22
1 THÁNH LỄ “ĐỨC MSẦU BI MĂNG ĐEN” HUYN KON PLONG - TNH KONTUM

THÁNH LỄ “ĐỨC MẸ SẦU BI MĂNG ĐEN” HUYỆN KON …giaophankontum.com/HinhAnh/Paters/dia_danh_doc.pdfnăm in ấn khác nhau và có lối viết địa danh địa giới

  • Upload
    trandan

  • View
    212

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • 1

    THNH L C M SU BI MNG ENHUYN KON PLONG - TNH KONTUM

  • 2

    Ngy 15 thng 09 nm 2012 va qua, mt ngy trng i trong Gio Phn Kontum:THNH L NG T C C HNH TI TRUNG TM HNH HNG C MMNG EN, nm trong a bn hnh chnh Huyn Kon Plong - tnh Kontum ngy nay. Binc trng i ny, v mt tn gio gy ting vang cho cng on dn Cha bit ti ADANH KON PLONG, c bit A DANH O MNG EN. Nhng th hi huynKON PLONG v O MNG EN c hnh thnh v mang ngha no trong tng thi klch s ca t nc khi mt s ti liu cn khim tn v cha c ph bin rng ri?. Chngti xin da vo nhng t liu t i hin c mong trnh by khi qut i nt v A DANHKON PLONG v O MNG EN bn c c bit thm v cc a danh ny, vc mong qu c gi cung cp cho bit thm kin thc nh ti liu chnh thng c cc vang lu gi. Chng ti cng xin tha trc cng vic chng ti ch yu l gom li v trchon, tn trng nhng cch vit v a danh cc sng, ni, tn lng, tn b tc khc nhau catng tc phm. Mt khc, chng ti xin a vo tp nghin cu ny mt s bn c nhngnm in n khc nhau v c li vit a danh a gii khng ng nht trong tnh trng thc t tnc.

    Chng ti xin trnh by hai phn:

    Phn mt: a danh Kon PlongPhn hai : a danh o Mng en

  • 3

    PHN MTA DANH KON PLONG.

    Mt phn Kon Plong (Nhn t v tinh. H. s 01)

    Mt phn a chnh Mng en1 (H. s 02)

    1 i nt v thnh qu nghin cu ca Cha Dujon Lger MEP: T nm 1974, ngi cho xut bn mmoire 2 tp cta Prsentation des Bahnars Jolong, Proto-Indochinois, de langue austro-asiatique". Nm 1977, mt lun nTin s "l'Ethno-minralogie et la vie religieuse des Bahnars-Jolong". Sau d ngi bt tay vo vic nghin cu lunn Tin s cp nh nc, cha k mt s tp ch v nhn chng hc khc na.

    Bn (H. s 2) trch theo ti liu Prsentation des Bahnars Jolong, Proto-Indochinois, de langue austro-asiatique"ca Cha Dujon Lger MEP

  • 4

    I - VI NT V THIN NHIN.

    Chng ti da vo Ti Nguyn Cu Thuc S KHCN v MT Kon Tum Qun L, cta VN HA TRUYN THNG CC DN TC KONTUM, Nm 1995, trang 7 cghi:

    Qun Sn Ngc Linh l mt khi nham thch c gm nhng vn nu ( mica), phin ma (Gneiss : nht) xem ln nhng di a hoa cng (granit). Tuy chng li c ttc cc cuc xp np cc thi i a cht nhng Qun sn vn b nt ra nhiu ni v huyn v ( bazan : basalte) chy ra lm thnh nhng vnh ai lin tc thp dn v pha ty tothnh Cao Nguyn Kasseng ( bn Ailao) v v pha nam to thnh Cao Nguyn hp gi l CaoNguyen G.I hay Komplong v mt Cao Nguyn Kon Tum pha ng Komplong c to bilp ph bazan cao t 1100 n 1300 mt. Cao Nguyn Kon Tum l trung gian gia min hoacng Ngc Linh pha bc v min huyn v t Pleiku pha nam; ni thp dn, rng thabt, t li c ph bi mt lp thy sa thch nn c th trng la v rau d dng, kh huhin ha nn c th v nh mt lt th hai Cao Nguyn Min nam. Cng chnh ti ni yl ni u tin ngi kinh min duyn hi ln sinh sng, lp nghip v o Thin Cha ctruyn b khp trn Cao Nguyn cng bt u t ni y. 2.

    SNG SUI.

    KON PLONG l Cao Nguyn c mt vng t tng i bng, nm cao 1100 n1300 mt, c nhiu sng sui nh hnh vng t Kon Plong. Nhng np xp to mt s nicao nm hai bn vng t bng v con ng 24 hin nay nm trn phn lng ca vng t bngny v c nhiu sng sui nh hnh vng t Kon Plong.

    c to nn bi 3 con sng nh : Sng Da Nghe bt ngun t DakLack (20 km phabc Mng Butk), sng Da Ka Koi bt ngun t De K Trang (15 km pha ty Ton Morong) vsng Dak Pone bt ngun t Kom Plong (10 km pha ty Chng Ngha). Ba con sng ny gpnhau ti vng Kon Braih ri chy vo sng ak Bla 3

    T Kon Braih hng ln th trn Mng en hin nay xui v Qung Ngi, vng t phang th trn, pha tay tri ng l 24 c nhng sui ph lu cho Sng Tr Khc; bn tay phic mt s sui chy xui v vng hng nam nh sng ak Pne cng cc sng nh khc hpti Kon Braih, ph lu cho sng ak Bla, mt dng sng chnh ca Cao Nguyn Kon Tum chyquanh thnh ph Kon Tum hng dng v pha ty hp lu cng sng Pk pha bc chyxung, to nn sng Sesan, v vo sng M-kong bn Camphuchia.

    M MANG NG S.

    Hin nay, nh nc ang m nhiu tuyn ng, xy dng cu cng kin c trong cquc l 24 t thnh ph Kon Tum qua th trn Mng en huyn Kon Plong n tnh QungNgi nh trnh by trn.

    2 Ti Nguyn Cu Thuc S KHCN v MT Kon Tum Qun L, c ta VN HA TRUYN THNG CCDN TC KONTUM, Nm 1995, trang 7.

    3 Idem , VN HA TRUYN THNG CC DN TC KONTUM, Nm 1995, trang 7.

  • 5

    Nhng t nm 1928 n 1933, nhng cng cuc m mang ng s cho vic thngthng. C 2 loi ng: ng thuc a v ng bn x. T Kon Tum c nhng con ngi n cc vng ln cn, trong c ng i Kon Plong, nhng ni ng hn mi n KonBraih di chn o Mng en hin nay di 38 cy s. Nhng ban u cc quan n kh xanhcoi chng cho Mi lm s s cho xe nga v xe b i c. Sau ln ln t ngy lp S CngChnh, mi mi nm sa sang cho t, ch no c th ( Kon Tum him lm, mithc khi ti 2 $ 8) m rt xu, ch khng phi th xanh, ch no quanh co qu cngsa ln hi, v pht cy ci mc gia ng i. 4

    VNG T - DN C

    KON PLONG nguyn s ch mt lng nh ngi dn tc Bnom nm u ngun suiDak Xo Rack5, ngi Php thng gi vng Cao nguyn Kon Plong l Plateau G.I. Vi thigian, dn dn KON PLONG tr nn a bn hnh chnh HT thi k thp nin 30 th ktrc, i thnh huyn Chng Ngha Nm 1959. a gii huyn KON PLONG ngy nay cthnh lp ngy 31-1-2002 theo Ngh nh s 14/2002/N-CP ca Chnh ph.

    Qun Sn Ngc Linh l mt khi nham thch cng gm nhng vn nu (mica), phin ma (Gneiss: nht) xen ln hoa cng ( bazan : basalte) to thnh Cao NguynKasseng ( bn Lo) v Cao nguyn hp gi l Cao nguyn G.I hay Kon Plong 6.

    Ngi Php thng gi Cao nguyn Kon Plong l Plateau G.I.

    ngha ca a danh Plateau G.I l g ?.

    I/ C ngi cho rng Cao nguyn c n lnh canh thuc ngi a phng (GardienIndigne). Chng ti xin ghi li cu chuyn trao i gia nhng ngi ng hng Kon Tumhin ang nc c t vn a danh Plateau G.I l g? H c nhng thao thc tm hiuqu hng mnh qua kin rt chn tnh nh sau:

    Plateau GIMinh Chu * ng lc 02:22:15 AM, Jun 03, 2011 * S ln xem: 551Xin cho hi ngha ca ch "GI" trong "Plateau GI"ng hng no bit xin gii thch gim. Cm n

    ------------------------------------------------------------------------------------------------------

    C mt bi vit ta " Ph anh, em khng n " post trong web hkt thy c tc gi ktn Ngi Plateau G.I.

    Hy vng tc gi c th gii p cu hi ca A. Minh Chu.------------------------------------------------------------------------------------------------------

    4 Kon Tum Tnh Ch ca V Chun , Kon Tum 10/1933, trong Nam Phong, trang 542.5 KON PLONG nguyn s ch mt lng ngi dn tc Bnom nm trn u ngun sui Dak Xo Rack, con sui ra

    sng Tr Khc, tnh Qung Ngi. Xin xem bn hnh chnh, Nha Da D Lt, nm 1963, in ln th 2.6 Xin xem thm Ti Nguyn Cu Thuc S KHCN v MT Kon Tum Qun L, c ta VN HA TRUYN

    THNG CC DN TC KONTUM, Nm 1995, trang 7.

    http://www.donghuongkontum.com/?c=author&a=91

  • 6

    T Qui nhn ln Kon Tum qua An-kh, nh c qua mt cy cu Ba Gi (c l B Di,nhng trong bn thy ghi Ba Gi). Nghe ni ngoi Bc cng c mt loi chim - con chimGI ct. Khng r 3 GI ny c lin h g vi nhau?

    -----------------------------------------------------------------------------------------------------

    Gii thich ch GI

    Nhn thy c ngi mun bit ngha ca hai ch G.I, ti xin mo mui c vi dng sauy: (cha chc ng hn).

    G.I l hai ch vit tt G = Goverment. I = issue. ch v nhng ngi qun nhn, Vthnh phn ny c trang b t qun trang qun dng v ngay c lng bng.

    Ring v Plateau GI l tn ca mt tri dn s chin u ti Chng Ngha. Tri ny domt ton LLB/VN v c vn M tr ng t nm 1965 v n 1970

    Hy vng nhng dng th s ny gp phn no bit thm v Chung Ngha cn c tnl Mang en. Thn mn. DPP

    ------------------------------------------------------------------------------------------------------

    Knh tha qu ng hng,

    Gi Lng xin gp v ch PLATEAU G.I. l ting Php (khng dnh dng g n tingM).

    Plateau G.I. l a danh do cc quan ngi Php t trn 100 nm v trc.

    -Plateau c ngha l Cao Nguyn th ai cng bit.

    -G = Garde (phng v).

    - I = Indigne (a phng, local, native).

    Vy Plateau G.I. c ngha l "Lc Lng Phng V a Phng".

    TSQ Gi Lng v TSQ Nguyn c Vn (Tn Hng) o v v phng cho Linon 4 Cng Binh C lm con ng t Kon Tum xuyn qua Kon Plong, Kon Braih h h,Plateau G.I., Ni Thn, Ba T, Gia Vc, M c ra n Qung Ngi. Lc 2 a va trn 18tui. Tng Chc mi l i y. Sn dp khoe lun : Tng Thng Ng nh Dim ln th stcng trng v u Gi Lng khen "Gii h". Ngon lnh cha. ( l ci "v u GL utin v cng l ln cui cng" trc khi TT b git ) !

    S d Gi Lng gp chm tr v 3 l do :

    1-Gi Lng khng phi l tc gi bi vit k tn Plateau GI nn ch tc gi ln tingtrc.

    2-GL mun ch ng hng ng gp thm cho lp bt khong trng trn din n dhkt.

    3-GL nghi ng tr nh gi nua ca mnh nn phi nh s xc nhn ca qu v : ThyMin, Ngi Luyn, L Tn Vin v Nguyn c Vn (u l ng hng Kontum) ri midm"gii m". Tuy nhin Gi Lng vn gp vi "s d dt thng l".

    Thn knh.

    Gi Lng Y Chang.

    kin bn cVui lng login gi kin. Nu cha c account, xin ghi danh.Plateau GIphan son Jun 03, 2011

    http://www.donghuongkontum.com/?c=login&referer=%2Findex.php%3Fc%3Darticle%26p%3D667http://www.donghuongkontum.com/?c=signuphttp://www.donghuongkontum.com/?c=account&a=178

  • 7

    Theo ti dc bit Plateau GI l tn ca mt tin n lnh a phng qun tr ngtrc nm 1972 ti Qun Chng Ngha cch thnh ph Kon Tum khong 50 km. Hin naythuc th trn Mng en huyn Kon Plong, gip gii vi huyn Ba T tnh Qung Ngi. Trcnm 1972 mun n Plateau GI ch i bng phng tin my bay, cn ng b b chia ctkhng i c. Ngy nay Mng en c v nh l Lt th hai, kh hu mt m quanh nm,ti y cc nh u t Si Gn ra u t du lch sinh thi, nh ngh dng. C ng quc l24 i xung gip vi Quc l 1A qua ng ba Thch Tr (huyn c Ph tnh Qung Ngi). Xingp vi kin v Plateau GI c g cha ph hp xin thng cm.

    Phan Sn

    ng Hng Kontum.com 7.

    II/ Chng ti xin ghi li y mt s ti liu v cc n lnh c ng V CHUN lit ktrong Tp ti liu c ta KON TUM TNH CH, ng trong NAM PHONG Vn-hc Khoa-hc Tp Ch s191, trang 544 ngy 24 Octobre 1933 nh phn ng gp kin trn:

    thnh ph KonTum, c mt n ln, coi c lao t v c lao chnh tr phm.

    Li c 5 n c quan Ty Daksut, Dakt, Kon Plong, An-kh v Konnak 8.

    Theo ti liu ca linh mc Dujon Lger MEP 9 n Php trc hay t nht t nm 1933c cht ti Kon Braih khng phi ni hp lu ca 3 con sng: Da Nghe bt ngun t DakLack(20 km pha bc Mng Buk, Da Ka Koi bt ngun t De K Trang (15 km pha ty Tu Mrng) vsng ak Pne t trn ni xung, m ti th trn Mng en ngy nay10.

    C hay chng a danh Cao nguyn Kon Plong c ngi Php gi l Plateau G.I l va cht c cu to phn ln do phin ma (GNEISS: nht) m ra ?. y cng l li suydin v cha c bng chng sc thuyt phc, khi cha trng ra mt ti liu xc nh a danhPlateau G.I c trc khi xy dng n lnh a phng ny.

    III/ A DANH KON PLONG I VO T CHC HNH CHNH

    1/ Nhn chung t ngy thnh lp tnh Kon Tum qua nhng giai on quan trng (t09.02.1913)

    Ngy 9-2-1913, chnh thc thnh lp tnh Kon Tum, bao gm i l hnh chnh KonTum tch ra t Bnh nh, i l hnh chnh Cheo Reo tch ra t Ph Yn, i l hnh chnhBun Ma Thut (Bun Ma Thut trc l mt tnh ring, nhng n nm 1913 gim t tnhxung thnh i l hnh chnh, sp nhp vo tnh Kon Tum).

    Nm 1917, ta i l hnh chnh An Kh c thnh lp, gm huyn Tn An v khu vcngi dn tc thiu s t di quyn cai tr ca cng s tnh Kon Tum.

    7 Xin xem: ng Hng Kontum.com8 Xin xem: V CHUN, KON TUM TNH CH, in trong NAM PHONG, Vn-hc Khoa-hc Tp Ch s 191,

    ngy 24 Octobre 1933, trang 544.9 Xin xem bn c trng dn trn ca linh mc Dujon Lger MEP

    10 a im Kon Braih (bn H. s 2) khng phi cht ti Kon Braih ngy nay, nhng hnh nh ti vng th trnMng en.

  • 8

    Ngy 2-7-1923, i l Bun Ma Thut c tch khi tnh Kon Tum thnh lp tnhk Lk.

    Ngy 3-12-1929, thnh lp thnh ph Kon Tum (thc t lc ch l th trn, gm tngTn Hng v mt s lng dn tc thiu s ph cn).

    Ngy 25-5-1932, tch i l Pleiku ra khi tnh Kon Tum, thnh lp tnh Pleiku (naythuc tnh Gia Lai). n ngy 9-8-1943, i l hnh chnh An Kh c tch khi tnh KonTum, sp nhp vo tnh Pleiku. Tnh Kon Tum lc by gi ch cn li tng Tn Hng v tonb t ai vng ng bo dn tc thiu s.

    Tng Tn Hng l tn gi tin thn ca thnh ph Kon Tum hin nay. Tng Tn Hngl ni hi t ca cc lng ngi Kinh ln lp nghip ti Kon Tum. Theo th t, cc lng catng Tn Hng c thnh lp theo thi gian v tn gi nh sau: Tn Hng (nm 1874);Phng Ngha (nm 1882); Phng Qu (nm 1887); Phng Ha (nm 1892); Trung Lng(nm 1914); Phng Sn (nm 1924); Ng Thnh (nm 1925); Ng Trang (nm 1925); PhcCn (nm 1927); Lng Kh (nm1927).

    Ngy 3-2-1929, theo ngh nh ca Khm s Trung K, tng Tn Hng c lp thnhth trn Kon Tum, t th trn Kon Tum tr thnh trung tm chnh tr - kinh t - x hi catnh Kon Tum. Theo thi gian, mnh t ni y khng ngng c m rng v pht trin.Ngoi cc lng ca ngi Kinh lp nn, v sau c thm nhiu lng ca ngi dn tc thiu svng ven nh cc lng Kon Rbng, KonM'nai, ChHreng, cng nm trong phm vi qun lhnh chnh ca th trn Kon Tum 11.

    2/ CHNH TR NAM TRIU KONTUM

    1) Quan Annam ti Kon Tum Nm 1913 theo ch d ngy 26 thng 5 nm Duy Tn th 7, Kon Tum mi c Nam-Tri-huyn

    Tri-huyn th nht l ng Phan T Khm.(sau i ra ph th ng ny l ng Ph u ht).

    Nm 1917, theo ch d ngy 23 thng 10, nm Khi nh th 2, Kon Tum mi lp Nam-Tri-Ph.

    Tri-ph th nht l ng Phan T Khm.Tri ph th nh l ng Nguyn Ngc Hong.Tri ph th ba l ng Phan Thc Ng.Tri ph th t l ng Phng Duy Cn.(Sau lp do th ng ny lm Qun o u ht).

    Nm 1928, theo ngh nh s 2.168 ngy 20 thng 8, th t ra o Kontum. C Qun oring, v em huyn Tn An Bnh nh nhp vo. Bn Pleiku c mt nha Bang-t.

    Qun-o th nht l ng Phng Duy Cn.Qun o th nh l ng H Thc Huyn.

    Qun o th ba l ng Tn Tht Toi.

    Qun-o th t l ng V Chun. ()

    11 Trch Cng Thng Tin in T Tnh Kontum

  • 9

    Hin nay o Kon Tum cn c mt tng, 10 lng v huyn Tn An, huyn ny 3 tng, 29lng)12.

    2) KON PLONG TRONG C CH CHNH QUYN THI QUN O(vo thp nin 30 - 45 th k trc).

    Nhng theo thi gian, Kon Tum pht trin dn ng thm ln v chnh quyn a phngc s v n v hnh chnh p ng nhu cu ngy cng nhiu.

    Chng ti xin k bin s 5 thng k trong tp ti liu va trng dn mc lin quan nKon Plong ca ng Qun o V Chun bin son vo nm 1933 v Kon Plong c lit k lmt n v hnh chnh HT- gm 81 lng, nh sau:

    BNG S 5 - Lng Mi chia theo tng v theo ging13.

    Tnh v Ht Ging Mi Tng Lng Mi u-thKontumKontum

    Kon Plong Bonom Xang Rngao ..Bahnar Djolon .Bahnar Hr ...

    DriengNong

    3921160581

    551293291039

    1.174

    3/ HUYN KON PLONG TRONG QU TRNH CC DIN CHNH TR (t 1945-2012):

    Ngy 25-8-1945, chnh quyn cch mng t chc li tnh Kon Tum thnh 4 n v hnhchnh gm cc huyn k Glei, k T, Kon Plong v thnh ph Kon Tum. Chnh quyn cchmng lm thi tnh Kon Tum c thnh lp ng tr s ti thnh ph Kon Tum lnh onhn dn bt tay vo xy dng cuc sng mi.

    Sau khi Hip nh Ginev c k kt, Chnh quyn Sign tip qun Kon Tum. Nm1958, b my hnh chnh tnh Kon Tum thnh ta hnh chnh Kon Tum - b my hnh chnh cptnh, bn di gm cc qun Kon Tum, k T, Kon Plong v k St.

    Nm 1958, thnh lp qun Tu Mrng. Nm 1959, thnh lp thm qun Chng Ngha.Nm 1960, qun Kon Plong b xa b. Nh vy, thc t qun Tu Mrng v qun Chng Nghachim gn trn din tch ca qun Kon Plong trc . Mt phn t cn li ca qun Kon Plongkhng thuc phm vi ca hai qun mi ny c sp nhp v qun Kon Tum.

    12 Xin xem: V CHUN, KON TUM TNH CH, in trong NAM PHONG, Vn-hc Khoa-hc Tp Ch s 192,trang 26-27.

    13 Xin xem: V CHUN, KON TUM TNH CH, ng trong NAM PHONG, Vn-hc Khoa-hc Tp Ch s 192,trang 25.

  • 10

    Bn hnh chnh xut bn nm 1963.

    H. Bn s 03

    Theo bn hnh chnh nm1963 14, a gii Chng ngha thuc tnh Qung Ngi.

    Nm 1961, qun Chng Ngha bao gm phn t pha ng sng k Ngh, gip viBa T (Qung Ngi) c ct v tnh Qung Ngi. Tnh Kon Tum cn li 4 n v hnh chnhcp qun: Kon Tum, k T, k St, Tu Mrng.

    Sau nm 1965, phn cp hnh chnh ca ch Si Gn ti Kon Tum c s thay i: khuvc th x, th trn ng dn, vn c gi nguyn cp qun; nhng ni xa xi, t dn c hn,gim qun t thnh phi vin hnh chnh.

    Nm 1970, b my hnh chnh quyn a phng t ta hnh chnh v cc ty, s tnh,bn di c cc cp sau: qun Kon Tum, qun k T, phi vin hnh chnh k St, phi vinhnh chnh Mng Buk, phi vin hnh chnh Chng Ngha (qun Chng Ngha chuyn vQung Ngi mt thi gian sau c nhp tr li tnh Kon Tum)15.

    14 Xin xem Bn hnh chnh, Nha a D Lt, nm 1963. In ln th 2.15 Xin xem Cng Thng Tin in T Tnh Kontum.

  • 11

    Thng 10-1975, nh nc cch mng lm thi Min Nam Vit nam sp nhp tnh KonTum vi tnh Gia Lai thnh tnh Gia Lai - Kon Tum, trn a bn tnh c cc huyn: huyn KonPlong (H16 + H29), huyn k Glei (H30 + H40), thnh ph Kon Tum (H5 + H9), huyn kT (H80). Nm 1979, thnh lp huyn Sa Thy trn c s phn t ca H67 c.

    Thng 10-1991, tnh Kon Tum c ti lp trn c s chia tch tnh Gia Lai - Kon Tum.Theo , mt s huyn mi c thnh lp nh Ngc Hi (nm 1992); k H (nm 1994),huyn Kon Ry (nm 2002), huyn Tu Mrng (nm 2005).

    Huyn KON PLONG c thnh lp ngy 31-1-2002 theo Ngh nh s 14/2002/N-CPca Chnh ph trn c s chia tch huyn Kon Plong (c) thnh hai huyn Kon Plong (mi) vhuyn Kon Ry, huyn mi Kon Plong cn gp nhiu kh khn, thiu thn. Nhng trong"cikh" "l ci khn", vng t giu ti nguyn thin nhin, a dng v vn ho ang tng bcc ng b, chnh quyn v nhn dn Kon Plong "nh thc", khai ph khoa hc v hiuqu.

    Huyn mi Kon Plong cch thnh ph Kon Tum 53 km v pha ng bc, nm caotrung bnh 1.000 - 1.500 m so vi mc nc bin. Pha ng gip tnh Qung Ngi, pha tygip huyn k T, pha nam gip tnh Gia Lai, pha bc gip tnh Qung Nam. Vi kh humt m quanh nm, nhit trung bnh nm 18- 220C, Kon Plong c v nh " Lt th haica Ty Nguyn". y l iu kin thun li cho Kon Plong pht trin du lch, nng nghip, cbit l trng rau v hoa qu n i phc v xut khu. Khng ch c vy, nm trn tuyn quc l24 - ca ng pha ng ca tnh Kon Tum, Kon Plong cn c li th pht trin thng mi -dch v.

    n nm 2005, tnh Kon Tum c 01 thnh ph v 8 huyn. Trong , thnh ph Kon Tuml trung tm chnh tr, kinh t, vn ha - x hi ca tnh. 16

    16 Xin xem ti liu Kon Tum trn ng pht trin

  • 12

    PHN HAI:A DANH MNG EN

    1- Hnh chnh

    Huyn Kon Plng mi c chia tch nm 2002 nn cha c th trn cho n nm 2008bt u xy dng th trn du lch Mng en v chn ni l huyn l. n v hnh chnh cahuyn gm 1 th trn v 9 x:

    Th trn huyn l Mng en k Long Mng Bt Mng Cnh Ngc Tem k Ring k Nn k Tng X Hiu P

    2- Dn s

    Theo Nin gim thng k nm 2009 ca tnh Kontum, hin nay tnh Kon Tum gm: 8huyn v 01 thnh ph. Sau y bn hnh chnh huyn Kon Plong, din tch v dn s:

    - Din tch: 1.381,16 km2- Dn s: 21.033 ngi- n v hnh chnh: 9 x(theoNin gim thng k nm 2009)

    http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C4%83ng_%C4%90enhttp://vi.wikipedia.org/wiki/M%C4%83ng_%C4%90en

  • 13

    Bn hnh chnh huyn Kon Plong (H. s 04)

    3- TH TRN MNG EN - Mt phn th trn Mng en t v tinh. (H. s 05).Th trn Mng en nm trong thn Mng en, x k Long, Huyn Kon Plong, tnh Kontum

  • 14

    B li ci nng oi bc ca thnh ph Kon Tum xui v pha i ngn thng v gi, chay 01 gi xe chy n th trn Mng en - Trung tm huyn Kon Plong. y, kh hu mtm quanh nm, t bazan mu m, bt ngn thng v rng, ng nh tn gi "T'Mng Dieng"ca tc ngi M'Nm ngha l t bng phng.17

    4- Theo ti liu ca linh mc ca Cha Dujon Lger MEP 18.

    Chng ti xin ghi trang nghin cu ca Cha Lger bng ting Php gii thch a danh Mngen nh sau: Waang col du mont Dia, tm dch l: o, cng ni Dia.

    V phin m v li vit cc a danh trn khc nhau ca hai tc gi, nn chng ti c hi mts anh em dn tc vng Kon Plong. H c a danh u cng, ct ta nh TMN v a danhsau h pht m nhanh, cng nghe nh EAI. Trong vn bn hnh chnh hin ti vit thnhMNG EN cng khng qu xa cch pht m ca anh em bn a Kon Plong. Chng ti nhnthy mt im tng ng nh MNG BUK, MNG CNH, MNG YANG gia ngi dntc Bahnar Bnom vng Kon Plong v vng An Kh, hay huyn Mng Yang. Nn T'Mng,TMn ni ln ca, o, cng, v ting Php col cng c th chp nhn c. T DENG,DEAI hoc EN cng kh thun nh.

    Chng ti c hi ngha t EN, EAI mt s anh em dn tc vng Kon Plong chobit l VNG T BNG.

    17 Theo ti liu : Kon Tum trn ng pht trin.18 Theo ti liu ca Cha Dujon Lger MEP nh km.

  • 15

    5- n y c mt cu hi tm hiu thm l ti sao linh mc Lger ghi l NIDAI? Phi chng linh mc cha r vng ni DAI l Cao Nguyn, Vng t bng ?.

    t cu hi th xin tm cch gii m sao cho hp l (c chng l) v c tnh (trong honcnh thc t ca linh mc) mong phn no phn nh giai on lch s c th.

    Khi c ti liu nghin cu ca linh mc Lger, chng ta thy con ng t n lnh KONBRAIH thng xuyn n vng MNG BUK, ngha l ln thng ngun sng DA NGHE (btngun t DakLach (20 km pha bc Mng Buk) v sng DA KA KOI bt ngun t De K Trang(15 km pha ty Tu Morong) 19. Con ng xuyn qua VNG T BNG NI DAI thngthong bun bn qua li vi Qung Ngi bt u vo nhng thp nin 50, 60 th k va qua.

    19 Xin xem bn (H. s 2 v H. s 3 )

  • 16

    6- O VIOLC

    NI DAI ny bt u t o MNG EN qua O VIOLC n Ba T, Qung Ngi.

    Chng ti xin ghi li on t v p lng gi cnh o Violc ca tc gi Bi Vn Tosau y:20

    o Violc: V p gi ni my ngn.

    nh o Violc cao khong 1.300 mt so vi mc nc bin. ng qua okh quanh co un ln, nu ng t Ba T nhn ln ta c cm nhn nh mt Hi Vn thunh, cn nhng ai ln u qua y khng trnh s hi hp, bi nhng cung ng gpkhc v vch ni dng ngc. Ma nng n gia bui sng sng m vn cha tan ht,y cn m p lng o; khi chiu v my che ph mt ng, c th m my vo lng tn hng kh thing rng ni.

    Nhng ngy thi tit tt lc nng ng v ty, ng trn nh nhn xung chn o ta btgp dng sng Re mnh mai chm di lng vc, len li qua nhng chn i, ri bt ng chyra thung lng hay nhng cnh ng nh mu xanh l m. Xa xa l nhng bn lng ca ngiHr vi nhng np nh sn cn nguyn s.

    o Violc. nh: VT

    T nh o nhn v pha ty, ni v ni, l Trng Sn i ngn. Khong thng su (mlch) ng trn nh o nhn v pha ng thy nng vng rc r, cn nhn v pha ty th mym che ph. Hnh nh nn th ny tng lu li trong k c, trong cm xc ca bao ngitng nm thng sng vi Trng Sn "ng nng ty ma". o Violc p vi ting gi.

    20 Theo Bi Vn To (Qung Ngi Online) Trong trang webs Ngi Lao ng

  • 17

    Nhng ngy khng ma, nht l vo ma xun, ma h, khi xe ln sn non gi do dtthi vo lng ni, hay vi vt qua khung ca to nn chui m thanh nh khc nhc hoang d.

    Cn nu du khch i b hay dng li ni lng chng ni nghe chim ht, th xunv ting chim ru rt gi n, cn vo h hay sang thu li nghe loi chim l ting lnh lt vangxa t pha trin non. V ma xun n hoa rng ua n, c bit sang thng ging, thng haihoa vn cn khoe sc, c l do lnh nn rng xun thc gic mun.

    o Violc p vi my tri, nu ngy nng ngi qua o nhn c v s nhng mmy t bin bay v ni, hnh dng lun thay i, ni cm trn nn tri xanh thm ngi tathng gi l ph vn. Cn khi chiu xung hay ban mai, sng v my bay l trc mt,to nn ci cm gic mt lnh, m t, hoang s.

    Nhng ngy ma gi, o vng ngi qua, con ng ri nha en nh nh si ch lunqua trin ni, ri th lng o, nh o my m che ph dy c, mt cnh p i vi nhngai thch ngm ni rng khi ma ng sang.

    o Violc ma h n tng vi ting chim, cn ma ma c m thanh ca sui. Tingnhng dng chy trm c nghe nh ting xe chy trong lng t to cho ni rng thm vhng thing.

    nh o Violc l im mc ranh gii gia hai tnh Qung Ngi v Kon Tum. V nhth khi du khch tm bit Ba T s vo huyn Kon Plong, m cc x u tin l P- ri nx Hiu (theo ting a phng gi l M-nm). Ting ni ca ngi M-nm v ngi Hrc khc nhng hiu c nhau, s giao ho ca hai dn tc to nn nhiu i chng v.Tnh cm con ngi hai pha ng v ty o t bao i gn b, chung lng xy dng quhng vng cao.

    7- Vng t trn nh NI DAI ny d bng phng, nhng t c dn c tr, a phn ctr pha thng ngun hai sng va nhc ti, hoc t ngn sng Dak Pne di vng ni DAIny, cha k b cp ph vo nhng thp nin u th k trc 21, nn vic giao thng trao ihng ha n VNG T BNG ny b hn ch. C ngi cho rng mt con ng di chuynbun bn mui t Qung Ngi ln vng Bc Ty Nguyn xuyn qua Kon Plong cha tnhthuyt phc cao. Trong tp ti liu ca linh mc Lger cn nh ca Qun o V Chung trngdn mt s nh thm him ngi Php ln Bc Ty Nguyn khng qua con ng Kon Plongtrong thp nin u th k XX, m qua pha cc bc tnh Kontum.

    8- Theo ti liu nghin cu gn y nht ng trn thng tin in t cho bit vo thitriu Nh Nguyn, chnh quyn khng th chiu d, khng ch bng chnh sch n p hay ngnchn bng Ly Bnh Man (nay c tn l Trng Ly Qung Ngi) t Qung Ngi n bc tnhBnh nh dn tc Vch v nhiu l do. Sau y chng ti xin trch dn mt phn bi nghincu NI DY VCH THI NGUYN, v c th tm trong Webs. Google vi cm tny.

    Chng ti xin trng dn li y mt s on nh sau:

    21 Xin xem: V CHUN, KON TUM TNH CH, ng trong NAM PHONG, Vn-hc Khoa-hc Tp Ch s 191,trang 537, 535, s 192, trang 26.

    http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_L%C5%A9y_Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i

  • 18

    T bui u triu i nh Nguyn Vit Nam, dn tc Vch Qung Ngi (khngr tn cc v th lnh)[1] ni dy chng i, ri tip tc hot ng sut hn na th k lmcho nh cm quyn lun phi lo lng [2].

    Thng tin m u

    Pha Ty Qung Ngi l a bn c tr ca cc dn tc, nh: Kor, Ktu, Ba Na, Xng...nhng nhiu nht l ngi Hr[3]. Trong cc th tch xa, ngi Hr c ghi bng cctn gi khc nhau, nh: Mi[4] Ly ( ni dn bn kia ly Bnh Man), Mi Nc (hay Ming, ni dn tc ny bit lm rung la nc), Mi Hoang ( ni khng khng ch ni), TM (tn mt c tr ca ngi Hr), Mi Vch (hay Man Thch Bch, tc gi theo tn mtngn ni c tn Nm l Vch, tn ch Hn l Thch Bch) hay ch n gin l Man...

    Ni Thch Bch, nm pha ng Nam huyn Sn H gip vi huyn Minh Long,tnh Qung Ngi. Sch i Nam nht thng ch (Quyn 6, phn tnh ]Qung Ngi) chp v niny nh sau:

    Th ni cht vt, vch rt him tr, c mc rm rp, cha tng c tiu phu n chtci. Bui sm khi my ngng sc ta, sui hang ngm mu son. Lc mt tri chiu xung, ni u sng lng nh nh sao m.

    Khi n y lm Tun ph (1750), danh s Nguyn C Trinh lit ni Thch Bch lmt trong 12 cnh p ca tnh (Qung Ngi thp nh cnh) qua bi th "Thch Bch t dng"(Bng chiu ni Thch Bch).

    Nguyn nhn chnh

    Su thu cao

    Ngay t khi ln ngi, vua Gia Long k ban hnh cc loi thu nh vo lm th sn vng ny, lm cho "dn Man quanh nm np thu khng lc no ri[5]. Hu qu l: "dn phinht c rau v qu ni n cho no bng" [6].

    Cai tr bng bo lc

    Cuc khi ngha Ty Sn n ra, c ngi dn Vch nhit lit tham gia. Theo VMan tp lc th ca Nguyn Tn (mt v quan triu T c)[7], th lc : su o binh cacha Nguyn b bi b, dn bin gii t lo phng th, chn ngi ti gii trong bn th ho,th mc t ln iu khin h. Chnh v vy, ngay khi ln ngi, Gia Long p t ch trn quan, cho lp n binh cc ngun, d b dp tt cc cuc ni dy nhm khi phc.

    Bn cnh , quan li c triu nh c n, nhiu ngi khng thc s c ti cai tr vbit yu thng dn. n c nh:

    Do y, c vin Ph Qun c l L Quc Huy i x vi ngi Man rt h khc, Duytlin bt Quc Huy, hi ti ri tu xin chm...[8]

    Cn v quan Nguyn Tn th cho bit k sch ca mnh khi n qun vng Vch nhsau:

    http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Namhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3ihttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3ihttp://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Cohttp://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_C%C6%A1_Tuhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Nahttp://vi.wikipedia.org/wiki/X%C6%A1_%C4%90%C4%83nghttp://vi.wikipedia.org/wiki/X%C6%A1_%C4%90%C4%83nghttp://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hr%C3%AAhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BAahttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bchttp://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_N%C3%B4mhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_Th%E1%BA%A1ch_B%C3%ADchhttp://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Namhttp://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_H%C3%A0http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Nam_nh%E1%BA%A5t_th%E1%BB%91ng_ch%C3%ADhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3ihttp://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A2yhttp://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BB%9Dihttp://vi.wikipedia.org/wiki/1750http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_C%C6%B0_Trinhhttp://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i_th%E1%BA%ADp_nh%E1%BB%8B_c%E1%BA%A3nh&action=edit&redlink=1http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_T%C3%A2y_S%C6%A1nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%E1%BA%A5nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_%C4%90%E1%BB%A9chttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Duy%E1%BB%87thttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%E1%BA%A5n

  • 19

    nh thu ch ng cho chng tch tr vt thc, bi v nu tch tr c lng thc thchng d b lm phnNu bn chng cn ngoan c khng chu np thu th ta phi qun lngt ht la ca chng m n, ln th hai nu cn khng chu np th nh[9].

    T nhng nhiu, tham lam ca quan li v a ch

    Trong sch Vit Nam th k 19 (1802-1884), GS. Nguyn Phan Quang cho bit:

    Mi ln i kinh l, cc trn quan mc sc cp thc go, gia sc, lm sn, k c ph n.n c nh Nguyn Tn, vo nm 1864, trong mt ln em qun ln vng ni Lng Nng, ng "bt c vi ngn con tru". Cn rung t chim ot chc l nhiu lm, v sang u thk 20, s t hng ha m con chu ng Tn cn tha hng l 215 mu rung. V ngay cL Vn Duyt, ng cng tng chim ot hng trm mu rung tt Bnh Khng, TrKhng.

    l cha k ti gii "n theo" l a ch. Cng theo sch trn, th: Nhng vng t mum dc cc sng Tr Bng, Tr Khc ca ngi kro ln lt ri vo tay a ch...[10]

    Xc phm nhng tp tc lu i

    Cc vua u thi Nguyn cn mc sai lm khi cho rng: Bn man mi ngu di cha thmnhun phong ha, cn buc h ct tc, n mc v sinh hot ging nh ngi min xui.[11] Ttc lm cho ngi dn Vch nung nu cm th, dn n nhiu cuc giao chin sut hn50 nm, bt chp mi bin php khng b v m mu chia r ca triu nh nh Nguyn.

    Cuc u tranh bn b

    Theo s sch, th khong gia th k 18, quan qun ca triu nh phong kin phi runs mi khi i tiu tr qun Vch Qung Ngi:

    Nhng s nhiu qun Vch,Tng thi lc phch, nh n kinh hn.(trch Si vi)

    1761, thi cha V Vng Nguyn Phc Khot, Tuy Lc hu ng i Lc Cai bQung Nam dinh cng con l Lnh c hu ng i (sau ny c phong lm Tun phGia nh, c tn phong Khm sai Tun hnh ng Ph) em qun nh dp.

    n thi cha Nguyn Phc Thun, ngi Vch li chng mnh, lm Cai b TrnPhc Thnh phi i nh dp. Nn khi khi phc c c nghip, vua Gia Long lin lnh chotrn quan Qung Ngi l Nguyn Vn Ton gp rt b sung i ng canh phng ngi Man,bi by lu nay h khng cng tc vi cha Nguyn m ng h nh Ty Sn[12].

    B canh phng nh vy nhng theo s nh Nguyn, th: Ngi Mi gip gii u ngunQung Ngi hng nm c quy nhiu[13]. Nhng c lit nht, l vo cc nm 1803, 1804, 1806,1807; v lm cho quan qun nh Nguyn thit hi khng t. Do qun Vch c nhng lith sau:

    Li nh du kch nhiu bin ha t ra rt hiu qu, nn ch vi mt lc lngnh cng vi nhng v kh th s, nh: gio mc, lao nhn, cung n, chng by; vn knhchng vi hng my ngn binh tng c trang b sng ng y (k c i bc).

    http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1ohttp://vi.wikipedia.org/wiki/1864http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ABuhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A0_B%E1%BB%93nghttp://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A0_Kh%C3%BAchttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A3i_v%C3%A3ihttp://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%E1%BB%99http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnhhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_Thu%E1%BA%A7nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1803http://vi.wikipedia.org/wiki/1804http://vi.wikipedia.org/wiki/1806http://vi.wikipedia.org/wiki/1807http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_b%C3%A1c

  • 20

    a th chin u him tr, nhiu sn chng...gy bt li cho qun Nguyn, nhngli l ni thun li cho i qun ni dy.

    Cho nn khi vua Gia Long ng gi n dinh Qung Nam, Trn th Trng Phc Phng c li tu ln rng:

    Ngi Man ng ngnh da vo a th him tr, h quan qun i ri bn h li kunhau t tp. Bn ny ngang bng hn c gic Cam L Qung c, gic Ba Ph ThunThnh. Hn na t y rng, qun ta canh phng khng xu, nu khng c bin php thkh gi c an ninh[14].

    Di y l lc k [15] mt vi trn ng ch .

    Di thi Gia Long

    Nm 1803, ngi Vch gy bin, T qun L Vn Duyt cng Ph tng NguynVn Hiu em qun nh ui n ch nc xoy khe T Kh. th khng dm cho tin thm.Nhn tu s bo v, Gia Long (tr v: 1802-1820) sai ban thng, nhng cn dn tng soirng: Tri h ma lt, tng s ln li ni lam chng b m rt nhiu, tin nh thc l chatin. khc phc tnh cnh qun lnh t ni khc n lu ngy khng quen thy th, nhvua ban lnh ly ngay lnh a phng, phin ch thnh 10 kin c, ng gi. Nhng dothiu lng thc v lu khng rng rm m khng c thay phin, nn qun lnh vn mcht nhiu.

    Cho nn vo nm 1807, trc khi T qun L Vn Duyt dn qun vo Vch ln na,vua Gia Long a ra quyt sch rng:

    ng binh khng phi l iu hay. Ch v bn c man quy ri nn phi dng n qunlnh...Nay ngi nn ty c chiu d dn c c yn, l thng sch dp gic.

    Tuy nhin, bin php "chiu d" ca triu nh khng my hiu qu, v cui nm ny,qun Vch li ko xung t bo Tng u. Nh vua bn sai Lu th Nguyn Cng Tonv Phan Tin Hong em qun nh ui. Ri li c L Vn Duyt tr vo mt ln na, v linhc nh rng: Ngi phi ty liu x tr phc lng chng, khng nh m khut phc cngi l thng sch . Ln ny, T qun Duyt sai ngi gi lm d ng Ty Sn ln vocc bun lng d hi. n khi bit vic cai tr ca Ph qun c L Quc Huy rt h khc vnhng nhiu, T qun cho hi ti ri xin chm ngay h cn gin ca dn.

    Nhng ch v yn c mt t n lu, cui nm 1810, qun Vch li trn xung nhbo Giang Ngn, git cht vin Th ng ri ko n nh ph thn B , qu hng ca LVn Duyt.

    Nm 1812, thy qun ni dy hot ng mnh, T qun xin ly cc x ven ni t lm 27xm, chn ngi ng u, li iu qun thuc 6 c Qung Ngi ng chn.

    Nm 1816, qun Vch li ko xung nh ph, quan nh Nguyn l Phan Tin Hongkhng chng ni, b tri v kinh nhn n trm giam hu.

    Nm Gia Long th 18 (1819), theo ngh ca L Vn Duyt, nh vua cho p trngly Bnh Man (nay c tn l Trng Ly Qung Ngi).

    http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Namhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1803http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Duy%E1%BB%87thttp://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1802http://vi.wikipedia.org/wiki/1820http://vi.wikipedia.org/wiki/1807http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Duy%E1%BB%87thttp://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1810http://vi.wikipedia.org/wiki/1812http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Longhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1819http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Duy%E1%BB%87thttp://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_L%C5%A9y_Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i

  • 21

    Di thi Minh Mng

    Vua Minh Mng (tr v: 1820-1841) va ln ngi, th qun Vch li trn xung quyph cc bo. Nm 1833, qun Vch li trn xung na. Tc gin, nh vua h lnh cho quntruy lng "tn so huyt ca chng", nhng cng tin su vo rng ni him tr, qun triucng tn tht nng n hn. Trong cuc truy qut ny, Qun c Tnh Man l on Vn ng ttrn.

    Di thi Thiu Tr

    Nm u thi Thiu Tr (tr v: 1841-1847), cuc u tranh ca nhn dn Vch libng ln, bt u bng trn vy nh bo An Bi.

    Nm 1844, hn 300 qun ni dy b mt tp kch c 1 nhm gi chn, cho mt lclng khc khong hn 1000 ngi trn xung nh cc n mang s: 1, 4 v 5 trn ly BnhMan. Vin Lnh binh Nguyn Vn Vnh vi bo v triu, nhng vin binh cha n th n b 5 ph, vin Ph qun c b git v h cng kp rt vo rng su.

    Cui nm , n st Qung Ngi Mai Khc Mn mang qun nh vo Man Minh Long,nhng thua to. Tc gi sch V Man tp lc, chp: n st tnh nh l Mai Khc Mn tinnh...m n bng nghe gi thi hc ku, qun lnh b chy dm p ln nhau m chtkhng m c.

    u nm 1847, qun ni dy li nh vo 5 n s trn ly, qun triu chng gi khngni, nhiu binh lnh qu khip s b trn v qu Sau trn ny, nh vua ra lnh t thm 13n bo tng cng sc i ph.

    Di thi T c

    Trong nhng nm u i T c (tr v: 1847-1883), cuc u tranh ca nhn dn Vch vn din ra, nhng t gay gt hn. n 1854, th h li quyt lit khin nh vua phi ralnh cho quan u tnh Qung Ngi iu ng c lnh ang ngh php, b sung cho cc nbo.

    n gia nm sau (1885), qun ni dy tn cng bo Ngn Ha v Vnh Khnh, ri thathng nh lun bo Tuy An, lm vin Hip qun phi b chy. Sau , nh vua phi iuthm 1000 lnh phi hp mi nh ui c. Sch i Nam Thc lc, chp li li li nhvua: c man l bn gic hn mn m qun ta qun th n 4.000 ngi. Nay tm chothm 1000 lnh na mau dp tt...[16]

    Khng s hi, qun Vch cn t chc tn cng thm my ln na. Tnh ra, ch nitrong nm 1885, h vy nh cc n bo 12 ln [17].22

    9- Chng ti xin mo php N C TRI TN qua bi tm hiu hai a danh KONPLONG v MNG EN cng vi ng Qun o V Chun trng dn on nhn nh ca ngv an ninh trong ton vng Kon Tum lc sau y:

    Lc cc c lm i Din cho Chnh ph Bo h m cai tr tnh Kontum (1893-1904,thit l 1898-1904) th tr ra nhng vng xung quanh cc nh th, Mi c lng ny lng kia nh

    22 Xin m trang Webs Google v Ni dy Vch thi Nguyn.

    http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_M%E1%BA%A1nghttp://vi.wikipedia.org/wiki/1820http://vi.wikipedia.org/wiki/1841http://vi.wikipedia.org/wiki/1833http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BB%87u_Tr%E1%BB%8Bhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1841http://vi.wikipedia.org/wiki/1847http://vi.wikipedia.org/wiki/1844http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3ihttp://vi.wikipedia.org/wiki/1847http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_%C4%90%E1%BB%A9chttp://vi.wikipedia.org/wiki/1847http://vi.wikipedia.org/wiki/1883http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3ihttp://vi.wikipedia.org/wiki/1885http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85nhttp://vi.wikipedia.org/wiki/1885http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%A1_V%C3%A1ch_th%E1%BB%9Di_Nguy%E1%BB%85n

  • 22

    ln nhau lun. Cng c khi Mi n nhng lng c cc c m n cp. N ku cc c l An-Nam-Trng v ni rng: Nhng ngi An-Nam trng n x ta, em thn-tri (u tri) nri x ta, hi rt nhiu ngi, li th co co, cn la ph cy, lm cho chng ta phi mt ma ikht. Vy chng ta phi nh git chng n i cho ht, mi khi khn (M o Kontum parP. Ban v S. Thit, Imp. De Quinhn). n nm 1864, c Bzombes (C Knh) nm 1877, cHugon (Cha Xun) i mua sng v nm 1893, bn Lo cng pht sng cho ngha-binh Annam vMi, mi ng yn-tnh hi hi (.)

    Vy l t trc, ti nm 1907, Kontum cn ln xn lm. Trong thi gian y : 1) Khnglo g v vic chnh tr ng; 2) Nh Th-Chung m mi B-n c hi thnh vng v bt sgic gi; 3) C nhng ngi Php tm ln Kontum kho cu hoc kim ng thng thng(Nh ng Navelles, lnh s Php Qui-nhn, quan ba Cupet, ng OdendHal, v t c ngiPhp (.)

    Phi b OdendHal, quan binh i kh xanh, i t Hu ngy 9 Novembre 1893, kimng trung-chu ln Lo. Cch mt thng sau, ti Attopeu v t Attopeu li i ng khcngy 12 Janvier 1894. Ngy 16 Janvier v Qung Nam, ti ni Phc-sn ngy 11 Fvrier 1894.Trong lc i ng qua cc lng Mi trn Xdang (X-ng) thy nhiu ngi An-nam b Mibt , ng ta cu, biu i theo phi b m v. Cho nn bn X-ng th, v hn 300 Mi uitheo m nh ().

    Lc y (nm 1917), trn mt bc thnh ph Kontum by gi, cch chng 15, 20 cy-s c mi cha u-th 23.

    KT LUN

    Th s bt n vng bc, ng bc Kon Tum qua ri ! Chnh sch bt nhn ca TriuNguyn i vi x s ngi thiu s bc Ty Nguyn cng qua ri v cng l bi hc ngni cho nhiu ch . Trc mt, nhng bin chuyn qua nhiu giai on lch s thng trm,nay huyn KON PLONG v th trn MNG EN, Cao Nguyn nm gia o o Mng envi tnh Qung Ngi, trung tm hnh chnh ca huyn c nhiu yu t thun li xy dngtrong tng lai. y l vng t ang trn con ng pht trin y tim nng v kh hu sinhthi, th nhng, nm trn trc giao thng gia tnh Qung Ngi v tnh Kontum, ni chung viBc Ty Nguyn, con ng Ty Trng Sn ni kt vi cc nc va giu ti nguyn, vanm trn trc l xuyn vi nc Lo v Campuchia. Nhng thch vn cn !. iu quantrng trc mt l vch ra cho c mt chnh sch ci m nhiu mt thu ht dn nhp c ct chc, nhng nh u t tm huyt, mt nn gio dc ton din cho ngi dn bn a bitngnh ngh cng nh o to i sng lun l vn ha v tn gio trong thi i ang m cacho ngnh du lch mang tnh cch quc t. Tng lai tt p nhiu trin vng ca huyn nhang tri rng trc mt cho tng ngi v cho mi ngi vy.

    Kontum 01.10.2012LINH MC GIOAKIM NGUYN HONG SN

    23 Xin xem V CHUN, KON TUM TNH CH, ng trong NAM PHONG, Vn-hc Khoa-hc Tp Ch s 191,trang 538- 539.