THE AVBROLYPIC ODYSSEY

BEIJING 2007

WOORDEN EN BEELDEN

VAN WESSEL REINDERS

Studiereis 20-30 april 2007

2

INHOUD

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

ROODVOORAFDE REISHARTSTOCHTBEIJING EN DE OLYPISCHE SPELEN BEIJING GRIDSTADHIGH-TECH OLYMPICSGREEN OLYMPICSPEOPLES OLYMPICS

pag.

48

142826

42505258

1. ROOD

China is rood. Rood is de kleur van de vlag. Revolutie, communisme, moreel verantwoord gedrag. Mao is ‘de rode zon’, initiator van het ‘rode boekje’. Het volk-slied luidt ‘dong fang hong’ -het oosten is rood-. Rood is met de Volksrepubliek en de culturele revolutie gerevolueerd in de uit-drukking van hartstocht-onderdrukkende ‘volks’macht. Maar het bloed kruipt bij de Chinezen waar het niet gaan kan. Millenia lang heeft rood uitgedrukt waar China écht voor stond. Rood. Tempels, talismannen, lam-pionnen, lopers, vlaggen, boekjes, vuur-werk. Hong=rood, hong=populair, hong= macht. Hong-ren= rode mens = populair mens, ster, invloedrijk, machtig mens, VIP.

4

Iets om tegenop te kijken. Hong-niang = rode vrouw, de koppelaarster van liefdes. Rode inkt zou in China zijn uitgevonden in ca. 2500 voor Christus. Gebruik van rode inkt had lang zo’n hoge status dat het enkel voorbehouden was aan de keizers. Het hu-welijk is rood, met rode bruidsjurken, at-tributen en uitnodigings- en cadeauenvel-oppen. De overal terugkomende ‘rode vis’ ,of de goudvis, is een gemuteerde variant van de rode karper, is heilig in China. Het staat voor kracht, wijsheid en doorzettings-vermogen. Rood is leven, geluk, vreugde. Rood is nieuw begin. Het nieuwe jaar be-gint overweldigend rood. Rood verdrijft het kwaad. Rode lampionnen zijn de Mi-chelinsterren van de Chinese restaurants: hoe meer hoe beter.Ea van: law.kuleuven.ac.be/chineesrecht/impressies/impressi9.htm

6

2. VOORAF

De Chinese restaurants griften als eerste de clichés in mijn westerse hersen-pan: tempels, pagodes, rode lampionnen, leeuwen, kitscherige decoratie en muziek. Van school kende ik Confusius: deelzaam-heid, gehoorzaamheid, rechtvaardigheid, orde, moraal, respect, deugdzaamheid, volgzaamheid, matigheid. Ik heb iets opgepikt van de Tao, van Boeddha, van de Feng Shui. En niet te vergeten van Mao, de Culturele Re-volutie, de Volksrepubliek, van al of niet afgedwongen.gelijkheid. De duizenden-jarenlange traditie, de diepe wortels van gemeenschapsdenken. Al die tijd streng en hiërarchisch georganiseerd –traditioneel of communistisch-, maar toch.

8

Het beeld van dat China, van Beijing in het bijzonder, was ondanks de Beeldenstorm van de Culturele Revolutie keizerlijk bepaald horizontaal. De nieuwste ontwikkelingen vor-men voor mij als westerse toeschouwer een wonderlijk en contrastrijk schouwspel.Nieuwe beelden kwamen op mijn netvlies. Als paddestoelen uit de grond rijzende skyscrapers. Een regieloze explosie van hyperkapitalistische expositie in archi-tectuur en individualistische levensstijl. Schijnbaar los van de context. Los van de traditie. Ongeregisseerd verticaal. En, waar we voor kwamen, de plannen, die we op papier al wat kenden: de ruimtelijke implicaties van de op han-den zijnde Olympische Spelen. De stadi-ons, de Olympic Greens, de nodige voor-

10

zieningen. Hier weer wel de strakke regie van de Chinese autoriteit voelbaar. Maar nu met opgetrommelde westerse architec-ten. Groots opgezet. Bewijzingsdrang. De nieuwe tendens lijkt voor mij zo in tegenspraak met wat ik ooit wist. Zonder enkele gene laat China zich gaan, laat het breed hangen en gaat recht op haar doel van verrijking en individualisme af. Traditionele architectuur en structuur moe-ten wijken voor de vooruitgang. Radicale breuk met zowel traditie als maoïsme.

12

3. DE REIS

Waar komt die patserige drang vandaan? Waarom nu ineens het plat-walsen van wat duizenden jaren lang het continue heersende beeld in China was? Weg met de Hutongs, weg met de aloude gemeenschapsstructuren. Volstampen met kolossen. Met een duizendjarige traditie met vrijwel één doorlopende stijl, werd op bepaalde kernplekken al eerder gebro-ken tijdens de Culturele Revolutie, met de uitstap naar het oostduits/russisch idioom. Maar door wat er nog te zien en voelen is wat er tot voor kort nog wél over was van het tradionele, is te merken dat het meeste van die structuren en bebouwing moeite-loos hebben doorgefunctioneerd in het ma-

14

oïstische systeem. Blijkbaar was de ma-nier waarom de keizerlijke maatschappij georganiseerd was goed inpasbaar in die van de Volksrepubliek. Maar in de huidige tendens lijkt pas écht radicaal gebroken te worden, als was het een tweede Culturele Revolutie. En nu met een ejaculatie aan westerse kapitalistische architectuur.Wat is er hier aan de hand? Waarom? Ik maar denken dat het confucia-nisme, het taoïsme en het boeddhisme de allerdiepste bescheiden wortels vormden van het denken en handelen van de Chi-nees. Het confucianisme: burgerschap. Het Taoïsme: niet het doel, maar de wég is de levenskunst. Het boeddhisme: contempla-tie, los van de materie. En de vraag die meteen opkomt: was er nog iets over van het in verhouding met de andere levensbe-

16

schouwingen vrij verse antikapitalistisch gelijkheidsbeginsel van Marx en Mao? Ik heb tijdens de reis de verschij-ningsvormen waargenomen en waar mo-gelijk voorzichtig getast naar de bron van deze expansiedrift, die geldingsdrang, de verrijking, het individualisme. En dat valt niet mee. Elke westerse analyse, van mij-zelf of van anderen, werd bij tijd en wijle ter plekke weer net zo hard tegengesproken door wat ik zag en hoorde. Het is verdomd moeilijk met onze westerse bril die Chi-nezen te doorgronden, om maar eens een ander cliché van stal te halen. Maar ook ik moet het hebben van mijn waarneming en interpretatie. En dat in beperkte tijd en be-perkt gebied. Want zoals Amsterdam geen Nederland is, zijn Beijing en Shanghai geen China. Het lijkt er niet op dat de vrij-

18

heden die ik heb gevoeld in bijvoorbeeld het Art District en de decadente vrijstaat Shanghai, ook te vinden zijn op het plat-teland. Een van de dingen die me opvie-len is dat ik nergens de indruk kreeg dat vanuit de armere Chinese bevolking ook maar iets van afgunst of afkeuring naar hun verrijkte volksgenoten te bespeuren viel. Dat kan te maken hebben met de Chi-nese terughoudendheid om zich überhaupt uit te spreken. Maar bij de mensen die ik ernaar heb gevraagd werd er over welva-renden eerder gesproken als gerespecteerd voorbeeld om naar te streven, dan dat het een punt was van afkeer. Wellicht is dat ook de onderstroom van het nieuwe kapi-talistische beleid van de Chinese overheid, om het uiteindelijke marxistische doel na

20

te streven: gelijkheid en onafhankelijkheid van een centrale macht voor iedereen. Mi-raculeus genoeg met de middelen die Marx zelf als de oorzaak van het tegenoverge-stelde beschouwde. In omgekeerde zin bestaat er in de westerse opinie bijna een omarming van de kapitalisering van China, als zou dat gelijk staan aan westerse vrijheid, openheid, en politiek. Ik denk bijvoorbeeld aan de moti-vatie van Rem Koolhaas voor participatie aan de Chinese Staatsbouw in de vorm van het hoofdkantoor van de Chinese Staatste-levisie. Dit als reactie op kritische vragen van enkele media, of hij dat ethisch verant-woord vond, in het licht van het totalitaire en nog altijd onderdrukkende karakter van het regime waarvoor hij werkt. Hij sprak de hoop uit dat zijn bijdrage iets kan bete-

22

kenen voor toename van openheid hiervan. Overigens op het moment van interview (februari 2004) bij het VPRO-programma RAM al met merkbaar enige twijfel. Betekent een westerse economie en bijbehorend archetype stadsbeeld ook automatisch een westerse politiek? Ik stel de vraag al zo dat het antwoord dat ik ach-teraf gevonden denk te hebben er al in ver-borgen ligt. Mijn indruk is: absoluut niet. China denk naar mijn idee dat westerse economie het door en door socialistisch gelijkheidsbeginsel kan dienen. Commu-nisme was een middel, en dat middel heeft zich niet bewezen. Marx had de ongelijk-heid van zijn tijd in kaart gebracht, maar blijkbaar ten onrechte het economische systeem zelf als de oorzaak daarvan ge-zien. Hij karakteriseerde het kapitalisme

24

als principieel ongeleid; China lijkt met zijn van oudsher ijzeren sturing het kapita-listische voertuig juist te kunnen gebruiken om Marx’ probleem op te lossen.

26

4. HARTSTOCHT

Met het omschakelen naar de kapitalistische economie lijkt China zich een deksel te hebben afgeschud die het zichzelf sinds de ‘bevrijding’ en culturele revolutie had opgezet. Innerlijk blijkt dat typisch Chinese zijn: het ongebreidelde streven naar geluk, liefde en .... rijkdom. Ik heb me verbaasd over de grote hoeveel-heid offerende jonge mensen in de diverse boeddhistische en taoïstische tempels die ik heb bezocht. Hoe onwaarschijnlijk (bij)gelovig blijkbaar alle, maar dan ook alle Chinezen zijn. Met alles dit doel: liefde en geluk, maar dan daarbij inbegrepen onbe-grensde rijkdom. Typerend vond ik de po-pulariteit bij jongeren van de God van de Rijkdom in de Taoïstische Witte Wolken-

28

tempel. Bulken van het geld is helemaal het einde! En daarbij hoort het beeld van he-dendaagse rijkdom: primair het 20e-eeuws Amerikaanse -stads-beeld. En daarmee het inmiddels wereldwijd generieke. En wat China betreft graag op dit gebied superi-eur ten opzichte van de ontstaansgrond van dat beeld zelf. Met onze westerse en archi-tectonisch welopgeleide ogen associëren wij hoogbouw, glas en staal nog met vrij-heid en verbazen ons over het contrast met het maoïsme. We zijn ervan overtuigd dat nieuwe architectuur en stedenbouw wel bij móet dragen aan vrijheid, openheid en de-mocratie. Voor de Chinezen zelf lijkt het ons bekende begrip vrijheid echter niet te spelen. Alle registers van menselijke lust kunnen worden opengezet, maar vrijheid

30

in westerse zin lijkt daarin geen rol spe-len. Huanghuang, de middelste, grootste en daarom blijkbaar belangrijkste van de ‘vijf vriendjes’, de mascottes van de Olympische pelen 2008, is de uitdruk-king van deze hartstocht. In de Chinese drang naar symboliek is de staat erin ge-slaagd -tegen de zin in van de ontwerper- in dit poppetje zo’n beetje alles te persen waar China voor staat: het element Vuur, en daarmee het Olympische vuur, de harts-tocht en Hong: de in China alomtegen-woordige kleur rood. Hartstocht als middelpunt plaat-sen is opvallend, omdat het Maoïstische regime, met als zwaartepunt de culturele revolutie, erop gericht was dit soort harts-tocht op allerlei gebied uit te bannen en

32

te ontkennen. ‘Iedereen gelijk’ betekende ontkenning van seksualiteit, fysieke aan-trekkingskracht, liefde en de zucht naar verrijking. Voor wie deze menselijk ei-genschappen onverhoopt ononderdrukbaar zijn, volgde een jarenlang leerproces in een ver weg gegelegen collectieve boerderij, met broeders of zusters van strikt gelijke sekse. Waar het bloed vervolgens aangepast kroop waar het niet gaan mocht. Tegelijk heeft klaarblijkelijk deze hartstocht voor die tijd millennia lang een wezenlijk en on-gedacht openlijk onderdeel uitgemaakt van de Chinese cultuur en levensbeschouwing. Het lijkt me niet verwonderlijk dat met het openzetten naar een markteconomie deze diepe Chinese ziel tot erruptie komt. Zeker nu het voor het eerst sinds duizenden jaren er de schijn van heeft dat de weelde ook

34

34

5. BEIJING EN DE OLYMPISCHE SPELEN

Rechtstreeks verslag doen van de voorzieningen rond doe Olympische Spe-len, zoals gesuggereerd, was slecht moge-lijk, omdat ter plekke vrijwel alle bouw-projecten hermetisch afgeschermd waren. Slechts van heel ver en tussen gaten en kieren konden er glimpen van worden op-gevangen. Wat opviel ten opzichte van de meeste bouwactiviteiten elders, is dat met het oog op de Spelen de gelegenheid werd aangegrepen op stedenbouwkundig niveau te structuren, en wordt een opzet met veel lucht en ruimte nagestreefd. Elders wordt meer een ad-hoc-opzet gevoeld.

36

Van de Green zelf als geheel kon wel een goede indruk worden gevormd. In de groene zin van het woord is dit on-derdeel misschien wel het grootste spek-takelstuk van de Olympische Spelen. Op het eerste gezicht een ongeloofwaardige onderneming om in de woestijngrond van Beijing de uitgesproken en getekende ambitie waar te maken in de nog zo korte tijd. Vooral omdat het hier om natuurlijke onderdelen betreft die zich slecht laten dwingen, en de tijd nodig hebben zich te ontwikkelen. Maar aan alles voelde ik: ‘maar dan kennen jullie China nog niet!’. On-danks veel gehoorde westerse scepsis, ook van het Internationaal Olympisch Comité, dacht ik te zien dat dat die verdomde Chi-nezen nog zou gaan lukken ook. En het is

38

vrijwel gelukt, zo bleek achteraf. Men was ondergronds bezig het metronet sterk uit te breiden van 3 naar 8 lijnen, zodat het centrum van alle kanten van de stad is te bereiken. Een van de lij-nen is een nieuwe lus rond het centrum die alle andere koppelt, wat zo simpel maar zo ongelofelijk handig in elkaar zit. De lijn naar de Olympic Green gaat in een lus van en naar het centrum.

40

6. BEIJING GRIDSTAD

Beijing is een van de voorbeelden van moeiteloze incorporatie van diversiteit in architectuur, hoogte en massa in het eeu-wenoude stedenbouwkundig grid. En van de vrij gemakkelijke aanpasbaarheid, in stedenbouwkundige zin, dus afgezien van het gemak waarmee de Chinese overheid overgaat tot rigoureuze inwisseling van het een in het ander, ten koste van hechte soci-ale structuren. Dit ondanks het loslaten van veel oude spelregels, waarin de Verboden Stad en tempels de centrale noordzuidas vormden en de omliggende bebouwing dicteerden in hiërarchie van hoogte, kleur en importantie. In eerste instantie is door het re-volutionaire regime bij deze ruggengraat

42

met groot gemak aangesloten met de oost-duits-russische architectuur, maat en struc-tuur. Met extremere, ultrasymmetrische mate leken de kameraden met het Tian an’menplein de superioriteit van het volk naar het keizerrijk te willen tonen door de heraanleg van het terrrein voor de Poort van de Hemelse Vrede, de toegang tot de Verboden Stad. De as in een integrerende lijn in de stad. Oorspronkelijk is het nergens een rechte zichtlijn. Overeenkomstig de Feng Shui wordt deze lijn niet als een recht pad bewandeld, maar via tempels, om vereringsbeelden en dergelijken heen. Stedenbouwkundig is leze lijn ook onder-broken door diverse bebouwing, om elders weer op te duiken in de vorm van een poort of klokkentoren. Het is soms meer een

44

voelbare dan zichtbare lijn. Te zien is hoe belangrijk de Olympische Spelen voor China zijn door-dat met de Olypmic Green noordelijk op deze lijn is aangesloten. Maar hier wel met een zichtlijn in de vorm van de ontslui-tingsweg. Verleidelijk en infrastructureel logisch, maar wel erg jammer dat met de sporttempels van de Olympische Spelen niet eenzelfde manier van bewandelen is gevonden. Het lijkt erop dat de Chinese bestuurders de bezoekers met de neus op deze lijn wilde drukken, door hen recht-streeks zicht op de Verboden Stad te bie-den. De trots op de traditie en cultuur is bij de beleidsmakers wellicht belangrijker dan de waarde die er inhoudelijk aan gehecht wordt.

46

Of zou het andersom eerder als blasfemie worden gevoeld stadions gelijk te schakelen met de religieuze gebouwen en, belangrijker, met het mausoleum van Mao?

48

7. HIGH_TECH OLYPICS

Eén van de concepten achter de ‘Beijing Olypic Action Plan 2002’. Het lijkt hier vooral te gaan om het uithangen van het succes en het For-tuin. Architectuur heeft een hoogtechni-sche en –industriële, moderne uitstraling, maar bouwmethoden om dat te realiseren blijken vooralsnog veelal klassiek onin-dustrieel: de miljoenen voorhanden zijnde goedkope Chinese handen verzorgen met aandoenlijk ambachtelijk handwerk deze façade.

50

8. GREEN OLYMPICS

Het eerste van de drie deelcon-cepten achter de ‘Beijing Olympic Action Plan 2002’. China wil met de Olympische Spelen aangrijpen om de sterk vervuilde stad en haar omgeving op een drastische manier om te toveren in een ecologische stad. Van de ruimtelijke plannen van de Olympische Spelen was dat onderdeel nog wel het meest zichtbaar tijdens de reis. Geen land op de wereld waar dit op deze manier kan. Massa’s volwassen bomen werden uit de wijde omtrek van Beijing weggehaald en in de Beijings schrale grond verplant in de park- en plantsoengebieden van de geplande Olympic Green. In één actie zouden volgroeide groengebieden

52

ontstaan. Door bij zowat elke boom een Chinees met een gieter te plaatsen werd dit geïrrigeerd. In tegenstelling tot de verhalen zag ik niet wat van tevoren de ronde deed aan verhalen als zouden vele bomen het niet redden. Dit moeten gesnoeide spruiten geweest zijn gezien door een nog grotere bosbouwkundige leek dan ik. Zelfs mijn stadsoog zag dat daar wel degelijk frisse blaadjes aanzaten. Met man en macht werd voor elke boom gevochten en te zien was dat dat over het voor wat te zien was ging lukken. Een ander westers schandever-haal deed de ronde, dat de omgeving van Beijing leeg werd gerukt en men daar met de gebakken peren van de ambitie van de overheid zit. Nu is het zo dat in de woes-tijnachtige omgeving überhaupt zowat

54

geen boom groeit. Maar wat ik na de Be-ijingperiode heb gezien tijdens diverse treinritten in de regio is dat er miljoenen en miljoenen, misschien wel miljarden nieuwe bomen structureel langs wegen en snelwegen worden geplant die het aantal verreweg overtreffen wat er in Beijing aan bomen is aangevoerd. Dit alles, naar later bleek, ove-rigens niet per se als compensatie van de geleden schade als gevolg van de bomen migratie naar de Olympic Green, maar als benodigde beplanting om remming van de striemende en verdrogende woestijnwin-den te bewerkstelligen die Beijing in de zomers teisteren, met alle droge en zande-rige gevolgen van dien.

56

9. PEOPLES OLYMPICS

Het derde deelconcept. Spelen voor het volk. De wereld de superioriteit van China laten zien. Okee. Maar dát is ook wat duidelijk op mij overkwam; dat de Spelen schijnbaar eerst en vooral zijn ge-organiseerd om het volk als een blok hierin te verenigen. Ik merkte zelf allesbehalve iets van de weerstand die de Spelen bij ‘het volk’ op zouden roepen; iets wat van tevoren her en der werd geroepen. Maar ook wat dit betreft veel westerse interpre-tatie leek mij. Om te beginnen is er geen Chinees die openlijk kritiek levert, heb ik gemerkt, als ik er voorzichtig naar vroeg. Wellicht dat er ergens een verdwaalde dis-sident is te vinden die iets wil spuien, maar

58

niet het volk in Beijing in algemene zin. Op het platteland kan alles geheel anders zijn, zoals alles verschilt tussen stad en platteland, maar ik kon geen enkele aversie merken. Niet dat ze er erg mee bezig leken te zijn, maar volgens mij zeikt de Chinees, ook gezien eerder geschreven reden, niet over te grote uitgaven van de overheid. De Chinezen worden zonder veel moeite, want met zichtbaar succes, door de overheid heropgevoed wat betreft de voor westerse begrippen nogal goor over-komende gewoontes, om ook ons welkom te laten voelen. Kinderen zeggen het op school erin geramde ´hello´ tegen je, tot groot vermaak van henzelf en van hun ou-ders en grootouders.

60