Hội nghị “Tương lai đô thị Việt Nam - Hành động hôm nay”

THÀNH PHỐ SINH THÁI LÀ GÌ? NĂM ĐẶC ĐIỂM CỦA THÀNH PHỐ SINH THÁI

Arish Dastur Đồng trưởng nhóm Các thành phố Eco2 và chuyên gia phát triển đô thị, Ngân hàng thế giới

Từ khóa: hệ sinh thái, sinh thái học, sinh thái đô thị.

Có một xu hướng ở nhiều quốc gia Châu Á hình thành nhiều dự án phát triển khác nhau, được gọi là “Thành phố Sinh thái”. Một số dự án liên quan đến dự án phát triển nhà hoặc các khu sinh thái bao quanh, những dự án khác liên quan đến việc xây dựng các đô thị vệ tinh mới, các dự án còn lại đề cập đến những thay đổi trong toàn thành phố. “Hội nghị đô thị Việt Nam 2012” đã tạo cơ hội trao đổi các ý tưởng về tiêu chuẩn của “Các thành phố sinh thái”. Vì thuật ngữ này được quá nhiều người viết sử dụng, mỗi người lại có một mục đích khác nhau, ngữ cảnh sử dụng khác nhau nên rất khó để hiểu rõ thuật ngữ “Thành phố sinh thái” là gì. Để khuyến khích mọi người tham khảo các công cụ hỗ trợ về các thành phố sinh thái – những hướng dẫn kịp thời của Việt Nam là rất quan trọng khi đặt câu hỏi: Thực sự, thành phố sinh thái là gì?

Thuật ngữ “Eco City” là dạng viết tắt của “Thành phố sinh thái”. “Sinh thái” hiểu theo nghĩa rộng là hệ thống thiên nhiên trong đó các nhân tố hữu sinh và vô sinh kết hợp với nhau trong các mối quan hệ phức tạp và phụ thuộc lẫn nhau cùng với môi trường tự nhiên. Bài tham luận này tập trung mô tả ngắn gọn năm đặc điểm của sinh thái học và kiểm chứng những đặc điểm này liên quan tới khái niệm thành phố Sinh thái.

Đặc điểm 1: Sinh thái học là nguồn có thể tái sinh

Sinh thái học thực hiện chức năng và phát triển hệ thống sinh thái bằng cách tự duy trì quy trình chuỗi

vòng tự cung tự cấp. Không cần các nguồn lực bên ngoài, một hệ sinh thái học sẽ tự chuyển đổi, tái sử dụng các nhân tố mình có trong một “dòng” hoặc “chu kỳ” cố định để cung cấp nguyên vật liệu, năng lượng và các nguồn lực mà hệ thống yêu cầu để duy trì các chức năng và sự phát triển. Đây gọi là khả năng khiến các hệ sinh thái thực sự rất tiết kiệm. Nếu chúng ta xem xét cách thức mà phần lớn các thành phố trên thế giới đang vận hành, đó không phải là thành phố sinh thái xét về khía cạnh này. Những thành phố đó phải phụ thuộc phần lớn vào các nguồn tài nguyên và nguyên vật liệu không tái sinh bên ngoài nên những thành phố này liên tục tiêu thụ nguồn năng lượng đầu vào và liên thục xả ra một lượng chất thải lớn không thể tái cấu trúc cho hệ thống. Hãy giả định rằng nếu chiều hướng hiện này tiếp tục phát triển, áp lực của toàn cầu về tính đô thị hóa và mức tiêu thụ nguồn năng lượng sẽ dẫn đến "dấu chân sinh thái" lớn gấp bốn lần hành tinh trái đất.

Thật thú vị khi nhận thấy rằng các triển khai thực tế và công nghệ xây dựng của nhiều xã hội tiền công nghiệp thường mang đặc điểm sinh thái hơn những gì chúng ta sử dụng ngày nay. Lý do chính là bởi vì các xã hội tiền công nghiệp thường hòa hợp với các chu kỳ tự nhiên và khi các hệ thống của xã hội đó càng phát triển, tính hòa hợp với thiên nhiên càng lớn. Điều này là do nhiều nền văn hóa tiền công nghiệp bảo vệ và tôn trọng môi trường thiên nhiên, cái vốn không có trong thời hiện đại. Chính sự công nghiệp hóa đã đẩy xã hội đi xa việc duy trì

1

Conference "Viet Nam cities tomorrow - Actions today"

2

tính hòa hợp với các hệ thống tự nhiên. Trong khi công nghiệp hóa chắc chắn sẽ cải thiện được nhiều khía cạnh cuộc sống thì thách thức mà chúng ta phải đối mặt là làm thế nào để duy trì được quy trình công nghiệp hóa mà không làm mất đi tính hài hòa với các hệ thống tự nhiên.

Một số thành phố công nghiệp đã có những tiến bộ lớn trong vấn đề này. Dưới đây là bước chuyển xuất sắc theo hướng trên do Stockholm, Thụy Điển thực hiện. Bằng việc tập hợp các hệ thống năng

lượng, nước, chất thải của một quận lớn ở miền Nam thành phố và chuyển các hệ thống vào một hệ thống tái sinh, Stockholm đang gần đạt được các mục tiêu của mình. Cách tiếp cận này đang được mở rộng đến các quận khác của thành phố. Và thật thú vị khi nhận thấy rằng sơ đồ này trông giống như một hệ sinh thái và cho đến bây giờ hệ thống này đã tạo ra được hiệu quả năng lượng lớn cho thành phố. Đây là các ví dụ khác nhau của cùng một cách thức tiếp cận từ các quốc gia khác.

Mô hình Hammarby Model do Stockholm, Thụy Điển sử dụng

Đặc điểm 2: Sinh thái học bao gồm các yếu tố đa chức năng

Một khía cạnh quan trọng của sinh thái học là mỗi yếu tố riêng biệt của hệ thống sinh thái đều có nhiều chức năng ở mỗi giai đoạn của chu kỳ, do vậy mang lại nhiều lợi ích trong cùng một thời điểm. Một ví dụ điển hình về chất thải rắn trong thành phố có thể được nhận thấy ở Curitiba, Brazil. Curitiba đã từng

phải đối mặt với vấn đề lũ lụt nghiêm trọng trong những năm 1950 và 1960, yêu cầu xây dựng các kênh thoát nước phụ trợ với chi phí khổng lồ. Nhưng thông qua việc quy hoạch sử dụng đất và cách quản lý đô thị sáng tạo, thành phố đã đầu tư công viên, hồ để kiêm soát những thách thức của lụt lội với chi phí cực kỳ tiết kiệm so với cách thức xây dựng các kênh dẫn nước. Thêm vào đó, những dân nghèo sống

Hội nghị “Tương lai đô thị Việt Nam - Hành động hôm nay”

trong các khu vực ở địa lý thấp cũng được an toàn khỏi nguy cơ lũ lụt – đồng thời thị trường bất động sản được khuyến khích đầu tư, tăng doanh thu thuế cho chính phủ. Các công viên được xây dựng hệ thống giao thông với các lối đi dành do người đi bộ, đi xe đạp đã góp phần nâng cao sức khỏe người dân và tăng doanh thu du lịch. Các công việc cũng góp phần làm mát thành phố trong những tháng mùa hè nóng nực – giảm nhu cầu sử dụng điện trong những giờ cao điểm, tiết kiệm cho thành phố và cho dân một khoảng tiền lớn. Khả năng của sinh thái học và

cách thành phố sử dụng các yếu tố đa chức năng khiến cho các phương thức tiếp cận sinh thái học thực sự rất tiết kiệm.

Điều rất được khuyến khích ở Việt Nam là tăng cường áp dụng cách tiếp cận ở thành phố Hồ Chí Minh. Ngân hàng thế giới cùng với Thành phố Hồ Chí Minh gần đây đã thiết kế lối đi nhanh mới dành riêng cho xe Bus. Sở Xây dựng và Sở Giao thông HCM đã cùng làm việc với nhau trong một nhóm để thiết kế theo khái niệm sinh thái học cho hành lang xanh như sơ đồ dưới đây:

Sơ đồ khái niệm về hành lang lối đi xanh ở Thành phố Hồ Chí Minh

Đặc điểm 3: Sinh thái học phát triển dựa trên tính đa dạng

Sinh thái học bao gồm phạm vi rộng về tính đa dạng trong các hệ thống. Điều này góp phần làm tăng tính giàu có, sự tiến hóa không ngừng và khả năng phục hồi sinh thái. Chúng ta hãy xem xét cách thức suy nghĩ đối các thành phố. Xem xét thấy một số thị xã với cách thức sản xuất cũ trong các nước công nghiệp, không có tính đa dạng về kich tế, đang bị

giảm giá trị một cách nhanh chóng và các khu vực này đang cố gắng để giữ vững khả năng sản xuất khi các công việc đang chuyển dần sang các quốc gia khác. Thỉnh thoảng có những báo động khi những địa điểm này vốn từng là trung tâm phát triển và tiến bộ hiện trở thành những khu vực, yêu cầu sự trợ giúp lớn từ các chính phủ để quản lý các chức năng cơ bản của họ. Điều này phần lớn là do các thành phố này đã phát triển theo một loại hình hoạt động kinh tế và

3

Conference "Viet Nam cities tomorrow - Actions today"

4

không xây dựng tính đa dạng về kinh tế, văn hóa và các yếu tố xã hội, mà không thể tự đầu tư hoặc vận hành bền vững chúng.

Tuy nhiên, thành phố New York của Mỹ là một ví dụ điển hình thành công trong việc phát triển đa tầng. Thành phố New York giàu đẹp với các thắng cảnh lịch sử cùng với sự phát triển kinh tế, xã hội và khi các công việc sản xuất bắt đầu chuyển đến các địa phận khác của đất nước, thành phố nhanh chóng phát triển. Thực tế, thành

phố khỏe mạnh như New York đang phát triển ổn định, chấp nhận nguồn lực sáng tạo mới vào hệ thống và làm giàu bằng cách kế hợp các yếu tố kinh tế, văn hóa và xã hội. Thành phố dựa trên tính đa dạng như một cái bàn được cân bằng bởi nhiều chân khác nhau. Nếu một hoặc hai chân bị gãy, bàn vẫn có thể cân bằng dễ dàng và nhanh chóng phát triển thêm những chân khác. Khả năng này dựa vào tính đa dạng khiến sinh thái học mau phục hồi như các hệ thống.

Quang cảnh thành phố New York (Ảnh do tác giả cung cấp)

Hà Nội mang đậm yếu tố Văn hóa và lịch sử (Ảnh do tác giả cung cấp)

Hà Nội mang đậm yếu tố Văn hóa và lịch sử (Ảnh do tác giả cung cấp)

Hội nghị “Tương lai đô thị Việt Nam - Hành động hôm nay”

Đặc điểm 4: Sinh thái học là tính thích nghi và linh hoạt

Một khía cạnh thú vị về sinh thái học chính là chúng có nhiều vòng phản hồi được xây dựng trong hệ thống, cho phép ứng phó với các thay đổi. Điều này giúp hệ sinh thái có khả năng thích nghi, tính linh hoạt trước các va chạm và thay đổi tác động lên. Thông qua việc sử dụng “Các chiến lược quản lý thích nghi”, các thành phố có thể áp dụng nguyên lý sinh thái học trong khi lập kế hoạch, quản lý và phát triển. Ngay khi thành phố phát triển kế hoạch tầm nhìn lâu dài, vạch rõ các mục tiêu lâu dài, bước tiếp theo là thực hiện chiến lược quản lý thích nghi. Mục tiêu của việc này là quản lý các va chạm thường xảy ra cũng như nguy cơ xuất hiện trong suốt qua trình thực hiện tầm nhìn lâu dài.

Các kế hoạch lâu dài vốn phải đối mặt với thách thức không thể lường trước được trong tương lai. Trong giai đoạn toàn cầu này, các thành phố đang bị ảnh hưởng bởi tính các yêu tố đa liên kết có thể đi xa khả năng kiểm soát – ví dụ như một thay đổi trong chính sách hiện hành của một quốc gia có thể tác động đến triển vọng công nghiệp và giá cả đất đai trong các thành phố quy mô vừa ở nhiều quốc gia khác hoặc một vài năm hạn hán liên tục có thể tăng nhu cầu che chắn và các dịch vụ; Các thành phố cũng cần chuẩn bị đối phó với các thách thức để phục hồi đô thị như: Thay đổi khí hậu, thảm họa thiên nhiên; lũ lụt; động đất. Các thành phố cũng cần chuẩn bị khung xây dựng để thu hút đầu tư các dự án mới đột nhiên tăng lên do các thay đổi trong các điều kiện kinh tế vĩ mô.

Nhiều cú va chạm dự kiến sẽ cần phải có sự quản lý bằng việc lập kế hoạch kịch bản thay thế, các lựa chọn sự kiện xảy ra ngẫu nhiên xây dựng trong chiến lược thực hiện và học hỏi các vòng phản hồi. Các thành phố trên thế giới hiện đang lập những kế hoạch này – và giống như các khía cạnh khác của sinh thái học, chúng rất hữu ích trong việc đảm bảo khả năng phục hồi kinh tế của các thành phố.

Đặc điểm 5: Sinh thái học hợp nhất đa tầng và quy mô

Một trong những khía cạnh quan trọng của các hệ sinh thái là cách thức mà chúng hợp nhất vào các tầng và quy mô khác nhau của các hệ sinh thái phụ để hòa hợp với một hệ thống riêng biệt. Cách hợp nhất này diễn ra trong tất cả chiều và quãng thời gian. Có một vài khía cạnh quan trọng thường xuyên được nói đến khi đề cập đến tính hợp nhất vào ngữ cảnh của một thành phố. Chúng có thể bao gồm : 1) Phát triển ở tất cả các quy mô (khu vực, thành phố, quận) – cần phải được hợp nhất để thực hiện hiệu quả như một hệ thống tổng thể hoặc 2) Các khu vực, chính sách và ngân sách cần để thực hiện điều phối hoặc 3) Các hệ thống tự nhiên hoặc nhân tạo tích hợp đồng bộ lẫn nhau hoặc 4) các kế hoạch kinh tế - xã hội nên được tích hợp khi phát triển từng phần.

Những khía cạnh này đều quan trọng, nhưng trong tham luận này, tôi muốn tập trung vào chiều hướng hợp nhất. Đó là chiều hướng văn hóa và lịch sử. Văn hóa và lịch sử đặc biệt quan trọng đối với Việt Nam nơi mà các thành phố, tỉnh thành đều có gốc rễ văn hóa sâu sắc cũng như kết cấu giàu đẹp có được từ vẻ đẹp tự nhiên. Đi bộ dọc những con phố duyên dáng của Hà Nội, chúng ta hẳn sẽ ngạc nhiên về sự đa tầng văn hóa và lịch sử được kết hợp khi xây dựng các công trình và cách thức mà sự đa tầng này hiện thân cho các nghi thức của con người sống trong những thắng cảnh giàu bản sắc văn hóa. Xuyên suốt Việt Nam, những địa điểm như Hội An, Huế và nhiều thành phố khác là sự tích lũy của hàng thập niên lịch sử. Kết hợp với giá trị lịch sử, văn hóa và tính đồng nhất trong các kế hoạch ở tương lai là ưu tiên căn bản trong khi phát triển đô thị.

Quyết định của nhiều thành phố lớn ở Châu Âu nhằm gìn giữ và đầu tư phát triển tính kế thừa lịch sử là điều khiến mọi người từ khắp nơi trên thế giới ghé thăm Châu Âu giữa thời kỳ khủng hoảng kinh tế. Ví dụ như Tây Ban Nha có thể vượt qua khủng hoảng tài chính ngay bây giờ, tháng 10 năm 2012

5

Conference "Viet Nam cities tomorrow - Actions today"

6

theo hội nghị nghiên cứu đô thị thế giới được tổ chức ở Barcelona, Tây Ban Nha là bởi vì cho đến bây giờ mọi người vẫn vượt qua bao nhiêu quốc gia, ghé thăm Châu Âu, say mê với sự đa tầng trong văn hóa và những câu chuyện đậm chất lịch sử.

Kết luận:

Do vậy, khi chúng ta nghĩ về thuật ngữ “Thành phố sinh thái”, điều quan trọng là chúng ta xem xét các đặc điểm đề cập trên đây. Không chỉ về cách bổ sung công nghệ mới hay giảm khí thải các bon mà là việc tiếp cận quy trình phát triển bằng cách học hỏi và thể hiện các số lượng, chất lượng quan trọng của các hệ sinh thái. Điều này có nghĩa là chúng ta phải đặt mục tiêu nhìn xa hơn con số định lượng giới hạn như GDP và tìm ra cách thức giàu hơn để hiểu mà xác định tiến độ có ý nghĩa trong xã hội.

Cuối cùng, nhìn lại tất cả các đặc điểm trên, chúng ta nhận thấy rằng các công nghệ thực sự kinh tế, thực tế là: Các thành phố sinh thái là các

thành phố tiết kiệm. Cách đây một vài năm, Ngân hàng thế giới đã triển khai chương trình các thành phố sinh thái kinh tế (Các thành phố sinh thái như những thành phố tiết kiệm) với mục tiêu nhằm giúp các thành phối và khu đô thị lập kế hoạch, quản lý và đầu tư các hệ thống đô thị ổn định, kết hợp đa chức năng, có lợi với sức khỏe lâu dài của các công dân và rộng hơn là xã hội.

Việt Nam là một trong số các quốc gia đầu tiên tiên phong thực hiện phương pháp tiếp cận này. Vào tháng 7 năm 2010, Thành phố Hồ Chí Minh là chủ nhà hội nghị các thành phối khu vực sinh thái kinh tế, thu hút những nhà làm chính trị từ các quốc gia láng giềng của Châu Á. Sách về các thành phố sinh thái kinh tế đã được dịch sang tiếng Việt và các dự án ở thành phố Hồ Chí Minh và Hải phòng đang đưa cách tiếp cận các thành phố sinh thái kinh tế vào quy trình thiết kế và thi công. Một điều khích lệ cơ quan phát triển đô thị của Bộ xây dựng và các tỉnh thành đóng vai trò tiên phong trong chương trình này.