleri gün yüzüne çıkarmayı amaçlamıştır. Ele

alınan kentler, Anadolu’nun kuzey doğusundan başlayarak Kilikia Bölgesi dahil

incelenmiştir. Son kısma eklenen çizelgeler ile hangi kentlerin incelendiği, ktistes’lerin

hangi şehirleri kurduğu, şehirlerin hangi ktistesler tarafından kurulduğu, incelenen

kentlerin bugünkü adlara göre sıralanası, ktistes olarak geçen tanrıları kolayca görme

imkanı sağlamıştır. İncelenen kentler bir harita üzerinde gösterilmiştir.

Leschhorn’un ‘Gründer der Stadt. Studien zu Einem Politisch-Religiösen

Phönomen der Griechischen Geschichte’ adlı eseri Hellen kent kuruluşları üzerine

genel bir bakış sunmaktadır. Ele alınan çalışma, Arkaik Dönem ve Hellenistik Dönem

arasında kent kurmada önderlik eden tanrı, kahraman ve kurucu kralları kapsamaktadır.

Genel olarak Hellen yönetimi dışındaki kentlerin ilk yerleşimcileri ve özellikle kentin

kurucusu oikistes’i yüzyıllarca korunmuştur. Ancak tarihi başlangıcı karanlık olan bazı

kentler, kendileri için efsanevi bir geçmiş yaratarak kurucularını da efsanevi bir

karaktere bağlamıştır. Bazen kent isimlerinden kurucu kahramanlar üretmişler hatta bu

kişileri tanrılarla ilişkilendirmişlerdir. Kurucu kentler ve kolonilerde, yazıtlarda ve

efsanelerde genellikle kurucunun ön planda olduğu görülmektedir. Kurucuyu

tanımlamak için; oikistes, ktistes ve arkhegetes sıklıkla kullanılan Hellence simlerdir.

Bu çalışmada, tarihsel kurucu olarak merkezde bir insan (oikistes, ktistes ve arkhegetes)

bulunur. Bu nedenle kentlerde bulunan yöneticilerin hangi makamda olduğu ve kent

kurmada bu unvanlara sahip olmanın şartlarının neler olduğu ortaya çıkartılmıştır.

Kurucuların tarihsel gerçekliğinin ortaya çıkartılması için, kurucu efsaneye ve onunla

bağlantılı tanrılara ve kahramanlara olan ilginin nasıl geliştiği açıklanmıştır. Bu nedenle

3

son kısma eklenen katalog “oikistes, ktistes, arkhegetes” olarak adlandırılan tanrı,

kahraman ve kralların gerçek isimleri, unvanları, nerede yer aldığı belirli bir sıraya

dizilerek konu görselleştirilmiştir.

Malkin, ‘Religion and Colonization in Ancient Greece’, ana kent ve koloni

kentler, arasındaki ilişkiler ve koloni kuran oikistes’ler hakkında genel bir

değerlendirme yapmıştır. Çalışmada MÖ 8. yüzyıl ve MÖ 6. yüzyıla tarihlenen kent

kurucuları Hellen kolonistlerin liderleridir. Bu kurucuların isimlerinin tarihsel olarak

kavranması güçtür; çünkü bunlar neredeyse sadece kentin kuruluşuyla bağlantılı ve

kuruluş efsaneleri de genellikle bir biriyle iç içe geçmişlerdir. Hellen kentlerinin yeni

yerlere göç etmesi ve buralarda yaşanan sorunlar dışında çalışmada ana kent ve koloni

kent arasındaki ilişkiler anlatılmıştır.

Scheer, ‘Mythische Vorväter Zur Bedeutung griechischer Heroenmythen im

Selbstverständnis kleinasiatischer Städte’, adlı araştırmasında, Küçük Asia kentlerinin

soyunu Hellenlere dayandırma çabası üzerine ve Hellen efsanelerinin prestiji hakkında

bir değerlendirme yapmıştır. Hellen kahramanlık mitleri, hem antik çağda hemde

modern zamanlarda kurucu kahramanları hakkında bilgi sunan önemli verilerdir. Antik

Dönem’in büyük savaşlarından biri olan Troia Savaşı’nın bitmesinin ardından sağ kalan

Hellen soyundan atalar, Küçük Asia’nın kıyıları boyunca Kilikia’ya kadar olan kısımda

kentler kurmuşlardır. Burada anlatılan kahramanlar antik edebi kaynaklar tarafından

sıkça dile getirilir. Bu kahramanlardan başlıcaları, Mopsos ve Kalkhas’tır. Hellenler’in

ön tarihinin anlaşılmasında, göç hareketleri ve soy ataları önemli bir rol üstlenmektedir.

Yunanistan dışındaki Yunan kahramanların kent kurma yarışı ve Yunan kökenli

olmayan kahramanların Hellen olma yarışı, çalışmanın odağını oluşturmaktadır.

Kentlerinde kuruluşlarını Hellen olma aidiyetine bağlaması, kentler arasında bir yarışa

neden olmuş ve kendilerine soy ataları olarak Hellen kahramanları seçmişlerdir.

Çalışmada Hellen ve barbarların, Hellen efsaneleriyle nasıl başa çıktıkları; bu

efsanelerin inanç ve yaşayışlarında nasıl bir rol oynadığını, ayrıca politika ve toplumda

kuruluş efsanelerinin ne kadar bağlayıcı olduğu sorunsalı Küçük Asia üzerinden ele

alınıp değerlendirilmektedir.

4

BİRİNCİ BÖLÜM

1. ANADOLU KENTLERİNİN HELLENLER TARAFINDAN

İSKÂNI

1.1. Kolonizasyon Dönemi Aiol, Ion ve Dor Halklarının

Anadolu’ya Yerleşmesi

Arkaik Dönem’de Mesogeios (Akdeniz) ve Pontos Euxeinos (Karadeniz)

kıyılarının özellikle MÖ 8. yüzyılın ortalarında, iskânına sahne olduğu döneme,

akademik literatürde “Kolonizasyon Dönemi” denir5 (Harita 1). Kolonileşme süreci

yaklaşık MÖ 5. yüzyıla kadar devam eder. Hellen, Roma ve Yakın Doğu tarihinin her

döneminde, göç hareketliliği görülmektedir. Bununla birlikte Hellen Kolonizasyon’u6

diğer göç hareketlerinden büyüklüğü ve kapsamı bakımından ayırt edilir niteliktedir.

Kolonizasyon hareketleri sonucunda Hellen yayılımının Gürcistan’dan

İspanya’ya kadar uzandığı nereyse tüm Akdeniz ve Karadeniz kıyıları boyunca

5 Gocha R. Tsetskhladze, Revisiting Ancient Greek colonisation, Greek colonisation: 1. (Greek

colonisation-: an account of Greek colonies and other settlements overseas Leiden: Brill, 2006,

s.23. Christine Sharon Lane, Archegetes, Oikistes, And New - Oikistes: The Cults of Founders

in Greek Southern Italy And Sicily, (Doctoral Thesis) Colombia, 2009, s. 11. 6 İlk denizaşırı faaliyetler (Ege Göçleri MÖ 1200) her ne kadar Kolonizasyon hareketi olarak

görülse de, gerçek kolonizasyon hareketi eskiçağ tarihinde (MÖ 750-550) yılları arasındaki 200

yıllık bir süreyi kapsar ve bu süreç Büyük Kolonizasyon Dönemi olarak bilinir. Bu dönemde

Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz’de çok sayıda koloni kenti kurulur. (Tekin, O., Eski

Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İstanbul, 2014, s. 70; Tekin, 2014, s. 58; Kaya, M., Türkiye’nin

Eskiçağ Tarihi ve Uygarlığı, 2011, s. 137; Tekin, O., Eski Yunan Tarihi, İletişim

Yayınları,2006, s. 48). Geç dönem Hellenler’in yaşattığı efsaneye göre; MÖ 1200 tarihlerinde

Yunanistan’ın kuzeyinden gelen Dorlar tarafından sürüklenen göç hareketi, dönemin en

gelişmiş uygarlığı olan Akhalar’a son vermiştir. (Freeman, Mısır Yunan ve Roma: Antik

Akdeniz Uygarlıkları, Dost Kitabevi, Ankara, 2013, s. 101). Bu ilginç süreçte Dorlar’ın

Akhalar ve diğer halklar karşısında nasıl üstün gelmiş oldukları tartışılmakta olup, bu durum

genellikle kullandıkları metal silahlara bağlanmaktadır (Thomson, G., Tarih Öncesi Ege.

(üçüncü baskı), İstanbul, 1995, s. 1, 34), (Mansel, A.M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 2011, s.

95), (İplikçioğlu, B., Hellen ve Roma tarihinin Ana hatları, Arkeoloji ve Sanat Yayınları,

İstanbul, 2007, s. 17). Dor istilasından kaçan Akhalar Anadolu’ya geçer ve burada bulunan Hitit

Uygarlığı’nın yıkılmasından faydalanarak Anadolu’nun batı kıyılarına yerleşirler (Bean, G.E.,

Eski Çağda Ege Bölgesi, İstanbul, 1997, s.1; Kaya, 2011, s. 7; Tekin, 2017, s. 14; Pekman, A.,

Ana Hatları ile Ege-Yunan-Roma Tarih ve Uygarlıkları, Trabzon, 1967, s.15; Kaya, M.A.,

Türkiye’nin Eski Çağ Tarihi II, 2016, s. 150; Mansel, 2011, s.82).

5

genişlediği anlaşılmaktadır7. Bu yerleşimlerden özellikle Yunanistan anakarası dışında

kalan, diğer Hellen yerleşim bölgelerinin, nispeten dar kıyı şeritleri ve bağlantıları olan

adalar ve nehir ağızları üzerindeki stratejik noktalarda olduğu görünmektedir8. Son

derece Stratejik biçimde Küçük Asia kıyılarına odaklanmış olan bu koloni kentlerinin

ulaşım ağı çoğunlukla deniz yoluyla sağlanmaktaydı. Bu ulaşım ağı sayesinde gelişen

ticari faaliyetlerle birlikte ilerleme kaydeden fikirlerin, sanatsal ve mimari gelişmelerin,

dini farklılıkların tümü zengin Hellen medeniyetinin en parlak çağının oluşmasına katkı

sağladığı anlaşılmaktadır9.

Kolonizasyon faaliyetleri salt beşer bir nitelik taşımaz, aynı zamanda Hellen

tanrılarının işbirliğini de içeren bir süreci kapsamaktadır. Bilindiği üzere Apollon başta

olmak üzere, Zeus ve Poseidon gibi Hellen panteonundan tanrılar, kent kuruluşları ile

ilişkilendirilmektedir10. Bunlar arasında Hera, Athena, Apollon ve Demeter özellikle

dikkati çekmektedir. Bu tanrılar ve tanrıçalar yeni yerleşimlerin güvenliğini temin

etmenin yanı sıra yeni toprakların bereketini de sembolize etmektedirler11. Özellikle de

Delphoi kehanet merkezinde bulunan orakl12 kent kurmada tavsiyelerde bulunan ve

oikistes’lere yol gösteren bir ön bilicidir13.

Koloni kurucusu (oikistes) ve beraberinde götürdüğü kolonistler, hedeflerine

ulaşıncaya kadar birçok zorlukla mücadele etmek zorunda kalmış olmalıdırlar.

Araştırmacılar ve tarihi kaynaklar, bu noktada kolonistlerin koloni kuracakları

bölgedeki yerli halklarla çatışma risklerini14, yerleşecekleri alanın fiziki sorunlarını veya

yeterli gıdanın tedarik edileceği gibi hususları bu zorluklar arasında önceledikleri

gözlenir15.

7 Lane, 2009, a.g.t., s. 11. 8 Malkin,I., “Foundations”, A Companion to Archaic Greece, 2009, s. 373 9 Malkin, 2009, a.g.m, s. 373 vd. 10 Nolle, 2015, s. 3. 11 Lane, 2009, a.g.t., s. 10. 12 Orakl: Apollon’un Orakl’i kuruluş hikâyelerinde en yaygın olanıdır, özellikle Arkaik

Dönem’de Hellen Kolonizasyon’u Dönemi’nde büyük rol oynayan Delphoi'daki kahindir.

(Leschhorn, W., Gründer der Stadt. Studien zu einem politisch-religiösen Phönomen der

griechischen Geschichte (Palingenesia 20), Stutgart 1984, s. 114-116). 13 Lane, 2009, a.g.t., s. 10; Malkin, 2009, s. 283. 14 Bean, 1997, s. 2. 15 Karşı koymayla ilgili en dramatik örnek Herodotos’ta anlatılır. Ionialılar’ın en soylusu olarak

gören ve Atina Prytaneion’undan gelmiş Miletos’u ele geçiren bazı Ion grupları, ana-babalarını

6

Hellen kolonisi (Apoikia), modern anlamda koloni kurma sömürgeleştirilmesi ile

ve en önemlisi Roma Dönemi koloni kentleri ile karıştırılmamalıdır. Roma Dönemi

kolonileri askeri ve güvenlik amacıyla kurulmaktaydı. Her iki süreç arasındaki asıl

farklılık ise, Hellen dünyasında kolonilerin bağımsız denizaşırı yerleşimler şeklinde

dizayn edilmiş olması ve modern sömürgelerin ise ana topraklarla paylaştığı siyasi

bağların bulunmasıdır16.

Buna bağlı olarak da Hellen Kolonizasyon’u ana kente bağlı ve ana kenti

zenginleştiren bir yapıda değildir. Her koloni, bağımsız bir kent devleti şeklinde

organize edilmiştir.

Yaşanan göç hareketi klasik anlamda kitlesel bir göç olarak yorumlanamaz.

Kolonistler önceden belirlenen yetişkin erkekler arasından seçilmişlerdir. Bunun dışında

kalan kadın, yaşlı ve çocuklar ana kentte kalmak zorundadır. Bu durum Herodotos’un

da belirttiği üzere gittikleri yerlerde savaşmak zorunda kalabilme olasılıklarının

olmasından kaynaklanmalıdır17.

Hellen Kolonizasyonu’nun nedenleri bir başka sorunsal olarak hâlâ bilim

dünyası tarafından tartışılmaktadır. Göç hareketinin sebepleri çeşitlilik göstermekle

birlikte en temel nedenler nüfus artışı, arazinin verimsizliği, deniz trafiğine hâkim olma

isteği, kent devletleri içerisinde yaşayanlar arsında parti kavgaları, ticari faaliyetler ve

sanayi faaliyetleri olarak sıralanabilir18. Malkin, göç hareketini aşırı nüfus veya kaynak

yetersizliğinden ziyade politik nedenlerden dolayı gerçekleştiğini savunur19. Pomeroy

ise, bu olağan üstü yayılım hareketinin iki önemli sebebi olduğuna değinir. Birincisi

Hellenler’in günden güne artan maden ihtiyacını karşılama arayışı; ikincisi de

anavatanda toprak sahibi olma şansının gittikçe azalması. Bu nedenlerden dolayı

hayatlarını devam ettirebilmek için gerekli toprağı uzak yerlerde bulma ümidi,

öldürdükleri Karialı kadınları eş olarak almışlar. Sevdiklerini gözleri önünde öldüren

kolonicilere ceza olsun diye, yeni kocalarıyla aynı sofraya oturmamaya ve kocalarının adlarını

anmamaya ant içtiler. Böylelikle kocasının ve ölen çocuklarının intikamını alarak

cezalandırmışlardır (Hdt. I. 146). 16 Finley, M.I., Colonies: An attempt at atypology. TRHS, 26, 1976, s. 173-174 17 Hdt. I. 146; Lane, 2009, a.g.t., s. 12; Mac Sweeney, 2013, s. 109. 18 Pekman, 1967, s. 17; Boardman, 1980, s. 162-163; Lane, 2009, s. 13-14; Schwertheim, 2009,

s. 30. 19 Malkin, 2009, s. 279.

7

Helenler’i farklı yerlere yurt arayışına itmiştir20. Lane’de araştırmaları doğrultusunda

Hellen koloni kentlerinin kurulması için tek bir sebep olmadığını, siyasi ve ticari

kaygıların, tarım arazilerinin yetersizliğinin bir koloni kentin kurulması için itici güç

olduğunu belirtir21. Malkin göçün nedenleri olarak, toprakların verimsizliği, tanrıların

cezası veya kıtlık göçün temel nedenleri olabileceğini öne sürer22. Tüm bu nedenlerden

dolayı koloni kentleri, ana kentten uzakta genellikle deniz aşırı yerlerde kurulmuştur.

MÖ 8. yüzyılın ilk yarısında “Büyük Kolonizasyon” olarak adlandırılan bu göç

hareketi, batıdan doğuya doğru gerçekleşmiş olup yerleşim düzenleri oldukça dikkat

çekicidir (Harita 1). İlk olarak Kuzey Yunanistan’ın Theselia ve Boiotia Bölgeleri’nden

Anadolu’nun Aiolis Bölgesi’ne ve Lesbos Adasına Aioller geçer23. Bu sebepten dolayı

bölgenin ismi Aiolis olarak tanımlanmıştır24. Herodotos Aiol halklarının yerleştikleri

alanda 12 kentli birlikten söz eder. Bu kentler: Kyme (Aliağa-Nemrut Koyu), Larissa

(Buruncuk Köyü), Neontheikhos (Yanıkköy), Temnos (Görece-Kayacık Tepesi), Elaia

(Zeytin dağı), Aigiroessa (Kavaklıdere Köyü), Pitane (Çandarlı), Aigai (Köseler Köyü-

Nemrutkale), Myrina (Aliağa-Kalabaktepe), Gryneion (Yenişakran) ve Smyrna

(İzmir)25.

Aiol göçlerinden hemen sonra ise Ion halkları, Yunanistan’ı istila eden Dorlar’ın

baskısıyla ana yurtları Attika ve Euboia adası olan Argolis Bölgesi’ni terk ederek

Aegios Potamos’un (Ege Denizi) güney sahiline göç etmişlerdir. Bölge onların adından

dolayı Ionia adını alır26.

Ionlar’ın kökeni meselesi halen güncelliğini koruyan bir problem olarak

tartışılmaya devam etmektedir. Herodotos, Ion halklarının Peloponnesos’ta otururken de

on iki ayrı kentte oturduklarını ve göçlerden sonra da Anadolu’nun batı kıyılarında on

20 Pomeroy, S. vd., Antik Yunan'ın kısa tarihi: Siyaset, toplum ve kültür. İstanbul: Alfa

Yayınları, İstanbul 2018, s. 83. 21 Lane, 2009, s. 14. 22 Malkin, 2009, s. 280. 23 Thomson, G., Eski yunan Toplumu Üstüne İnceleme: Tarih öncesi Ege I, İstanbul, 1983, s.

112; Bean, 1997, s. 2; Kaya, 2011, s. 136; Kaya, 2016, s. 160. 24 Tekin, 1995, s. 30; Tekin, O., Eski Anadolu ve Trakya: Ege Göçlerinden Roma

İmparatorluğu’nun İkiye Ayrılmasına kadar (MÖ 12. –MS 4. yüzyıllar arası), İletişim

yayınları, İstanbul, 2007, s.57. 25 Hdt. 1.149. 26 Tekin, 2007, s. 58; Freeman, 2013, s. 102.

8

iki kentlik bir konfederasyon kurduklarını dile getirmektedir. Bu kentler; Miletos

(Balat), Myus (Avşar Köyü), Priene (Güllü Bahçe) Ephesos (Selçuk), Kolophon

(Değirmendere), Lebedos (Gümüldür), Teos (Sığacık), Klazomonai (Urla), Phokaia

(Eski Foça), Khios (Sakız Adası), Erytrai (Ildır) ve Samos’tur (Sisam Adası)27 (Harita

2).

Ionialılar’ın bazıları krallarını Hippolokhos oğlu Glaukhos soyundan gelme

Lykialılar’dan, bazıları Melanthos oğlu Kodros soyundan gelme Pylos

Kaukonlar’ından, bazıları da bu iki soyun ikisinden de gelme kimseler arasından

seçmiştir. Bununla birlikte, Herodotos asıl Ionialılar’ın kökeninin Atinalı olan ve

Apaturia bayramlarını kutlayanlar olduğunu ve ayrıca sebebini bilmediğini söylediği bir

kan davası nedeniyle Ephesos ve Kolophon’un bu bayramı kutlamadığını

belirtmektedir28.

Bir diğer anlatıma göre ise; Dor lehçesi konuşan Hellenler’in baskısı sonucu,

Peloponnesos’tan sürülen Ion halklarının bir süreliğine Atina’da kaldığı ve burada Atina

Kralı Kodros’un oğulları Pylos ve Neileus önderliğinde doğu yönünde hareket ederek

Anadolu’nun batı kıyısına ilk olarak Smyrna civarına yerleşmişlerdir29. Pausanias’tan

edinilen bilgiye göre; MÖ 668 yılında 23.sü düzenlenen Olimpiyat oyunlarında

Smyrnalılar’ın bir zafer kazandığı ve dolayısıyla Smyrna’nın olasılıkla MÖ 8. yüzyılda

bir Ion yerleşimi haline geldiği belirtilmektedir30. Antik edebi kaynakların dışında

epigrafik veriler de Smyrna’nın Ion kenti olduğu yönünde kesin bilgiler sunmaktadır31.

Ayrıca Trebonianus Gallus Dönemi’ne (MS 251-253) ait bir sikkede, 13 kentin

oluşturduğu, Ion Birliği’ni temsil eden bir tasvir yer alır32.

27 Hdt. I. 142-148; Strab. XIV, 1,3; Paus. VII, 2,5. 28 Hdt. I. 147. Apaturia Bayramları Ionialılar’ın en büyük bayramı olup bir kardeşlik bayramıdır.

Atinalılar’ın Beiotialılar ile yaptıkları savaşın anısına kutlanır. Bazı kaynaklara göre bu bayram

üç bazı kaynaklara göre ise dört gün kutlanılmaktaydı. Bu bayramlarda kesilen kurbanlar devlet

tarafından karşılanmakta olup, resmi bayram niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır(Şahin, 1998, s. 3). 29 Hdt. 1. 147; Strab. XIV 632-3; Paus. VII, 2, 2-4. 30 Paus. V, 8, 7; IV 21, 4. 31 MÖ 3. yüzyıla tarihlenen ve birliğin adını veren epigrafik bulgulara bakıldığında MÖ 289/88

tarihine ait Smyrna’da ele geçen Strategos Hippostratos’u onurlandıran bir dekretin kopyasında

birlik kendini Ιωνων το κοινον τον τρε[ισκαι]δεκα πολεον (Ionlar’ın on üç polisinin birliği)

olarak adlandırmıştır. Ins. von. Priene, 1906: 37; Aytüre, S., Hellenistik Dönem’de Panionion/

Ionia Birliği, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, s. 337-348. 32 Head 1892, 45.

9

Yukarıda aktarılan çalışmalar, Anadolu halklarının kökenlerinin Hellen

dayandığına işaret etmektedir. Bununla birlikte son dönem bazı çalışmalarda farklı

görüşlerde ileri sürülmüştür. Işık, Ion halklarının Hellenliğinin tarihsel belgelere

dayanmadığını, Ege Göçleri’nden 700 yıl kadar sonra, MÖ 5. yüzyılda, milliyetçi

duygularla Atina’da yazılan mitoslara dayandırıldığını ileri sürmekte ve mitosun tarih

olmadığını belirtmektedir33.

Aioller ve Ionlar’la birlikte Dorlar’ın da Anadolu’ya göç ettikleri bilinir. Belirli

zaman aralıklarıyla birbirleri ardına Yunanistan’a göç eden Dorlar’a burası yetmemeye

başlayınca güneye doğru hareket edip bir zamanlar Akhalar’ın izlediği yoldan Ege

adalarına ve Anadolu’nun güney kıyılarına göç etmişlerdir34. Krete (Girit Adasını),

Kithera, Thera ve Melos’u hâkimiyet altına alırlar, ardından doğu yönünde ilerleyerek

Rhodos’u en önemli kent olarak Halikarnassos’u (Bodrum) ve oldukça önemli bir

limana sahip olan Knidos’u kurarlar35.

Batı Anadolu’da kuzeyden güneye doğru yerleşen Aiol, Ion ve Dor halkları, ayrı

ayrı birlik kurup kendilerine toplantı ve kült merkezi olabilecek yerler de

belirlemişlerdir. Gryneion’da Aiol kentlerinin aralarında ortak inandıkları Apollon’a

adanmış bir kehanet merkezi bulunmaktadır. Mykale (Dilek) yarımadasında Ion

Birliği’nin toplanma ve kehanet merkezi yer alır ve ismi Panionion olup Apollon’a

adanmıştır. Knidos Yarımadası’nda Dorlar’ın toplantı yeri olarak bulunan Triopion

bulunmaktadır36.

Sonuç olarak genel kabule göre Ege Denizi’nin batı kıyılarında ve adalarında

toplamda otuz koloni kent bulunmakta olup, bu koloni kentlerin siyasi olarak bağımsız

oldukları gözlenir. Bununla birlikte koloniler ana kentlerine içten içe bağlıdır ve bu

bağlılık sadakat temelli olmalıdır37. Aralarındaki samimi bağı göstermek, kökenlerini

soy atalarını hatırlamak ve onları anmak için üç ayrı yerde düzenli olarak

33 Işık, F., Anadolu-Ion Uygarlığı “Kolonizasyon” ve “Doğu Hellen” Kavramlarına Eleştirisel

Bir Bakış, Anatolia, 35, 2009, s. 53. 34 Tekin, 1995, s. 30; Sevin, V., “Anadolu’da Yunanlılar”, Görsel Yayınlar Ansiklopedisi,

İstanbul, 1982, s.211. Thomson, 1983, s. 112. 35 Schwertheim, 2009, s. 31; Mansel, 2011, s. 96. 36 Schwertheim, E., Antik çağda Anadolu, İstanbul 2009, s. 32; Akarca, A., Şehir ve Savunması,

Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998, s. 9. 37 Tekin 2014, s. 77.

10

toplanmaktadırlar. Aiol, Ion ve Dorlar Anadolu’daki Hellen halklarını temsil

etmektedirler. Burada anlatılan mitolojik hikâyelere göre Aiol, Ion ve Dor halkları,

kendi kültürlerinden unsurları yerel halkın unsurları ile birleştirerek zengin bir kültür

ortaya koymuşlardır38. Farklı kültür etkileşimleri, önemli doğa filozoflarının bu

topraklardan çıkmasının ana temel nedenlerinden biri olmuştur. bu zengin kültürün

sonucu olarak özgür düşünce felsefe(doğa filozofları) Anadolu topraklarında ortaya

çıkmıştır.

1.2. Polis’in /Kent Devletleri’nin Ortaya Çıkışı

Akdenize yayılan Hellen koloni geleneği, polis’in ortaya çıktığı zamanı

tarihlememize yardımcı olan önemli bir göç hareketidir. Koloni ve bütün Akdeniz’e

yayılımı hakkında ayrıntılı bilgiler antik yazarlar tarafından aktarılmaktadır39. Kent

oluşumlarının ne zaman ortaya çıktığından ziyade polis kavramının ne zaman orta

çıktığını bilmek bu siyasi oluşumların başlangıcına ışık tutar40. Bu bakımdan polis

teriminin etimolojisinin incelenmesi son derece önemlidir. Bu bakımdan polis kavramı

incelenirken üç farklı kaynak polis teriminin anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir.

Birincisi, Hint-Avrupa dillerinde ilgili kelimelerin karşılaştırılması, ikincisi edebi

epigrafik kanıtlar ve üçüncüsü ise erken yerleşim yerlerinin fiziksel kanıtlarıdır41.

Myken Dönemi’nde Linear B alfabesi ile yazılı bir kaynakta, ptolis kelimesi

polis kelimesi ile benzerdir; ancak bu terimin bir kent devletini ifade edip etmediği

kesin değildir42. Hint-Avrupa dillerinde polis terimine örnek olarak, eski Hintçe’de pur,

Litvanca’da pilis, Letonca’da pils olarak görülür ve korunaklı yer kale anlamını ifade

etmektedir43. Arkaik ve Klasik Dönem’in epigrafik ve edebi kaynaklarında, polis

kelimesini akropolis kelimesini karşıladığı gibi aynı zamanda “kent” ve “şehir”

38 Schwertheim, 2009, s. 32. 39 Hom. Od. 9.116 vdd. Herodotos, Hellenler’in Karadeniz ve Mısır’da kent kurma faaliyetleri

hakkında Hdt. 2.154 vdd. Aynı şekilde Sicilya’da kurulun koloniler hakkında bilgiler sunar Hdt.

5.42 vdd. Thukydides Sicilya’da kurulan koloniler hakkında aktarımlarda bulunmuştur (Thuk.

6.3 vdd). Antik edebi kaynaklar bu konu hakkında, Hellen uygarlığının, ortaya çıkarmış olduğu

bir siyasi örgütlenme olarak görmektedir. 40 Hansen, M. H- Nielsen, T.H., An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford: Oxford

University Press, 2004, s. 16. 41 Ionia Bölgesi’nde bulunan Smyrna kentinde yapılan kazılarda ortaya çıkan kerpiç sur yapısı

kentin tarihi hakkında bilgiler sunmaktadır. MÖ 8 yüzyıla tarihlendirilen bu yapı, alanın kent

kavramı ile var olmasının bir kanıtı olarak kabul görür. 42 Hansen, 2004, s. 16 vdd. 43 Hansen, 2004, s. 16

11

tanımına da karşılık gelmektedir44. Bu kelime de etrafı surlarla çevrili korunaklı bir

alanı tanımlamaktadır. Kentin merkezi olarak kullanılan asty kelimesi, Arkaik

Dönem’de kullanılmış, yaygın bir terimdir45. Klasik Dönem’de ise asty kelimesi daha az

kullanılmakta olup bu kelimenin yerine polis kelimesinin kullanımı tercih edilmiştir46.

“Kent devleti” tanımı çağdaş bir yaklaşım olmakla birlikte Hellen toplumlarının

çekirdeğini oluşturmaktadır. Bu dönemde kent, belirli bir alanı kapsayan ve ayrıca kente

bağlı kome ve khoraelerı ile kendi kendini idare eden siyasi bir birimdir47.

Aristoteles’e göre devlet şu şekilde izah edilir;

“Gözlemlerimiz bize her devletin iyi bir amaçla kurulan bir insan topluluğu

olduğunu gösterir. İyi dememin nedeni tüm insanların eylemlerinde iyi denilen şeyi

yapmaya çalışmalarıdır. Mademki tüm topluluklar o ya da bu şekilde iyi denilen şeye

ulaşmaya çalışıyorlar o halde top1ulukların en üstünü ve hepsini kapsayanı olan

devletin de en iyiyi amaçlaması gerekir. Devlet denilen şey aslında bir topluluktur ve bu

topluluk siyasaldır. Devlet adamıyla devlet, kral ve ona bağlı olanlar, aile reisi ve diğer

ev halkı ya da efendi ve köle arasındaki ilişkinin aynı olduğunu sanmak yanlıştır.

Aralarında sadece büyüklük değil aynı zamanda nicelik farkı da vardır. Büyüklük

belirleyici bir nokta değildir, bir adam birkaç kişiyle efendi-köle ilişkisi, çok daha fazla

insanla aile ilişkisi, daha da fazlasıyla siyasal topluluk ilişkisi kurduğunu söyleyemeyiz.

Böyle düşünürsek büyük bir aileyle küçük bir kent arasında hiçbir fark olmadığı

sonucuna varırız48.

Hellenler bu oluşumun ismine polis adını vermişlerdir. Hellenler’de polisin

anlamı bir arada yaşayan insan topluluklarını ifade ederken aynı zamanda devlet

anlamında da kullanılmaktadır49.

Halk (demos) ve toprağın birbiriyle kaynaşması sonucu oluşan bir yapı olarak

kabul gören polis, Homeros’un destanlarında tam teşekküllü şekilde karşımıza

44 Hansen, 2004, s. 47. 45 Tekin, 2014, s. 316. 46 Hansen, 2004, s. 47 vdd. 47 Pomeroy, 2018, s. 80. 48 Aristot. Pol. s. 23. 49 Akarca 1998, s. 186.

12

çıkmaktadır50. Anadolu’nun batı kıyısı boyunca yerleşen devletler, antik edebi eserlerde

polis olarak ifade edilir. Bu nedenle polis ifadesinin menşeinin Hellen toprakları

olmadığı ve Anadolu topraklarından çıkan bu terimin Hellen topraklarına taşınmış

olabileceği düşünülmektedir51.

İlk kent devletlerinin ortaya çıkması, Karanlık Çağ’ın hemen sonrasında MÖ 8.

yüzyılın ortalarında, Akdeniz Koloni Çağı veya Büyük Kolonizasyon hareketi olarak

anılan döneme rast gelmektedir52. Polis’lerin oluşumu, kimi araştırmacılara göre,

Sicilya’nın kolonize edildiği (MÖ 730), kimilerine göre ise ilk tapınakların ortaya

çıktığı (MÖ 750) döneme tarihlendirilmektedir53. İlk kentlerin hangi tarihlerde

kurulduğu ile ilgili tartışmalar hala devem etmektedir.

Bir kentin etrafının surlar ile çevrili olması, erken polis’in genel

özelliklerindendir. Bilinen en erken sur kalıntıları, Anadolu’nun batı kıyısında yer alan

Smyrna’da bulunmaktadır54. Kazılarda kerpiçten yapılmış sur duvarı buluntusu, MÖ

850 yıllarına tarihlendirilmektedir. Bu nedenle Küçük Asia’da bilinen en erken kent

oluşumlarının MÖ 9. yüzyıldan önceye gitmeyeceği yönündedir55. Ancak yerleşimlerin

polis’e dönüşmesi, halkın bütünleşmesi ve merkezi bir yönetimin varlığı MÖ 8. yüzyılın

ortalarına tarihlendirilir56.

Anadolu’nun batı kıyıları ve Karadeniz’in kuzeyi boyunca yerleşen kolonistlerin

kurmuş olduğu kentlerin dışında, merkeze yakın köylerin bir araya gelmesi veya iki

kentin birleşmesi sonucu oluşan kentler de vardır57. Bunun ismi siyasi bütünleşme olan

synoikismos’tur58. Merkezi bir kent ve buna bağlı arazi ve köylerin siyasi

bütünleşmeleri MÖ 9. yüzyılın sonlarında başlayarak bu oluşum MÖ 700’de yaygın

50 Pomeroy, s. 80; Hansen, 2004, s. 17; Malkin, I, Religion and Colonization in Ancient Greece

Leiden, 1987, s. 12. 51 Kaya, 2016, s. 186. 52 Levi, P., Eski Yunan, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi III. Cilt, çev. Neşe

Erdek, İletişim Yayınları Euinox/ Phaidon (Oxford), İstanbul, 1987, s. 62; Pomeroy, 2018, s.

80; Koloni çağında Anadolu’da bulunan kentler için Herodotos, Ion 1.42, Aiol 1.49, Dor 1.

44.kolonileri hakkında bilgiler verir. 53 Kaya, 2016, a,g,e., vdd. 54 Tekin, 2014, s. 62 55 Kaya, 2016, s. 187. 56 Pomeroy, 2018, s. 80 57 Aristot. Po. 1252b. 58 Aristot. Po. s. 25-26. Çeşitli köylerin bir araya gelerek kent devletlerinin yani polis’in

oluştuğunu ifade etmektedir.

13

hale geldi59. Kentlerin birleşerek bir kent oluşturması, bazen kendi istekleri, bazen de

birleşmeyi kabul etmeyen köy ve kentlere baskı ve güç uygulayarak gerçekleştirildiğine

dair kanıtlar vardır60.

1.3. Koloni (Apoikia) Kurucusu Oikistes

Kolonizasyon sürecinde, çeşitli tanrı inançları hâkimdi ve Apollon kolonizasyon

sürecinde birincil tanrı olarak görülmüştür61. Deniz aşırı yapılan göç hareketi sonucunda

önceden belirlenen yerlere62 kurulan kentler, Apollon tarafından yönlendirilmekte ve

oikistes tarafından yönetilmekteydi63.

Delphoi Apollonu’nun kolonizasyona katılımı daha sonraki bir olgu olmalıdır,

çünkü onu koloni kurmada bilici tanrı olarak gösteren kaynaklar daha sonraki bir

döneme aittir. Bunun yanında kentin kuruluşunu meşrulaştırmak için bulunmuş bir icat

olması eşit derecede de mümkündür64. Bu bağlamda kuruluş efsanelerinde herhangi bir

tarihsel gerçekliğin olup olmadığını belirtmek zordur65. Koloni kentlerinin çoğu,

Delphoi oraklına danıştıktan sonra bir kent kurmuşlardır66. Erken dönem kent

kurucularının ilahi bir istek doğrultusunda Apollon’un biliciliğine başvurmaları,

Apollon’un kentlerin asıl kurucusu olduğunu göstermektedir67. Mevcut kaynaklar

Apollon’a kurucu tanrı olarak tapınılmamakla birlikte aynı zamanda da kolonizasyonun

kurucusu olarakta görülebileceği yönündedir68. Buna karşın kurucu kahraman olan

oikistes’lerin, kentlerin agoralarında herkesin görebileceği bir yerde mezarlarının

olduğu ve burada kült olarak tapınıldıklarına dair kanıtlar da vardır69. Malkin,

kahramanlaştırılmış oikistes’lerin mezarları etrafındaki yıllık olarak düzenlenen ritüeller

59 Pomeroy, 2018, s. 81. 60 Pomeroy, 2018, s. 81, vdd. 61 Nolle, J., Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde und Geschichte 11. Adleromina: Stadt-

und Kultgründungen auf Geheiß des Zeus, GEPHYRA 12,2015, s. 3; Lane, 2009, s. 8. 62 Malkin, 2009, s. 285. 63 Tekin, 2014, s. 76; Nolle, 2015, a.g.m., s. 3. 64 Lane, 2009, s. 21. 65 Lane, 2009, s. 21 vvd. 66 Hall, J.H., ‘Foundation Stories’, Greek colonisation: An account of Greek colonies and other

settlements overseas, , Tsetskhladze, G. R., (eds), Leiden: Brill, 2008, s. 385-86. 67 Hall, 2008, s. 385. 68 Hdt. 5. 42. 69 Hdt I. 168, IV. 159, VI, 38. Kent içinde yer alan kabartmalarda veya yazıtlarda kentin

kuruluşu ile ilgili çok fazla bilgi yer almaktadır (Lane, 2009, s. 21). Hall, 2008, s. 404. Kurucu,

isimleri ve hatta bir koloninin kurucusunun ölümünden sonra kült kutlaması yapıldığı yazar.

Ziegler, 1998, s. 689.

14

için kanıtların ikna edici olmadığına değinmektedir70. Bu tür uygulamalar, kuruluş

mitosları içinde yazılı olarak belirtilmemiştir.

Kurucu kültün kolonizasyon tarihinin başlarında kurulmuş olsa da, oikistes’in

agorada gömülmesi71 daha sonraki bir döneme, MÖ 6. yüzyıl içlerine

tarihlendirilmektedir. Tyranlar, yönetime geldikleri zaman kurucu kültü siyasal bir

kazanç olarak kullanmışlar ve hatta kendilerini kentin yeni kurucusu olarak ilan

edebilecek kadar ileri gitmişlerdir72.

Apollon’un erken Hellen kuruluşlarındaki rolünü reddetmek ve oikistes’lerin

daha sonraki bir uydurma karakter olarak ortaya çıkması, kolonilerin kuruluş

hikâyelerini nasıl kullandığını anlamamızı engellemektedir. Delphoi’un prestiji

yükseldikçe, kentler kendilerini kurucu Apollon’a bağlayarak kendileri için daha eski

bir geçmiş yaratmaktadırlar. Her ne kadar kuruluş hikâyelerinin birçoğu daha sonra icat

edilmiş olsa da, Herodotos’tan öğrendiğimize göre, Phryg Kralı Midas’ın tahtını

Delphoi’a hediye etmesi olayı, Küçük Asia kent devletlerinin Delphoi ile ilişkili

olduğunu gösterir73. Kent yöneticileri, kendisini hem koloni kurmada bilicilik eden

Apollon’a hem de oikiste bağlamanın kentte daha büyük bir itibar sağladığını fark etmiş

olmalıdırlar. Bu nedenden dolayı kentin erken dönem oikistes’ini model alarak,

kendilerini kentin yeni oikistes’i olarak ilan etmişlerdir. Böylece yöneticiler, bir kurucu

veya yönetici olarak yaşamları boyunca hükümdar, kahraman ve hatta tanrı olarak

onurlandırılmalarının temelini atmış oldular74.

Kolonizasyon sürecinde kent kurmada bilicilik yapan birden fazla tanrı olduğu

düşünülse de75 sadece Delphoi Apollon’u Kolonizasyon Dönemi’nin kent kurmada ön

plana çıkan tanrısı olmuştur. Kolonizasyon Dönemi’nde oikistes’ler Yunan ana

70 Malkin, 1987, s. 200. Ionialılar’ın kuruluş mitleri için en önemli kanıtlardan biride

Ionialılar’ın kendi sosyal uygulamaları ve özelliklede kült uygulamalarıdır. Burada Hellen

dünyasının birçok yerinde olduğu gibi, kurucular veya oikistes’ler sık sık sivil kült ile

onurlandırıldı. Bu gibi durumlarda, sununun yapılacağı bir sunak veya kutsal bir alan onlara

tahsis edilerek ve bazen sivil takvim içerisinde belirli günler belirlenir ve o günlerde sunular

yapılırdı (Mac Sweeney, 2013, s. 39). 71 Malkin, 2009, s. 274. 72 Leschhorn, 1987, s. 118-120; Lane, 2009, s. 4 73 Hdt. I. 14. 74 Scheer, 2013, s. 226. 75 Lane, 2009, s. 8.

15

karasında tarihsel kurucular olarak adlandırıldılar ve Hellen yerleşimcilerin bu liderleri,

kentlerin gerçek yaratıcıları olarak kabul edildi. Zira anlayışa göre Delphoi oraklı,

Apollon’nun kehanetlerini yerine getirmekten başka bir şey yapmamıştır. Bu nedenle de

onlar sadece ilahi bir kurucunun insan aracıları olarak görüldüler76. Böylece kentlerin

uzun ve başarılı bir var oluş umudu garanti altına alınmış oldu.

1.4. Kurucu Tanrılar (Apollon, Hera, Poseidon ve Zeus)

Tanrılar arasında Apollon, kolonileşme ile yakından bağlantılıdır77. Orakl’ın ise

tanrının bir sözcüsü olarak, sömürgecileri yeni topraklara yönlendiren, sıklıkla

koloninin lideri ve koloni kurucusu olan oikistes’leri seçtiği ve kentin nerede kurulacağı

konusunda tavsiyeler verdiği bilinmektedir.

Apollon'un koloni kuruluşlarının yönlendirici tanrısı olduğu gibi bir şehrin, lideri

ya da kurucusu olduğu da görülmektedir78. Küçük Asia’nın güneyinde Apollon’un

kurucusu olarak kabul edildiği birçok kent (Pamphylia’da Attelia79 ve Perge80,

Phrygia’da Hieropolis81 vb.) vardır. Ayrıca Apollon’un oğlu Mopsos tarafından kurulan

kentlerde sayıca fazladır82. Yunan efsanesine göre; Troia Savaşı'ndan geri dönen

Mopsos, Tauros (Toros) Dağları'ndan Pamphylia, Kilikya ve Suriye'ye kadar gider ve

bu geçtiği yerlerde kentler kurar83. Antik Dönem yazarlarından Menandros (3.17),

Apollon’un koloni kuruluşunda önemli bir yere sahip olduğunu belirtir. Kentler

yöneticileri, anlaşmazlıklara düştüklerinde Delphoi Apollon’u bu anlaşmazlıkları

gidermek için danışılan bir karar merkezidir.

76 Nolle, 2015, s. 4. 77 Nolle, 2015, s. 3. 78 Roscher, Lexikon, Ktistes, 1580, 20, vd. 79 SEG 6. No. 651; IGRR III, no, 781. 80 Taşlıklıoğlu, Z., Anadolu’da Apollon Kültü İle İlgili Kaynaklar, İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları, no: 995, İstanbul, 1963. 81 IGRR IV, no. 808, Taşlıklıoğlu, 1963, s. 158; Gürdal Tayyar, Anadolu’da Apollon Kültü,

(Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007, s. 18. 82 Nolle, 2015, s. 4; Prinz, F., Gründungsmythen und Sagenchronologie (Zetemata 72),

München 1979, s. 21; Scheer, T. S., Mythische Vorväter. Zur Bedeutung griechischer

Heroenmythen im Selbstverständnis kleinasiatischer Städte (Münchener Arbeiten zur Alten

Geschichte 7), München 1993, s. 182-210. 83 Prinz, 1979, s. 21.

16

Hellen düşüncesine göre, güçlü bir koruyucu tanrı olmazsa hiçbir kent varlığını

uzun süre sürdüremezdi84. Homeros destanlarında, Apollon ve Poseidon Troia’nın sur

duvarlarının yapımında birlikte hareket ettikleri ifade edilir85. Ayrıca Apollon’un

kolonistlere ana kentten yeni yerleşim yerine kadar koruyucu tanrı olarak refakat

ettiğine de inanılırdı86.

Kent kurma konusunda Apollon, liderdi (Ἀρχηγέτης) ve Delphoi Tanrısı

(Δελφίνιος), okyanuslardan geçen yollarda oikistes’leri doğru yerlere

yönlendirmektedir. Kent kurma ve Hellen kültürünün merkezinde bulunan örnek rol,

özellikle Kallimakhos tarafından ifade edilmektedir. Kent kuran insanlar, Apollon’un

adımlarını izledi. Çünkü Apollon kentlere daima merhamet eder ve kentin kuruluş

temellerini oluştururdu87. Bu konuda tartışmalar yürüten Leschhorn’a göre, Apollon'un

kentin kurulmasına yardımcı olduğunu iddia eden yirmi altı polis vardır88.

Apollon’nun kurduğu kentler arasında, her şeyden önce, kuruluşunda

Delphoi'nun direkt etkisini belirten, sikkeler üzerinde bir tripod ile vurgulanan, Güney

İtalya ve Sicilya'da 12 Yunan kolonisi bilinmektedir89.

Hera, kolonileşme hareketinde yer alan önemli bir tanrıça olarak kabul

edilmektedir. Homeros'taki (Hom. Od. 7.69-72) bir pasaj, Hera'nın Iason ve

Argonotlar’a tehlikeli sularda yolculuklarında rehberlik ettiğini göstermektedir. Hera,

Samos’taki bir yazıtta kurucu tanrıça olarak belirtilir90. Hera'nın kolonilerdeki nüfuz

etkisinin, salt deniz yoluyla seyahat edenleri koruma boyutunda kalmadığı ayrıca

sömürgeci yerleşimdekilerin evliliklerini yönlendirerek neslin devamını sağladığı da

varsayılmaktadır91.

Poseidon ve Zeus kent kuruluşlarıyla ilişkilendirilen diğer tanrılardır. Daha

öncede değinildiği gibi Poseidon ve Apollon Troia surlarının inşa edilmesine yardımcı

84 Nolle, 2015, s. 9. 85 Hom, Il, 21. 441-447; Paus. 1.42. 1-2. 86 Lane, 2009, s. 15 87 Nolle, 2015, s. 3 dp. 10. 88 Leschhorn, 1984, s. 360-363; Nolle, 2015, s. 4. 89 Malkin, 2009, s. 375. 90 IG XII. 61, Samos 4. 91 Lane, 2009, s. 56-57.

17

olmuşlardır92. Zeus’un, kartalının Omphalos'u Delphoi'da koruması, kentin

koruyuculuğunu üstlendiğini göstermekle beraber bu girişimi izlediğini de

göstermektedir. Hellenler’in batıda ilk kez kolonileşmeye başladıkları süreçte Zeus'un

kuruluşlarla ilişkili olduğu konusunda az miktarda kanıt bulunmasına rağmen,

Hellenistik Dönem’de Zeus'u oikistes ya da arkhegetes olarak belirten çok sayıda yazıt

vardır93.

Zeus’un yeni bir kentin kuruluşuyla ilgili mitosuna yönelik bazı sikkeler

üzerinde Zeus’un kartalının bir tapınak önündeki bir sunaktan sunu yapılmış bir

hayvanın parçasını alarak yeni kentin kurulacağı yere bırakması sahnesi anlatılır94.

Helenistik Dönem’de Hellen kahramanların veya yabancı kralların Zeus'un isteklerine

göre yeni bir kent inşa etmek için tanrıların kuşları tarafından yönlendirildiği

bilinmektedir95. Buna bir örnek, Karia'daki Aphrodisias'ın kuruluş mitosudur. Karia

kentinin Aphrodite kültü, önem kazanmadan önce, Zeus aynı zamanda Aphrodisias'ı

oluşturan küçük kasabalardan birinin baş tanrısıydı. Kentin kuruluş mitosunu anlatan

sahne, şehrin bazilikasına yerleştirilmiş olan kurucu mitleri anlatan kabartmalarda yer

almaktadır96.

1.5. Kolonizasyon Dönemi’nde Kehanet Merkezlerinin Rolü

1.6. Delphoi Kutsal Alanı

Delphoi, Parnassos’un güney kısmında yer alır ve burada Apollon’a adandığı

bilinen tapınağın tarih öncesi dönemlerde Girit Adası’ndan veya Anadolu’nun

güneyinden bir yerden buraya getirildiği düşünülmektedir97 (Harita 3). Antik Dönem’de

kent ve sağlıkla ilişkili tanrıların kutsal alanları genellikle bir su kaynağının yakınında

kurulur ve bu kaynaklar kutsal kabul edilirdi98. Delphoi kutsal alanı da MÖ 8. yüzyılda

92 Hom, Iliad, 21. 441-447 93 Leschhorn, 1984, s. 366 94 Anadolu’da Zeus kartalının kent kurmada ön bilicilik yaptığı ile ilgili çalışma için bakınız

(Nolle, 2015, s. 1-88). 95 Nolle, 2015, s. 42. 96 Yıldırım, B., “Identities And Empire: Local Mythology And The Self-Representation Of

Aphrodisias”, Borg, B. E. (eds), Paideia: The World of the Second Sophistic. De Gruyter, 2008,

s. 32. 97 Thomson, 1983, s. 112-323-324; Levi, 1987, s. 73. 98 Şahin, 1998, s. 24.

18

etkileyici bir su kaynağının çağladığı yerde kurulur99. Kutsal alanın ne zamandan beri

kullanıldığı hakkında net bir bilgi yoktur. Ancak MÖ 9. yüzyıla tarihlendirilen Myken

Dönem’i sonrasına ait birkaç parça seramik kutsal alanın en erken izlerine ışık

tutmaktadır100.

Antik Dönem yazarları da kolonileşme ve orakl arasında, özellikle Apollon’un

Delphoi’daki orakl ile yakından ilişkili olduğuna inanıyorlardı101. Hellenler’in Pythia

adındaki Delphoi oraklı, MÖ 8. yüzyılın sonlarında Hellen dünyası için önemli

kararların danışıldığı kişi haline gelmiştir. Pythia oraklı sadece Hellen halkları dışında

başka halklara da kehanette bulunmuştur. Anadolu’da bulunan Phrygia Kralı Midas

tahtını hediye olarak Delphoi’ya ve Lydia Kralı Gyges’in birçok kıymetli eşyasını

Delphoi Apollon Tapınağı’na kehanet için sunması bunun en güzel örneğidir102.

Tanrının Delphoi’daki tapınağı Homeros zamanında da kehanet merkezi olarak

büyük bir öneme sahiptir. Delphoi, toplumu düzenleyen bir özelliğe sahipti. Sağlık ve

hastalık, barış ve savaş koloni kurma ve göç etme, suç ve ceza konularında karar verici

aynı zamanda yönlendirici bir konumdadır103. Orakle, eski örf ve adetleri düzene

sokması, kültürel hayatı ve sosyal yaşantıya yön vermesi, eski inançlarla çatışan

düşüncelerde ara buluculuk yapması için karar mercii olarak başvurulmaktadır. Ayrıca

Kolonizasyon Dönemi’nde yeni kentlerin ihyası ve inşasında etkin rol oynamıştır104.

Kolonizasyon uzun ve tehlikeli bir süreçtir. Bu süreç muhtemelen pek çok

Hellen halklarının işbirliğini ve korunmasını da içermektedir. Koloni kurmadan önce,

Delphoi kâhinine kurulacak kentin uygunluğunu onaylatmak için danışılmaktadır. Tanrı

tarafından onay verildiğinde kolonistler önceden belirlenmiş kişilerle ana yurtlarını

bırakarak koloni kuracakları yere doğru yola çıkarlardı105. Yunan anakarasında Delphoi

Apollon bilicilik merkezi, bilinen en büyük inanç ve kehanet merkezidir. Hellenler

99 Levi, 1987, s. 73; Lane, 2009, s. 19. Kehanet merkezi MÖ 9-8 yüzyıllarda kurulmuş

olmalıdır. MÖ 8. yüzyılın son çeyreğinde görülen kültüre yönelik gelişmelerin arttığı ve bunun

muhtemelen kehanetin kurulması ile aynı döneme denk geldiğini göstermektedir. 100 Levi, 1987, a.g.e., vdd; Lane, 2009, s. 19. dp. 11. 101 Hdt. 5. 42. 102 Hdt. I. 14 103 Levi, 1987, s. 78. 104 Mansel, 2011, s. 145. 105 Lane, 2009, s. 17.

19

abartılı bir yaklaşımla dünyanın merkezi Delphoi olarak görmüşlerdir106. Bunun dışında

bu büyüklükte ve zenginlikte diğer merkez Delos Adası’ydı.

Koloniyi kuracak oikistes’in önceden belirlediği bir yer var ise, oraklın bu yerin

uygunluğu hakkında kehanette bulunması istenirdi. Genellikle bu yer oikistes’in istediği

bir cevaptır107. Tanrıya danışılması ve onay alınması, yolculuğun selametini ve sorunsuz

bir şekilde bitirilmesi için de ayrıca önemlidir108. Herodotos’ta Delphoi’un öneminden

bahsetmektedir. Herodotos, MÖ 6. yüzyılın sonlarında sömürgeleştirmeye başlayan ve

“Delphoi'ye danışmayan ya da diğer geleneksel şeylerden hiçbirini yapmayan” Darios'u

eleştirir109. Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere her ne kadar Delphoi'deki Apollon'un

kehanet merkezi, denizaşırı yerleşimlerin başarılı bir biçimde kurulması ile bağlantılı

olsa da, Didyma ve Delos'daki Apollon oraklı gibi diğer kehanet merkezleri de

kolonileşme ile yakından ilgilidir110.

1.7. Didyma Apollon Kutsal Alanı

Küçük Asia’da Hellen kenti olan Miletos 20 km. mesafede bulunan Didyma

Apollon Kutsal Alanı, Brankhid denilen bilici rahiplerin kehanette bulunduğu bir

merkezdir111 (Harita 3). Antik yazarlardan tarihçi Herodotos (MÖ 5. yüzyıl) ve gezgin

yazar Pausanias’ın (MS 2. yüzyıl) verdiği bilgiye göre, Brankhidai olarak da anılan

kutsal alanın kuruluşu MÖ 2. binyıla, Yunan öncesi dönemlere dayanır112. Merkezin

kuruluşu ile ilintili farklı mitoslar var ve bunlar genellikle birbiriyle çelişir. Kült

efsanesine göre, dişi Titan Leto baş tanrı Zeus ile birleşir ve daha sonra kehanet merkezi

olacak olan bu kutsal alanda Apollon’a gebe kalır113. Bu mitos Yunan öncesi dönemlere

işaret eder. Efsaneye göre Apollon, Brankhos adlı çobanı kutsal kaynağa (ayazma)

106 Levi, 1987, a.g.e., vdd. 107 Lane, 2009, 15. 108 Malkin, 2009, s. 275. 109 Hdt. 4. 44. 110 Yılmaz, S., Klaros ve Delphoi Bilicilik merkezlerindeki Kehanet Personeli ve Objeleri, Ege

üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, (Yüksek Lisans Tezi),

İzmir, 2013, s. 1. 111 Hdt. 1.46, 92, 157-159; 2. 159; 5. 36; Strab. 14.1.15. 112 Andreas E. FURTWÄNGLER, Didyma, Brankhidt Kahinleri, Aktüel Arkeoloji , s. 66.

Didyma’daki Apollon kültü ve kehanet merkezi Ion kolonizasyonundan çok daha eskiye

dayanmaktadır. Bkz. Paus. VII. 2. 113 Erhat, 2011, s. 47

20

koruyucu yapar ve ona bilicilik yetisini verir114. Didyma, MÖ 8. yüzyıldan MÖ 494’teki

Ionia Ayaklanması’na kadar özerk bir kehanet merkezi olarak Brankhid rahipleri

tarafından yönetilir115.

Ionia bölgesinin önemli kentlerinden biri olan ve aynı zamanda bu kehanet

merkezinin ana kenti konumunda yer alan Miletos’un kurduğu veya kuruluşuna katkı

sağladığı kolonilerinin büyük bir kısmı bilinmektedir. Miletos kentini kurmak için

Neileus’un Didyma Apollon’una başvurduğu bilinmektedir116 Miletos’un, Karadeniz,

Kuzey Ege, Propontis ve Hellespontus’da toplamda 90 koloni kenti kurduğu söylenir117.

Miletos kolonilerinin erken dönemleri için kuruluş tarihleri, Didyma’nın arkeolojik

buluntuları ile çağdaş olup en eski kalıntılar MÖ 8. yüzyılın sonlarına kadar gider118.

Orpheus’taki bir bölümde (Argonautica, 152-3), Neileus’un Miletos’u kurmadan önce

Didyma Apollonu’na danışmış olması ve MÖ 6. yüzyılda Didyma kehanet merkezinin

kolonizasyonlarla olan ilişkisini gösteren en önemli veri olarak gösterilebilir.

1.8. Delos Apollon Kutsal Alanı

Apollon’un Delos Adası’nda doğduğu söylenmektedir119 (Harita 3). Homeros’un

destanlarında Apollon’a ayrılmış iki övgü yer alır. Birincisi Deloslu Apollon’a, ikincisi

Delphoi tanrısına sunulmuştur. Anlatılan iki hikâyede Delos övgüsü daha eskiye

giderken, Delphoi daha yeni ve sonradan eklenmiştir. Bu sayede Delphoi zenginliğine

zenginlik katmış ve öbür bilicilik merkezlerini gölgede bırakmıştır120. Erhat, tanrının

asıl doğuş yerinin Anadolu kıyılarında Lykia olduğu ve doğduğu kent olarak da Patara

olduğu belirtilirken tanrının kültü önce adalarda daha sonra Yunanistan’da yayılınca

tanrıya olan ilgi artmış ve tanrının koruyuculuğunu elde etmek için efsaneler

düzmüşlerdir. Bütün bunlardan anlaşılan şu ki, bilicilik merkezleri kentlere zenginlik

katmıştır. Aynı zamanda Apollon biliciliği bir prestij ifade ettiği gibi Kalkhas ve

Mopsos kahramanlarının Troia Savaşı’ndan sonra kent kurmada rol alması köken ve

daha eskiye olan ilgiyi arttırmıştır. Herodotos’tan edindiğimiz bilgiye göre,

114 Erhat, 2011, a.g.e., s. 49. 115 Andreas E. FURTÄNGLER, Didyma, Brankhis Kahinleri, Aktüel Arkeoloji, S. 66. 116 Mac Sweeney, 2013, s. 49. dp. 10. 117 Malkin, 2009, s. 278; Tekin, 2014, s. 72; Schwertheim, 2009, s. 38. 118 Lane, 2009, s. 30. 119 İl. 1,9 ve 36; Price, 2005, s. 118, fig, 17-18; Erhat, 2011, s. 47; 120 Erhat, 2011, s. 47.

21

Pesistratos’un Atina’ya üçüncü kez egemen olduğu bir dönemde (MÖ 6. yüzyılın

sonları) oraklların söylediklerine uyarak Delos’a yardım etmiş ve bu şekilde kentin

canlandırılmasına katkı sunmuştur121. MÖ 522 yılında Polykrates tarafından düzenlenen

Delos-Pythia festivaliyle Delos Kutsal Alanı önemli bir merkez haline getirilmiştir.

121 Hdt. 1. 64.

22

İKİNCİ BÖLÜM

2. KURULUŞ MİTOSLARI VE KTİSTES

Ktistes’ler (κτίστης), en geniş anlamıyla bir kurucu-bir kent kurucusunu

tanımlamak için kullanılan eski Hellence bir kelimedir122. Helenistik Dönem’de,

ktistesler az ya da çok, bir kentin kurucusunu tanımlamak için oikistes’lerin yerini

alır123. Roma İmparatorluğu Dönemi’nde tamamen ktistes terimi kullanılır. Ktisein

terimi, kurmak, inşa etmek kuruluşun teknik bölümünü tanımlar. Bu nedenle ktistes

yalnız kent kurucularını değil; imparatorluk kurucuları olduğu gibi bir yapının kurucusu

veya kurucuları anlamına da kullanılmaktadır124.

Kurucuya verilen isim oikistes, ktistes bazı durumlarda arkhegetes olarak ifade

edilmektedir125. Kurucu tanrı veya kahraman hatta insanlarda bu unvanlarla

tanımlanmaktadır126. Efsanevi bir kahramanın yanı sıra bir şehir kuran Helenistik bir

kral Büyük İskender ktistes unvanıyla onurlandırılmaktadır127. Ktistes, ayrıca hanedan,

kült dernekleri ve diğer toplulukların kurucularını tanımlamak için de

kullanılmaktadır128. Bununla birlikte, Roma Dönemi’nde, imparatorlara ve şehir için

olağanüstü bir faaliyet yapmış olan önemli vatandaşlara, örneğin kentin bir kısmını inşa

etmiş ya da kenti yeniden inşa etmişse, ktistes unvanı ile onurlandırılırdı129. Ktistes’ler

şehir içinde belirli unvanlar, imtiyazlar veya bağışlar almışlardır130. Kentlere yaptıkları

yardımlarından dolayı, Küçük Asia’da ktistes unvanına layık görülmüş, birçok kişi kent

bulmak mümkündür131.

Ktistes’ler kentler için büyük bir öneme sahiptir. Bunlar bir kentin imajını ve

saygınlığını artıran, farklı şekillerde statü kazandıran kentin kimliğini oluşturan

122 Pekman, A., Eskiçağda Bazı Anadolu Şehirlerinin Tanrı ve Kahraman Ktistesleri, İstanbul,

1970, s. 7. 123 Ziegler, 1998, s. 688. 124 Leschhorn, 1984, s. 333; Ziegler, 1998, s. 689. 125 RE: Prehn, 1967, Ktistes, 2083-2087. Tanrı ve kahraman kurucular için bakınız. 126 Leschhorn, 1984, s. 1. 127 Leschhorn, 1984, s. 202-309, 352-359. 128 Mortensen, 2015, s. 213. 129 Ziegler, 1998, s. 689; Mortensen, 2015, s. 214. 130 Leschhorn, 1984, 4-5; Strubbe, 1984-86, s. 289-298. 131 Weiss, 1984, s. 187. Pergeli Plancia Vari buna örnek verilebilir.

23

kişilerdir. Bu nedenle ktistes terimi, kurucuların diplomatik müzakerelerinde yer alması,

ayrıca kentsel peyzajda kentin görünen yüzü olarak önemli bir karakterdir.

Aphrodisias’ta ele geçen yazıtlarda anılan Claudius Aurelius Zelos sadece kentteki en

büyük binaların ktistes’i olarak anılmakla kalmamış132, kentteki en önemli memurluklar

olan arkhiereus, tamias, neopoios (tapınak yöneticisi) gibi görevleri de üstlenmiştir.

Ayrıca kentin zor durumda olduğu konularda da hukuki savunmalarıyla ülkesine birçok

başarı kazandırmıştır.133

Küçük Asia kentleri, Hellenistik ve Roma Dönemi boyunca efsanevi

geçmişlerini politik meselelerde, özellikle de Hellenistik Dönem’de, diğer kentlerle

diplomatik bağlar oluşturmak için kullandı134. Hellenistik ve Roma Dönemi boyunca

ktistes unvanı kentler için farklı roller almaya başladı. Hellenistik Dönem’de bir bölgede

örneğin; Ionia’da kentler, kendi prestijini güvence altına almak için, Roma Dönemi’nde

ise hayırseverler tarafından tarihin bir parçası olmak için kullanıldı135. Kentler

arasındaki bu bağlar, ana şehir ve koloni şehir olarak tarihsel bağlar ile birbirine bağlı

olabilir ya da kahraman atalarına dayanabilmektedir.

Efsanevi geçmişi uyarlayarak, akrabalık ve ortak bir geçmiş yaratmak

mümkündür136. Antik Dönem’de, kentlere mitolojik geçmiş uyduran tarih uzmanları

vardı137. Hellenistik Dönem’de patlayan ve Roma İmparatorluk Dönemi’nde de

kullanılan mitoslar üzerinde, yeniden yazılı veya sözlü olarak değişiklikler yapılmaya

ve yenisi üretilmeye devam edildi138. Her kentte, birkaç kişiyi içeren mitlerin bir

kurgusu ve bu kurguyu başka bir şehirdeki mitos ile bağlayarak geçmişi daha eski olan

kentlere akraba olduklarını gösteren hikâyeler vardı. Bununla birlikte kentin geçmişi,

daha eskiye götürerek mitolojik kurgu ile desteklenmiş oldu. İki kent arasında ilişkilerin

birbiri ile bağlanmasında akraba kurucu veya ortak kurucu varsa, bu daha kolay şekilde

132 CIG 2845; MAMA VIII 564; REG 19, 1906, 279; Robert 1966, 396; Puech 2002, 169, no.

62. 133 Le Bas–Waddington 1870, 1598; Puech 2002, 471, no. 260; Özlem–Aytaçlar 2006, 146, no.

128.

134 Mortensen, 2015, s. 214; Mac Sweeney, 2013, s. 16. 135 Mortensen, 2015, s. 223. 136 Mac Sweeney, 2013, s. 16; Scheer, 1993, s. 133-151; Strubbe, 1984-86, s. 268. 137 Weiss, 1984, s. 189. 138Mac Sweeney, 2013, s. 9.

24

gerçekleştirilmektedir139. Ancak iki kent arasında bağlantının kurulması bu kadar basit

değildir. Kentler aralarındaki bağların, doğruluğu için efsaneleri yeniden uyarlamak

zorunda kaldılar140. Bu ortak akrabalık, Helenistik Dönem’de diplomatik müzakerelerde

önemli bir rol oynadı. Diğer kentleri farklı konularda ikna etmek gerektiğinde, akrabalık

ilişkileri ön plana çıkarıldı. Akraba olmaları bir birlerinin isteklerini yapma

mecburiyetinde bıraktı141.

Kentler arasındaki ilişkileri de güçlendiren köken arayışı ve ortak mitolojik

hikâyelerde ortak paydalar aramak, kentler arasındaki bağı kuvvetlendirdi. Bir Hellen

kentinin kendisinin anlamlandırılması ve tarihteki yerinin ehemmiyetinin devamı onun

kökeni eski bir geçmişe sahip olmasıyla ilişkilendirildi142. Kentler kökenleri hakkında

her yerde ve her zaman övünürlerdi ve bu bir kamu işi olarak görülürdü. Bir konuşmacı

konuşmasında soy atalarını ve kurucularını sürekli olarak dile getirmesi bir kural haline

getirilmiştir143. Özellikle Roma İmparatorluk Dönemi’nin büyük konuşmacıları da bu

geleneğin izlerini sürdürmüştür144. Dion, Nikaia kentinin meşhur kurucu gelenekleri

hakkında atıfta bulundu145. Sofist Aristides, Asia Birliği’nden önce Pergamon, Smyrna

ve Ephesos gibi şehirlerin aynı derecede parlak kurucu geleneklere sahip olduğundan

bahsetmektedir146. Hemen her durumda, resmi bir binaya varışta, resmi bir yerde,

büyük festivallerde, agonistik festivallerde, sporcuların önünde, doğum günleri ve

cenaze törenlerinde, valiye yapılan konuşmalarda, her zaman ve her durumda kurucu

gelenler ve efsaneler her zaman yer alırdı147. Bir konuşmanın konusu ne olursa olsun,

ktistes’leri onurlandırıldığı için konuşma büyük bir coşkuyla dinlenirdi. Yarışma

kazanan bir sporcunun, kendi kökeni veya kentin kuruluşu hakkında efsanevi bir hikaye

anlatması bir zorunluluktu. Eğer isterse ataları hakkında kentin gücü hakkında kente

övgüler sunar. Hangi ktistes olursa olsun, bir tarı mı, kahraman mı ya da yaşlı bir adam

139 Price, 2005, s. 221. 140 Mortensen, 2015, s. 214. 141 Scheer, T. S., ‘The Past in a Hellenistic Present: Myth and Local Tradition’, A Companion

to the Hellenistic World, Andrew Erskine (eds), 2013, s. 217. 142 Ziegler, R., ‘Alexander der Grosse als Stadtegründer. Fiktion und Realitat’, Stephanos

nomismatikos: Edith Schönert-Geiss zum 65. Geburstag, Peter, U., & Schönert-Geiss, E. (eds),

Berlin: Akademie Verlag, 1998, s. 681. 143 Weiss, 1984, s. 190. 144 Weiss, 1984, a.g.e., dp. 95. 145 Dio Chry. 39,1-2.8. 146 Ael. Arist. 23,15.26. 147 Weiss, 1984, s. 190.

25

mı veya son zamanların hükümdarı mı onu görmezden gelemez onunla ilgili bir şeyler

anlatmalıdır. Bir cenaze töreninde ölen kişinin atası kimdi? Onun yerli veya göç ettiği

Dor, Ion veya Hellen olduğu öne çıkartılırdı148.

Kentin ktistes’i siyasi varlık kazanarak iki kentin arasındaki anlaşmayı temsil

eden homonoia anlaşmalarında kenti temsil eden siyasi bir güç olarak kullanıldı.

Mitolojik hikâyelerin yaratılması sürecinde, her bir kentin kimliği yavaş yavaş ortaya

çıktı. Bu kimlik, kentlerde yaşayan vatandaşların öz benlikleri için önemlidir.

Küçük Asia kentlerinin kuruluş mitosları ve kurucu kahramanlarına yönelik

veriler oldukça sınırlıdır149. Az sayıda kentin kurucusu ve kuruluş mitolojisi hakkında

bilgiye sahibiz150. Kuruluş mitolojilerinin anlatıldığı edebi, epigrafik ve arkeolojik

veriler, kentlerin kuruluşu ile ilgili kesin olmasa da bir takım fikirler sunacaktır. En

azından bazı kentlerin eksik veya hiç anlatılmayan kuruluş mitosları gün yüzüne

çıkacaktır. Kuruluş mitlerine başka bir kanıt ikonografidir. İkonografik anlatımlar; özel,

sivil ve evrensel özellikleri taşıyan buluntular üzerinde hikâyenin bir bölümü veya

tamamı görülebilmektedir. Sikkeler veya özel halka açık anıtlarda sergilenmek üzere

seçilen görüntüler, bazen bir şehrin kuruluş hikâyesinden bölümler veya oikistes

betimlenirdi. Bu sayede anlatılan mitolojik hikâye kentin görsel hafızasında yüzyıllarca

hatırlanacaktır.

2.1. Kuruluş Efsanelerinin Ortaya Çıkışı

Efsanelerde, birbirine geçmiş, tamamen gerçek düşüncelerden ayrılmış, eylemler

o kadar çoktur ki bazen çok az gerçeklik yüzeyde kalmıştır151. Çoğu durumda bir

efsanenin ne zaman ve nasıl ortaya çıktığını, ne kadar etkili olduğunu ve nasıl

yayıldığını tam olarak bilemediğimiz için, bir kentin kuruluş efsanesi düşüncesinden ne

kadar etkilendiğini söylemek zordur152. Herodotos, Pausanias veya Strabon tarafından

birçok kuruluş mitosu ve yerel gelenekler tartışılmıştır. Bunlar gibi yazarlar, yerel tarihe

ve sözlü geleneğe ait bilgileri toplamışlardır. Anlatılanları kendi yorumlarıyla

148 Weiss, 1984, s. 190 149 Küçük Asia kentlerinin kuruluşu üzerine çalışma Bknz. Strubbe, 1984-86; Weiss, 1984. 150 Kuruluş mitolojileri ve kurucu ktistes çalışmaları için Bknz. Prinz 1976; Thür 1995;

Rathmayr, 2010; Mac Sweeney, N., Foundation Myths and Politics Ancient Ionia, 2013;

Mortensen, 2015. 151 Nolle, 2015, s. 2, dp. 5. 152 Mac Sweeney, 2013, s. 49.

26

birleştirerek, tanımladıkları yerlerin sosyal kültürel ve coğrafyaları hakkında bilgiler

sundular153. Daha sonraki yazarlar tarafından aktarılan anlatılar, efsanenin dolaşımda

olduğu gerçeğini doğrulamaktadır. Hesiodos MÖ 7. yüzyıllarda yaşamış ve tanrılar,

ziraat ve kır yaşamı üzerine yazılar yazmıştır. Aynı zamanda tanrılar ve kahramanların

ilişkilerini tutarlı bir biçimde sistemleştirmiş ve polislerdeki egemen aile soylarını

efsanevi kahramanlara dayandırmaktadır. Soy atalarına ilgi önemli ölçüde artmış, kent

kurucularının efsanevi kökenleri geçmişi en eskiye dayandırmaya çalışılmıştır.

Hellenler, geçmişi çok eski zamanlardan elde edilen somut kanıtlarla değil,

geleneksel hikâyeleri ve efsanelerin yardımıyla yeniden inşa ettiler154. Bununla birlikte,

kent kuruluşları hakkındaki mitolojiler, anlatılmaya başlandığında, bu süreçlerde yer

alanların düşünceleri, belli yönlerde beklentileri, eylemleri ve tepkileri farklılık

göstermiştir155. Kent kuruluşunda ortaya atılan efsaneler, kentle ilişkilendirilen

kahraman ve soyları birbiriyle karmaşık ilişki içinde olup bir toplumun kimliğinin

kökeni ortaya çıkarmak için sunulmuş hikâyelerdir156. Genel olarak kurucu efsanelerin

oluşumu, ilk kent devletlerinin ortaya çıkmasından yaklaşık iki yüz yıl sonra MÖ 5.

yüzyılda başlamaktadır157.

Antik Dönem’de bazı kentler kendilerine geçmiş yaratma yarışına girerler ve geç

dönem kentleri erken dönemde kurulmuş kentlerden geri kalmak istemedikleri için

kendilerine eski kuruluş efsaneleri üretirler158. Bazı kentler, isimlerinden kurucu ktistes

yaratılar ve onları ünlü kahramanlarla hatta tanrılarla ilişkilendirdiler159. Yunan

kentlerinin, Hellenistik ve Roma Dönemi’ndeki anlaşmazlık ve birbirleri ile üstünlük

mücadelesi bu türden efsanevi hikâyelerin çokluğunu beraberinde getirmiştir160. Böyle

ilahi bir faaliyet, yalnızca bir kentin refahı ve başarısı dışında, aynı zamanda kentin

153 Mac Sweeney, 2013, s. 49. Dp. 63. Pausanias’ın yerel gelenekler için iyi bir kaynak

olabileceğini savunur. 154 Scheer, 2013, s. 217. 155 Nolle, 2015, s. 2, vdd. 156 Weiss, P., 1984, Lebendiger Mythos: Gründerheroen und Stadtische Gründungstraditionen

im Griechisch-Römischen Osten, in WJA 10, 1984. s. 193-194; Scheer, 1993, s. 67-70. 157 Leschhorn, 1984, s. 1. 158 Weiss, 1984, s. 179-208; Strubbe, J., Gründer kleinasiatischer Stadt: Fiktion und Realitat, in:

AncSoc15-17, 1984-86, 253-304. 159 Leschhorn, 1984, s. 374, Nr. 91 vdd. Erythrai (Erythros), Ilon (İlias), Kyzikos (Kyzikos),

Magnesia am Meandrum (Magnetos), Miletopolis (Miletos), Parion (Parios), Tralleis (Tralleus),

Xanthos (Xanthos); Nolle, 2015, s. 3. 160 Strubbe 1984-86, s. 257 -268.

27

unutulmaması ve uzun süre hatırlanması için de üretilmiştir. Bu mitosların uzun süre

kentin hafızasında yer yapması, kente saygı ve güven sağlamaktadır161.

İlk kent kuruluşları oikistes’lerin önderliğinde hızlı bir şekilde karar verilerek

yapılmıştır162. Kentlerin kurulmasında ana kent sistemli bir şekilde hareket etmiştir.

Kentin kurucusu (oikistes) soylu ailelerden seçilirdi. Kentin planlaması önceden yapılır,

kolonistler belirlenir ve genellikle yetişkin erkekler seçilirdi. Koloni toprakları eşit

parçalara bölünür, ritüeller içinde bir bölüm ayrılır ve kişiler arasında toprak kavgaları

önlenmiş olurdu163. Kentlerin temel ritüelleri arasında sönmeyen ateş kavramı yer

alır164. Ana kentten kutsal, yeni kurulan koloni kente yani yeni ortak ocakta bir ateşin

yakılmasını içermekteydi. Bu ortak ocak (sonraki dönemlerde Prytaneion) hâkimlerin

ve elçilerin buluşma ve yemek noktasıydı165. Hellen kentlerinde birlik ateşi, (Koine

Hestia)’nın yaygın varlığı geçmişlerine odaklanma ve kuruluşla ilgili anıların

korunmasına yardımcı olması için önemli bir unsurdu166. Akdeniz ve Karadeniz kıyıları

boyunca koloni kentlerinin olduğu yerlerde, ortaya çıkmıştır. Hellen kentlerinde bir

koine hestia’ın yaygın varlığı kimliğe odaklanmaya ve kuruluşlarla ilgili anıların

korunmasına yardımcı oldu167.

İlk kentlerin, var olduğu MÖ 8. yüzyılın ortalarından itibaren bu tür hikayelerin

anlatılmaya başlandığı ve yazılı edebiyatın hız kazandığı MÖ 6. yüzyılda bu hikayelerin

kaleme alındığı168 ve kent kabartmalarında, sikkelerinde ve hikayelerinde sıkça

işlenmiştir. Bu geleneklerin birçoğu en azından Hellenistik Dönem’in başından itibaren

dolaşıma girmiş olsa bile, hikâyelerin bir kısmı yalnızca MS 2. yüzyıl boyunca ayrıntılı

olarak ele alınmış görünmektedir169.

Kurucuların ortak hatıraları, Delphoi orakli ile ilişkili Panhellen düşüncesine

bağlıdır170. Delphoi kehanet merkezi MÖ 8. yüzyıldan ikinci yarısından itibaren Hellen

161 Nolle, 2015, s. 3. 162 Malkin, 2009, s. 274. 163 Levi, 1987 s. 76; Tekin, 2014, s. 76; Malkin, 2009, s. 274. 164 Malkin, 2009, s. 274. 165 Malkin 1987, s. 92-134. (Religion and colonistion in Ancien