TEXNH

Σχεδιάγραμμα ΈκθεσηςΤέχνη

Τέχνη

Ορισμός

Τέχνη (από το ρήμα τίκτω = γεννώ, δημιουργώ) είναι η ικανότητα δημιουργίας έργων που προκαλούν αισθητική συγκίνηση, αποτελούν γνήσια έκφραση του εσωτερικού κόσμου του ατόμου μέσω του ωραίου, επιτελούν λειτουργία ουσιαστικής επικοινωνίας και στηρίζονται στην αναπαράσταση της πραγματικότητας ή της φαντασίας.

Μορφές

α) Καλές Τέχνες (υπηρετούν το ωραίο):1. εικαστικές (αρχιτεκτονική, πλαστική, ζωγραφική) 2. τονικές (ποίηση, μουσική)3. κινητικές (χορός, θέατρο)β) Μικρές ή εφαρμοσμένες τέχνες (υπηρετούν κυρίως πρακτικούς σκοπούς):αγγειοπλαστική, αργυροχρυσοχοΐα, φωτογραφία γ) Λόγια τέχνη από καλλιτέχνες – διανοούμενουςδ) Λαϊκή τέχνη από ανώνυμο πλήθος καλλιτεχνών

Σκοπός της τέχνης

1. Έκφραση του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη, όπως αυτός αντιλαμβάνεται το ωραίο.2. Προσπάθεια για αισθητική, πνευματική και κοινωνική αναβάθμιση του συνόλου (καλλιτέχνης - πνευματικός άνθρωπος – κοινωνική αποστολή).

Παρατήρηση: Το ωραίο στην τέχνη δεν έχει μόνο την έννοια του αισθητικά όμορφου και αρμονικού αλλά και του καλού, του δικαίου, του αληθινού, του υψηλού. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι η τέχνη δείχνει μόνο την όμορφη και καλή πλευρά της ζωής, αντίθετα, συχνά προβάλλει και την άσχημη πλευρά της, με τρόπο όμως τόσο εξαγνιστικό για το δέκτη (κάθαρση) ώστε και πάλι το τελευταίος να οδηγείται στο καλό, το δίκαιο, το υψηλό, το αληθινό.

Ιστορική αναδρομή

Η τέχνη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ζωή του ανθρώπου. Ο πρωτόγονος άνθρωπος ζωγράφιζε στα σπήλαια και στους βράχους τις καθημερινές εμπειρίες του, τα θρησκευτικά του συναισθήματα. Τα πρώτα καλλιτεχνικά δημιουργήματα του ανθρώπου ήταν καλοφτιαγμένα εργαλεία εργασίας. Τα σκαλιστά σχέδια ζώων, οι χοροί και τα τραγούδια μιας φυλής είχαν τις ρίζες τους στην εργασία και απέβλεπαν στην ικανοποίηση δικών της απαιτήσεων, στην προσέλκυση δηλαδή της λείας ή στην καλλιέργεια του αισθήματος της ασφάλειας και της δύναμης του ατόμου ή της φυλής. Στην κλασσική Ελλάδα η τέχνη δεν είχε ως σκοπό μόνο την έκφραση του ωραίου, αλλά στόχευε στην ηθικοποίηση του ατόμου. Στο Μεσαίωνα η τέχνη έδινε προτεραιότητα στην έκφραση του ωραίου και την αποκαλούσαν «χαρούμενη επιστήμη». Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από τον πληθωρισμό σε καλλιτεχνικά ρεύματα και η τέχνη εκφράζει έντονο υποκειμενισμό και προσωπικά βιώματα.

Εκπαιδευτήρια ΚαίσαρηΕπιμέλεια: Γιωτάκου Κωνσταντίνα

6


Θεωρίες για προέλευση της τέχνης

1. Έκφραση θρησκευτικού συναισθήματος2. Μαγεία και συναφείς τελετουργίες3. Μέσο απεικόνισης της φύσης και των πραγμάτων4. Μέσο επικοινωνίας και έκφρασης για να νικηθεί η μοναξιά5. Μέσο τέρψης και φυγής από την πραγματικότητα6. Εξασφαλίζεται η ενότητα και η συνοχή της κοινής συνείδησης και εκφράζεται η ιδεολογία της κοινωνίας

Αξία Τέχνης

Πνευματικός τομέας- προάγει τον πολιτισμό και το πνευματικό επίπεδο τόσο μεμονωμένων κοινωνικών ομάδων όσο και ολόκληρης της ανθρωπότητας- καλλιεργεί την κρίση, τη δημιουργική φαντασία, την ικανότητα πολυπρισματικής θέασης και ερμηνείας των γεγονότων- συμβάλλει στην αυτογνωσία και στην ολοκλήρωση του ανθρώπου, ώστε να καθίσταται αυτόνομος και ικανός να κατανοεί την πραγματικότητα και να κάνει την απόφασή του ανθρώπινη και αντάξια του ανθρώπινου γένους- καθαίρει και ανυψώνει τον άνθρωπο πέρα από το φυσικό, εξισορροπώντας και εναρμονίζοντας το ωραίο με την πνευματική ανάπτυξη.- προσφέρει ανώτερη αισθητική καλλιέργεια, με τη διαρκή αναζήτηση του ωραίου- αίρει τον άνθρωπο από την πεζότητα και την καθημερινότητα, στοιχείο ιδιαίτερα αναγκαίο στην αισθητική ρύπανση της εποχής μας.Ανάλυση: Οι συνειδήσεις αφυπνίζονται, οι άνθρωποι αναπτύσσουν την κριτική και τον προβληματισμό τους και οδεύουν στη γνώση και την παιδεία, εφόσον η τέχνη τούς θέτει σε πνευματική εγρήγορση. Με δεδομένη τη διεύρυνση των πνευματικών τους οριζόντων, απαλλάσσονται από φανατισμούς και είναι σε θέση να προβάλλουν τις απαιτούμενες αντιστάσεις σε κάθε μορφή χειραγώγησης και προπαγάνδας. Επειδή η τέχνη αγγίζει πολλές πτυχές της ζωής μας, ο άνθρωπος με τη συμβολή της καλλιεργεί πολύπλευρα ενδιαφέροντα, αποφεύγοντας την πνευματική μονομέρεια που σήμερα είναι προϊόν της στυγνής ειδίκευσης. Η τέχνη ενισχύει ακόμη την περίσκεψη και τη φαντασία, προετοιμάζει τον άνθρωπο για τις καινούργιες ιδέες, αλλά ταυτόχρονα τον εθίζει στην γόνιμη αμφιβολία, ακόμη και την αμφισβήτηση, προκειμένου να αποφύγει την άκριτη αποδοχή πληροφοριών, που σήμερα τον καταιγίζουν, και να λυτρωθεί από τη μαζοποίηση και κάθε μορφή πνευματικού ολοκληρωτισμού.

Κοινωνικός τομέας- λυτρώνει την κοινωνική συνείδηση από την ανελεύθερη υποταγή της σε ταξικές σκοπιμότητες και διασπαστικές για την κοινωνική ομόνοια αντιλήψεις- συντελεί στη δημιουργία κοινωνικής συνείδησης, με τη βοήθεια που παρέχει για βαθύτερη βίωση των κοινωνικών προβλημάτων, ευαισθητοποίηση και συμμετοχή στην επίλυσή τους- στρατεύεται στο κοινωνικό καλό και δίκαιο, προβάλλοντας εξελιγμένα δείγματα προτύπων και αξιών μιας ιδανικής κοινωνικής ζωής (ισοτιμίας, ομόνοιας κ.α.).Ανάλυση: Η τέχνη αποτελεί κοινή γλώσσα, ενώνει τους ανθρώπους, αφού τα μέσα έκφρασης που χρησιμοποιεί είναι αναγνωρίσιμα από όλους, αρκεί να διαθέτουν ευαισθησία. Αναπτύσσονται μέσω της τέχνης οι αρετές της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης, καθοριστικές για τη στείρα


7


ανταγωνιστική και ατομικιστική κοινωνία μας. Με τις ιδέες που προβάλλει η τέχνη στον άνθρωπο, του υπενθυμίζει τις υποχρεώσεις του απέναντι στους άλλους, τον ευαισθητοποιεί, ώστε να προτάσσει το κοινό καλό σε σχέση με το στενά εννοούμενο ατομικό συμφέρον, και τον προβληματίζει μέσα από βιβλία, θεατρικά έργα κ.λπ., για αντικοινωνικά φαινόμενα, όπως η βία, η εγκληματικότητα, η μοναξιά. Άλλωστε, μπορεί να εκφράσει την ασχήμια, τη βαναυσότητα, ακόμη και τη χυδαιότητα της κοινωνίας μας. Δε γίνεται όμως η ίδια η τέχνη χυδαία, εάν ο καλλιτέχνης έχει ήθος, γιατί φανερώνει το χυδαίο ως κάτι υπαρκτό, αληθινό, και ταυτόχρονα παρακινεί το άτομο να ασκήσει πίεση και να διαμαρτυρηθεί με στόχο την κατάπαυσή του. Δίνει, λοιπόν, το χυδαίο με τέτοιον τρόπο, ώστε το εξαγνίζει. Η τέχνη δίνει το δικαίωμα στη διαφορά, με αποτέλεσμα να αποφεύγονται φαινόμενα περιθωριοποίησης και κοινωνικού αποκλεισμού.

Ηθικός τομέας- ηθικοποιεί το άτομο και το οδηγεί στην κάθαρση, απαλλάσσοντάς το από τον εγωισμό και τα πάθη- προβάλλει αξίες και ηθικά πρότυπα μέσα από μνημειώδη έργα τέχνηςΑνάλυση: Η τέχνη ευαισθητοποιεί τον άνθρωπο, τον εξευγενίζει, τον εξυψώνει. Μέσω των μηνυμάτων που περνά, παρουσιάζει στον άνθρωπο το ωραίο, το οποίο πέρα από το καλαίσθητο έχει την έννοια του σωστού, του δικαίου, του αληθινού. Αυτός, λοιπόν, διαμορφώνει μια προσωπικότητα πάνω από καθημερινές μικρότητες, ταπεινές επιδιώξεις και συμφέροντα. Ιδιαίτερα σήμερα, που οι άνθρωποι χάνουν το αυτεξούσιο και αλλοτριώνονται, ο ηθοπλαστικός χαρακτήρας της τέχνης έχει μεγαλύτερη σημασία, γιατί έτσι τα άτομα απομακρύνονται από πάθη και προκαταλήψεις, και ουσιαστικά αποκτούν αρχές και αξίες, μυούνται στο μέτρο και την αίσθηση του καθήκοντος, ενώ αντλούν υγιή ερεθίσματα και διδάγματα μέσα από τα μηνύματα της τέχνης. Επιπλέον, η τέχνη οδηγεί στην ενδοσκόπηση και την αυτοκριτική, με αποτέλεσμα το άτομο που συμμετέχει βιωματικά σε ένα έργο τέχνης να συνειδητοποιεί την ύπαρξή του, τις ανάγκες, αλλά και τις πραγματικές του επιθυμίες, να καταλήγει δηλαδή στην αυτογνωσία, άρα και την ουσιαστική ελευθερία, που στον καιρό μας είναι ψευδεπίγραφη, εφόσον η ιδιοτέλεια και η εκμετάλλευση, καταργούν την ηθική και ισοπεδώνουν την ανθρώπινη προσωπικότητα.

Ψυχολογικός τομέας- υπερβαίνει ο άνθρωπος τη στιγμιαία εκτόνωση, την εφήμερη κι επιφανειακή ευδαιμονία, υπακούοντας στην έμφυτη ανάγκη της εξωτερίκευσης των αισθημάτων του- αποδίδει, με τα σύμβολα και τους κώδικες, τις βαθύτερες πτυχές μιας άλλης εσωτερικής, αγνής, ευαίσθητης ζωής- ψυχαγωγεί, με την ακριβή σημασία του όρου, προσφέροντας μια μοναδική καλλιτεχνική εμπειρία που εξαγνίζει και ειρηνεύει το είναι του ανθρώπου- λυτρώνει το βεβαρημένο ψυχισμό, με την απελευθερωτική αισθητική της ιδιότητα, από τα πάθη, τα υπαρξιακά προβλήματα, τα άγχη.Ανάλυση: Η τέχνη εκφράζει και δίνει διέξοδο στα συναισθήματα του καλλιτέχνη, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί καινούργια για τους δέκτες. Οι άνθρωποι μοιράζονται την κοινή καλλιτεχνική συγκίνηση και καλλιεργούν τα υψηλά αισθήματα της αγάπης και της ευγένειας. Η τέχνη λυτρώνει τον άνθρωπο από τη μονοτονία και την πλήξη της καθημερινότητας και τον απομακρύνει από το άγχος των προβλημάτων της ζωής. Δεσμεύσεις τόπου, χρόνου και βιοτικής ανάγκης παύουν να έχουν καταδυναστευτική ισχύ στο χώρο της τέχνης είτε πρόκειται για τον καλλιτέχνη -που ουσιαστικά για να έχει ποιότητα η δημιουργία του, πρέπει ν' απαλλαγεί από το δόκανο της επιβίωσης- είτε πρόκειται για το δέκτη, οπότε η επαφή με την τέχνη είναι μορφή εσωτερικής καλλιέργειας, απομακρυσμένη από το αέναο κυνήγι των υλικών αγαθών, που


8


δημιουργεί ανασφάλειες και συμπλέγματα ανωτερότητας ή κατωτερότητας. Ο άνθρωπος μέσω της τέχνης ψυχαγωγείται, αξιοποιεί δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο του και δεν περιορίζεται στη στείρα και ανούσια διασκέδαση. Η τέχνη φανερώνει την ομορφιά της ζωής, κάνει πιο αισιόδοξο το άτομο και το κυριότερο αποτελεί γνήσια έκφραση, που φέρνει τον άνθρωπο σε ου-σιαστική επαφή με τα πράγματα. Επιφέρει επομένως εσωτερική γαλήνη και ισορροπία. Εξάλλου, επειδή η τέχνη προβάλλει πρότυπα ζωής, ο άνθρωπος διδάσκεται αρετές, όπως το θάρρος και την αποφασιστικότητα, που τον βοηθούν στις δυσκολίες της σύγχρονης ζωής, η οποία ως επί το πλείστον διέπεται από συναισθηματική χαλάρωση.

Πολιτιστικός τομέας- εκφράζει το πνεύμα της εποχής- αποκαλύπτει το παρελθόν και προσδιορίζει το μέλλον- προσδιορίζει τη φυσιογνωμία κάθε λαού, τόσο με την προσωπική όσο και τη λαϊκή τέχνη- αποδεικνύει την εθνική συνέχεια ενός έθνους. Η αληθινή τέχνη γεφυρώνει το παρελθόν με το μέλλον- τα έργα τέχνης είναι εθνική κληρονομιά.Ανάλυση: Ένας δημιουργικός δρόμος, στον οποίο οδηγεί η τέχνη το άτομο, είναι ο δρόμος για τη διατήρηση της πολιτιστικής μας ταυτότητας. Πιο συγκεκριμένα, μέσω της τέχνης το άτομο γνωρίζει τη γλώσσα, τα ήθη - έθιμά του, πληροφορείται για το παρελθόν, την ιστορία και τη σχέση του με άλλους λαούς. Καθώς ανυψώνει την αισθητική του αντίληψη, καταδικάζει κάθε μορφή μαζικής κουλτούρας και εμπορευματοποίησης, διαχωρίζοντας την αυθεντική, πρότυπη δημιουργία από το τυποποιημένο έργο. Επειδή η τέχνη φέρνει τον άνθρωπο σε ουσιαστική επαφή με την κληρονομιά του, αυτός αγωνίζεται για την προάσπισή της, μαχόμενος την άκριτη πολιτιστική διείσδυση που πραγματοποιείται ιδιαίτερα σήμερα από τις ανεπτυγμένες χώρες στις αναπτυσσόμενες, και αντιστεκόμενος στη δουλική μίμηση και την ξενομανία.

Πολιτικός τομέας- πολιτικοποιεί το άτομο με έργα τέχνης που προβάλλουν τη δημοκρατία, την ισότητα και δηλώνουν την απέχθεια προς κάθε ολοκληρωτική και απάνθρωπη ιδεολογία- παρακινεί σε απελευθερωτικούς αγώνες και αγώνες καταξίωσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειαςΑνάλυση: Η τέχνη διδάσκει στον άνθρωπο το πιο γνήσιο και αληθινό σύστημα διακυβέρνησης, που οδηγείται από σεβασμό στην αξιοπρέπεια του ατόμου, δηλαδή τη δημοκρατία, και τον προτρέπει να αγωνιστεί γι’ αυτήν. Ο καλλιτέχνης, ως πνευματικός άνθρωπος, διαφωτίζει και παρακινεί το λαό, ώστε να κατανοήσει τη θέση του στη διαμόρφωση της πολιτικής και, με άξονα τα πολιτικά του δικαιώματα, να ελέγξει την ηγεσία, να στηλιτεύσει τις ατασθαλίες και τα αναξιοκρατικά φαινόμενα, που επικρατούν λόγω πελατειακών σχέσεων μεταξύ πολιτών και κράτους. Επίσης, τους αποτρέπει από το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία, στοιχεία που εκμεταλλεύονται σήμερα δημαγωγοί και λαϊκιστές πολιτικοί, για να εξυπηρετήσουν τις υπερφίαλες φιλοδοξίες τους ή τα στενά κομματικά συμφέροντα.

Διακρατικός τομέας- αποτελεί διαχρονική και πανανθρώπινη γλώσσα- διαμορφώνει οικουμενικό πνεύμαΑνάλυση: Η τέχνη, όμως, ενώνει και τους λαούς, συσφίγγει τις διεθνιστικές σχέσεις, καθώς καταργεί τις ρατσιστικές αντιλήψεις και τις διακρίσεις μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών φύλων, εθνικότητας και φυλής. Υμνεί την ειρήνη, τον άνθρωπο, προστατεύει τα δικαιώματά του και αποστρέφεται τη δουλεία, απορρίπτει τις ανταγωνιστικές διαθέσεις των ανεπτυγμένων κρατών


9


έναντι των αδυνάτων και στηρίζει το διάλογο ως μόνο δρόμο επίλυσης των παγκόσμιων προβλημάτων. Η πείνα στον Τρίτο κόσμο, η αναβίωση του εθνικισμού, οι πόλεμοι, το πρόβλημα των ναρκωτικών, η λαίλαπα της ανεργίας και τόσα άλλα προβλήματα αποτελούν σύγχρονες μάστιγες αλλά και πόλο έλξης για τον καλλιτέχνη - πνευματικό άνθρωπο, ώστε να ευαισθητοποιήσει τις πολιτικές ηγεσίες και τα άτομα για την περιστολή τους, εμπνέοντας για κοινούς αγώνες των λαών με στόχο την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και την ειρήνη.

Οικολογικός τομέας- αποκαθιστά τη διαβρωμένη σχέση με τη φύση- αναπτύσσει την οικολογική συνείδηση- εθίζει στην αναγνώριση και στο σεβασμό του ωραίου και της αρμονίας στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλονΑνάλυση: Σημαντική είναι, εξάλλου, η συμβολή της τέχνης στην αποκατάσταση της διαβρωμένης σχέσης με τη φύση, καθώς η σχέση φύσης και τέχνης είναι αυτονόητη. Σήμερα ο άνθρωπος παρουσιάζει έλλειψη αυθεντικότητας και αυθορμητισμού, αλλοτρίωση που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απομάκρυνσή του από το φυσικό περιβάλλον, και έτσι η συμβολή της τέχνης είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη της οικολογικής μας συνείδησης.

Σχέση τέχνης και ηθικής

- Πιο συγκεκριμένα, μέσα από την τέχνη ο άνθρωπος εξευγενίζεται και εξυψώνεται. Με τα μηνύματα που αυτή περνά δείχνει στο άτομο το καλό, το σωστό, το δίκαιο, ώστε αυτό αποκτά πίστη σε αρχές, αξίες, ιδανικά και πρότυπα. Η τέχνη καλλιεργεί το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του, ωθώντας τον άνθρωπο στην υπευθυνότητα, την ωριμότητα και την απόκτηση αίσθησης του καθήκοντος. Έτσι, κάνει τρόπο και στάση ζωής την εντιμότητα, την ειλικρίνεια και το σεβασμό στους άλλους ανθρώπους. Προσπαθεί να φθάσει στην αυτογνωσία μέσω της κριτικής και της ενδοσκόπησης και στην πορεία απαλλάσσεται από πάθη και αδυναμίες, καταλήγοντας, έτσι, στην ηθική ολοκλήρωση. Ταυτόχρονα, ο ηθικός άνθρωπος αντιστέκεται στην κρίση αξιών και τον αμοραλισμό που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, δεν ανάγει το χρήμα σε υπέρτατη αξία, οπότε χαρακτηρίζεται από ευαισθησία και έχει τη δυνατότητα ουσιαστικής επαφής με τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα.

- Είναι, λοιπόν, σε θέση να νιώσει αισθητική συγκίνηση και, παράλληλα, να προβληματιστεί από τα μηνύματα της τέχνης, της οποίας γίνεται κοινωνός. Μάλιστα, εφόσον ο ηθικά ολοκληρωμένος άνθρωπος, εξ ορισμού, αντιστέκεται στη χειραγώγηση, την παραπληροφόρηση, τη μαζοποίηση και την προπαγάνδα που έντεχνα σήμερα προωθούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και άλλοι φορείς εξουσίας, αποφεύγει την κατάσταση της πνευματικής σύγχυσης, της αμάθειας και του εφησυχασμού. Η πνευματική μονομέρεια είναι σίγουρα μια κατάσταση που δεν χαρακτηρίζει τους ανθρώπους με ιδανικά και ηθικές αξίες άρα, αυτοί μπορούν να επιδιώκουν την επαφή τους με την τέχνη ως καλλιτεχνικό κοινό, αλλά και την έκφρασή τους μέσα από αυτήν ως καλλιτέχνες. Η επαφή, όμως, με την τέχνη βοηθά τον άνθρωπο να δει τον κόσμο μέσα απ' τα μάτια του καλλιτέχνη και, ταυτόχρονα, να διαπιστώσει και να συνειδητοποιήσει τη δική του στάση απέναντί στον κόσμο. Αποκτά, λοιπόν, μια οργανωμένη αντίληψη του κόσμου, διευρύνονται οι πνευματικοί του ορίζοντες, αναπτύσσεται η κριτική σκέψη και ο προβληματισμός του. Βρίσκεται, έτσι, σε διαρκή πνευματική εγρήγορση, φροντίζει να ενημερώνεται σε εθνική και διεθνή βάση, ενώ απαλλάσσεται από φανατισμούς, δογματισμούς, αυθεντίες και αναχρονιστικές αντιλήψεις, παρουσιάζοντας δεκτικότητα στα καινούργια μηνύματα και κατακτώντας, με αυτό τον τρόπο, την πνευματική και ηθική ολοκλήρωση.


10


- Από την άλλη πλευρά, η τέχνη, με τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί και τις αξίες που προβάλλει, βοηθά τα άτομα να αισθάνονται Ψυχική ισορροπία, εσωτερική πληρότητα και ασφάλεια, ενώ, παράλληλα, αποτελεί δημιουργικό τρόπο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου και όχι κατασπατάλησή του σε ανούσια διασκέδαση, που εμποδίζει τον άνθρωπο να κατακτήσει αξίες και πρότυπα, οι οποίες θα τον βοηθήσουν να δώσει στη ζωή του ανώτερο ηθικό περιεχόμενο. Αντίστροφα, ο ηθικός άνθρωπος καλλιεργεί τις εσωτερικές ηθικές δυνάμεις του και δεν νιώθει άγχος, πλήξη, ανία και κορεσμό, συναισθήματα που ο σύγχρονος άνθρωπος, δυστυχώς, πολύ συχνά βιώνει. Το άτομο με ηθικά ερείσματα, σπάνω φθάνει σε ψυχικό αδιέξοδο. Κι αυτό, γιατί έχει πολύπλευρα ενδιαφέροντα, ανάμεσα στα οποία ιδιαίτερη θέση κατέχει η επαφή με τη γνήσια καλλιτεχνική δημιουργία.

- Αυτή, μέσω των κοινωνικών μηνυμάτων που περνάει, κάνει τα άτομα να αποκτήσουν κοινωνική συνείδηση, ώστε να προτάσσουν το «εμείς» σε σχέση μι το στενά εννοούμενο «εγώ». Τα βοηθά να καλλιεργήσουν κοινωνικές αρετές όπως η συνεργασία, ο σεβασμός και η αλληλεγγύη, και τα ωθεί να διεκδικήσου κοινωνικές ελευθερίες, όπως η ισοτιμία, η δικαιοσύνη και η αξιοκρατία. Με αυτόν τον τρόπο, αναβαθμίζονται και λειτουργούν σωστά οι θεσμοί και τα σύνολο δηλαδή η οικογένεια, το σχολείο, το κράτος. Επιτυγχάνεται, λοιπόν, κοινωνική αρμονία και ευρυθμία, εκπληρώνονται οι κοινωνικοί ρόλοι και επιλύονται με το καλύτερο δυνατό τρόπο τα κοινωνικά προβλήματα. Τα άτομα, δηλαδή, και κατ’ επέκταση η κοινωνία, ηθικοποιούνται μέσω της τέχνης. Τα άτομα, όμως, με ηθικά ερείσματα αρνούνται να συμβιβαστούν με την αντικειμενοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, τη μοναξιά και την ανωνυμία που επικρατεί στις σημερινέ μεγαλουπόλεις. Δεν επιτρέπουν οι σχέσεις τους με τους συνανθρώπους τους να είναι στείρα ανταγωνιστικές και ούτε αποδέχονται το ρατσισμό, τη βία, την εγκληματικότητα και τα ναρκωτικά ως αναπόφευκτες καταστάσεις. Στρέφονται, λοιπόν, στην τέχνη, γνωρίζοντας πως οι κοινοί για όλους τους ανθρώπους κώδικες που χρησιμοποιεί μπορούν να φέρουν τα άτομα πιο κοντά, ώστε να επικοινωνήσουν ουσιαστικά μεταξύ τους.

- Δεδομένου ότι η τέχνη δεν εκφράζει μόνο το ωραίο, αλλά και προβληματίζει, μπορούμε να πούμε ότι πολιτικοποιεί το άτομο. Το βοηθά να σκέφτεται ώριμα, να αξιολογεί πρόσωπα και καταστάσεις και να συμπεριφέρεται δυναμικά σε κάθε δραστηριότητα της ζωής του, συμμετέχοντας ενεργά σε καθετί που το αφορά. Αυτό, ακριβώς, σημαίνει και η υγιής πολιτικοποίηση. Να γνωρίζει, δηλαδή, ο άνθρωπος - πολίτης τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του, ώστε να διεκδικεί τα πρώτα και να επιτελεί με συνέπεια τα δεύτερα, να συμμετέχει στα κοινά και να ενδιαφέρεται για τις εξελίξεις του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι. Η τέχνη, καθώς διευρύνει τη σκέψη και την κρίση του ανθρώπου, τον ωθεί να τηρεί υπεύθυνη στάση απέναντι στις πολιτικές του επιλογές. Συμβάλλει, άρα, η τέχνη στη δημιουργία ολοκληρωμένων και ώριμων προσωπικοτήτων που ελέγχουν την εξουσία, στηλιτεύουν την αδικία, αντιστέκονται στον ολοκληρωτισμό, στη δημαγωγία και στον αποπροσανατολισμό. Με λίγα λόγια, τα άτομα αυτά πραγματικά στηρίζουν τη δημοκρατία, επομένως έχουν υγιή ηθική συγκρότηση, αφού μόνο αυτή υπαγορεύει στους πολίτες υπεύθυνη πολιτική στάση, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό στις μέρες μας, όπου παρατηρείται κρίση πολιτικής συνείδησης, ανευθυνότητα των πολιτών και αύξηση της αδιαφορίας τους για τα κοινά, καθώς και φθορά ηγεσίας που εκδηλώνεται με ατασθαλίες και αναξιοκρατικά φαινόμενα στον τομέα της διοίκησης.

- Εξάλλου, ο ηθικός άνθρωπος αντιστέκεται με όλες του τις δυνάμεις στη χρησιμοποίηση της επιστήμης και της τεχνολογίας εις βάρος του ανθρώπου, όπως επίσης, και στην εμπορευματοποίηση της τέχνης και την αντικατάστασή της από τη μαζική κουλτούρα με σκοπό το κέρδος. Με παρόμοιο τρόπο, η επαφή του ατόμου με τη γνήσια αυθεντική δημιουργία το


11


ευαισθητοποιεί απέναντι στο λόγιο και το λαϊκό πολιτισμό του τόπου του. Συνειδητοποιεί, λοιπόν, την ξεχωριστή ομορφιά αλλά και σημασία του και αντιστέκεται στην ξενομανία, το μιμητισμό και τις προσπάθειες πολιτιστικής διείσδυσης των αναπτυγμένων χωρών στις αναπτυσσόμενες. Συμβάλλει, έτσι, στη διατήρηση της εθνικής πολιτιστικής του ταυτότητας και ηθικοποιείται ως άτομο, δεδομένου ότι αληθινά ηθικός είναι ο άνθρωπος με ρίζες και ταυτότητα, που συνδέει το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον προσπαθώντας, βέβαια, να αποφύγει τα λάθη του παρελθόντος.

- Είναι ανάγκη, ακόμη, να αναφερθεί πως, καθώς η τέχνη είναι κοινή γλώσσα ενώνει τους λαούς και βοηθάει στην επικοινωνία μεταξύ τους, όπως και στην αρμονική τους συνύπαρξη, γεγονός που, αναμφισβήτητα, αποτελεί δείγμα πως σε μια τέτοια κοινωνία υπάρχουν ηθικά ερείσματα. Ειδικά σήμερα που το αίτημα για παγκόσμια ειρήνη και συναδέλφωση είναι περισσότερο επιτακτικό, αφού ένας νέος πόλεμος θα μπορούσε να καταστρέψει τον πλανήτη, η τέχνη ως μέσο ηθικοποίησης και συναδέλφωσης των λαών με γνώμονα το οικουμενικό καλό, μπορεί να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο.

- Ηθικά, όμως, ολοκληρωμένα άτομα και, κατ’ επέκταση, λαοί θα σέβονται φύση που αποτελεί πηγή ζωής για τον άνθρωπο και δεν θα προβαίνουν αλόγιστη επέμβαση σ' αυτή, που οδηγεί σε εξάντληση των φυσικών πόρων, ρύπανση του αέρα, του εδάφους και των υδάτων και εξάλειψη πολλών ειδών χλωρίδας και της πανίδας. Μάλιστα, ο σεβασμός που δείχνει ο ηθικός άνθρωπος προς τη φύση συνοδεύεται και από ανάγκη επαφής με αυτήν που τον αναζωογονεί σωματικά και πνευματικά με την αυθεντικότητα και την ομορφιά της. Σε αυτή την περίπτωση, ο άνθρωπος αισθάνεται την ανάγκη να επικοινωνεί με καθετί αληθινό και αυθεντικό, οπότε έρχεται σε επαφή και με τη γνήσια δημιουργία είτε ως καλλιτέχνης είτε ως καλλιτεχνικό κοινό.

Συμπέρασμα: Από όλα όσα αναφέρθηκαν, συμπεραίνουμε πως πράγματι, η σχέση τέχνης - ηθικής είναι αμφίδρομη, καθώς η πρώτη οδηγεί στη δεύτερη και αντίστροφα. Επιπλέον, η πρώτη επηρεάζει τη δεύτερη. Συγκεκριμένα, τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα επηρεάζουν τους ανθρώπους που έρχονται σε επαφή μαζί τι και οι οποίοι διαμορφώνουν έναν συγκεκριμένο τρόπο αξιολόγησης της πραγματικότητας και των άλλων ανθρώπων, δηλαδή ένα σύστημα αξιών που συναποτελούν την ηθική. Αντίστροφα, και η ηθική επηρεάζει την τέχνη, δεδομένου ότι η τελευταία εκφράζει τον καλλιτέχνη, την εποχή του, τις ιδέες του και τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Δηλαδή, η τέχνη δεν είναι μια αποστασιοποιημένη θεώρηση της πραγματικότητας, αλλά επηρεάζεται από την ηθική της εποχής και του καλλιτέχνη, την οποία και εκφράζει.

Αρνητικά φαινόμενα που συνδέονται με την τέχνη

- Εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων - κερδοσκοπία (εμπορευματοποίηση τέχνης).

- Στρατευμένη τέχνη: Στρατευμένη είναι η τέχνη, που εντάσσεται σε μια ιδεολογία και προσπα-θεί να μεταδώσει ένα μήνυμα πολιτικής, ηθικής, κοινωνικής, θρησκευτικής ή άλλης σκοπιμότητας. Το περιεχόμενο της τέχνης, τότε, προκατασκευάζεται για την εξυπηρέτηση μικροκομματικών σκοπιμοτήτων.Αδυναμίες της άποψης: Αποβλέπει στον προσηλυτισμό σε κάποια ιδέα ή πολιτική παράταξη και όχι στο κοινωνικό όφελος. Καταπνίγει το καλλιτεχνικό μέρος και τον αισθητικό ρόλο της τέχνης.Ο καλλιτέχνης δε δημιουργεί ελεύθερα αλλά ετεροκατευθύνεται από κέντρα εξουσίας. Γίνεται ιδεολογικό φερέφωνο και η τέχνη μετατρέπεται σε προπαγάνδα. Η «κατ’ επιταγή καλλιτεχνική δημιουργία» συνιστά κίβδηλη τέχνη, η οποία απομακρύνει τον κόσμο από την τέχνη και τη


12


ζημιώνει συνολικά, καταφέρνοντας ισχυρά πλήγματα στην αξιοπιστία της.

- Το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη»: Μοναδικός σκοπός της Τέχνης, κατά την άποψη αυτή, είναι η δημιουργική έκφραση και ανάδειξη του ωραίου, ενώ στόχος του καλλιτέχνη η τελειότητα και η πρόκληση της αισθητικής απόλαυσης. Η τέχνη αποτελεί αυταξία, έξω από πολιτικές και κοινωνικές σκοπιμότητες. Έτσι, παραμένει γνήσια ως προς τη συγκίνηση, τη γνησιότητα της έμπνευσης, την πνευματική ελευθερία. Αντίθετα, σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, ο σκοπός γίνεται μέσο και η τέχνη εκχυδαΐζεται, υπηρετώντας εξωκαλλιτεχνικές σκοπιμότητες. Όταν ο καλλιτέχνης ασχολείται με τα κοινωνικά θέματα, ξεφεύγει από την καθαρότητα της στοχαστικής μοναξιάς του και το βασικό του προορισμό να δημιουργεί ομορφιά.Αδυναμίες της άποψης αυτής: Πρόκειται για ναρκισσιστική άποψη - γιατί ως νοοτροπία οδηγεί το δημιουργό στην εσωστρέφεια και την αυτοαπομόνωση - εμπεριέχει ένα είδος ρατσισμού, καθώς υποβαθμίζεται το κοινό στο όνομα μιας τέχνης ανώτερης, υποβιβάζει την τέχνη σε προσωπική εξατομικευμένη υπόθεση και συντελεί στη δημιουργία ελιτισμού. Ο καλλιτέχνης αδιαφορεί για το περιεχόμενο και ενδιαφέρεται μόνο για τη μορφή. Στερεί, έτσι, το δικαίωμα της τέχνης να αναφερθεί σε θέματα με βαθύτερο νόημα και περιεχόμενο. Υποτιμά κάθε άλλη αξία πέραν της τέχνης ενώ απομονώνεται από την κοινωνία, τον φυσικό χώρο έμπνευσής του. Η τέχνη παύει να εκφράζει την εποχή της. Πρόκειται για μια άποψη που είναι περισσότερο θεωρητική καθώς ελάχιστοι καλλιτέχνες πέτυχαν να την υλοποιήσουν και μάλιστα σ’ ένα μόνο μέρος του έργου τους

- Δημιουργία θολών - δυσνόητων καλλιτεχνικών έργων, γιατί πολλοί καλλιτέχνες έχουν εσφαλμένα την εντύπωση ότι όσο πιο δυσνόητο είναι το έργο τόσο υψηλότερη είναι η καλλιτεχνική του αξία.

- Τέχνη ανούσια διασκεδαστική και ανάλαφρη.

Η στρατευμένη τέχνη

Είναι η τέχνη στρατευμένη από τη φύση της ή όχι;Η στράτευση της τέχνης, όταν ταυτίζεται με την τυφλή κομματικοποίηση, το φανατισμό και τον παρωπιδισμό, δεν μπορεί παρά να είναι επιβλαβής και επιζήμια. Αντίθετα, η στράτευση που αναφέρεται στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα και παίρνει μια στάση κριτική απέναντί τους, είναι γόνιμη και εποικοδομητική. Η τέχνη είναι κοινωνικό παράγωγο, δεν μπορεί να υπάρξει πέρα και έξω από τα καθημερινά προβλήματα του ανθρώπου. Άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι η τέχνη πρέπει να εκφράζει την εποχή της, αφού, σύμφωνα με τον Καζαντζάκη, «ένας αληθινός δημιουργός δεν είναι δυνατόν να μη ζει και να μη διατυπώνει την εποχή του». Είναι ον πολιτικό, κοινωνικό, είναι ακόμη πνευματικός άνθρωπος, ο πιο ευαίσθητος και ο πιο υπεύθυνος «σεισμογράφος» του καιρού του. Οφείλει επομένως να εμπνευστεί και να εμπνεύσει. Να υπηρετηθεί και να υπηρετήσει. Γιατί ως πνευματικός ταγός αποτελεί τον ακούραστο εργάτη στην προσπάθεια για αλλαγή των κοινωνικών δομών. Άλλωστε κάθε πράξη, ενέργεια ή δράση είναι βαθύτατα πολιτική, άρα αυτόματα η τέχνη μέσα από την ιδιαιτερότητα του καλλιτέχνη προβάλλει ιδέες, υπηρετεί τον άνθρωπο, τον πολιτισμό.Τα παραπάνω δείχνουν ότι η τέχνη είναι μορφή κοινωνικής ζωής, άρα ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να δημιουργήσει έξω από αυτήν. Ωστόσο, δεν αρκεί η παράθεση αυτών των επιχειρημάτων. Είναι αναμφισβήτητο ότι η ανεξαρτησία της τέχνης δεν είναι απόλυτη, αφού αντανακλά τις αντιλήψεις του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο υπάρχει. Δεν μπορεί όμως να αναγνωρίζεται ως τέχνη μόνο ό,τι συμβάλλει στην επιτέλεση μιας κοινωνικής εντολής, γιατί τότε


13


η τέχνη μπορεί να γίνει υπηρέτης σκοπών που θα την υποβαθμίσουν, θα την ευτελίσουν και θα την οδηγήσουν σε απαξίωση.Απαραίτητη προϋπόθεση λοιπόν είναι η αυτοστράτευση του καλλιτέχνη. Αυτός μόνος αποφασίζοντας ελεύθερα μπορεί να επωμιστεί αποτελεσματικότερα αυτήν τη δέσμευση. Μόνο η συγκίνηση από το περιβάλλον, μόνο η αβίαστη επιλογή θα βοηθήσουν το δημιουργό να μη γυρίσει την πλάτη σε κάθε κοινωνικό φαινόμενο. Αντίθετα, θα τον βοηθήσουν να υπηρετήσει γνησιότερα την τέχνη του, την ατομικότητά του, άρα και την κοινωνία των συνανθρώπων του. Ο καλλιτέχνης δηλαδή στρατεύεται στην υπηρεσία του ανθρώπου και της κοινωνίας, και αυτό είναι όχι μόνο θεμιτό αλλά και ζητούμενο.

Αίτια στράτευσης του καλλιτέχνη στην εποχή μας Οι λόγοι που επιβάλλουν σε ένα γνήσιο καλλιτέχνη να στρατευθεί στην υπηρεσία του ωραίου και του ανθρώπου:- η υποτίμηση των ηθικών αξιών- το πνεύμα του τεχνοκρατισμού και καταναλωτισμού- η κρίση των ανθρώπινων σχέσεων- η πνευματική καθίζηση- τα φαινόμενα κοινωνικής νοσηρότητας- η κρίση της δημοκρατίας- οι διεθνείς διασπαστικές τάσεις (εθνικισμοί, πόλεμοι)- το οικολογικό πρόβλημα

Ποια στράτευση είναι θεμιτή και γιατί είναι πραγμάτωση ελευθερίας και ευθύνης;Η στράτευση είναι υγιής, όταν:- ο καλλιτέχνης ενεργεί αυτοβούλως, έχει παιδεία και ήθος.- υπηρετεί το κοινό καλό.- αυτό που δημιουργεί είναι απόρροια σκέψης, θέλησης, διάθεσης και κόπου προσωπικού, ανάγκης εσωτερικής.- είναι αποτέλεσμα αυθεντικότητας και αυτεξούσιου.- δεν κυριαρχεί ο τρόμος και η απειλή.- απορρέει από δημιουργούς που ταυτίζονται με την εποχή τους χωρίς ιδιοτέλειες και μικρότητες.Δείγματα τέτοιας στράτευσης: «Θούριος» του Ρήγα, «Ελεύθεροι πολιορκημένοι» του Σολωμού κ.λπ. Τότε αυτή η στράτευση είναι πράξη ελευθερίας και ευθύνης, γιατί οδηγεί στην ειρήνη, στην αμφισβήτηση του κατεστημένου, στη διασφάλιση της ελευθερίας, στην πρόοδο κ.λπ.

Πότε η στράτευση οδηγεί την τέχνη στη δουλεία; Είναι γνωστό ότι κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις: έτσι κι εδώ η στράτευση έχει δύο πλευρές, την καλή και την κακή. Αρνητική στράτευση υπάρχει όταν επιτάσσεται στον καλλιτέχνη να παίρνει θέση με το έργο του και να υπηρετεί μια σκοπιμότητα πολιτική - ιδεολογική, θρησκευτική, φιλοσοφική, εθνική. Δίνεται, λοιπόν, σε αυτόν μια εντολή από κάποιους εξωτερικούς παράγοντες (κόμματα, αυταρχικά καθεστώτα κ.ά.), με αποτέλεσμα ο δημιουργός να παραχαράσσει την αλήθεια, να διαστρεβλώνει γεγονότα, να αλλοιώνει την πραγματικότητα. Το ίδιο μπορεί να συμβεί, όταν του απαγορεύουν να θίξει θέματα πολιτικής και ιδεολογικής φύσης.Σε άλλη περίπτωση, η στράτευση είναι αρνητική, όταν ο καλλιτέχνης είναι τυφλά προσκολλημένος σε κάποια ιδεολογία, όταν την υπηρετεί με υπερβολικό ζήλο, όταν είναι εγκλωβισμένος σε αυτό του το πάθος, χωρίς να υπάρχει ο κριτικός έλεγχος. Τότε ο δημιουργός, περιχαρακωμένος στο δόγμα του, σε απόλυτες αλήθειες είτε με το στίχο είτε με το σενάριο είτε


14


με το τραγούδι κακολογεί και προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.Εδώ εντάσσεται και η μικρόψυχη στάση εκείνων των καλλιτεχνών, που υπηρετούν ευτελείς στόχους, λόγω ταπεινών κινήτρων ή ματαιοδοξίας ή συμπλεγματικής προσωπικότητας.Τέλος, στείρα στράτευση εννοούμε εκείνη τη στράτευση που ευθυγραμμίζεται με συμφέροντα προσωπικά ή ομαδικά και η οποία συνιστά υστεροβουλία, αφού σκοπός δεν είναι το κοινό καλό, αλλά η εξυπηρέτηση ορισμένων κέντρων εξουσίας, που χρησιμοποιούν τον καλλιτέχνη και ο οποίος, συνειδητά ή ασυνείδητα, ικανοποιεί τη βούληση αυτών των κύκλων.Είναι πρόδηλο επομένως, γιατί αυτή η στράτευση οδηγεί την τέχνη στη δουλεία. Η τέχνη, για να είναι γνήσια, πρέπει να στηρίζεται στην ελευθερία. Είτε αυτή τη δούμε ως ελευθερία έκφρασης, είτε ως εσωτερική ελευθερία του καλλιτέχνη, είτε ως αβίαστη, φυσιολογική και αυθόρμητη δημιουργία. Τίποτα όμως δεν συμβαίνει από τα παραπάνω. Διότι ασκούνται πιέσεις στον καλλιτέχνη, υπάρχει καταναγκασμός και παράλληλα περιορισμός, ενώ εκφυλίζεται η σχέση δημιουργού - δημιουργήματος, αφού η τελευταία θεμελιώνεται στο δημιουργικό όνειρο, τη φαντασία και την πρωτοτυπία, που συχνά καταπατούνται από τ/ σκόπιμη, προγραμματισμένη και κατευθυνόμενη καλλιτεχνική δημιουργία.Δείγματα τέτοιας στράτευσης: Φουτουρισμός στην Ιταλία (εξυπηρέτησε το φασισμό του Μουσολίνι), το δόγμα Τσάμπερλαιν (βοήθησε το χιτλερικό κίνημα στη Γερμανία - κυριαρχία Αρίας φυλής) κ.λπ.

Αίτια κρίσης της τέχνης και απομάκρυνσης πολλών από την ποιοτική τέχνη

- Η τέχνη ανταποκρίνεται στην αποστολή της, όταν θέτει ως στόχο τον άνθρωπο. Σήμερα, η γενικότερη χρησιμοθηρική πορεία της κοινωνίας οδηγεί την τέχνη προς το κέρδος. Υπάρχει μια μαζική παραγωγή καλλιτεχνημάτων σε όλες τις μορφές της τέχνης, εις βάρος της ποιότητας, γιατί δεν υποκινείται από την εσωτερική ανάγκη του καλλιτέχνη αλλά από την αυξημένη ζήτηση. Στο πλαίσιο αυτό του γενικότερου ωφελιμιστικού πνεύματος της σύγχρονης κοινωνίας, το ίδιο το κοινό αποστρέφεται την τέχνη, γιατί απλώς προσανατολίζεται στο κυνήγι της υπερκατανάλωσης και τη συσσώρευση υλικών αγαθών αδιαφορώντας για το «είναι».

- Η τέχνη δεν παρουσιάζει πρωτοτυπία, αλλά επικρατεί φωτογραφική αναπαραγωγή έργων τέχνης.

- Το τεχνοκρατικό πλαίσιο της εποχής μας, με την κατίσχυση του υλισμού και των πρακτικών λύσεων που επιφέρουν συχνά και την τυποποίηση, αναδεικνύει μια τέχνη ποσοτική, εφήμερη, προορισμένη για σύντομη κατανάλωση. Αλλά και ο άνθρωπος- δέκτης εγκλωβίζεται στον κλοιό της στυγνής ειδίκευσης, εμπλέκεται στους ταχύτατους ρυθμούς και στις απαιτήσεις της τεχνοκρατικής εποχής μας, υπερεvτατικoπoιεί την εργασία του, με αποτέλεσμα να μην απολαμβάνει και το λιγοστό ελεύθερο χρόνο του.- Η ρευστότητα και η ιδεολογική σύγχυση της εποχής μας, με την απουσία οραμάτων, κοινών στόχων, καθώς και με την κατολίσθηση των ηθικών αξιών, επηρεάζουν και την τέχνη, που αρκετές φορές ισοπεδώνεται ή παλινδρομεί. Καλλιτεχνικά έργα χωρίς ιδεαλισμό είναι καταδικασμένα. Οι συνθήκες αυτές επιδρούν ανασταλτικά και στο κοινό, έτσι τα άτομα αδυνα-τούν να κατανοήσουν τις υποχρεώσεις τους - τόσο απέναντι στον εαυτό τους όσο και απέναντι στους άλλους - ανάμεσα στις οποίες είναι και η ενασχόληση με την τέχνη.

- Το ρεύμα μιμητισμού και ξενομανίας καταλύει την εσωτερικότητα του καλλιτέχνη και τον οδηγεί στην πιστή αντιγραφή, γεγονός που προδίδει ότι η τέχνη κινείται στην επιφάνεια και δεν αναδύεται από το βάθος της ψυχής. Ακόμη, το αντιπαραδοσιακό πνεύμα στρέφει τις τέχνες σε


15


φόρμες-τεχνοτροπίες «νεωτεριστικές» και ακατανόητες, δίχως να υπάρχει δημιουργική συνέπεια και συνέχεια. Τέχνη χωρίς γόνιμη σύνδεση με το παρελθόν μοιάζει με όνειρο δίχως προοπτική. Αυτή, λοιπόν, η τυφλή υποταγή στην ξενόφερτη κουλτούρα εξωθεί το σύγχρονο άνθρωπο σε φτηνής ποιότητας επιλογές, με αποτέλεσμα να διασκορπίζει τον ελεύθερο χρόνο του και να μην έχει πρόσβαση στην ποιοτική καλλιτεχνική δημιουργία.

- Ο ατομικισμός που παρατηρείται σήμερα συχνά καταργεί την κοινωνική αναγκαιότητα της τέχνης. Έτσι, πολλοί καλλιτέχνες λειτουργούν αυθαίρετα και θολά, ασυνάρτητα και εξατομικευμένα, δίνοντας στην τέχνη τους μια μορφή ελιτισμού και πνευματικού ρατσισμού. Αυτό φυσικά απομακρύνει το κοινό από μια τέτοια τέχνη, την οποία θεωρεί ακατανόητη. Η απομάκρυνση, εξάλλου, από τη φύση και ό,τι αυτή αντανακλά, σήμανε την απώλεια ευαισθησίας και φυσικότητας στα έργα τέχνης και ενίσχυσε τον ατομικισμό, στοιχεία, δυστυχώς, που αντικαθίστανται από τεχνητά μέσα και τα οποία αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία της.

- Η υιοθέτηση από μερίδα καλλιτεχνών της άποψης «η τέχνη για την τέχνη»- Πολλές φορές επίσης η τέχνη υπηρετεί κομματικά συμφέροντα και πολιτικές ιδεολογίες. Έτσι η καλλιτεχνική δημιουργία γίνεται σκόπιμη κι επομένως χάνει την ανανεωτική και διαχρονική της αξία, γεγονός που απομακρύνει τον καλλιτέχνη - και επομένως και το κοινό - από την ελευθερία. Ο καλλιτέχνης περιορίζεται και αλλοτριώνεται διανοητικά και ηθικά, στερείται της απελευθερωτικής του δύναμης και εγκλωβίζεται σε συμφέροντα άλλων, αλλά και οι δέκτες είναι πολύ εύκολο να ετεροκατευθυνθούν.

- Ο σύγχρονος αστικοποιημένος τρόπος ζωής συχνά αποπροσανατολίζει το κοινό και το οδηγεί στην απομάκρυνση από την τέχνη. Το κοινό ενεργεί σαν άμορφη μάζα, είναι αποκομμένο από τη φύση και δεν έχει δυνατότητα προσωπικής έκφρασης, καθώς ασφυκτιά στις σύγχρονες τσιμεντουπόλεις. Επομένως, δεν έχει πνευματικές ανησυχίες, οι οποίες αποτελούν το εφαλτήριο για την καλλιτεχνική έκφραση.

- Πρέπει να υπενθυμίσουμε και την απουσία γνήσιων καλλιτεχνικών ερεθισμάτων από τους φορείς αγωγής, σε μια εποχή όπου εκλείπει η ανθρωπιστική παιδεία. Καταρχήν, το οικογενειακό περιβάλλον συχνά καλλιεργεί την αντίληψη πως η ενασχόληση με την τέχνη είναι περιθωριακό φαινόμενο, ενώ άλλοτε η επαφή των νέων με την τέχνη προωθείται από την οικογένεια για λόγους κοινωνικού «καθωσπρεπισμού».

- Αλλά και το σχολείο βασίζει τη λειτουργία του στην απόκτηση τυποποιημένων γνώσεων που θα εξασφαλίσουν την επαγγελματική αποκατάσταση των νέων, χωρίς να μεριμνά για την καλλιέργεια των καλλιτεχνικών τους ενδιαφερόντων. Η τακτική αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι η πολιτεία ενδιαφέρεται υποτυπωδώς για την αναβάθμιση της τέχνης, αφού οι πολιτικοί νοιάζονται αποκλειστικά για τη διαχείριση της εξουσίας και δεν έχουν οράματα για την ανάπτυξη γνήσιου πολιτισμού.

- Τα ΜΜΕ δεν προωθούν όσο θα έπρεπε την ποιοτική τέχνη, αλλά μηχανοποιούν την ψυχαγωγία, ναρκώνοντας έτσι τον πνευματικό δυναμισμό των δεκτών.

- Τέλος, η ίδια η πολιτεία και οι πολιτικοί ηγέτες μεριμνούν κυρίως για την οικονομική ανάπτυξη και τη βελτίωση των οικονομικών δεικτών και δείχνουν μειωμένο ή και ελάχιστο ενδιαφέρον για την πνευματική καλλιέργεια του μέσου πολίτη.


16


Πότε η τέχνη είναι αποτελεσματική και πότε είναι κίβδηλη;

Ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα είναι αυθεντικό και αποτελεσματικό, όταν:- Διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες του ανθρώπου, δίνει ερεθίσματα για την ανάπτυξη της κρίσης και του προβληματισμού του και συντελεί στον εξοβελισμό της πνευματικής συρρίκνωσης.

- Συμβάλλει στην αυτοπραγμάτωση και τη σφυρηλάτηση ηθικής προσωπικότητας, διοχετεύει ανθρωπιστικά πρότυπα, που βοηθούν τους ανθρώπους να γίνουν ενάρετοι και να αντισταθούν στον ηθικό εκμαυλισμό της εποχής μας.

- Ωθεί τον άνθρωπο στο ωραίο, συντελεί στην εκλέπτυνση των συναισθημάτων, καλλιεργεί τις ψυχικές ιδιότητες και ενισχύει τη διάθεση για τη ζωή, μακριά από μηδενιστικές τάσεις, ψυχικά αδιέξοδα και την πλήξη της καθημερινότητας.

- Διαμορφώνει ανθρώπους που αναλαμβάνουν την κοινωνική και πολιτική τους ευθύνη, τηρούν τους νόμους και σέβονται τα δικαιώματα των άλλων, αντιστέκονται στον άτεγκτο ανταγωνισμό και την επιδίωξη του συμφέροντος, συμμετέχουν στα κοινά, καταγγέλλουν ατασθαλίες και ζουν με άξονα τις αρχές της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης.

- Βοηθά τους ανθρώπους να κατανοήσουν το αληθινό νόημα της ζωής, μακριά από τη χυδαία «υλικοευδαιμονιστική» αντίληψη. Μέσα στα πλαίσια αυτά, ενισχύει τον αγώνα για οικολογική συνείδηση και ισοκατανομή του πλούτου, ώστε να αποφεύγονται οι αδικίες και οι ανισότητες.

- Σφυρηλατεί το εθνικό φρόνημα, αλλά και τη συναίνεση και συνένωση των λαών, διακηρύσσει την ειρήνη, βοηθά τους ανθρώπους να έλθουν σε επαφή με την παράδοση (γλώσσα, θρησκεία, ιστορία), να απορρίπτουν την ξενομανία και να προφυλάσσονται από την πολιτιστική διείσδυση των ανεπτυγμένων χωρών.Αντίθετα, η τέχνη δεν είναι αποτελεσματική, όταν:- Συμβάλλει στον εφησυχασμό και την αμάθεια, εγκλωβίζει τους ανθρώπους σε δόγματα, αφιονίζει τα πλήθη και προωθεί την προπαγάνδα.

- Εξωθεί στην πολυτέλεια και την τρυφή, απομακρύνει τον άνθρωπο από την ολιγάρκεια και τη λιτότητα και ενισχύει τον αμοραλισμό και την εκμετάλλευση ατόμων, ομάδων και λαών.

- Προσφέρει φθηνά θεάματα που υποβιβάζουν την αισθητική των ανθρώπων και τους αποπροσανατολίζουν.

- Διαιρεί τον κόσμο, συμβάλλει στην προώθηση αδικιών και ανισοτήτων, προβάλλει τη βία και την ασχήμια της ζωής χωρίς να επιδιώκει την εξέλιξή της υπηρετεί ολοκληρωτικά καθεστώτα και ευνουχίζει την πολιτική κρίση των ατόμων.

- Υποβαθμίζει τη γλώσσα, υπονομεύει την πολιτιστική φυσιογνωμία του λαού και συντελεί στην αναζωπύρωση των εθνικισμών.

- Όταν επιδιώκει μονάχα το κέρδος (εμπορευματοποιημένη τέχνη), όταν μετατρέπεται σε προσωπική υπόθεση για τον καλλιτέχνη (τέχνη για την τέχνη), όταν είναι δυσνόητη χωρίς ουσία και όταν εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες και ιδεολογίες (στρατευμένη τέχνη).

Προϋποθέσεις – προτάσεις για πιο συστηματική επαφή του κόσμου με την ποιοτική τέχνη

- Το κοινό: Η αποτελεσματικότητα της τέχνης δεν εξαρτάται μόνο από το δημιουργό, αλλά και


17


από το κοινό. Διότι, αν η τέχνη δεν έχει αντίκρισμα, τότε ικανοποιεί μονάχα τις ανάγκες του καλλιτέχνη και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην ευρύτερη κοινωνική της αποστολή. Πρέπει, λοιπόν, και το κοινό να αναγνωρίζει τη μορφωτική αξία της τέχνης, να μπορεί να τη διακρίνει από την κίβδηλη, να μην την υποτιμά αλλά ούτε και να τη θεωρεί είδος πολυτελείας ή απλώς μέσο διασκέδασης και εκτόνωσης. Αντίθετα, οφείλει να συνειδητοποιήσει πως η τέχνη είναι μέσο μάθησης, έχει στόχο παιδευτικό - παιδαγωγικό, σκοπεύει στην κάθαρση της ψυχής και την υπέρβαση των ορίων, με σκοπό έναν κόσμο καλύτερο και περισσότερο ανθρώπινο. Και επειδή οι συνθήκες της σύγχρονης ζωής απομακρύνουν τον πολίτη από την τέχνη και μάλιστα περιθωριοποιούν και εξορίζουν τη γνήσια δημιουργία (έλλειψη ή κακή αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου, ειδίκευση και υπερεντατικοποίηση εργασίας, συνθετότητα - ταχύτητα, υλικοευδαιμονιστική αντίληψη ζωής, αδιαφορία και ανευθυνότητα, υπoκατάσταση της τέχνης από τα θεάματα των ΜΜΕ, εξειδικευμένος προσανατολισμός παιδείας, απουσία ανθρωπισμού λόγω τεχνοκρατισμού), είναι ανάγκη να αφυπνιστεί πνευματικά το κοινό, ώστε να γίνει συμ-μέτοχος της γνήσιας τέχνης και έτσι αυτή να υλοποιήσει την αποστολή της. Αυτό προϋποθέτει το κοινό να έχει πνευματικά ενδιαφέροντα και ανησυχίες, να επεξεργάζεται τα μηνύματα και να μην μαζοποιείται, να μην ετεροκατευθύνεται, να προβαίνει σε αυτοκριτική και να ιεραρχεί τις αξίες αλλά και τις ανάγκες του, να μην παθητικοποιείται, ούτε να εγκλωβίζεται στην στείρα ειδίκευση, να αξιοποιεί δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο του περιορίζοντας την ασύδοτη μανία για κέρδος, και να επιδιώκει την υγιή ψυχαγωγία. Μόνο έτσι το κοινό θα μορφωθεί, θα συλλάβει το ουσιώδες νόημα της ζωής και δε θα είναι άθυρμα στα χέρια επιτηδείων και καιροσκόπων.

- Οι φορείς της αγωγής: Χρειάζεται να ανυψωθεί η πνευματική στάθμη του λαού, προκειμένου η τέχνη να περάσει τα μηνύματά της και να έχει λόγο ύπαρξης. Σημαντικό ρόλο μπορούν να διαδραματίσουν οι φορείς αγωγής, ώστε να καλλιεργήσουν στο κοινό την αισθητική αντίληψη και να το θωρακίσουν με τέτοια εφόδια, προκειμένου να προβάλει τις απαραίτητες αντιστάσεις. Συγκεκριμένα:

* Η οικογένεια: Γόνιμος και ελεύθερος διάλογος, γονείς-πρότυπα δημιουργίας, στροφή στο θέατρο, στη μουσική, στο βιβλίο και γενικότερα στις πνευματικές ενασχολήσεις, ανίχνευση κλίσης και ταλέντου παιδιού.

* Το σχολείο: Ανθρωπιστικός χαρακτήρας, καλλιέργεια πνεύματος, μετάγγιση αξιών ζωής, καλλιτεχνικές παραστάσεις, οι μαθητικές κοινότητες να είναι χώροι δημιουργίας, πολιτιστική αγωγή με μαθήματα από ειδικούς καθηγητές.

* Τα ΜΜΕ: Κανάλια ιδεολογίας και όχι προπύργιο υλικών προπαγανδιστικών μηνυμάτων, εκπομπές για τη γνήσια τέχνη, προβολή άξιων καλλιτεχνών και όχι ανθρώπων του φθηνού θεάματος, αυτοκριτική των δημοσιογράφων και σεβασμός στο κοινό.

- Το κράτος: Διασφάλιση της αδέσμευτης καλλιτεχνικής δημιουργίας, πολίτευμα δημοκρατικό που να σέβεται τον άνθρωπο και την αξία του, εξασφάλιση υψηλού βιοτικού επιπέδου, ώστε ο πολίτης να απελευθερώνεται από τη βιοτική μέριμνα και να μπορεί να ασχολείται με τα πνευματικά αγαθά, όπως την τέχνη, πολιτιστικές εκδηλώσεις και κέντρα δημιουργίας σε πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά (βιβλιοθήκες, θέατρα κ.ά.), στήριξη και ενίσχυση των καλλιτεχνών, ώστε να ανταποκριθούν στο διαφωτιστικό τους ρόλο.

- Ο καλλιτέχνης: Δεν πρέπει αν ισχύουν τα αρνητικά φαινόμενα που συχνά αμαυρώνουν το έργο του καλλιτέχνη (εμπορευματοποίηση της τέχνης, στράτευση της τέχνης, το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη» κ.α.).


18


Ο ρόλος του καλλιτέχνη

Ο καλλιτέχνης, όπως και κάθε δημιουργός, οφείλει να είναι συνειδητοποιημένος πολίτης και να θέτει τις δυνατότητές του στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου. Πρωταρχικό του μέλημα ο παραγκωνισμός της αντίληψης «η τέχνη για την τέχνη» και η υιοθέτηση της άποψης «η τέχνη για τον άνθρωπο».

* Να μην είναι κλεισμένος στο «γυάλινο πύργο» του, αλλά να αποτελεί ενεργό μέλος της κοινωνίας. Να μην είναι θεωρητικός και απόμακρος, αλλά ζωντανή παρουσία. Δεν επιτρέπεται να κωφεύει ή να «τυρβάζει περί άλλων», όταν η κοινωνική πραγματικότητα θέτει προβληματισμούς που επιζητούν επίλυση. «Ανάξιος όποιος ακούει / το προσκλητήρι των καιρών. / Τ’ ακούει και δε λέει Παρών» διακήρυξε ο Κ. Παλαμάς. Οφείλει, επομένως, να λαβαίνει μέρος στο κοινωνικό «γίγνεσθαι» και να μεταβάλλει τη θεωρία σε πράξη. Δεν πρέπει να του διαφεύγει η άποψη πως «είμαστε όλοι κληρωτοί της εποχής μας».

* Να συμβάλλει με τις δυνατότητες που του δίνει το έργο του στην επίλυση των φαινομένων κοινωνικής παθογένειας, όπως είναι η βία, το έγκλημα, τα ναρκωτικά και άλλα παρόμοια. Ο καλλιτέχνης είναι «ο σεισμογράφος της εποχής του» και οφείλει να αντιλαμβάνεται κάθε φορά την όξυνση των κοινωνικών προβλημάτων και να επιδιώκει με κάθε τρόπο την επίλυσή τους.

* Να προωθεί τις ηθικές αξίες. Να καταπολεμεί το ψεύδος, την υποκρισία, την ιδιοτέλεια, τον αμοραλισμό, την καταναλωτική μανία, τον υλικό ευδαιμονισμό και να προωθεί αντιλήψεις που εξευγενίζουν το άτομο. Κέντρο των ενδιαφερόντων του να είναι ο άνθρωπος ως αξία και όχι ως μέσο.

* Να επιδιώκει την πνευματική του ανάπτυξη, για να μπορεί να αυτοπροσδιορίζεται, να αισθάνεται αυτοπεποίθηση, να ασκεί αποτελεσματικότερη αυτοκριτική και να μην πέφτει θύμα προπαγάνδας, δεισιδαιμονιών και προλήψεων.

* Να αποτελεί πρότυπο συμπεριφοράς, να «είναι άνθρωπος και να συμπεριφέρεται ως άνθρωπος», για να μπορέσει να πείσει με το έργο του και να αποτελέσει παράδειγμα για μίμηση.

* Να αγωνίζεται για την κατάκτηση της ψυχολογικής του ελευθερίας. Αν δεν είναι ψυχολογικά ελεύθερος, τότε καταδυναστεύεται από σκοτεινά πάθη και κατώτερα ένστικτα. Η εξάρτησή του αυτή τον μεταβάλλει σε «ανδράποδο», σε δούλο και άθυρμα των επιθυμιών του. Είναι επόμενο πως το έργο ενός ψυχολογικά ανελεύθερου καλλιτέχνη θα αποπνέει τον ψυχικό κόσμο του.

* Να προωθεί θέματα που αφορούν ευρύτερα την Πολιτεία και το πολίτευμα. Κρίνεται απαραίτητη η συμμετοχή του στις πολιτικές διεργασίες, στην υποστήριξη των δημοκρατικών θεσμών, στην υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και στην επικράτηση της αξιοκρατίας. Οφείλει να είναι πολιτικοποιημένος και όχι κομματικά εξαρτημένος. Η ορθή στάση του δημιουργού είναι να στρατεύεται «όχι στην περιοχή της δύναμης αλλά στην περιοχή της αλήθειας».

* Να δείχνει έμπρακτο ενδιαφέρον για τα εθνικά θέματα, τη διασφάλιση της εθνικής ακεραιότητας, τη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας, την υπεράσπιση της γλώσσας, την καταπολέμηση της ξενομανίας, το σεβασμό, τη διατήρηση και την προώθηση των υγιών στοιχείων της παράδοσης. Φυσικά η προάσπιση των εθνικών αξιών να γίνεται χωρίς εθνικιστικές ακρότητες, ρατσισμό, φανατισμό, δογματισμό και προκατάληψη.

* Να αποβλέπει με το έργο του στη συναδέλφωση των λαών και στην επίλυση των παγκόσμιων προβλημάτων. Αυτό θα το επιτύχει, αν υιοθετήσει την άποψη πως ο άνθρωπος έχει ευρύτερη


19


διάσταση από την εθνική του και πως ανήκει στην οικουμένη. Τα παγκόσμια προβλήματα πρέπει να τα αισθάνεται και να τα βιώνει και σαν δικά του προβλήματα. Με την αντίληψη αυτή οφείλει να αγωνίζεται για την προσέγγιση των λαών, το σταμάτημα των πολέμων, την καταπολέμηση της πείνας και την επίλυση των οικολογικών και άλλων προβλημάτων.

* Να μην εμπορευματοποιεί την τέχνη του. Αν αντικειμενικός στόχος του είναι μόνο το υλικό κέρδος, τότε εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς πως η τέχνη αυτή μπορεί να στρατευτεί σε ποικίλα συμφέροντα, να ασκεί προπαγάνδα, να αποπροσανατολίζει, να φανατίζει, να «λασπολογεί» και να υπηρετεί σκοπιμότητες που αντιστρατεύονται την αλήθεια. Ο καλλιτέχνης που θέτει ως πρωταρχικό στόχο το υλικό κέρδος εκφυλίζεται και δε δημιουργεί, αλλά εκτελεί παραγγελίες. Εντάσσεται σε κυκλώματα προώθησης έργων τέχνης, απεμπολεί τη δυνατότητα της ελεύθερης έκφρασής του και «παράγει» έργο με μέτρα και αισθητικές αντιλήψεις αυτών που τον χρηματοδοτούν. Δημιουργός, επίσης, που αποβλέπει σε εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών και στόχων επιδιώκει την ποσότητα και όχι την ποιότητα του παραγόμενου έργου.

* Η τέχνη να έχει πρωτοτυπία και να μην είναι «φωτογραφική αναπαραγωγή». Θα πρέπει, επίσης, το έργο να μη χαρακτηρίζεται από ερμητισμό, γιατί στην περίπτωση αυτή απομακρύνει το άτομο, λόγω της αδυναμίας του να αποκρυπτογραφήσει τα μηνύματα που προβάλλονται και να επικοινωνήσει με το δημιουργό.

* Ο δημιουργός οφείλει να δημιουργεί βασισμένος στην αντίληψη πως το έργο του δεν είναι εφήμερο και παροδικό, αλλά θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά από αυτόν. Επιβάλλεται, επομένως, να γίνεται όχι με μυωπική αντίληψη αλλά με διορατικότητα και να στοχεύει σε μακροπρόθεσμη προσφορά.

*Χρέος, τέλος, του δημιουργού είναι να μεταδώσει την τέχνη του, να γίνει δάσκαλος και να μυήσει στον τρόπο δημιουργίας του νέους ανθρώπους που θα συνεχίσουν το έργο του.

Η τέχνη και το σύγχρονο σχολείο

Η Τέχνη αποτελεί τον πρώτιστο παράγοντα εξανθρωπισμού του ανθρώπου. Αυτή κατευνάζει τα πάθη, ενώνει την κατακερματισμένη ανθρώπινη ολότητα στην ανώτερη αισθητική απόλαυση του Ωραίου, αποσπώντας από την καθημερινή συμβατικότητα, αποκαλύπτει έναν κόσμο υπερατομικό, ανεκλογίκευτο, τον κόσμο των αισθήσεων και των συναισθημάτων. Ο ανθρωπιστικός και παιδαγωγικός της ρόλος είναι, λοιπόν, αδιαμφισβήτητος. Εύλογα, μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι θα έπρεπε να αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς της παιδαγωγικής διαδικασίας. Ωστόσο, οι προσπάθειες για μύηση των σημερινών μαθητών στην τέχνη δεν επαρκούν. Ιδιαίτερα στο λύκειο, που συνήθως λειτουργεί ως προθάλαμος των ΑΕΙ και ΤΕΙ, τα δείγματα καλλιτεχνικής έκφρασης και αγωγής είναι υποτυπώδη και στηρίζονται περισσότερο στην πρωτοβουλία και τον προσωπικό ζήλο ορισμένων εκπαιδευτικών.

Δείγματα εξοστρακισμού της τέχνης- Τα σχολικά συγκροτήματα στεγάζονται σε εντελώς ακαλαίσθητες προκατασκευασμένες κτιριακές εγκαταστάσεις, γεγονός που εξουδετερώνει κάθε προσπάθεια του μαθητή να γνωρίσει το αισθητικά ωραίο. Όγκοι από τσιμέντο αποτελούν το καθημερινό και μονότονο σκηνικό του σχολικού χώρου, μικρές τσιμεντένιες αυλές είναι το καταφύγιο των μαθητών τις ώρες των διαλειμμάτων. Η έλλειψη χώρων, τα μουντά χρώματα και το πολύβουο των σχολικών χώρων δε συμβιβάζονται σε καμιά περίπτωση με τα έντονα και ζωντανά χρώματα, με τη μουσική αρμονία που διέπει τη φύση. Επομένως, ο μαθητής μαθαίνει να ζει κάθε μέρα συμβατικά σε χώρους που περιορίζουν τη φαντασία του και ναρκώνουν τις αισθήσεις του.


20


- Η οργάνωση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, εκθέσεων, συναυλιών κ.λπ. είναι περιορισμένη, και όταν είναι υποχρεωτικές, όπως για παράδειγμα κατά τον εορτασμό των εθνικών επετείων, αντιμετωπίζονται ως απώλεια χρόνου, αγγαρεία, φυγή από τα άλλα μαθήματα και δε συνοδεύονται από την απαραίτητη ποιότητα, φαντασία και πρωτοτυπία.

- Τα μαθήματα μουσικής και καλλιτεχνικών που προβλέπονται από το αναλυτικό πρόγραμμα θεωρούνται δευτερεύοντα και οι ίδιοι οι διδάσκοντες των υπόλοιπων μαθημάτων τα αντιμετωπίζουν με προκατάληψη. Για παράδειγμα, δανείζονται εύκολα διδακτικές ώρες από τους συναδέλφους των καλλιτεχνικών μεταδίδοντας και στα παιδιά το στερεότυπο ότι πρόκειται για μαθήματα ελάσσονος σημασίας.

- Σε πολλά σχολεία δεν υπάρχει ακόμη η απαραίτητη υποδομή (αίθουσες εκδηλώσεων, οπτικοακουστικά μέσα κ.λπ.) για την προώθηση της καλλιτεχνικής έκφρασης.

- Η διδασκαλία της λογοτεχνίας είναι ελλιπής, περιορισμένη κυρίως στις απαιτήσεις του σχολικού βιβλίου και των εξετάσεων. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις τα κείμενα κατακερματίζονται ουσιαστικά εξαιτίας μιας ανούσιας, εξονυχιστικής ανάλυσης κάθε λέξης, που πραγματοποιείται από τους ίδιους τους διδάσκοντες, δίχως τελικά να διασώζεται η μαγεία της τέχνης και της αισθητικής.

- Λίγα σχολεία διαθέτουν θεατρικούς ομίλους, μουσικοχορευτικές ομάδες κ.λπ.

- Οι μαθητές δεν επισκέπτονται συχνά μουσεία, αρχαιολογικούς χώρους κ.λπ., ώστε να συνειδητοποιήσουν την ομορφιά και την αξία της τέχνης του λαού μας.

- Το μάθημα της ιστορίας της τέχνης διδάσκεται προαιρετικά και συνήθως χωρίς το απαραίτητο εποπτικό υλικό.

- Σε πολλά σχολεία οι θέσεις των καθηγητών των καλλιτεχνικών μαθημάτων παραμένουν κενές για μεγάλο χρονικό διάστημα, ιδιαίτερα στην επαρχία.

Τα αίτια του φαινομένουΤο σημερινό σχολείο, κατά την επικρατούσα πρακτική και ωφελιμιστική αντίληψη:

- ευνοεί την ανάπτυξη της νόησης, σε βάρος του συναισθήματος και της φαντασίας

- συντηρεί το διχασμό μεταξύ νου και ψυχής, ιδέας και πραγματικότητας

- προσανατολίζεται, μέσα σε μια τεχνοκρατική και καταναλωτική κοινωνία, στην ποσοτική και όχι στην ποιοτική μάθηση, προκειμένου να ανταποκριθεί στον καταιγισμό νέων γνώσεων κι επιτευγμάτων

- επιμένει στην άκριτη, μηχανική μετάδοση της γνώσης, ανάλογα με το γενικό πνεύμα της αβίαστης, μαζικής παραγωγής έτοιμων προκατασκευασμένων προϊόντων

- επιβάλλει τη συρρίκνωση των θεωρητικών σπουδών προς όφελος των πρακτικών - θετικών κατευθύνσεων και αντικειμένων

- προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της εξειδικευμένης εργασίας και του εργασιακού ανταγωνισμού.

- Το σχολείο αδυνατεί να προβάλει στον μαθητή ισχυρά ανθρωπιστικά πρότυπα, που θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει τη σημασία της αυθεντικής τέχνης, η οποία στηρίζεται ακριβώς σε αυτές τις αρχές. Επίσης, ο σύγχρονος τρόπος μάθησης της άκριτης και παθητικής απομνημόνευσης εμποδίζει την ανάπτυξη της γόνιμης και δημιουργικής φαντασίας. Το παιδί


21


εθίζεται με αυτό τον τρόπο στην εύπεπτη τροφή, χωρίς να επιτρέπει στο νου να απελευθερωθεί από τα καθιερωμένα σχήματα και στη συνέχεια να καταγράψει μέσα από την καλλιτεχνική έκφραση τις εντυπώσεις του.

- Η εκπαίδευση σήμερα μοιάζει να στοχεύει περισσότερο στη δημιουργία παραγωγικών μονάδων παρά ανθρώπων αισθητικά ευαίσθητων και καλλιτεχνικά παιδευμένων. Ο μαθητής εγκλωβιζόμενος σε δυσνόητους τεχνικούς όρους καταλήγει να συνδέει το σχολείο αποκλειστικά με την εισαγωγή σε κάποιο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα, που με τη σειρά της καθορίζει και την επαγγελματική του σταδιοδρομία. Πρόκειται για μια νοοτροπία καθαρά ωφελιμιστική που απομακρύνει το νέο από την τέχνη, καθώς η τέχνη δεν υπόσχεται άμεσα και απτά κέρδη. Η σύγχρονη εκπαίδευση ταύτισε τη μόρφωση με τη γνώση και τη γνώση με την παραγωγική διαδικασία, παρακάμπτοντας έτσι τον ουσιαστικότερο στόχο της: την καθολική διαμόρφωση της ανθρώπινης οντότητας, που επιβάλλει την καλλιέργεια της ψυχής και της ηθικής, μέσα από την επαφή με τις ανώτερες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης.

- Ο γενικότερος χαρακτήρας της εποχής μας και της κοινωνίας μας είναι τέτοιος (υλιστικό πνεύμα - καταναλωτικό πρότυπο, θεοποίηση της μηχανής και της τεχνολογίας - κρίση αξιών κ.λπ.), ώστε δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος και ο χώρος της Εκπαίδευσης, εφόσον μάλιστα το σχολείο αντικατοπτρίζει την κοινωνία σε κάθε εποχή.

Γιατί η εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη πρέπει να αποτελεί ένα βασικό σκοπό της εκπαίδευσης;* Αρχικά, η αισθητική αγωγή μαθαίνει στο άτομο να αποζητά την ομορφιά σε όλες τις δραστηριότητες της ζωής του. Ο άνθρωπος μαθαίνει να ζει μες στην ομορφιά, προσπαθώντας να δημιουργήσει ένα περιβάλλον καλαίσθητο και ανθρώπινο. Άλλωστε αυτή η νοοτροπία από τη μεριά του ατόμου προϋποθέτει ανθρώπους που δεν ενδιαφέρονται μόνο για ένα όμορφα διακοσμημένο σπίτι, αλλά αντιτίθενται σε κάθε προσπάθεια καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος, σε κάθε προσπάθεια για καταστροφή της ομορφιάς και της αρμονίας που προσφέρει η φύση. Κι αν μάλιστα αναλογιστεί κανείς και την αισθητική υποβάθμιση των αστικών κέντρων, θα κατανοήσει πως η αισθητική παιδεία των ατόμων κρίνεται απαραίτητη, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον που θα προάγει αισθητικά και ηθικά τα άτομα, αντί να δολοφονεί κάθε αισθητική συγκίνηση.

* Παράλληλα, η διδασκαλία της τέχνης μέσα απ' όλα τα στάδια της ιστορίας της συντελεί στη γνώση και τη συνειδητοποίηση του πολιτισμού και των ιδιαιτεροτήτων του κάθε λαού. Οι μαθητές μαθαίνοντας την ιστορία της τέχνης κατανοούν πληρέστερα την αξία της καθώς και το ρόλο που διαδραμάτισε ανά τους αιώνες σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης και συνάμα αποκτούν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν καλύτερα τα σύγχρονα έργα τέχνης.

* Τέλος, σημαντικός λόγος που καθιστά απαραίτητη την αισθητική παιδεία μέσα στο σχολείο είναι οι ποικίλοι μηχανισμοί αντίστασης που μπορεί να προσφέρει στους μαθητές ενάντια στις σύγχρονες αλλοτριωτικές συνθήκες ζωής. Χάρη στην επικοινωνία με την τέχνη, ο νέος είναι σε θέση να αντλήσει την ομορφιά που απουσιάζει συχνά από τη ζωή στις μεγαλουπόλεις, να νοηματοδοτήσει την ύπαρξή του, να ανακαλύψει δημιουργικές ενασχολήσεις για τον ελεύθερο χρόνο του. Ειδικά για τον ελεύθερο χρόνο, η επαφή με την καλλιτεχνική δημιουργία τον βοηθά να ξεφεύγει από τα ευτελή προϊόντα μαζικής κουλτούρας που του επιδαψιλεύει η πολιτιστική βιομηχανία. Φυσικά, για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο επιβάλλεται ο επαναπροσδιορισμός και η επαναξιολόγηση του ρόλου του σχολείου.


22


Προτάσεις- Αυτός ο επαναπροσδιορισμός εντοπίζεται αρχικά στη θεωρητική και πρακτική σύζευξη της τέχνης με τη σχολική δραστηριότητα. Απαιτείται συγκεκριμένος καθορισμός και του "τι" θα διδαχθεί στο σχολείο και του "πώς" θα διδαχθεί. Ο στόχος μας πρέπει να είναι αφενός η μετάδοση ορισμένων ιστορικών παραστάσεων και γνώσεων, παρουσίαση με φωτογραφίες και διαφάνειες έργων τέχνης, σχολιασμός τους κι ανάλυσή τους προσαρμοσμένη κάθε φορά στο αντιληπτικό επίπεδο της τάξης και παράλληλα άσκηση σε πρακτικό επίπεδο. Εδώ βέβαια το πλαίσιο της διδασκαλίας δεν πρέπει να αποκλείει, αλλά αντίθετα, να ενισχύει τη δημιουργική ατομικότητα, τις προσωπικές παρεκκλίσεις, μια και αυτά είναι τελικά περισσότερο ζητούμενα.

- Γι’ αυτό, δουλειά του καθηγητή πρέπει πρωτίστως να είναι ο εντοπισμός και η προβολή των αισθητικών στοιχείων και κυρίως των εικαστικών από τα οποία βρίθει η καθημερινότητα των παιδιών. Και μιλάμε για την καθημερινή ζωή και την εξωσχολική εμπειρία και όχι μόνο για τα μουσεία ή τις πινακοθήκες, που είναι βέβαια απαραίτητα αλλά δυστυχώς βαρετά στους μαθητές και σπάνια αποκαλυπτικά στα πλαίσια μιας σχολικής επίσκεψης. Ο πλούτος και ο δυναμισμός της σύγχρονης ζωής είναι από μόνοι τους με τη λάμψη τους ένας διαρκής αντιπερισπασμός στο πνεύμα του σχολείου, όταν αυτό με καθόλου δελεαστικά μέσα επιχειρεί να μυήσει τους μαθητές σε μία γνώση ακαδημαϊκή, στεγνή και αποκομμένη απ’ ό,τι οι ίδιοι αγαπούν και βρίσκουν ενδιαφέρον.

- Στροφή προς μια ανθρωπιστική κατεύθυνση σπουδών και αναβάθμιση των καλλιτεχνικών μαθημάτων.

- Συμμετοχή στην πολιτιστική ζωή με την παρουσίαση και οργάνωση ποικίλων καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων.

- Διάθεση περισσότερου χρόνου και κατάλληλου υλικοτεχνικού εξοπλισμού.

- Ευρεία ενημέρωση και γνωριμία με δημιουργήματα Τέχνης.

- Προσωπική βούληση κι ενεργοποίηση.

- Γνώση, ενημέρωση, κριτική θεώρηση.

- Ευρύτερη πολιτιστική ζωή με την υποστήριξη και κινητοποίηση κρατικών και άλλων αρμοδίων φορέων.

Συμπέρασμα: Αποτελεί, λοιπόν, αδήριτη ανάγκη να δοθεί έμφαση στην αισθητική αγωγή των νέων με νέα μαθήματα, βιβλία, εποπτικά και οπτικοακουστικά μέσα αλλά, και την απαραίτητη χρηματοδότηση από το κράτος, γιατί η αναβάθμιση της αισθητικής του πολίτη αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την ευρύτερη καλλιέργειά του και την αντίστασή του απέναντι στα αλλοτριωτικά - διαβρωτικά ρεύματα του καιρού μας.

Λαϊκή Τέχνη

Όροι δημιουργίας λαϊκής τέχνης Βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία λαϊκής τέχνης αποτελούν τα εξής:- Η επαφή του απλού ανθρώπου με τη φύση.- Η προσέγγιση - βίωση της παράδοσης.- Η ουσιαστική επικοινωνία των ανθρώπων.- Η ύπαρξη παιδείας και ηθικής στους απλούς πολίτες.


23


- Η γνώση ιστορίας από τον απλό λαό.- Το καλό βιοτικό επίπεδο, ώστε έχοντας καλύψει τις βασικές του ανάγκες ο απλός άνθρωπος, να μπορεί να στραφεί στην τέχνη.- Η ύπαρξη αρκετού ελεύθερου χρόνου.

Ορισμός / χαρακτηριστικά της λαϊκής τέχνης - Η λαϊκή τέχνη είναι πηγαία - γνήσια έκφραση που δημιουργείται από απλούς καθημερινούς πολίτες, απευθύνεται σε ανάλογους ανθρώπους, είναι εμπνευσμένη από θέματα με τα οποία ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή κατά τη διάρκεια του βίου του και στοχεύει τόσο στην ολοκλήρωση του καλλιτέχνη όσο και στη γενικότερη καλλιέργεια αυτού που έρχεται σ' επαφή με το έργο. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ταυτιστεί με τη μαζική παραγωγή που απευθύνεται σε ευρύ καταναλωτικό κοινό με στόχο την όσο το δυνατόν ευρύτερη αποδοχή. Πρόκειται, δηλαδή, για την τέχνη, που προάγει την πολιτιστική αναβάθμιση του λαού, μέσω της γνήσιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, η οποία δεν έχει καμιά σχέση με την ομοιομορφία που διέπει την εμπορευματοποιημένη τέχνη. Συγχρόνως, είναι αυτή που καλλιεργεί τον πολίτη με τρόπο κατάλληλο, ώστε να αποστρέφεται την τυποποιημένη μαζική κουλτούρα που αποσκοπεί, αποκλειστικά, στο κέρδος. Η λαϊκή τέχνη βασίζεται στην παράδοση και στην ομορφιά της γλώσσας του λαού – δημιουργού. Έχει μείνει ανεπηρέαστη από κάθε ρεύμα ξενομανίας, μιμητισμού και γενικότερης πολιτιστικής διείσδυσης των ανεπτυγμένων χωρών στις ανα-πτυσσόμενες. Έτσι, βοηθά στη διατήρηση της εθνικής - πολιτιστικής ταυτότητας. Είναι εμφανές ότι αποσκοπεί στη διαφύλαξη του πολιτισμού και προφανώς διαφοροποιείται από τη μαζική παραγωγή καλλιτεχνικών προϊόντων που αποβλέπει στη μαζική κατανάλωση.

- Λαϊκή τέχνη είναι αυτή που προβάλλει η φιλοπατρία και η αναγκαιότητα εθνικής ομοψυχίας και συναίνεσης. Συμβάλλει, με αυτό τον τρόπο, στην ενδυνάμωση του εθνικού φρονήματος και της εθνικής συνείδησης του λαού. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο κάθε πολίτης στρέφεται προς τη μελέτη της ιστορίας, διότι κατανοεί την αναγκαιότητα σύνδεσης του παρελθόντος και του μέλλοντος με το παρόν. Έτσι, είναι σε θέση να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά κάθε προσπάθεια καπήλευσης της ιστορίας του, καθώς και τους πάσης φύσεως εξωτερικούς εχθρούς. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι θα φτάσει στα όρια του φανατισμού και του υπερπατριωτισμού, όπως θα μπορούσε να καταλήξει με την επίδραση της, κατ’ όνομα μόνο, λαϊκής τέχνης που είναι καθαρά ωφελιμιστική. Επομένως, έμμεσα οδηγείται στον αγώνα για την κατάργηση του σοβινισμού και των διακρίσεων ανάμεσα στους λαούς. Το γεγονός αυτό δημιουργεί τις αναγκαίες προϋποθέσεις, ώστε να διασφαλιστεί η παγκόσμια ειρήνη και η διακρατική συνεργασία, χωρίς να ισοπεδώνεται η ταυτότητα του κάθε λαού.

- Επιπρόσθετα, ως πολιτιστικά δημιουργήματα που απορρέουν απ' τον καθημερινό βίο της σύγχρονης εποχής μπορούσαν να θεωρηθούν όλα όσα χρησιμοποιούν καθημερινά θέματα και επιτυγχάνουν την ηθική εξύψωση του ατόμου. Είναι αυτά που καλλιεργούν υγιή πρότυπα, αρχές, αξίες και ιδανικά. Ενισχύουν τις εσωτερικές ηθικές δυνάμεις του ατόμου και ιδιαίτερα το θάρρος, την αυτοκριτική και την αυτογνωσία. Με αυτό τον τρόπο, συντελούν στο να αποκτήσει ηθική ελευθερία. Η εμπορευματοποιημένη, κατ’ επίφαση λαϊκή τέχνη συμβάλλει στην υπόθαλψη της κρίσης των αξιών και της έκλυσης των ηθών. Πολλαπλασιάζονται τα φαινόμενα ιδιοτέλειας κι εκμετάλλευσης και, γενικότερα, αυξάνονται οι πράξεις που αποδεικνύουν την ολοκληρωτική έλλειψη ευαισθησίας και ανθρωπισμού.

- Οι δημιουργοί που προέρχονται από την καθημερινότητα είναι σε θέση να διαφυλάξουν την ψυχική ισορροπία του ατόμου, δημιουργώντας του ένα αίσθημα ασφάλειας κι εσωτερικής


24


πληρότητας. Μέσα από την ομορφιά της λαϊκής τέχνης ελκύουν το κοινό και του αποκρυσταλλώνουν μια γενικότερη νοοτροπία, η οποία το ωθεί στη γόνιμη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου, μέσω της υγιούς ψυχαγωγίας και όχι της ανούσιας διασκέδασης, η οποία εξυπηρετεί τους κερδοσκοπικούς στόχους εταιρειών, οι οποίες απευθύνονται σε ευρύ καταναλωτικό κοινό. Η λαϊκή τέχνη του σήμερα οφείλει να έχει τέτοια μορφή, ώστε να καταπολεμά το άγχος, την πλήξη και τον κορεσμό του σύγχρονου ατόμου, όλα εκείνα τα στοιχεία, δηλαδή, που το έχουν οδηγήσει στο τεράστιο ψυχολογικό αδιέξοδο που το βασανίζει.

- Παράλληλα, η λαϊκή τέχνη παρέχει στοιχεία μόρφωσης, συντελώντας με αυτό τον τρόπο, στη διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων του ανθρώπου και στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και προβληματισμού. Το γεγονός ότι η τέχνη αυτής της μορφής παρουσιάζει θέματα της καθημερινής ζωής μπορεί να συμβάλλει στην προσφορά εμπειριών στα νέα άτομα για τη μορφή του κόσμου στον οποίο πρόκειται να ενταχθούν. Έτσι, αυτά αποκτούν μια οργανωμένη εικόνα του και είναι σίγουρα, κάθε στιγμή, για την κατάσταση που πρόκειται να αντιμετωπίσουν. Βοηθάει τα νεαρά άτομα να βρίσκονται σε διαρκή πνευματική εγρήγορση, χωρίς να εφησυχάζουν και να αποφεύγουν προσπάθειες χειραγώγησης κι ετεροκατεύθυνσης που πραγματοποιούνται μέσα από έντεχνους μηχανισμούς. Με αυτά τα δεδομένα, μπορεί να κατα-πολεμηθεί ή να περιοριστεί η πνευματική μονομέρεια ή η σύγχυση που επικρατεί σήμερα.

- Μέσω της λαϊκής τέχνης, π.χ. μέσω του δημοτικού τραγουδιού, προβάλλεται κατάλληλα η αναγκαιότητα διαφύλαξης των κοινωνικών αρετών όπως της συνεργασίας, του σεβασμού και της αλληλεγγύης, καθώς και των κοινωνικών ελευθεριών, από τις οποίες ξεχωρίζουν η ισοτιμία, η δικαιοσύνη και η αξιοκρατία. Η εμπορευματοποιημένη μαζική παραγωγή, αντίθετα, θέτει σε δεύτερη μοίρα τις αρετές αυτές, με αποτέλεσμα να διασαλεύεται η κοινωνική αρμονία κι ευρυθμία και να επέρχεται κρίση στις ανθρώπινες σχέσεις. Για αυτό, η γνήσια λαϊκή τέχνη δεν είναι ποτέ δυνατόν να ταυτίζεται με την ευκαιριακή δημιουργία, που προωθεί τον ατομικισμό, τον ωφελιμισμό και τον ανταγωνισμό στα πλαίσια της κοινωνίας. Αντίθετα, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην άμβλυνση των κοινωνικών αντιθέσεων και στο δραστικό περιορισμό των φαινομένων κοινωνικής παθογένειας και ιδιαίτερα των φαινομένων βίας, εγκληματικότητας και περιθωριοποίησης. Οι λαϊκoί δημιουργοί είναι αυτοί που μπορούν να αφυπνίσουν την υπνωτισμένη πολιτική συνείδηση των ατόμων και να τα ευαισθητοποιήσουν για τα κοινά. Οι δημιουργοί αυτοί διαφοροποιούνται πλήρως από αυτούς που στοχεύουν αποκλειστικά στην ευρεία αποδοχή, αδιαφορώντας για το αν αδρανοποιούν τον πολίτη ή υποδαυλίζουν αναξιοκρατικά φαινόμενα και εκδηλώσεις φανατισμού ή κομματικοποίησης.

- Η λαϊκή τέχνη, αντλώντας θέματα από το φυσικό περιβάλλον, προβάλλει την τεράστια αξία, αλλά και την αναγκαιότητα σεβασμού προς τη φύση. Ειδικότερα σήμερα, που επιτελείται ένας ανεπανάληπτος «βιασμός» της φύσης και των αγαθών που αυτή παρέχει στον άνθρωπο, η λαϊκή τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως παράγοντας ευαισθητοποίησης των πολιτών απέναντι στη φύση, την πολύτιμη πηγή ζωής για τον άνθρωπο, τη στιγμή μάλιστα που η εμπορευματοποιημένη μαζική καλλιτεχνική παραγωγή αδιαφορεί για τόσο σημαντικά ζητήματα.

Αίτια κρίσης της λαϊκής τέχνης- Ο σύγχρονος άνθρωπος απομακρύνθηκε από τη φύση, η οποία αποτελεί τον κατ’ εξοχήν χώρο έμπνευσης των δημιουργών της λαϊκής τέχνης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η έλλειψη λαϊκών δημιουργημάτων συμβαίνει σε μια περίοδο, στην οποία παρατηρείται εγκατάλειψη της επαρχίας και μαζική συγκέντρωση ανθρώπινου πληθυσμού σε υδροκέφαλες μεγαλουπόλεις, που κάθε άλλο παρά υπενθυμίζουν στο άτομο το χώρο προέλευσής του, τη φύση. Μέσα σ’ αυτά τα


25


τερατουργήματα του τεχνολογικού πολιτισμού, ο άνθρωπος έχασε οριστικά όλα εκείνα τα στοιχεία που κάποτε απεικόνιζε στα έργα του. Απώλεσε την αγνότητα και την ευαισθησία του. Διακρίνεται πλέον από μια πρωτόγνωρη συναισθηματική αναλγησία, η οποία του αφαιρεί κάθε ιδιαίτερο ανθρώπινο χαρακτηριστικό της ψυχής του, που τον κάνει να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έμβια όντα.

- Εντάχθηκε ο σύγχρονος άνθρωπος σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από συνθετότητα και πολυπλοκότητα. Οι υπερβολικά γρήγοροι ρυθμοί εκτύλιξης των γεγονότων και των αλλαγών, οι πολλοί και αντικρουόμενοι ρόλοι καθώς και ο καταιγισμός μηνυμάτων και γνώσεων κούρασαν αφάνταστα τον άνθρωπο της εποχής μας, του αύξησαν το άγχος και του στέρησαν το χρόνο και τη διάθεση για ενασχόληση με την τέχνη γενικότερα, αλλά και με τη λαϊκή δημιουργία ειδικότερα.

- Τα ίδια αποτελέσματα επέφεραν η βιομηχανοποίηση και η αστικοποίηση της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Αυτό ήταν βέβαια αναπόφευκτο, αφού, αφενός υποδουλώθηκε στη μηχανή, τυποποίησε και υπερεντατικοποίησε τη ζωή του κι αφετέρου, έχασε το προσωπικό του στίγμα και μετατράπηκε σε μια ανώνυμη και άβουλη μονάδα ενός τεράστιου πλήθους ανθρώπων, που δεν έχουν καμία επαφή μεταξύ τους. Μη έχοντας το ιδιαίτερο αυτό στίγμα, χάνει όλα εκείνα τα προσωπικά γνωρίσματα, που άλλοτε απεικόνιζε στα έργα λαϊκής τέχνης.

- Η κοινωνία του σήμερα διακρίνεται για την ηθική της ρευστότητα. Αξίες και ιδανικά που άντεξαν επί αιώνες, σήμερα αναθεωρούνται και διέρχονται σοβαρή κρίση. Κυριαρχεί μια γενικότερη ιδεολογική σύγχυση, που εκδηλώνεται με την απουσία οραμάτων και συλλογικών στόχων, καθώς και με την καθιέρωση απαξιών στη θέση αξιών. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ότι το ιδεολογικό - ηθικό υπόβαθρο ενός λαού αποτελεί πηγή άντλησης θεμάτων για τη λαϊκή δημιουργία, εξηγεί σαφέστατα τη κατάσταση που επικρατεί στο χώρο της τέχνης λαϊκού χαρακτήρα.

- Ο άνθρωπος εκδήλωσε έντονη τάση μιμητισμού στα ξενικά πρότυπα ειδικά στη χώρα μας, εφόσον ανήκουμε στους αναπτυσσόμενους λαούς με κάποιο σύμπλεγμα κατωτερότητας έναντι των αναπτυγμένων. Συνεπώς, αλλοτριωθήκαμε σημαντικά και χάσαμε τη δυνατότητα να αποφασίζουμε εμείς οι ίδιοι για θέματα που μας αφορούν. Η κατάσταση αυτή, αναμφισβήτητα, δεν είναι η ιδανική, ώστε να ωθήσει το άτομο στην καλλιτεχνική δραστηριότητα και ιδιαίτερα στη δημιουργία έργων που προωθούν τη λαϊκή τέχνη. Στην επίταση της ξενομανίας συντελούν τα ΜΜΕ που διοχετεύουν άκριτα ξένα πρότυπα, υλιστικά - καταναλωτικά ως επί το πλείστον, τα οποία μας απομακρύνουν από γνήσιες πνευματικές αναζητήσεις και εκφράσεις του ίδιου του λαού μας, όπως οι δημιουργίες της λαϊκής τέχνης.

- Για αυτό, βέβαια, ευθύνεται και ο εκπαιδευτικός φορέας, ο οποίος δεν καλλιέργησε στον άνθρωπο την κριτική ικανότητα, που θα συνέβαλε στη διήθηση των προβαλλόμενων αξιών και προτύπων, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις ενισχύουν την αλαζονεία και τον ωφελιμισμό. Το σχολείο έχει σημαντική ευθύνη, διότι δεν έφερε τους νέους σε επαφή με τη λαϊκή τέχνη μέσα από μια ανθρωπιστική παιδεία, που θα μπορούσε να τους καλλιεργήσει σφαιρικά, ούτε και μέσα από την ουσιαστική επαφή με την παράδοση που σχετίζεται άμεσα με τη λαϊκή τέχνη.

- Η ασύμμετρη ανάπτυξη του υλικοτεχνικού και του ηθικοπνευματικού πολιτισμού συντέλεσε, ώστε να καθιερωθεί η στείρα τεχνοκρατική αντίληψη και να πιστέψουν οι περισσότεροι ότι η τεχνολογία και μόνο αρκεί για να ευτυχήσουμε. Το γεγονός αυτό επέφερε την αδιαφορία πολλών ατόμων για ηθικοπνευματική καλλιέργεια, με απώτερη συνέπεια να παραγκωνιστούν και όλες εκείνες οι εκδηλώσεις που στοχεύουν σε αυτή την κατεύθυνση, μέσα στις οποίες εντάσσεται η


26


λαϊκή τέχνη.

Τέχνη και Διαφήμιση

Η διαφήμιση είναι τέχνη;- Τέχνη, σύμφωνα με την Αισθητική, είναι η συνειδητή ενέργεια, αλλά και η ικανότητα του ατόμου να δημιουργεί έργα, που προκαλούν αισθητική συγκίνηση και προβληματισμό. Δεν αποβλέπει, επομένως, μόνο στην αισθητική καλλιέργεια του ατόμου, αλλά και παράλληλα στην πνευματική, κοινωνική και ηθική ολοκλήρωσή του.

- Διαφήμιση είναι η με κάθε τρόπο προβολή προσώπων, ιδεών, προϊόντων ή υπηρεσιών, με σκοπό τη γνωστοποίηση των αρετών, του περιεχομένου ή των προτερημάτων τους. Στόχος τής πιο πάνω προβολής είναι η πειθώ και το κέρδος.

Εξετάζοντας, λοιπόν, τη λειτουργικότητα και το σκοπό της τέχνης και της διαφήμισης δεν μπορούμε να αποδεχτούμε ότι η διαφήμιση είναι τέχνη. Πιο συγκεκριμένα:

* Η τέχνη έχει ως σκοπό, όπως, προαναφέρθηκε, να καλλιεργήσει την αισθητική του ατόμου. Η διαφήμιση αποβλέπει στην καλλιέργεια καταναλωτικού πνεύματος.

* Η τέχνη επιδιώκει τη δημιουργία ηθικής συνείδησης και απευθύνεται στο ευ ζην. Η διαφήμιση αποβλέπει στη δημιουργία ανθρώπου καταναλωτή, την ενδιαφέρει μόνο το ζην, οι βιολογικές ανάγκες.

* Η τέχνη αποβλέπει στη δημιουργία κοινωνικής συνείδησης. Η διαφήμιση θέτει ως αυτοσκοπό το κέρδος και οδηγεί στην αποστασιοποίηση από τα κοινά.

* Η τέχνη προσπαθεί να εξανθρωπίσει το άτομο και του καλλιεργεί την αντίληψη της αποφυγής της βίας, του εγκλήματος και των άλλων μορφών κοινωνικής παθογένειας. Η διαφήμιση με τη δημιουργία επίπλαστων υλικών αναγκών οδηγεί στην κλοπή, στη βία και στο έγκλημα για την απόκτηση περισσότερων υλικών αγαθών.

* Η τέχνη συμβάλλει στην αποσυμπίεση, στην εκφόρτιση του ατόμου από το καθημερινό άγχος. Η διαφήμιση πολλαπλασιάζει το άγχος για την απόκτηση όλο και περισσότερων υλικών αγαθών.

* Η τέχνη ηρεμεί τα άτομα και συντελεί στη χαλάρωσή τους από την ένταση της ζωής. Η διαφήμιση τα εκνευρίζει με τις ανεπίκαιρες παρεμβολές και τη διακοπή κινηματογραφικών έργων ή σοβαρών συζητήσεων.

* Η τέχνη προσπαθεί να οδηγήσει το άτομο στην κατάκτηση της ψυχολογικής ελευθερίας η διαφήμιση με την πλύση εγκεφάλου στερεί από το άτομο τη δυνατότητα για τη δημιουργία ελεύθερης βούλησης.

* Η τέχνη προσπαθεί να διευρύνει το νου, να οξύνει την κρίση, να αναπτύξει τη φαντασία και να προβληματίσει το άτομο. Η διαφήμιση προσπαθεί να αποπροσανατολίσει, να χειραγωγήσει και να μαζοποιήσει το άτομο.

* Η τέχνη έχει ως σκοπό, πολλές φορές, την υποστήριξη των ανθρώπινων δικαιωμάτων, την ορθή λειτουργία των θεσμών και την πολιτικοποίηση του ατόμου. Τα πιο πάνω θέματα βρίσκονται έξω από τα ενδιαφέροντα της διαφήμισης.

* Η τέχνη προσπαθεί να περιορίσει τον κοινωνικό ρατσισμό. Η διαφήμιση τον προβάλλει και τον προωθεί συνεχώς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τη γυναίκα, την υποβαθμίζει και την προβάλλει ως αντικείμενο πόθου και μόνο.


27


* Η τέχνη αποβλέπει στην επικοινωνία και στη συναδέλφωση των λαών. Η διαφήμιση αποβλέπει στην οικονομική και μόνο εκμετάλλευση των λαών.

* Η τέχνη αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως αξία. Η διαφήμιση τον αντιμετωπίζει ως εμπόρευμα, ως μέσο προς εκμετάλλευση.

* Η τέχνη εξευγενίζει τα συναισθήματα του ατόμου. Η διαφήμιση εξευτελίζει τα συναισθήματα. Καλλιεργεί την αντίληψη ότι είμαστε αρεστοί στα αγαπημένα μας πρόσωπα, όταν τους δωρίζουμε προϊόντα που προβάλλει η διαφήμιση.

* Η τέχνη επιδιώκει την αναβάθμιση του ατόμου, τη δημιουργία ανθρώπου που δίνει περισσότερη σημασία στο «είναι». Η διαφήμιση προσπαθεί να διαμορφώσει χαρακτήρες ανθρώπων που δίνουν περισσότερη σημασία στο «έχειν».

* Η τέχνη ευαισθητοποιεί τα άτομα σε θέματα περιβάλλοντος. Η διαφήμιση με την καταναλωτική βουλιμία που δημιουργεί στα άτομα, αλλά και την αλόγιστη σπατάλη που προωθεί καταστρέφει το περιβάλλον.

* Τέλος, η τέχνη αποβλέπει στη δημιουργία ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Η διαφήμιση αποβλέπει στη δημιουργία μονοδιάστατου καταναλωτικού ανθρώπου.

Συμπέρασμα: Είναι αναγκαίο να διασαφηνίσουμε ότι η διαφήμιση δανείζεται στοιχεία από την τέχνη, για να γίνει πειστική. Ωστόσο, δεν είναι τέχνη, δεν επιδιώκει την ατομική έκφραση και την ψυχοπνευματική ανάπτυξη, αλλά την εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων.

Τέχνη και Χυδαιότητα

Πώς ερμηνεύετε το φαινόμενο ότι πολλές μορφές τέχνης σήμερα επιδίδονται στην προβολή χυδαίων πλευρών της ζωής; Καθημερινά γινόμαστε μάρτυρες προβολής έργων από τα μέσα ενημέρωσης, που εκχυδαΐζουν τη ζωή μας και εξευτελίζουν δεσμούς και αξίες. Συγγραφείς βιβλίων, εκδότες περιοδικών αλλά και αρκετοί ζωγράφοι προσπαθούν να μας πείσουν πως η χυδαιότητα αποτελεί μορφή τέχνης. Στο έργο τους βέβαια αυτό διευκολύνονται και από το κοινό, που αποδέχεται άκριτα και παθητικά οποιαδήποτε διαστροφή, η οποία βαπτίζεται πρωτοτυπία και μοντερνισμός. Μερικοί από τους λόγους που συμβάλλουν στη δημιουργία και προβολή των «υποτιθέμενων» μορφών τέχνης είναι:

* Πολλοί, υποτίθεται, καλλιτέχνες δεν έχουν ιδέες για να προβάλουν και προσπαθούν να εντυπωσιάσουν με απαράδεκτες χυδαιολογικές εκφράσεις.

* Η χαμηλή πνευματική στάθμη του λαού. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν προβληματίζονται και δεν επιζητούν θεάματα και έργα ποιότητας, με αποτέλεσμα να παρακολουθούν οτιδήποτε προβάλλεται και να ενθαρρύνεται με τον τρόπο αυτό η προβολή χυδαίων πλευρών της ζωής.

* Η έλλειψη πολιτιστικής παιδείας τόσο από τους δημιουργούς, όσο και από τους θεατές και ακροατές.

* Η ηθική στάθμη μερικών καλλιτεχνών αλλά και μερίδας του λαού είναι χαμηλή, με αποτέλεσμα να μη δημιουργούνται αναστολές σχετικά με την προβολή και την παρακολούθηση χυδαίων σκηνών.

* Το υλικό κέρδος. Η τέχνη γίνεται φτηνό εμπόρευμα, έχασε τον προορισμό της δημιουργούνται έργα κατά παραγγελία και η αξία τους κρίνεται με τους νόμους της αγοράς.

* Πολλοί καλλιτέχνες συγχέουν τη σάτιρα με τη χυδαιολογία.


28


* Η χυδαιολογία, η βωμολοχία και η επιφανειακή κωμωδία είναι τα πιο εύπεπτα προϊόντα για το σημερινό αλλοτριωμένο και αγχώδη άνθρωπο, που δεν έχει διάθεση για προβληματισμό.

* Η μαζοποίηση του ατόμου. Το μαζοποιημένο άτομο δε διαλογίζεται, αλλά δέχεται αβασάνιστα ό,τι του σερβίρεται υιοθετώντας την αντίληψη ότι, αφού αυτό κάνουν οι άλλοι, αυτό θα κάνω και εγώ. Αυτή η στάση ζωής εκμηδενίζει την επιλεκτικότητα και ευνοεί την ισοπέδωση και την προβολή της χυδαιολογίας, αφού βρίσκει αποδέκτες.

* Η ζωή στις μεγαλουπόλεις. Η μοναξιά του ασυντρόφευτου ανθρώπου στις μεγαλουπόλεις καθηλώνει τα άτομα μπροστά σε κάποια οθόνη και προσπαθούν με τον τρόπο αυτό να δώσουν διέξοδο στα αδιέξοδά τους. Η κατάσταση αυτή συμβάλλει στην αύξηση της ακροαματικότητας και επομένως και στην έμμεση ενθάρρυνση για παραγωγή έργων χαμηλής ποιότητας.

* Δεν υπάρχει ολοκληρωμένος κώδικας δεοντολογίας, ώστε, χωρίς να φτάνει στα όρια της λογοκρισίας, να θέτει φραγμούς στη χυδαιολογία γενικότερα.


29



30

Documents

TEXNH