TEKST L TERB YE LETMELERBOYAMA VE K MYA LABORATUVARLARI

EL K TABI

TEKSLAB 2003 E itim Programı

Prof.Dr. Erhan Öner (Editör) Kimya Y. Mühendisi, Marmara Üniversitesi

Yazarlar

M Cüneyt Gezen, Kimya Y. Müh., YÜPAK Boyama San. A. .Ö r.Gör. adıman Karba , Kimya Y. Müh., Marmara Üniversitesi

Ö r.Gör. B Cenkkut Gültekin, Teknik Y. Ö t., Marmara Üniversitesi Bahar Harmancıo lu, Kimyager, Organik Kimya A. .

Nehir Uhri, Tekstil Müh., Seta Kimya A. .Mustafa Ya ar Kılıç, Y. Kimyager, Ondeo-NALCO A. .

Bakiye Çiçeko lu, Kimya Y. Müh., Ba Müfetti i

ISBN 975-395-592-8

stanbul – Nisan 2003

TEKSLAB 2003

Tekstil Terbiye letmeleri Boyama ve KimyaLaboratuvarları E itim Programı

11 - 12 Nisan 2003 Çerkezköy Organize Sanayi Bölgesi

Toplantı Salonu Düzenleyen:

Kimya Mühendisleri Odası stanbul ubesi ve Trakya Bölge Temsilcili i

Düzenleme Kurulu:

Prof.Dr. Erhan Öner (Ba kan) - M Cüneyt Gezen (II. Ba kan)-brahim Erkan – H brahim Gümü – Co kun Gönülta – brahim

Beylunio lu – Prof.Dr. Ne et Kadırgan - Doç. Dr. A. Seza Ba tuFetiye Kara

Yürütme Kurulu:

Prof.Dr. Erhan Öner – Doç. Dr. A. Seza Ba tu – M Cüneyt Gezen – Zafer Can Çiçeko lu – Nilüfer Ceylan – Zeki De irmenci

leti im Adresi:Kimya Mühendisleri Odası stanbul ubesiNe et Ömer Sokak, No: 17/3, Kadıköy – 34710 stanbul.Telefon: 0216 4493710 - 0216 4493711 - 0216 4493712 Faks: 0216 4493713 e-posta: kmoistanbulsb@tkmo.org.trnternet Sitesi: http://www.kmo.org.tr

i

TEKSLAB 2003 E T M PROGRAMINI DESTEKLEYEN KURULU LAR

Aygenteks Dı Ticaret ve Tekstil Sanayi Ltd. ti.

Benar Kimya Sanayi Ticaret A. .

Çerkezköy Organize Sanayi Bölgesi Müdürlü ü

Eksoy Ltd. ti.

Gruppo Tekstil Kimya Sanayi

lteks Boya A. . / Günerca Kimya A. .

NEKSUS Kimya San. Tic. Ltd. ti.

Organik Kimya Sanayi ve Ticaret A. .

Seta Kimya A. .

Tekimsan Kimya Sanayi ve Ticaret Ltd. ti.

(*) Alfabetik sıralamaya göre.

ii

SUNU

Kimya Mühendisleri Odası stanbul ubesi ve Trakya Bölge Temsilcili i tarafından

düzenlenen, ileride de düzenlenecek olan Tekstil Terbiyesi E itim Programlarından ilkini

“Tekstil Terbiye letmeleri Boyama ve Kimya Laboratuvarları E itim Programı -

TEKSLAB 2003” olarak belirledik.

Herkesin bildi i ve kabul etti i gibi tekstil çok sayıda mühendislik ve meslek alanını

ilgilendiren bir i koludur. Tekstil maliyetleri içinde en önemli yeri tutan “tekstil terbiye

i lemleri” iyi bir kimya ve kimyasal reaksiyon mühendisli i bilgisini gerektirir. Bu konuda

bilgili ve yaratıcı mühendis ve teknisyenler hem maliyeti, hem çevre kirlili ini önemli

derecede azaltıp, ürün kalitesini yükseltebilirler. Biz Tekstil Terbiye e itimlerine “Boyama ve

Kimya Laboratuvarları” ile ilgili temel bilgileri derleyerek ba lamayı uygun gördük.

Ekonomik kriz ve ABD’nin Irak’a saldırısına ra men önceden belirledi imiz e itim

tarihinde bir ertelemeye gitmedik. nanıyoruz ki Türkiye zor günleri kendi gücüyle ve üretim

yaparak a abilecektir. Burada da temel görev mühendis ve teknisyenlerimize dü mektedir.

Elinizdeki bu kitap, tekstil terbiyesi konusunda deneyimli Kimya Mühendisleri Odası

üyesi arkada larımızın ve konularında uzman e itimcilerin katkılarıyla hazırlandı. Dostumuz,

Erhan Öner hocamız ise kitabın editörlü ü gibi zor bir görevi kar ılık beklemeden yerine

getirdi.

Gerek organizasyona, gerekse e itime katkıda bulunan bütün arkada larımıza te ekkür

ediyoruz. Yine TEKSLAB 2003 e itim programına Çerkezköy Organize Sanayi Bölge

Müdürlü ünün ve destekleyici Tekstil Firmalarının büyük katkıları oldu. Bu desteklerini

unutmayaca ız.

TMMOB TMMOB Kimya Mühendisleri Odası Kimya Mühendisleri Odasıstanbul ubesi Trakya Bölge Temsilcili i

Yönetim Kurulu Yönetim Kurulu

iii

ÖNSÖZ

Kimya Mühendisleri Odası stanbul ubesi, kimya mühendislerinin çalı tı ı önemli

sektörlerden biri olan tekstil sektörüne yönelik, daha önceki yıllarda da gerçekle tirdi i e itim

programlarına, “TEKSLAB 2003 - Tekstil Terbiyesi letmeleri Boyama ve Kimya

Laboratuvarları E itim Programı” ile devam etmektedir. Bu e itim programına katkıda

bulunan e itimcilerin notlarından derlenerek çok kısa bir sürede ortaya çıkartılan bu kitabın,

sınırlı sayıda Türkçe teknik dokümanın bulundu u sektöre hizmet etmesini ve ilerideki

yıllarda kapsamının geni letilerek yeni basımlarının yapılmasını diliyorum.

Bu çalı mada, e itim notlarını hazırlayarak bilgi ve tecrübelerini aktaran de erli yazarlar

ba ta olmak üzere, programın gerçekle mesini destekleyen kurulu lara, bu çalı ma süresince

deste ini gördü üm ve tecrübelerinden yararlandı ım de erli dostum, Düzenleme Kurulu II.

Ba kanı M Cüneyt Gezen’e, Program Düzenleme ve Yürütme Kurulu üyesi arkada larıma,

Oda Ba kanı Doç.Dr. A. Seza Ba tu ve Müdür Zafer Can Çiçeko lu ba ta olmak üzere tüm

KMO stanbul ubesi çalı anlarına te ekkürlerimi iletirim.

Prof.Dr. Erhan Öner

TEKSLAB 2003 Düzenleme Kurulu Ba kanı

Nisan, 2003

v

Ç NDEK LER

TEKSLAB 2003 E T M PROGRAMINI DESTEKLEYEN KURULU LAR __________ ii

SUNU ___________________________________________________________________iii

ÖNSÖZ___________________________________________________________________ v

Ç NDEK LER ___________________________________________________________ vii

TERB YE LABORATUVARLARINDA GENEL DÜZEN VE GÜVENL _________ 1

1.1 G R _______________________________________________________________ 1

1.2 GENEL KURALLAR _________________________________________________ 21.2.1 Genel Düzen ______________________________________________________ 21.2.2 Çalı ma Düzeni ____________________________________________________ 31.2.3 Aygıt Düzeni ______________________________________________________ 5

1.3 GÜVENL KURALLARI__________________________________________ 61.3.1 Genel Güvenlik ____________________________________________________ 61.3.2 lk Yardım ________________________________________________________ 91.3.3 Cam Nesneler ____________________________________________________ 101.3.4 Çeker Ocak ______________________________________________________ 111.3.5 Parlayıcı Sıvılar ___________________________________________________ 121.3.6 Kimyasal Sıçrama _________________________________________________ 121.3.7 Yangın Tehlikesi __________________________________________________ 131.3.8 Di er Afet Durumları ______________________________________________ 141.3.9 Elektrik Tehlikesi _________________________________________________ 141.3.10 Gaz Tüpleri (Sıkı tırılmı ve Sıvıla tırılmı Gazlar)______________________ 151.3.11 So utma________________________________________________________ 171.3.12 Kriyojenik Sıvılar ________________________________________________ 171.3.13 Bilgisayarlar ____________________________________________________ 171.3.14 Atık Madde Yönetimi _____________________________________________ 181.3.15 Uyarı Levhaları ve Tehlike aretleri__________________________________ 181.3.16 Kaza Raporu ____________________________________________________ 181.3.17 Laboratuvar Kontrol Çizelgesi ______________________________________ 191.3.18 Laboratuvarı Terk Etmeden Önce Yapılması Gerekenler __________________ 19

1.4 KAYNAKLAR ______________________________________________________ 36

TERB YE LABORATUVARLARINDA ÇÖZELT LER N HAZIRLANMASI VE AYARLANMASI __________________________________________________________ 39

2.1 ÇÖZELT KAVRAMI________________________________________________ 39

2.2 KONSANTRASYON _________________________________________________ 392.2.1 Hacim Birimi Ba ına Çözünen Madde Miktarı Esas Alınan Konsantrasyonlar __ 392.2.2 Kütle veya A ırlık Birimi Ba ına Çözünen Madde Miktarının Esas Alındı ıKonsantrasyon ________________________________________________________ 422.2.3 Çözeltilerin Seyreltilmesi ___________________________________________ 42

2.3 AYARLI ÇÖZELT LER______________________________________________ 43

vii2.4 NORMAL ÇÖZELT LER N N HAZIRLANMASI________________________ 45

2.4.1 Asitlerin Ayarlı Çözeltileri __________________________________________ 452.4.2 Bazların Ayarlı Çözeltileri __________________________________________ 462.4.3 Tuzların Ayarlı Çözeltileri __________________________________________ 47

2.5 T TRASYONLARDA D KKAT ED LMES GEREKEN HUSUSLAR _______ 49

2.6 KAYNAKLAR ______________________________________________________ 50

TERB YE LETMELER NDE LEM GÖREN TEKST L ÜRÜNLER LE LG LTESTLER _______________________________________________________________ 51

3.1 STANDART ve STANDARD ZASYON _________________________________ 51

3.2 STANDARTLARIN KAL TE LE OLAN L K S ve RENK HASLIK TESTLER ____________________________________________________________ 53

3.2.1 Kuma lara Uygulanan Ba lıca Haslık Kontrolleri ________________________ 543.2.2 Haslık Kontrollerinin De erlendirilemsinde Kullanılan Skalalar_____________ 54

3.3 EN ÇOK KULLANILAN RENK HASLIK DENEY METODLARI __________ 563.3.1 Boyalı veya Baskılı Tekstil Mamulleri çin Yıkamaya Kar ı Renk Haslı ı Tayini (ISO105-C06) ________________________________________________________ 563.3.2 Boyalı veya Baskılı Tekstil Mamulleri çin I ı a Kar ı Renk Haslı ı Tayini (TS 867-IS0 105-B02) _____________________________________________________ 583.3.3 Boyalı veya Baskılı Tekstil Mamulleri çin Sürtünmeye Kar ı Renk Haslı ı Tayini(TS 717 , IS0 105-X12 ) ________________________________________________ 603.3.4 Boyalı veya Baskılı Tekstil Mamulleri çin Tere Kar ı Renk Haslı ı Tayini (TS 398; ISO E04) ________________________________________________________ 623.3.5 Boyalı veya Baskılı Tekstil Mamulleri çin Kuru Temizlemeye Kar ı Renk Haslı ıTayini (TS 473; IS0 105-DO1) ___________________________________________ 643.3.6. Boyalı veya Baskılı Tekstil Mamulleri çin Ütülemeye Kar ı Renk Haslı ı Tayini(TS 472) _____________________________________________________________ 66

3.4 L F VE L F KARI IMLARININ KAL TAT F ANAL Z __________________ 673.4.1 Kapsam _________________________________________________________ 673.4.2 Ön Deneyler _____________________________________________________ 683.4.3 Mikroskopta nceleme______________________________________________ 693.4.4 Çözündürme lemi________________________________________________ 69

3.5 TEKST L MAMÜLLER NDE K L ve ÜÇLÜ KARI IMLARDA L FLER NKANT TAT F K MYASAL ANAL Z METODLARI (TS 1700 ve TS 4785 ) _____ 70

3.5.1 Kapsam _________________________________________________________ 703.5.2 Cihaz ve Araçlar __________________________________________________ 703.5.3 Reaktifler________________________________________________________ 703.5.4 Deney Numunesi__________________________________________________ 703.5.5 lem ___________________________________________________________ 71

3.6 HA IL MADDES TESP T ___________________________________________ 72

3.7 TEKST L MATERYAL ÜZER NDEK METAL YONLARININ TESP T _ 75

3.8 KAYNAKLAR ______________________________________________________ 76

TEKST L TERB YES NDE KULLANILAN ANA K MYASALLAR ________________ 79

4.1 AS TLER __________________________________________________________ 79

viii

4.1.1 Asetik Asit (Sirke asidi) ____________________________________________ 794.1.2 Formik Asit (Karınca asidi)__________________________________________ 804.1.3 Sülfürik Asit (Zaç ya ı)_____________________________________________ 814.1.4 Hidroklorik Asit (Tuz ruhu) _________________________________________ 814.1.5 Nitrik Asit (Kezzap) _______________________________________________ 814.1.6 Borik Asit _______________________________________________________ 824.1.7 Oksalik Asit ______________________________________________________ 824.1.8 Sitrik Asit (Limon asidi )____________________________________________ 83

4.2 BAZLAR ___________________________________________________________ 834.2.1 Sodyum Hidroksit (Sud kostik ya da kostik soda) ________________________ 834.2.2 Potasyum Hidroksit (Potas kostik) ____________________________________ 844.2.3 Sodyum Karbonat (Soda) ___________________________________________ 844.2.4 Sodyum Bikarbonat ________________________________________________ 854.2.5 Amonyak ________________________________________________________ 864.2.6 Potasyum Karbonat ________________________________________________ 864.2.7 Potasyum Bikarbonat_______________________________________________ 874.2.8 Sodyum Silikat (Su camı) ___________________________________________ 87

4.3 YÜKSELTGEN VE ND RGEN MADDELER ___________________________ 884.3.1 Hidrojen Peroksit__________________________________________________ 884.3.2 Sodyum Peroksit __________________________________________________ 884.3.3 Sodyum Perborat __________________________________________________ 894.3.4 Sodyum Bikromat (Sodyumdikromat) _________________________________ 894.3.5 Sodyum Nitrit ____________________________________________________ 904.3.6 Sodyum Klorit ____________________________________________________ 904.3.7 Sodyum Hipoklorit (Çama ır suyu)____________________________________ 904.3.8 Sodyum Ditiyonit (Hidrosülfit) _______________________________________ 914.3.9 Sodyum Metabisülfit _______________________________________________ 914.3.10 Sodyum Tiyosülfat _______________________________________________ 924.3.11 Potasyum Bikromat (Potasyum dikromat) _____________________________ 934.3.12 Potasyum Permanganat ____________________________________________ 944.3.13 Sodyum Sülfür (Zırnık) ____________________________________________ 944.3.14 Sodyum Sülfhidrat________________________________________________ 94

4.4 TUZLAR ___________________________________________________________ 944.4.1 Sodyum Klorür (Sofra tuzu (rafine tuz), deniz tuzu, kaya tuzu ) _____________ 944.4.2 Magnezyum Klorür ________________________________________________ 954.4.3 Sodyum Sülfat ____________________________________________________ 954.4.4 Sodyum Sülfat Dekahidrat (Glauber tuzu) ______________________________ 964.4.5 Sodyum Glukonat _________________________________________________ 964.4.6 Monosodyum Fosfat (Sodyum fosfat)__________________________________ 964.4.7 Sodyum Tripolifosfat (Sodyum trifosfat ya da pentasodyum trifosfat ) ________ 974.4.8 Sodyum Asetat (Susuz) _____________________________________________ 974.4.9 Sodyum Asetat Trihidrat (Kristal ) ____________________________________ 974.4.10 Amonyum Sülfat _________________________________________________ 974.4.11 Üre ____________________________________________________________ 97

4.5 KAYNAKLAR ______________________________________________________ 99

TERB YE YARDIMCI MADDELER LE LG L TESTLER ____________________ 101

ix

5.1 ÖN TERB YE ÜRÜNLER __________________________________________ 1015.1.1 Islatıcı _________________________________________________________ 1015.1.2 Ya Sökücü_____________________________________________________ 1035.1.3 Stabilizatör _____________________________________________________ 1045.1.4 Antiperoksit Enzimi ______________________________________________ 1075.1.5 Optik Beyazlatıcılar ______________________________________________ 108

5.2 BOYAMADA KULLANILAN YARDIMCI MADDELER_________________ 1105.2.1 Dispergatör ve Egalizatör __________________________________________ 1105.2.2 pH Ayarlayıcılar_________________________________________________ 1125.2.3 yon Tutucu_____________________________________________________ 1135.2.4 Köpük Kesici____________________________________________________ 1155.2.5 Kırık Önleyiciler _________________________________________________ 1155.2.6 Keriyer (Carrier) _________________________________________________ 1165.2.7 Migrasyon Önleyici ______________________________________________ 1175.2.8 Tüy Giderici Enzim Aktivite Tayini __________________________________ 1175.2.9 Retarder________________________________________________________ 119

5.3 F N SAJ VE APRE MADDELER ____________________________________ 1205.3.1 Yumu atıcı _____________________________________________________ 1205.3.2 Fiksatör ________________________________________________________ 1235.3.3 Antistatik Madde_________________________________________________ 1265.3.4 Su ve Kir tici Maddeler ___________________________________________ 127

5.4 BASKI YARDIMCI MADDELER ____________________________________ 1285.4.1 Emülgatör ______________________________________________________ 1285.4.2 Yıkama Maddesi _________________________________________________ 129

SUYUN K MYASAL ANAL ZLER NDE NUMUNE ALMA TEKN VE ANAL ZLERDE D KKAT ED LMES GEREKEN HUSUSLAR__________________ 131

6.1 SULARDAN NUMUNE ALMA DÜZENE ____________________________ 131

6.2 NUMUNE ALINIRKEN D KKAT ED LMES GEREKEN HUSUSLAR ____ 132

6.3 ÇÖZÜNMÜ OKS JEN TAY N Ç N NUMUNE ALMA S STEM _______ 134

6.4 SU ANAL ZLER __________________________________________________ 1356.4.1 Toplam Sertlik Tayini _____________________________________________ 1356.4.2 Alkalinite Tayini (PALK, MALK, OHALK) _______________________________ 1376.4.3 Klörür Tayini____________________________________________________ 1386.4.4 Spektrofotometrik Tayinler_________________________________________ 138

6.5 KAYNAKLAR _____________________________________________________ 145

GENEL H JYEN VE Ç SA LI I ________________________________________ 147

7.1 G R ____________________________________________________________ 147

7.2 YER ORTAMINDAK OLUMSUZ ETKENLER (Sa lık Riskleri) _______ 148

7.3 KORUYUCU ÖNLEMLER __________________________________________ 149

7.4 KAYNAKLAR _____________________________________________________ 153

x