Teknik Resim - garipgenc.com · Düzlemsellik, bir yüzeye ait bütün elemanların paralel iki düzlem arasında bulunmalarıkouludur. Kontrol edilen yüzeyi içine alan paralel

1

Page 1

Teknik Resim

Yrd. Doç. Dr. Garip GENÇ

TEKNİK BİLİMLER

MESLEK YÜKSEKOKULU

10. Şekil Konum Toleransları

Page 2Yrd. Doç. Dr. Garip GENÇ M.Ü. Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu

Parça işlenirken malzemenin dokusunda, işleyen tezgahta ve kesici takımda meydana

gelen değişiklikler, parçaya yansıdığından şekil ve konum toleransı kaçınılmazdır.

Genel Bilgi

Punta mili işlenirken, punta ucu eğilmişse şekil toleransı, punta ucu eğilmemişse

konum toleransı söz konusudur.

Şekil: Punta Milinin İşlenmesi


Tanımlar (TS 1304 ISO 1101’ e göre)

Şekil toleransı: Bir elemanın ideal geometrik şeklinden ne kadar farklı

olabileceğini belirten toleranstır.

Şekil: Kademeli Milde Oluşan Eksen Kaçıklığı

Gerçek şekil: İmal edilmiş parçanın şeklidir. Bu şekil ölçme cihazıyla kontrol edilir.


Şekil farkı: Gerçek şeklin alt ve üst sınırları arasında kalan farktır. Şekil farkı,

verilen şekil toleransına eşit veya şekil toleransından küçük olmalıdır.

Şekil: Şekil Farkı ve Şekil Toleransı


Şekil: Tolerans Bölgeleri

Bir daire yüzey,

Ortak merkezli iki daire arasındaki

yüzey,

Eşit aralıklı iki çizgi arasındaki

yüzey,

Paralel iki doğru arasındaki yüzey,

Bir silindir içindeki boşluk,

İki ortak eksenli silindir arasındaki

boşluk,

Paralel iki düzlem arasındaki

boşluk,

Eşit aralıklı iki yüzey arasındaki

boşluk,

Bir dikdörtgen prizma içindeki

boşluk şeklindedir.

Tolerans bölgesi: Her ölçülendirme türüne ve her toleranslı niteliğe göre tolerans

bölgesi;


Bir bütünün her bir parçasının farklı yerlerde binlerce adet üretildiği durumda, montaj

sırasında her bir parçanın diğerine geçmesinin garantisi var mıdır?

Geometrik Boyutlandırma & Toleranslandırma İhtiyacı

2


DAİRESELLİK

DOĞRUSALLIK

DÜZLEMSELLİK

SİLİNDİRLİK

Dairesellik, doğrusallık, düzlemsellik ve silindirlik bir unsurun biçimi ile ilgili

toleranslardır.

Bu toleranslar belirtilirken herhangi bir datuma bağlı olarak verilmezler.

Tolerans değerleri belirlenirken, boyut toleransının değeri göz önüne

alınmalıdır. Geometrik toleransın değeri boyut toleransının değerinin yarısından

daha az olmalıdır.

Toleranslandırılan unsur en fazla malzeme durumunda iken, unsurun yüzey

yada yüzeyleri boyutsal kusursuz biçimi belirleyen örtünün dışına çıkmamalıdır

(örtüşme kuralı).

Geometrik Semboller ve Anlamları

o Biçim Toleransları (Bağlı Olmayan Özellik)


Profil toleransları bir doğrunun veya yüzeyin profili ile ilgili toleranslardır.

Bu toleranslar bir datuma bağlı olarak verilebilirler.

Geometrik olarak tanımlanabilen bir doğru ya da yüzeyin, tanımlanmış olan

profilden izin verilen sapma miktarını gösterir.

DOĞRU PROFİLİ YÜZEY PROFİLİ

o Profil Toleransları (Bağlı Olan veya Olmayan Özellikler)

DİKLİK PARALELLİK AÇISALLIK

Diklik, paralellik, açısallık bir unsurun düzenlenmesi ile ilgili toleranslardır.

Bu toleranslar belirtilirken bir datuma bağlı olarak verilirler.

Bu toleranslar verilirken malzeme koşulu (MMC veya LMC) belirtilmelidir.

Diklik, paralellik ve açısallık toleranslarının aynı zamanda düzlemsellik ve

doğrusallığı kontrol ettiği göz önüne alınmalıdır.

o Düzenleme Toleransları (Bağlı Özellik)


SİMETRİKLİK KONUM EŞMERKEZLİLİK

Simetriklik, konum ve eşmerkezlilik bir unsurun yerleştirilmesi ile ilgili

toleranslardır.

Bu toleranslar belirtilirken bir datuma bağlı olarak verilirler.

Konum toleransı verilirken malzeme koşulu (MMC veya LMC) belirtilmelidir.

Simetri ve eşmerkezlilik yalnızca RFS durumunda geçerlidir ve MMC ve LMC

uygulanmaz.

Simetriklik toleransının aynı zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı, konum

toleransının aynı zamanda doğrusallık ve dikliği, eşmerkezlilik toleransının aynı

zamanda düzlemsellik ve doğrusallığı kontrol ediyor olduğu göz önüne alınmalıdır.

o Yerleşim Toleransları (Bağlı Özellik)


DAİRESEL SALGI TOPLAM SALGI

Salgı toleransları silindirik bir unsurun dönme yüzeyinin eksene göre konumu

veya alın yüzeylerinin yalpası ile ilgili toleranslardır.

Bu toleranslar bir datuma bağlı olarak verilirler.

Dairesel salgı toleransının aynı zamanda dairesellik ve eşmerkezliliği, toplam

salgı toleransının aynı zamanda doğrusallık, açısallık, koniklik, dairesellik ve

alında düzlemselliği kontrol ettiği göz önüne alınmalıdır.

o Salgı Toleransları (Bağlı Özellik)


DAİRESELLİK

Dairesellik

Şekil: Konik Parçalarda Dairesellik Durumu

Ø 12.5 ± 0.1 0.05

Bu unsur dairesel olmalıdır

0.05 genişliğinde birtolerans bandı içerisinde

A

A

90 °

Ø 12.45Ø 12.55

0.05 toleransbandı

A-A KESİTİ


Silindir veya konide, eksene dik herhangi bir kesitin dış zarfı üzerindeki noktaların

tümü eksenden eşit mesafede olmalıdır

Kürede ortak merkezden geçen bir düzlemin kestiği küre dış yüzeyine ait tüm

noktalar küre merkezinden eşit uzaklıkta bulunmalıdır.

a) Dairesellik aşağıdaki durumlar için aranan koşuldur:

Bir yüzeyin bütün dairesel elemanlarının içerisinde bulunması gereken, eş

merkezli iki daire arasında kalan bölgedir.

Silindirin eksene dik her kesitinin dış çemberi (çevre zarfı), yarı çapları

arasındaki fark 0.05 mm. olan iki çember arasında bulunmalıdır.

Bu çemberlerden büyük olanın çapı 12.6 olabilir.

Bu durumda küçük olanın çapı en az 12.5 olmalıdır. Veya çemberlerden küçük

olanın çapı 12.4 olabilir, bu durumda büyük olanın çapı en fazla 12.5 olmalıdır.

b) Dairesellik Toleransı:

3


DOĞRUSALLIK

Doğrusallık

Şekil: Dairesellik Toleransın Gösterilmesi

Ø12.5 ± 0.08

Boylamasına her eleman

düz bir hat oluşturmalıdır.

0.05 genişlikte bir

tolerans bandı içerisinde

0.05

Şekil: Dairesellik Toleransın Gösterilmesi


Doğrusallık, bir yüzeye veya bir eksene ait elemanların, sınırları belirlenmiş bir bant içerisinde

bulunmaları koşuludur.

a) Tanım :

b) Doğrusallık Toleransı:

Kontrol edilen yüzey veya eksene ait tüm elemanların içinde bulunması istenen bant genişliğidir.

Ø 12.58 (fiili çap)

0.05 genişlikte tolerans bandı

Ø 12.53 (en düşük)

Ø 12.48 (en düşük)Ø 12.58 (fiili çap)


Ø 12.58 (fiili çap)


Ø 12.48 (en düşük)

Şekil: Doğrusallık Toleransın Gösterilmesi

Doğrusallık bir özelliğin yüzeyinde yer alan her bir doğrusal elemanın boyut toleransını inceltmek

(rafine etmek) için kullanılır. Doğrusallık toleransı bir özelliğin EMD ölçüsüne, yani boyut

toleransına eklenmez.


DÜZLEMSELLİK

Düzlemsellik

6.35±0.13

Bütün yüzeyi içerisine alan 0.05

kalınlıkta bir tol. Bandı içerisinde

Bu yüzey düzgün olmalı

0.05 tol. Bandı

Form sınırları

(paralel)

6.2

2

Alt s

ınır

6.4

8

Üst

sın

ır

0.05 tol. Bandı

Bütün yüzey iki paralel

düzlem arasında kalmalıdır.

0.05 tol. Bandı

0.05


Düzlemsellik, bir yüzeye ait bütün elemanların paralel iki düzlem arasındabulunmaları koşuludur.

Kontrol edilen yüzeyi içine alan paralel iki düzlem arasındaki bant genişliğidir.

b) Düzlemsellik toleransı:

a) Tanım :

0.12

40.0±0.2

40.0

0.1 FIM

40.1 (fiili çap)

40.2 maks

Karşılık Parçası

40.22 min.

En fazla malzeme koşulunda

geçme için

Şekil: Düzlemsellik Hatalar


Bu parça için düzlemsellik toleransı tanımlanmamış olsa idi, boyutsal olarak

uygun bir parçanın yüzeyinde 0.4 mm. kadar düzlemsellik hatası olabilirdi.

Ancak, düzlemsellik toleransı tanımlanmış olduğu için, parçanın düzlemselliği

en çok tanımlanan tolerans kadar hatalı olabilir.

Eğer parça, En Fazla Malzeme Durumu olan 40.2 mm. kalınlığında imal edilmiş

olursa, hiçbir düzlemsellik hatasına izin verilmez. Eğer parça En Fazla Malzeme

Durumu ölçüsünden 0.05 mm. küçük imal edilmiş olursa, 0.05 mm. düzlemsellik

hatasına da izin verilir.

Eğer yüzeylerden biri için, 0.40 mm. düzlemsellik toleransı tanımlanmış olsa idi,

toplam 0.40 boyut toleransının içerisinde kalınabilmesi için, diğer yüzeyin her

durumda mükemmel düz kalması sağlanmalıdır.

Kapak

Gövde

SızdırmazlıkElemanı

0.05

DÜZLEMSELLİK – Tipik Örnek


SİLİNDİRLİK

Silindirlik

Şekil: Silindirikliğin

Gösterilmesi

Ø12.5±0.1

Sembolün anlamı

0.05 genişliğinde bir tolerans bandı içerisinde

Bu parça silindir olmalıdır

ANLAMI:

0.05 Tol. Bandı

0.05

Tol. Bandı

Ø 12.55Ø 12.45

Çap en yüksek olduğu

yerde 12.55 geliyorsa, en

düşük olduğu yerde

en az 12.45 olmalıdır.

0.05

4


PROFİL

Bir Doğrunun Profili

Bir Yüzeyin Profili

Şekil: Doğrunun ve Yüzey Profilinin Gösterilişi

Yüzeyin içerisinde bulunması gereken, eş eksenli iki silindir arasındaki yarı çapfarkıdır.

a) Tanım:Silindirlik, bir dönme yüzeyine ait elemanların dönme ekseninden eşit uzaklıktabulunmaları koşuludur.

b) Silindirlik toleransı:


-A-

0.8 A

(a) Çift yanlı tolerans

(b) Tek yanlı tolerans (içte)-A-

0.8 A

(c) Tek yanlı tolerans (dışta)-A-

0.8 A

0.8 genişliğindeki tolerans

bandı doğru profilin iki yanına

eşit olarak dağılmış.


bandı doğru profilin bir yanına

verilmiş.


bandı doğru profilin bir yanına

verilmiş.

-A-

-A-

-A-

Şekil: Toleransların Gösterilmesi


PROFİL – Tipik Örnek


DİKLİK

Diklik

Şekil: Bir Düzlemine Göre Bir Eksenin Dikliği

SEMBOLÜN ANLAMI

-A-Datum yüzeyi

0.15 genişliğinde bir tol. bandı içerisinde

Bu yüzey dik olmalıdır.

0.15 A

0.15 A

Şekil: Diklik Sembollerin Anlamı


Dik olması istenen unsurun içerisinde bulunması gereken, paralel iki yüzeyarasındaki açıklığın ölçüsüdür.

a) Tanım:

Diklik, bir yüzey, orta düzlem veya eksenin bir datum düzlem veya eksenine 90°olması koşuludur.

a) Diklik toleransı :

PARALELLİK

Paralellik

Şekil: Parçada Paralelliğin Gösterilmesi


Datum Düzlemi Datum Ekseni

Tolerans Bölgesi

1) İki düzlemin

paralelliği2) Bir eksenin bir

düzlem ile paralelliği

3) Bir eksenin başka

bir eksen ile paralelliği

Unsur

Ekseni

Paralellik toleransı:

1. Söz konusu unsurun içinde yer alması gereken, datum düzlemine ve birbirine

kusursuz paralel iki düzlemin arasında kalan bandın genişliğidir. (1 ve 2)

2. Unsur ekseninin içinde yer alması gereken, ekseni datum eksene kusursuz

paralel silindirin zarfladığı bölgedir. (3)

Paralellik, bir yüzey veya eksene ait her elemanın bir datumdan eşit uzaklıkta olmasıkoşuludur.

Şekil: Tolerans Bölgelerin Gösterimi

5


AÇISALLIK

Açısallık

Şekil: Parçada Açısallığın Gösterilmesi

1. Tanım:

Açısallık, bir yüzey, orta düzlem veya eksenin bir datum düzlem veya eksenine

göre belirtilen bir açıda (90° dışında) olması koşuludur.

2. Açısallık toleransı:

Açısallık toleransı, içerisinde toleranslandırılmış yüzeyin, eksenin veya orta

düzlemin bulunmasının istendiği, datum düzlemine veya eksenine göre tam belirtilen

açıda olan, paralel iki yüzey arasındaki açıklıktır.


0.05 A

A

24.1/24.0

45°

SEMBOLÜN ANLAMI:

Unsur, datum yüzeyi a’ ya

tam 45° ve 0.05 aralıklı iki

paralel bant arasında

olmalıdır.

24.1

45° ESAS

0.05 TOL. BANDI

24.0

45° ESAS

0.05 TOL. BANDI

0.05

Şekil: Konum Teorisinin Gösterilmesi


Bir Unsurun Konumu

KONUM

Şekil: Bir Unsurun Konumunun Gösterilmesi


50.8

0.24

0.14

Bonus

Tolerans

Ø 6.4+ 0.1

0

Ø 0.14

M

Delik Ø Konum Tol.

6.4 ( MMC )

6.416.426.43

6.446.456.46

6.476.486.49

6.50

0.14

0.150.160.17

0.180.190.20

0.210.220.23

0.24

1. Delik, pim, kama kanalı veya yüzey gibi bir unsurun, bir datuma göre konumununbelirlenmesi.

2. Bir unsurun teorik olarak tanımlanmış olan konumundan uzaklaşabileceği miktar.

3. Delik, havşa gibi silindirik özellikler için konum toleransı tolerans bölgesinin çapıdırve söz konusu unsurun ekseni bu bölge içerisinde kalmalıdır.

Şekil: Konum Teorisinin Gösterilmesi


45 °Ø 4.8+ 0.16

0

Ø 0.15 M

(8 delik)

Ø 38

• parça

45 °Ø 4.65 (8 pim)

Ø 38

4.8 MMC(-) 0.15 TOL.

4.65 PİM

• mastar

ÖLÇÜ TOL.

4.80

4.814.824.83

4.844.854.90

4.96 LMC

0.15

0.160.170.18

0.190.200.25

0.31

Şekil: Konum Teorisi- Mastar Uygulaması


EKSENLİLİK

Eş Eksenlilik

Şekil: Referans Ekseninin Gösterilişi

6


Ø 0.1 AA

ANLAMIOlabilecek maksimumyer değiştirme

Bu yüzeyin

ekseni

Ø 0.1 Toleransbölgesi

Datum Aekseni

Bu yüzeyinorta noktaları 0.1 çaplı tolerans

bölgesi içerisinde bulunmalı

Olabilecek şekil değişikliği

Çapın tolerans sınırları içerisinde olması koşuluyla, özelliğin her kesitinde orta nokta

ø 0.1 silindirik tolerans bölgesi içerisinde bulunmalıdır.

Tolerans bölgesinin ekseni ile datum ekseni çakışık olmalıdır. Belirtilen tolerans ve

datum yalnızca RFS durumunda geçerlidir (En Fazla Malzeme Durumu uygulanmaz.)

Şekil: Eşeksenlilik Uygulaması


Eş eksenlilik, kontrol edilen özelliğin çapı veya yüzeyinin düzgünlüğü ile ilgili

değildir. (Ancak yüzeydeki bozuklukların eşeksenlilik ölçümlerini zorlaştıracağı

unutulmamalıdır.)

Yani, eşeksenlilik çapların değerleri ne olursa olsun ve yüzeylerin durumu nasıl

olursa olsun, yalnızca eksenlerin ilişkisi ile ilgilidir.

Eşmerkezliliğin kullanıldığı durumlarda, her bir özelliğin ekseninin yeri,

fonksiyonu tam olarak hesaplanıp belirlenebilmelidir.

Oysa En Fazla Malzeme Durumu uygulanan konumların kontrolu, basit bir

mastar ile hiç hesaplamaya gerek duyulmadan yapılabilir.


SİMETRİKLİK

Simetriklik

Şekil 14.43. Simetriklik Gösterilişi


A0.13 A

0.13 TOPLAM TOL. BÖLGESİ GENİŞLİĞİ

0.065

DATUM A’YA AİT

ORTA DÜZLEMİN EKSENİ

Kanal orta düzlemi veya ekseni, kanal genişliği kaç olursa olsun, datum orta düzleminden eşit uzaklıkta,

0.13 aralıklı iki paralel düzlem arasında bulunmalıdır.

Tanım :

Kanal vb. bir unsurun bir datum düzlemine veya başka bir unsura göre

simetrik olması koşuludur.

Simetriklik Toleransı :

Simetriklik toleransı, kontrol edilecek unsurun içinde bulunması gereken

tolerans bölgesinin genişliğidir.

Şekil 14.44. Simetriklik Kullanım Alanı


SALGI

Salgı

Alın Salgısı(Yalpa)

Şekil 14.45. Salgı ve Alın Salgının Gösterilmesi


CD

C - D0.05

C - D0.02

C - D0.04

C - D0.02

Datum olarak belirlenmiş iki çap birlikte bir datum ekseni oluşturmakta ve

kontrol edilmek istenen özellikler bu eksen ile ilişkilendirilmektedir.

İki Çap Datum

Şekil 14.46. İki Çap Datum

7


TOPLAM SALGI

Toplam Salgı

Toplam Alın Salgısı

Şekil 14.44. Toplam Salgı ve Toplam Alın Salgının Gösterilmesi


Ø23.88±0.03

Ø18.92±0.04

Ø8.89±0.03

Ø12.49

0-0.2

0.03 A-B

0.013 A-B

0.05 A-B

0.04 A-B

A-B EKSENİ

PARÇA A VE B'DEN PUNTAYA

ALINARAK A-B EKSENİ OLUŞTURULMUŞ

0.03

0.0130.05

0.04

Örnekte parçanın punta yuvaları A ve B datumları olarak belirlenmiştir.

Salgı değerlerini doğru belirlemek için parçayı ı A ve B datumları etrafında

çevirmek gereklidir.

Parça oluşturulan A-B ekseni etrafında çevrilirken komparatörler ile

yüzey toplam salgıları kontrol edilir. Her bir çap için öngörülen toplam salgı

toleransının boyutsal toleranstan daha küçük olduğuna dikkat edilmelidir..Kısayol eseksen2_tamam.lnk

Şekil 14.45. Toplam Salgı toleransının boyutsal toleranstan daha küçük olduğunun gösterilmesi

Page 39Yrd. Doç. Dr. Garip GENÇ M.Ü. Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu Page 40Yrd. Doç. Dr. Garip GENÇ M.Ü. Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu

Documents

Teknik Resim - garipgenc.com · Düzlemsellik, bir yüzeye ait bütün elemanların paralel iki düzlem arasında bulunmalarıkouludur. Kontrol edilen yüzeyi içine alan paralel