Embed Size (px)
Citation preview
0
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
KUTUBXONASI
TIL DIL KO‘ZGUSI
Toshkent – 2005
1
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
KUTUBXONASI
TIL DIL KO‘ZGUSI
O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining
16 yilligi munosabati bilan
Metodik-bibliografik qo„llanma
Alisher Navoiy nomidagi O„zbekiston
Milliy kutubxonasi nashriyoti
Toshkent – 2005
2
78.342
T 49
Ilmiy-metodik bo„lim tomonidan tayyorlandi
Tuzuvchi F.Ro‘zieva
Muharrir H.Mamatraimova
Mas’ul muharrir O.Qilichboev
Matn teruvchi Z.Jalilova
Til – dil ko„zgusi: O„zbek tiliga davlat tili
maqomi berilganining 16 yilligi munosabati bilan
metod.-bibliogr. qo„ll. /Alisher Navoiy nom.
O„zbekiston Milliy k-nasi; Tuzuvchi F.Ro„zieva;
Muharrir H.Mamatraimova.- T.: Alisher Navoiy
nom. O„zbekiston Milliy k-nasi nashriyoti, 2005.- b.
KBK 78.342+81.2 Yozb-03
Yer yuzida 5000 dan ziyod til bo„lib, ularning orasida
qadimiy tillardan bo„lmish, bizning ona tilimiz o„zbek tilidir. O„zbek
tili turkiy tillar oilasiga mansub hisoblanadi. Ushbu qo„llanmada
o„zbek tilining o„z diyorida, mustaqil O„zbekiston davlatida tutgan
o„rni va ahamiyati, taraqqiyoti va muammolari haqida ba‟zi fikrlar
keltirilgan. Ona tilimiz haqidagi adabiyotlarni targ„ib qilishda
kutubxonalarga qisqacha maslahatlar berilgan.
Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti, 2005
3
ONA TILIM
Muhammad YUSUF
Garchi zug„um qilganlarni yoqtirmadim,
She‟r yozdimu bo„lak ishni qotirmadim.
Tilim turib o„z tilimda gapirmadim,
Bir eslasam eziladi bag„ri-dilim,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
Onam «erkam» deb quchganda tunlar yarim,
Erkim yo„q deb zirqirardi bir joylarim,
Paravozni hansiratgan bug„doylarim,
Oltinlarim, ma‟danlarim, ipaklarim,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
Kimlar uchun biz edik bir badaviylar,
O„zbekni qon qaqshatganni o„zbek siylar,
Holimizni qon kuzatdi Yassaviylar,
Topganimiz handalakdek tilim-tilim,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
Kimdir mayda millat bo„ldi, kimdir katta,
Katta millat – Afandisi yo„qdir hatto,
Biz piyoda, biz boqqanlar yurdi otda,
Zulm o„tsa faqat sendan o„tdi zulm,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
Sen bo„lmasang nima bizga silliq she‟rlar,
Bu dunyoda tili yo„qda dil yo„q derlar,
Bahoing-ku berib ketgan Alisherlar,
Yuragimning to„ridagi so„lmas gulim,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
Bir qarasam har shevangda ming jilolar,
Har novdangda, har mevangda ming jilolar,
Qodiriylar, Cho„lponlaru, Abdullolar…
Sening qaytgan kuning tug„ilgan yilim,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
4
Har bir xalq, har bir elat o„zi hurmat-ehtirom qiladigan
tilga ega. Tilga bo„lgan munosabat shu tildan foydalanuvchi
odamlarning ko„p yoki oz sonli ekanligiga bog„liq emasdir.
Tilda ana shu tilning ijodkori bo„lgan xalq, elatning tarixi va
madaniyati aks etadi. Ayni zamon- da, til ijtimoiy taraqqiyotda
ulug„vor ahamiyat kasb etadi.
Til ijtimoiy hodisa sifatida kishilar o„rtasida asosiy aloqa
vositasi bo„lib kelgan. Inson tug„ilib, voyaga yetar ekan, u ona
tili, ona-Vatan, ona zamin kabi milliy qadriyatlarni shu til
vositasida anglaydi va his qiladi. Shuning zamirida unda milliy
ong, vatanparvarlik, millatparvarlik, mustaqillik kabi
tushunchalar paydo bo„ladi va singib boradi.
Milliy istiqlolning birinchi sharti milliy til – ona tilining
mustaqilligidir. O„zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganiga
yaqinda 16 yil to„ladi.
Til har bir millatning ulkan boyligi, bebaho mulki, qalbi
va ovozi hisoblanadi. O„zbekistonda yashovchi boshqa millat va
elat vakillarining o„zbek tilini o„rganib, shu tilda yerli aholi
bilan muloqotda bo„lishi, madaniyatni, urf-odatni, an‟analarni
hurmat qilishi, yurt egalariga bo„lgan ularning ehtiromi,
baynalminalligining ifodasidir.
O„zbekiston Respublikasining davlat tili haqidagi
qonunini rivojlantirish va ro„yobga chiqarish madaniyat, tilni
rivojlantirishda, o„zbek xalqining milliy o„ziga xosligini saqlab
qolishda, millatlarning o„z taqdirini o„zi belgilash printsipini
ijtimoiy hayotning eng muhim sohalarida qaror toptirishda
muhim ahamiyatga ega. O„zbek tili haqidagi adabiyotlarni
targ„ib qilishda «Davlat tili haqida»gi qonunni yaxshi bilish
zarur.
Ayniqsa, til bayrami kunlarida, til haqidagi tadbirlarni
o„tkazishda bunga ehtiyoj oshadi. Barcha tashkilotlar, o„quv
yurtlari, kutubxona va mahallalarda davlat tili bilan bog„liq
hujjatlarni o„rganishga e‟tibor kuchayadi.
5
Ushbu «Til dil ko„zgusi» nomli metodik-bibliografik
qo„llanma kutubxonalarda ona tilimiz – o„zbek tilini yoshlarimiz
ongiga yanada singdirish va ularning qiziqishini oshirish
maqsadida kutubxona xodimlariga yordam berish uchun
tayyorlandi.
O‘ZBEKISTON SOVET SOSIALISTIK
RESPUBLIKASINING QONUNI
(O„n birinchi chaqiriq O„zbekiston SSR Oliy Sovetining 11-
sessiyasida 1989 yil 21 oktyabrda qabul qilingan)
O‘zbekiston SSRning Davlat tili haqida
Til millatning ulkan boyligi va bebaho mulkidir.
Sotsializmni, millatlararo munosabatlarni takomillashtirish,
xalqlarning milliy va baynalminal o„zligini anglashning o„sishi
milliy tillarni har tomonlama rivojlantirishni taqozo etadi.
Ushbu Qonun o„zbek tilining O„zbekiston Sovet
Sotsialistik Respublikasining butun hududi (maydoni)da davlat
tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslarini belgilab beradi.
Qoraqalpog„iston Avtonom Sovet Sotsialistik
Respublikasi o„z zaminida tilga oid barcha masalalarni hal qilish
huquqiga egadir.
O„zbekiston SSR hududida yashovchi barcha grajdan-
lar, qaysi til ularning ona tili ekanligidan qat‟iy nazar, tengdirlar.
O„zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi
respublikada yashovchi boshqa millat va elatlarning o„z ona
tillarini qo„llashdan iborat konstitutsion huquqlariga monelik
qilmaydi.
O„zbekiston SSR grajdanlarining respublika davlat tilini,
SSSR xalqlari tillarini hamda chet tillarni o„rganishga bo„lgan
intilishini har tomonlama qo„llab-quvvatlaydi.
Ushbu Qonun norasmiy muomalada, harbiy qismlarda va
diniy marosimlarda qo„llanadigan tillarga tatbiq etilmaydi.
6
1-modda. O„zbekiston Sovet Sotsialistik Respub-
likasining davlat tili o„zbek tilidir.
O„zbekiston SSR o„zbek tilini butun choralar bilan
rivojlantiradi va uning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
hayotning barcha sohalarida to„liq amal qilishini ta‟minlaydi.
O„zbekiston SSR hududida rus tilini SSSR xalqlarining
millatlararo muomala tili sifatida rivojlantirish va undan erkin
foydalanish ta‟minlanadi.
Milliy va rus, rus va milliy tillarda muloqot qilishni
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi.
O„zbekiston SSR o„z hududida yashab turgan barcha
millat va elatlar tillarining erkin amal qilishini ta‟minlaydi,
ushbu tillar ravnaq topishi, ularga hurmat bilan munosabatda
bo„linishi uchun tegishli sharoit yaratadi.
2-modda. O„zbeki tili o„zbek xalqining ma‟naviy
mulkidir. O„zbekiston SSR davlat tilining ravnaqi, qo„llanishi va
muhofazasini har tomonlama ta‟minlashga oid barcha masalalar
O„zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining huquqi
doirasiga kiradi.
O„zbekiston SSR mustaqil va teng huquqli respub- lika
sifatida o„z xududida tilga oid har qanday masalani hal qilish
huquqiga ega.
3-modda. O„zbekiston SSRda yashaydigan har bir
shaxsning davlat, jamoat idoralari va tashkilotlariga ish
yuzasidan taklif, ariza hamda shikoyat bilan davlat tilida
murojaat etish va javoblar olish huquqi ta‟minlanadi.
Grajdanlarning boshqa tillarda ham murojaat etish huquqlari,
davlat tili va millatlararo muomala tilida javob olish imkoniyati
ta‟minlanadi.
4-modda. O„zbekiston SSRda ishlovchi davlat
hokimiyati va boshqaruv organlari rahbarlari o„z xizmat
vazifalarini bajarish uchun respublika davlat tilini yetarli
darajada bilishlari shart.
7
O„z faoliyatiga ko„ra aholiga xizmat ko„rsatish bilan
bog„liq shaxslar xizmat vazifasini bajarish uchun davlat tilini
zarur bo„lgan darajada bilishlari lozim.
O„zbekiston SSR o„zbek tilini bilmaydigan
grajdanlarga respublika davlat tilini bepul o„rgatish va o„qitishni
ta‟minlaydi.
5-modda. O„zbekiston SSR davlat hokimiyati va
boshqaruv organlari faoliyatida s‟ezd, plenum, qurultoy, sessiya,
konferentsiya, majlis va kengashlar respublikaning davlat tilida
olib boriladi va aynan tarjimasi ta‟minlanadi.
Mehnat kollektivlarida majlislar davlat tilida,
shuningdek, majlis ahli tanlagan tilda olib boriladi.
Majlis ishtirokchilari istagan tilda so„zga chiqishlari
mumkin: ularning nutqlari majlisning ish tiliga tarjima qilinadi.
O„zbekiston SSRda o„tkaziladigan xalqaro, umum-
ittifoq va respublikalararo simpoziumlar, konferentsiya- lar,
kengashlar va majlislarda respublika davlati tili va majlis ahli
tanlagan til qo„llanadi.
6-modda. O„zbekiston SSR Oliy davlat hokimiyati va
boshqaruv organlarining qonun, qaror va boshqa hujjatlari
respublika davlat tilida tayyorlanadi, qabul qilinadi va e‟lon
etiladi. Rasmiy nashrlarda ularning rus, qoraqalpoq, tojik,
qozoq, qirg„iz, turkman va boshqa tillardagi tarjimasi beriladi.
Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining
hujjatlari davlat tilida tayyorlanadi, qabul qilinadi va e‟lon
etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda
mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari
respublika davlat tilida hamda mazkur millat tilida qabul
qilinadi va e‟lon etiladi.
7-modda. O„zbekiston SSRda muassasa, korxona,
tashkilot va birlashmalarda ish respublika davlat tilida yuritiladi.
Mehnat ahlining ko„pchiligi o„zbek tilini bilmaydigan
korxona, muassasa, tashkilot va birlashma- larda ish respublika
davlat tili bilan bir qatorda rus tili yoki boshqa tillarda ham olib
8
boriladi. Bunday korxonalarning ro„yxati xalq deputatlari rayon,
shahar Sovetlarining taqdimiga binoan O„zbekiston SSR
Ministrlar Soveti tomonidan belgilanadi.
Umumittifoq tasarrufidagi korxonalarda ish respublika
davlat tili bilan bir qatorda rus tilida ham yuritiladi.
8-modda. O„zbekiston SSRdagi korxona, muassasa va
tashkilotlarda hisob-kitob, statistika va moliya hujjat- lari
respublika davlat tilida, shuningdek, millatlararo muomala tilida
tayyorlanadi, respublikadan tashqariga jo„natiladigan hisobot va
moliya hujjatlari esa rus tilida yoki tegishli tomonga maqbul
tilda yoziladi.
9-modda. O„zbekiston SSR davlat hokimiyati va
boshqaruv organlari umumittifoq tashkilotlari bilan
munosabatlarda millatlararo muomala tilini qo„llaydilar.
Ittifoqdosh va avtonom respublikalar, shuningdek,
xorijiy davlatlar bilan bo„ladigan aloqalarda taraflar uchun
maqbul til qo„llaniladi.
10-modda. O„zbekiston SSRda sudlov o„zbek, qoraqal-
poq tillarida yoki o„sha joydagi ko„pchilik aholi tilida olib
boriladi. Sud ishlari olib borilayotgan tilni sudda qatnashuvchi
kishilar bilmagan taqdirda bu kishilar uchun tarjimon orqali
ishga oid materiallar bilan to„la tanishish va sud ishlarida
ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so„zlash huquqi
ta‟minlanadi.
O„zbekiston SSRda davlat hakamligi mahkamalarida
korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o„rtasidagi xo„jalik
nizolarini ko„rib chiqish, hal qilishda o„zbek tili qo„llanadi.
Zarurat bo„lganda xo„jalik nizolari millatlararo muomala tilida
ham qarab chiqilishi mumkin. O„zbekiston SSR va boshqa
respublikalar korxonalari, tashkilotlari va muassasalari
o„rtasidagi xo„jalik nizolarini ko„rib chiqish, hal qilishda ham
millatlararo muomala tili qo„llanadi.
11-modda. O„zbekiston SSR davlat notarial idoralarida,
xalq deputatlari shahar, qishloq va qo„rg„on Sovetlari ijroiya
9
komitetlarida notarial ishlar respublika davlat tilida yuritiladi.
Murojaat etuvchi kishi talabiga ko„ra, rasmiylashtirilayotgan
hujjatlar matni davlat notariusi tomonidan yoki notarial ishni
bajarayotgan boshqa mansabdor shaxs tomonidan rus tiliga yoki
imkoniyat doirasida unga maqbul tilga tarjima qilib beriladi.
12-modda. O„zbekiston SSRda grajdanlik holatini qayd
etuvchi hujjatlar hamda turli shahodatnomalar respublika davlat
tilida yoziladi, millatlararo muomala tilida tarjimasi
takrorlanadi.
13-modda. O„zbekiston SSRda yashovchi grajdanlarga
o„qishda tilni erkin tanlash huquqi beriladi.
O„zbekiston SSR o„z hududida respublika davlat tilida,
shuningdek rus, qoraqalpoq, tojik, qozoq, qirg„iz, turkman
tillarida hamda respublikada zich yashaydigan boshqa
millatlarning tillarida umumiy o„rta ma‟lumot olishni
ta‟minlaydi.
O„zbekiston SSRda mavjudlari bilan bir qatorda o„zbek
tilida, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa ularning
tilida maktabgacha yoshdagi bolalar muassasa- larini ochish
ta‟minlanadi.
14-modda. O„zbekiston SSRning hunar-texnika bilim
yurtlarida, o„rta maxsus va oliy o„quv yurtlarida, ular qaysi
mahkama ixtiyorida bo„lishidan qat‟iy nazar, respublika davlat
tilida, shuningdek, rus tilida, sharoit- lar mavjud bo„lgan
joylarda boshqa tillarda ham mutaxassislar tayyorlash
ta‟minlanadi.
O„zbekiston SSRda davlat tilida, shuningdek,
millatlararo muomala tili va respublikada qo„llanayotgan boshqa
tillarda ham mutaxassislar malakasini oshirish va ularni qayta
tayyorlash ta‟minlanadi.
15-modda. O„zbekiston SSR darslar o„zbek tilida
o„tilmaydigan umumiy ta‟lim maktablarida, hunar-texnika bilim
yurtlarining hamda o„rta maxsus va oliy o„quv yurtlarining
darslar o„zbek tilida o„tilmaydigan bo„lim va gruppalarida
10
o„zbek tilini o„quv planining asosiy fanlaridan biri sifatida
o„rganishni ta‟minlaydi, bu fandan bitiruv imtihoni topshiriladi.
O„zbekiston SSR darslar rus tilida o„tilmaydigan
umumiy ta‟lim maktablarida, hunar-texnika bilim yurtlarida,
o„rta maxsus va oliy o„quv yurtlarida rus tilini o„quv planining
asosiy fanlaridan biri sifatida o„rganishni ta‟minlaydi. Bu fandan
bitiruv imtihoni topshiriladi.
16-modda. Arab alifbosiga asoslangan qadimiy o„zbek
yozuvini o„zbek umumiy ta‟lim maktablarida, o„rta maxsus va
oliy o„quv yurtlarining darslar o„zbek tilida olib boriladigan
bo„limlarida o„quv plani fanlaridan biri sifatida o„qitish
ta‟minlanadi. O„zbekiston SSRda bu yozuvni o„rganishni
istaydiganlarga har tomonlama imkoniyat yaratiladi. Buning
uchun tegishli ilmiy-pedagogik kadrlar va darslik hamda
metodik o„quv qo„llanmalari tayyorlanadi, qadimiy o„zbek
yozuvida adabiy-tarixiy yodgorliklar, kitoblar, gazeta va
jurnallar nashr etiladi.
17-modda. O„zbekiston SSR respublika davlat tilida,
shuningdek, millatlararo muomala tilida darsliklar, o„quv-
metodik va ilmiy-texnik adabiyotlar nashr etilishini ta‟minlaydi.
O„zbekiston SSRda boshqa respublikalar bilan muayyan
shartnomalar tuzgan yoki kelishgan holda rus, qoraqalpoq, tojik,
qozoq, qirg„iz, turkman va boshqa tillarda o„qitiladigan
maktablar darsliklar, o„quv-metodik, badiiy va ilmiy-texnik
adabiyotlar bilan ta‟minlanadi. Shuningdek, qardosh
respublikalarda yashayotgan o„zbeklarni o„zbek tilidagi o„quv-
metodik, badiiy va ilmiy-texnik adabiyotlar bilan ta‟minlaydi.
O„zbekiston SSR respublikadan tashqarida ham o„zbek tilini
asrash va rivojlantirishga, maorif va madaniyatni taraqqiy
ettirishga yordam beradi.
18-modda. O„zbekiston SSR ilm-fanning hamma
sohalarini respublika davlat tilida rivojlantirish uchun lozim
bo„lgan barcha shart-sharoitlarni yaratib beradi. Respublikada
ilmiy ishni o„zbek tilida taqdim etish, himoya qilish va nashr
11
qilish huquqi ta‟minlanadi. Respublikada ilmiy asarlar rus,
qoraqalpoq, tojik, qozoq va boshqa tillarda yozilishi, nashr
etilishi va himoyaga qo„yilishi mumkin.
19-modda. O„zbekiston SSRda o„zbek xalqining ilm-fan
tilini takomillashtirish uchun o„zbek tilida ilmiy-texnik hamda
ijtimoiy-siyosiy atamalarni yaratish va rivojlantirish
ta‟minlanadi.
Yotmishning ijtimoiy, iqtisodiy, tarixiy, adabiy-badiiy,
madaniy va ilmiy merosini keng targ„ib qilish va chuqur
o„rganish uchun o„zbek xalqining tarixiy-madaniy yodgorliklari
asl nusxada nashr etilishi ta‟minlanadi, shuningdek, rus va
boshqa tillarga ham tarjima qilinadi.
20-modda. O„zbekiston SSRda chiqadigan kitoblar,
gazeta va jurnallar, davriy xabarnomalar asosan davlat tilida
nashr qilinadi. Shuningdek, ehtiyojni hisobga olgan holda rus tili
va boshqa tillarda ham nashr etiladi.
Televidenie ko„rsatuvlari va radio eshittirish- lari asosan
respublika davlat tilida olib boriladi. Shuningdek, eshittirishlar
rus tilida va O„zbekiston SSR hududida zich yashovchi boshqa
millatlarning tillarida ham tayyorlanadi va olib boriladi.
Umumittifoq televidenie va radiosi ko„rsatuv va
eshittirishlarini olib berish ta‟minlanadi.
21-modda. O„zbekiston SSRda stsenariylar, film- larni
va boshqa tomoshabop asarlarni respublika davlat tilida hamda
millatlararo muomala tilida yaratish ta‟minlanadi. Boshqa
ittifoqdosh respublikalardan, chet ellardan olinadigan
kinofilmlar, sahna asarlari va boshqa tomoshabop asarlar o„zbek
va rus tillariga tarjima qilinadi.
22-modda. Muassasa, korxona, davlat va jamoat
tashkilotlarining rasmiy muhrlari, tamg„alari va ish
qog„ozlarining matnlari respublika davlat tilida bo„ladi, ruscha
tarjimada takrorlanadi.
12
Milliy-madaniy jamiyatlar va markazlarning muhr- lari,
tamg„alari va ish qog„ozlarining matnlari, ular tanlagan tildan
tashqari, respublika davlat tilida bo„lishi shart.
Lavhalar, e‟lonlar, narxnomalar va boshqa ko„rgaz- mali
hamda og„zaki axborot vositalari respublika davlat tilida
yoziladi va e‟lon qilinadi hamda rus va boshqa tillarda
takrorlanadi. O„zbekiston SSR korxonalarida ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning yorliqlari, korxona belgilari, ulardan
foydalanish yo„l-yo„riqlari o„zbek tilida hamda millatlararo
muomala tilida bo„lishi ta‟minlanadi.
Mamlakatning boshqa respublikalardan yoki chet
ellardan keltirilgan mahsulotni savdo idoralari va tashkilotlari
o„zbek tilida va millatlararo muomala tilida bitilgan yo„l-
yo„riqlar bilan ta‟minlashi lozim.
23-modda. O„zbekiston SSRda pochta-telegraf xabar-
lari grajdanlarning xohishiga ko„ra respublika davlat tili yoki rus
tilida rasmiylashtiriladi.
24-modda. O„zbekiston SSRdagi shaharlar, qishloq- lar,
maydonlar, ko„chalar, bekatlar, tarixiy obidalar va boshqa
jo„g„rofiy-hududiy o„rinlarning nomlari yagona milliy shaklda
beriladi va respublika davlat tilida yoziladi.
SSSRdagi va xorijiy mamlakatlardagi barcha jo„g„rofiy
nomlar o„zbek milliy-tarixiy an‟analariga va o„zbek tilining
o„ziga xos xususiyatlariga asoslangan holda o„zbek tilida raqam
etiladi.
O„zbekiston SSRda barcha tarixiy ismlar va joylarning
nomlari xalqning milliy mulki hisoblanadi va davlat tomonidan
muhofaza qilinadi.
25-modda. O„zbekiston SSRda yashovchi grajdanlar
millatidan qat‟iy nazar o„z ismini (bir yoki bir necha), ota ismi
va familiyasini (bir yoki bir necha) tarixiy-milliy an‟analarga
muvofiq shaklda yozdirish huquqiga egadirlar. Ismlar, ota ismi
va familiyalarining yagona to„g„ri shakli maxsus
ma‟lumotnomalarda qayd etiladi. O„zbekcha ismlar, ota ismi va
13
familiyalar boshqa tillarda berilganda, ayni chog„da dunyoga
mashhur kishilarning ota ismi va familiyasi o„zbek tilida
berilganda ularning asl yozilish xususiyati saqlanib qoladi.
Ismlar, ota ismi va familiyalarini yozishda o„zbek
tilining ifoda va talaffuz qonuniyatlariga rioya etiladi.
26-modda. O„zbekiston SSRda yashovchi barcha
millatlar milliy-madaniy jamiyatlar va markazlar tuzish
huquqiga egadirlar.
Oz sonli milliy guruhlar uchun ham o„rta umumiy ta‟lim
maktablarida o„z ona tilini o„rganishga sharoit yaratiladi.
27-modda. O„zbekiston SSRda davlat tiliga va boshqa
tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi.
Mansabdor shaxslarning respublika davlat tilini yoki
millatlararo muomala tilini bilmaslikni ro„kach qilib takliflar,
arizalar va shikoyatlarni olishdan yoki ko„rib chiqishdan bosh
tortishi man etiladi; grajdanlarning o„zaro muomala, ta‟lim-
tarbiya va o„qish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga
to„sqinlik qiluvchi hatti-harakatlar sodir bo„lsa, SSSR va
O„zbekiston SSRning amaldagi qonunlarida belgilangan tartibda
javobgarlikka tortiladi.
28-modda. O„zbekiston SSR davlat hokimiyati va davlat
boshqaruv muassasalarining, shuningdek korxonalar,
tashkilotlar va idoralarning rahbarlari o„zlariga bo„ysunuvchi
soha doirasida ushbu Qonun talablariga rioya qilinishiga
shaxsan javobgardirlar.
29-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan sohalarda
o„zbek adabiy tilining mavjud ilmiy qonun-qoidalariga to„la
rioya etiladi.
30-modda. O„zbekiston Sovet Sotsialistik Respub-
likasining davlat tili haqidagi mazkur Qonunining turmushga
tatbiq etilishini nazorat qilish O„zbekiston SSR Oliy Soveti va
uning Doimiy til komissiyasi zimmasiga yuklanadi.
O„zbekiston Oliy Soveti
14
Prezidiumining Raisi M.Ibrohimov
O„zbekiston Oliy Soveti
Prezidiumining Sekretari L.Bekqulbekova
Toshkent shahri,
1989 yil 21 oktyabr,
№ 3561-XI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish
to‘g‘risida
Ushbu Qonun O„zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga asoslanib va o„zbek yozuvining lotin
alifbosiga o„tilgan 1929 – 1940 - yillardagi ijobiy tajribasidan
kelib chiqib, keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-
xohishlarini inobatga olgan holda respublikaning har taraflama
kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini
jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratib berishga xizmat qiladi.
1-modda. O„zbekiston Respublikasida lotin yozuviga
asoslangan quyidagi 31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan
iborat o„zbek alifbosi joriy etilsin:
Lotin-
cha
Talaf-
fuzi
Kirill-
cha
Lotin-
cha
Talaf-
fuzi
Kirill-
cha
Bosma Harflar Bosma Harflar
A a a A a Q q qa Q q
B b be B b R r re P p
C c ce S ts S s es C c
D d de D d T t te T t
E e e E e U u u U u
15
F f ef F f V v ve V v
G g ge G g X x xa X x
H h he H h Y y ye Y y
I I i I i Z z ze Z z
J j je
(jora)
J j
(Jo„ra)
C c ce Ch ch
K k ka K k G g ga G„ g„
L l el L l J j je
(ajdod)
J j
(ajdod)
M m em M m N n ne Ng ng
N n en N n O o o
(ordak)
O„ o„
(o„rdak)
O o o
(ota)
O o
(ota)
S s se Sh sh
P p pe P p (‟) tutuq
belgisi
(apos-
trof)
2-modda. Lotin yozuvi asosidagi o„zbek alifbosini joriy
etish bilan O„zbekiston xalqining milliy iftixori bo„lmish bebaho
ma‟naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o„rganish
va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi.
O„zbekiston Respublikasining
Prezidenti I.Karimov
Toshkent shahri,
1993 yil 2 sentyabr,
№ 931-XII
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
O‘zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek
alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi Qonuniga o‘zgartishlar kiritish
haqida
16
O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qaror qiladi:
O„zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrida
qabul qilingan «Lotin yozuviga asoslangan o„zbek alifbosini
joriy etish to„g„risida»gi Qonuniga (O„zbekiston Respublikasi
Oliy Kengashi Axborotnomasi. 1993 yil №9, 331-modda)
quyidagi o„zgartishlar kiritilsin:
1. 1-moddadagi «31 harf va 1 tutuq belgisi
(apostrof)dan» so„zlari «26 ta harf va 3 ta harflar
birikmasidan» so„zlari bilan almashtirilsin.
2. S s, J j harflari mustaqil harf belgisi sifatida alifbodan
chiqarilsin.
3. O o harfi O‘o‘ shaklida, G g harfi G‘g‘ shaklida, S s
harfi Sh sh shaklida, S s harfi Ch ch shaklida, N n harfi Ng ng
shaklida, Q harfi belgisi q shaklida ifodalansin.
4. A a, I i, G g, G‘g‘, Q q, O‘o‘, Z z harflari va Ch ch
harflar birikmasining yozma shakli tegishlicha A a, I i, G g,
G‘g‘, Q q, O‘o‘, Z z, Ch ch tarzida ifodalansin.
O„zbekiston Respublikasining
Prezidenti I.Karimov
Toshkent shahri,
1995 yil 6 may,
№ 71-I
LOTIN YoZUVIGA ASOSLANGAN YoZBYeK ALIFBOSI
1. A a 16. Q q
2. B b 17. R r
3. D d 18. S s
4. E e 19. T t
5. F f 20. U u
6. G g 21. V v
7. H h 22. X x
17
8. I I 23. Y y
9. J j 24. Z z
10. K k 25. O„o„
11. L l 26. G„g„
12. M m 27. Sh sh
13. N n 28. Ch ch
14. O o 29. Ng ng
15. P p
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
DAVLAT TILI HAQIDA
(yangi tahrirda)
1-modda. O„zbekiston Respublikasining davlat tili
o„zbek tilidir.
2-modda. O„zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi
respublika hududida yashovchi millat va elat- larning o„z ona
tilini qo„llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik
qilmaydi.
3-modda. O„zbek tilining O„zbekiston Respublikasi
hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari
ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi.
Tilning Qoraqalpog„iston Respublikasida amal qilishiga
bog„liq masalalar, shuningdek, Qoraqalpog„iston
Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Ushbu Qonun tillarning turmushda, shaxslararo
muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog„liq udumlarni ado
etishda qo„llanishini tartibga solmaydi.
Fuqarolar millatlararo muomala tilini o„z xohishlariga
ko„ra tanlash huquqiga egadirlar.
4-modda. O„zbekiston Respublikasida davlat tilini
o„rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning
hududida yashovchi millatlar va elatlarning tillariga izzat-
18
hurmat bilan munosabatda bo„lish ta‟minlanadi, bu tillarni
rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratiladi.
Fuqarolarga davlat tilini o„qitish bepul amalga oshiriladi.
5-modda. O„zbekiston Respublikasida davlat tilida
faoliyat ko„rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda
esa ularning tillarida faoliyat ko„rsatadigan maktabgacha tarbiya
bolalar muassasalarini tashkil etish ta‟minlanadi.
6-modda. O„zbekiston Respublikasida yashovchi shaxs-
larga ta‟lim olish tilini erkin tanlash huquqi beriladi.
O„zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek
boshqa tillarda ham umumiy, hunar-texnika, o„rta maxsus va
oliy ma‟lumot olishni ta‟minlaydi.
7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda
o„zbek adabiy tilining amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga
rioya etiladi.
Davlat o„zbek tilining boyitilishi va takomil-
lashtirilishini ta‟minlaydi, shu jumladan, unga hamma e‟tirof
qilgan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish
hisobiga ta‟minlaydi.
Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik
muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qo„mitasining
roziligi bilan o„zbek tiliga joriy etiladi.
8-modda. O„zbekiston Respublikasining qonunlari,
davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari
davlat tilida qabul qilinadi va e‟lon etiladi. Bu hujjatlarning
tarjimalari boshqa tillarda ham e‟lon qilinadi.
Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining
hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e‟lon etiladi. Muayyan
millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va
boshqaruv organlarining hujjatlari respublika davlat tilida
hamda mazkur millat tilida qabul qilinadi va e‟lon etiladi.
9-modda. Davlat hokimiyati va boshqaruv organ- larida
ish davlat tilida yuritiladi va zaruriyatga qarab boshqa tillarga
tarjima qilinishi ta‟minlanadi.
19
O„zbekistonda o„tkaziladigan xalqaro anjuman- larda
davlat tili, shuningdek qatnashchilarning o„zlari tanlagan tillar
anjumanning ish tili hisoblanadi.
10-modda. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va
jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va
moliya hujjatlari davlat tilida yuritiladi, ishlovchilarning
ko„pchiligi o„zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan
bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin.
11-modda. Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki
o„sha joydagi ko„pchilik aholi tilida olib boriladi. Ishda ishtirok
etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga
tarjimon orqali ishga oid materiallar bilan tanishish, sud
jarayonida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so„zlash
huquqi ta‟minlanadi.
Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o„rtasidagi
xo„jalik nizolarini ko„rib chiqish va hal qilishda davlat tili
qo„llaniladi. Xo„jalik nizolari taraflarning roziligi bilan boshqa
tilda ham ko„rib chiqilishi mumkin.
12-modda. O„zbekiston Respublikasida notarial
harakatlar davlat tilida amalga oshiriladi. Fuqarolarning talabiga
ko„ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat notariusi yoki
notarial harakatni bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki
imkoniyat bo„lgan taqdirda – boshqa tilda beriladi.
13-modda. Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar,
shaxsning kim ekanligini va uning huquq- larini tasdiqlovchi
hujjatlar davlat tilida rasmiy- lashtiriladi, zaruriyatga qarab
boshqa tilda tarjimasi takrorlanishi mumkin.
14-modda. O„zbekiston Respublikasi hududida
yashovchi shaxslarga davlat tashkilotlari va muassasalariga,
jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan
davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi
ta‟minlanadi.
15-modda. O„zbekiston Respublikasida yashovchi
shasxlar, o„z millatidan qat‟iy nazar, o„z ismini, ota ismi va
20
familiyasini milliy-tarixiy an‟analarga muvofiq yozish huquqiga
egadirlar.
16-modda. Televidenie va radio eshittirishlari davlat
tilida, shuningdek boshqa tillarda olib boriladi.
17-modda. Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlarni
hisobga olgan holda esa, boshqa tillarda ham amalga oshiriladi.
18-modda. Pochta-telegraf jo„natmalari davlat tilida
yoki fuqarolarning xohishiga ko„ra – boshqa tilda amalga
oshiriladi.
19-modda. Muassasalar, tashkilotlar va jamoat
birlashmalari muhrlari, tamg„alari, ish qog„ozlarining matnlari
davlat tilida bo„ladi.
O„zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xalqaro
tashkilotlar va muassasalar, qo„shma korxonalarning,
shuningdek milliy madaniyat jamiyatlari va markazlarining
muhrlari, tamg„alari, ish qog„ozlari matnlarining tarjimasi davlat
tilida takrorlanadi.
20-modda. Lavhalar, e‟lonlar, narxnomalar va boshqa
ko„rgazmali hamda og„zaki axborot matnlari davlat tilida
rasmiylashtiriladi va e‟lon qilinadi hamda boshqa tillarda
tarjimasi berilishi mumkin.
21-modda. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot
davlat tilidagi va boshqa tillardagi yorliqlar, yo„riqnomalar,
etiketkalar bilan ta‟minlanadi.
22-modda. Respublikaning ma‟muriy-hududiy birliklari,
maydonlari, ko„chalari va geografik ob‟ektlarining nomlari
davlat tilida aks ettiriladi.
23-modda. O„zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomasi matnlari, agar shartnomaning o„zida boshqacha
qoida nazarda tutilmagan bo„lsa, davlat tilida va ahdlashuvchi
tomonning (tomonlarning) tilida yoziladi.
24-modda. O„zbekiston Respublikasida davlat tiliga
yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash
taqiqlanadi. Fuqarolarning o„zaro muomala, tarbiya va ta‟lim
21
olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to„sqinlik
qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar
bo„ladilar.
Toshkent shahri,
1995 yil 21 dekabr.
Ona allasidan boshlangan tilim
Til – insonlar o„rtasidagi aloqa vositasi, ijtimoiy hodisa,
fikr ifodalash va jamiyat a‟zolarining bir-biri bilan fikr
almashishiga xizmat qiladi.
Bugungi yer yuzidagi tillar ko„p asrlar mobaynida
murakkab tarixiy jarayonlarni kechirish natijasida vujudga
kelgan. Shulardan biri tillarning ajralish (differentsiatsiya)
jarayonidir.
Masalan, hozirgi turkiy tillar qadimda bir til bo„lib, ular
umumturk tilining bo„linishi natijasida vujudga kelgan.
Tilning kelib chiqishi masalasini ilmiy jihatdan hal
qilishga urinish qadimgi yunon faylasuflarining bilish
nazariyalari bilan bog„liq. Platon «til tabiiy suratda kelib
chiqqan» deb da‟vat qilsa, Demokrit «o„zaro aloqa qilish uchun
tilni odamlarning o„zlari yaratgan, u xudoningmas, balki
odamlar irodasining mahsulidir» degan nazariyani ilgari suradi.
Til va tafakkur bir-biri bilan chambarchas bog„liq, tilsiz
tafakkur bo„lmaydi, ular o„zlarining yuzaga kelishida ham,
rivojlanishida ham bir-biridan ajralmasdir. Barcha xalqlarning
ma‟naviy boyligi, aql-idroki, tafakkuri, tarixi va madaniyati
uning tilida, urf-odatlarida va ruhiyatida o„z ifodasini topadi.
O„zbek tilini rivojlantirishda buyuk olimlarimiz Maxmud
Qoshg„ariy, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi jahonga
mashhur vatandoshlarimizning o„rni beqiyosdir.
Bizning ona tilimiz – o„zbek tili qadimiy tillardan bo„lib,
dastlabki yozma manbalar VI – VII asrlarga to„g„ri keladi
(Urxun-Yenisey yozuvlari).
22
O„zbek xalqi va tili haqidagi mashhur asarlardan biri bu
til bilimining donishmandi Mahmud Qoshg„ariyning turkiy tillar
olamida eng sara asarlari bo„lmish “Javohurun nag„hv fi lug„ati
turk” (“Turkiy tillarning sintaksisi durdonalari”) va «Devonu
lug„otit turk» asarlaridir.
Mahmud Qoshg„ariyning “Devonu lug„otit turk” asari
muqaddima va lug„atdan iborat. Muqaddimada olim so„zlar-
ning tuzilishi, turk qabilalari tabaqalarining nomini, turk
tillarining bayonini beradi. Bu asar o„sha davrdagi O„rta Osiyo
xalqlari tarixi, turmushi, madaniyati, urf-odatlari, adabiyotini
o„rganishda eng noyob manbadir. “Devonu lug„otit turk”da
turkiy xalqlardan tashqari arab, fors, xitoy, rus xalqlari haqida
ham ma‟lumotlar bor.
“Devonu lug„otit turk” asarida turkiy xalqlar og„zaki
ijodi va yozma adabiyotiga doir 300 dan ziyod she‟riy parchalar,
maqollar, hikmatli so„zlar va lavhalar berilgan.
Hozirgi davrda turli millat, elat va qabilalarga tegishli
2500 dan 5000 tagacha (ba‟zi manbalarda 3000-7000 oralig„ida)
jonli til borligi ma‟lum.1
O„zbek tili uzoq va boy tarixga, shuningdek, eski
yozuvga ega bo„lgan tillardan biridir. Uni ilk marta asosli
tekshirgan olim Alisher Navoiydir. U o„zining «Muhokamatul-
lug„atayn» asarida lug„at tili, ya‟ni eski o„zbek tilining leksik
boyligi, grammatik qurilishi haqida qimmatli ma‟lumotlar
beradi.
Navoiy asarlarining tilini o„rganish u hayotligidayoq
boshlangan edi. Ammo o„sha davrdagi manbalarning oz qismi
bizgacha yetib kelgan.
1 Til //O„zbekiston milliy entsiklopediyasi. 8-jild.Solnoma-To„ytepa
/Tahrir hay‟ati: A.Azizxo„jaev, M.Aminov,T.Daminov va boshq.- T.:
“O„zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.-B.428-
429.
23
Turkiy xalqlar boy milliy madaniyatga va adabiyotga
ega. Turkiy til jahondagi eng qadimiy adabiy tillardan
hisoblanadi, unda lug„at boyligi ham beqiyos hisoblanib, ko„p
asrli tarixga ega. Bu tilda har qanday murakkab va nozik
tushunchalarni ham ifodalay olish mumkinligini XV asrdayoq
buyuk mutafakkir Alisher Navoiy o„zining butun ijodi bilan
isbotlab va turkiy dunyoni adabiy til darajasida «yakqalam»
qilib shunday degan edi:
Turk nazmida chu men tortib alam
Ayladim ul mamlakatni yakqalam
(“Lisonut-tayr”)
Ming yillar davomida yagona til bo„lib kelgan turkiy til
XX asrda yigirmadan ko„p alohida milliy tillarga bo„lib
yuborilganligi oqibatida madaniy meros ham bo„lib
tashlanganligi turkiy xalqlar tili va madaniyati ravnaqiga o„ta
salbiy ta‟sir ko„rsatdi.
Istiqlol tufayli turkiy tilda so„zlashuvchi xalqlardan
ko„plari lisoniy rivojlanishini belgilashda mustaqillikka erishdi.
O„zbek tili tarixini o„rganish asosan, mamlakati- mizda
1950 yillardan boshlangan. 1958 yilda Til va adabiyot institutida
«O„zbek tili tarixi» sektorining tashkil etilishi bilan
O„zbekistonda bu sohaning rivoj- lanishida katta imkoniyat
yaratildi.
Biroq, tildagi taraqqiyot, rivojlanish to„xtovsiz davom
etadigan jarayon hisoblanadi. Shu ma‟noda aytadigan bo„lsak,
sobiq sho„rolar imperiyasi davrida ko„pgina xalqlarning tili
siquv doirasida qolgan, ya‟ni asta-sekin o„z kuch-qudratidan
mahrum bo„la borgan.
Bu davrda olib borilgan ruslashtirish siyosati natijasida
ko„plab shaharlik o„zbek oilalari farzand- larini rus maktablarida
o„qitdilar. Ularning ko„plari o„zbek tilini mutlaqo
tushunmaydilar yoki bo„lmasa chala biladilar. Bu bilan biz til
o„rganmasin demoqchi emasmiz. Ammo shu yerda haqli
24
ravishda savol tug„iladi: o„z ona tilida gapirmagan millat
vakilida milliy iftixor, vatanparvarlik hissiyotlarini anglash qay
darajada bo„lishi mumkin? U milliy manfaatlarni tushunadimi,
himoya qila oladimi?
Bunday hol XX asrning 80-yillaridan so„ng ko„pchilikni
tashvishga sola boshladi. O„zbekistonda davlat tili o„zbek tili
bo„lsa ham asosan rus tili hukmron edi. Yosha murakkab davrda
davlat tili haqida maqbul tarzda qonunning qabul etilishiga,
uning bosqichma-bosqich amalga oshirilishining
kafolatlanishida Prezidentimiz Islom Karimov bosh bo„ldi. U
«Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga bergan javoblarida
milliy g„oya, milliy istiqlol mafkurasini shakllantiruvchi asosiy
omillarni sanab o„tar ekan, milliy til va uning milliy
mafkuradagi o„rni masalasiga alohida e‟tibor qaratib, shunday
deydi: «Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi,
ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu
millatning ruhidir. O„z tilini yo„qotgan har qanday millat
o„zligidan judo bo„lishi muqarrar».
Shunday ekan ona tilimiz, o„zbek tili – davlat tilini
yanada rivojlantirish, yoshlarimiz ongiga chuqurroq singdirish
va ularning qiziqishini oshirish uchun butun jamiyat
hamkorlikda ishlashi lozim.
Millat ma‟naviyatini va milliy o„zligini anglashda, milliy
g„urur va iftixorning o„sishida tilning ahamiyati katta. Til orqali
millatning ruhi, madaniyati va tarixini, milliy xususiyatlarini
tushunish mumkin. Til – bu millatning muhim va barqaror
belgisi, uning mavjud- ligi, rivojlanishining asosiy shartlaridan
biridir.
Kishi tug„ilganda u yoki bu xalqqa xos xarakterga ega
bo„lmaydi. U muayyan bir millat vakillari orasida o„sib-ulg„ayib
va tarbiyalanib, shu xalqqa xos bo„lgan fazilatlarni, ruhiyatni,
dunyoqarashni o„zlashtiradi. Bu jarayonda har bir millatning
o„ziga xosligini, milliy ruhiyatini, xarakterini, jipsligini saqlab
25
turgan madaniy-tarixiy tajribasi til vositachiligida avloddan-
avlodga yetkazib turiladi.
Tilning lug„at tarkibiga qarab millatning hayoti, tarixi,
turmushi, ma‟naviy dunyoqarashi haqida tasavvurga ega bo„lishi
mumkin. Zero, xalqning tilida faqat shu millatga tegishli bo„lgan
voqea, buyum, hodisalar uchun so„z mavjud. Shunday ekan,
odam o„zi tushunmaydigan so„zdan ta‟sirlanmaydi, zavq
olmaydi. Mutaxassislarning fikriga ko„ra, begona tilni
o„zlashtirgan va doimo unda muloqotda bo„ladigan odamga til
bilan birga o„sha millatga tegishli bo„lgan xususiyatlar, ruhiyat,
xarakter, dunyoqarash va hatto, shakl-shamoyil ham o„tar ekan.
Demak, xalqning tili milliy o„zlikni anglash jarayoniga
ham bevosita ta‟sir qiladi. Til ulkan, bebaho madaniy boylikdir.
Bu boylik ajdodlar tomonidan uzoq yillar davomida yaratiladi,
sayqal topadi va ajdodlarga bir javohir misol yetkaziladi.
Milliy til yashasagina milliy davlatchilik, madaniyat
rivojlanadi, millat o„zligini anglay oladi.
O„zbek tiliga davlat maqomi berilgandan keyin u ehtiyoj
doirasiga kirdi. Unga nafaqat mutaxassislar, balki keng
jamoatchilik amaliy zarurat yuzasidan yondosha boshladi.
Davlat tilini yangilanish jarayonida ziyolilar g„oyat faollik bilan
ish olib bordi.
O„zbek tiliga Davlat tili maqomi berish haqidagi qonun
kuchga kirgan vaqtdan beri vatanimizning barcha hududida har
yili 21 oktyabr kuni til bayrami nishonlanadi.
Respublikamizda o„zbek tiliga davlat tili maqomi
berilgan davrda lotin harflariga asoslangan o„zbek alifbosini
qayta tiklash masalasi o„rtaga qo„yildi.
O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi
chaqirig„i ikkinchi sessiyasi 1993 yil 2 sentyabr- dagi qonun
asosida qabul qilingan, ushbu qonunga 1995 yil 6 mayda
o„zgartishlar kiritildi.
Yangi tahrirdagi davlat tili qonunining afzal tomonlari
juda ko„p bo„lib u quyidagilarda o„z ifodasini topgan:
26
1) u milliy istiqlol g„oyalaridan kelib chiqqan holda
shakl va mohiyat jihatdan yangilangan;
2) xalqimizning xohish-istaklarini hisobga olib,
tushunish va talqin qilishga qulay bo„lishi uchun til hamda
uslub jihatdan soddalashtirilgan;
3) uning huquqiy asoslari aniqroq, qat‟iyroq va
amaliyotga joriy qilishga muvofiq darajada bayon qilingan.
Har qanday davlatda milliy o„zligini anglash qanchalik
yuqori bo„lsa, tilga e‟tibor shunchalik oshadi.
Hozirgi kunga kelib qabul qilingan qonunlar o„z
ifodasini topdi va yuqori natijalar ko„rsatmoqda. 2005 yil
sentyabr oyidan barcha tashkilot va muassasalar o„z hujjatlarini
va ish faoliyatlarini lotin alifbosida olib borishni boshlaydilar.
Zero milliy o„zligini anglab yetgan, milliy qadriyatlarini
tiklagan xalqgina mustaqillikning buyuk kuchiga aylanadi,
shunday millatning kelajagi porloq bo„ladi.
O„zbek tili o„z vatanida davlat maqomida mustahkam
turishi uchun uning jahon tillari ichida munosib o„rin
egallashiga erishishimiz lozim. Buning uchun yoshlarimizda
davlat tili siyosatini kelajagi buyuk davlat nuqtai nazardan
yuksak darajada anglab yetish tuyg„usini uyg„otishimiz zarur.
O‘zbek tilini bilasizmi?
Bilimdonlar bellashuvini tashkil qilishga tavsiyalar
Bilimdonlar bellashuvining maqsadi vatanimizda davlat
tili bo„lgan o„zbek tili va u haqidagi adabiyotlarni mutolaa qilish
va uni o„rganish orqali kitobxonlar qiziqishini oshirish hamda
bunday adabiyotlarni targ„ib qilishdan iborat.
Kutubxonada bellashuvni o„tkazish uchun kitobxonlar
orasidan 10-12 ta kitobxon tanlab olinadi va ulardan 2 ta
bilimdonlar guruhi tuziladi. Oldindan tuzilgan savollar ikki
guruhga mo„ljallab qo„yiladi. Savollarga javob topish uchun
kitobxonlar kutubxonadagi adabiyotlardan foydalanadilar.
27
Kutubxonada til haqidagi adabiyotlar ko„rgazma ham
bilimdonlarga yaqindan yordam beradi. Ular ayniqsa, «Davlat
tili to„g„risida»gi qonunni yaxshi bilishlari lozim.
Quyida biz bellashuvga qo„yilishi mumkin bo„lgan
savollardan namunalar keltiramiz.
1. Til o„zi nima?
(Til ijtimoiy hodisa sifatida kishilar o„rtasida asosiy
aloqa vositasi bo„lib kelgan. Yer yuzida har bir millatning o„z
ona tili mavjud. Bizning o„zbek tilimiz juda qadimiy tillardan
biri hisoblanadi).
2. O„zbek tiliga qachon davlat tili maqomi berilgan?
(O„zbek tiliga 1989 yil 21 oktyabrda davlat tili maqomi
berilgan).
3. «Davlat tili to„g„risida»gi qonun qachon qabul
qilingan?
(Davlat tili haqidagi qonun o„n birinchi chaqiriq
O„zbekiston SSR Oliy Sovetining 11-sessiyasida 1989 yil 21
oktyabrda qabul qilingan).
4. «Davlat tili to„g„risida»gi qonun necha moddadan
iborat?
(«Davlat tili to„g„risida»gi qonun 30-moddadan iborat).
5. «Davlat tili to„g„risida»gi qonunining yangi tahriri
nechanchi yilda qabul qilingan?
(O„zbekiston Respublikasining «Davlat tili to„g„risida»gi
qonunning yangi tahriri 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan
bo„lib, 24 moddadan iborat).
6. «Davlat tili to„g„risida»gi qonunning 1- moddasini
bilasizmi?
(O„zbekiston Respublikasining «Davlat tili to„g„risida»gi
qonunining 1-moddasi: O„zbekiston Respublikasining davlat tili
o„zbek tilidir)
7. Lotin yozuviga asoslangan o„zbek alifbosi
to„g„risidagi qonunni bilasizmi?
28
(O„zbekiston Respublikasining lotin yozuviga
asoslangan o„zbek alifbosini joriy etish to„g„risidagi qonuni
1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan).
8. O„zbek tilidagi dastlabki yozma manbalar haqida
gapirib bering?
(Bizning ona tilimiz qadimda turkiy tillar oilasiga
mansub bo„lib, dastlabki yozma manbalar VI – VII asrlarga
to„g„ri keladi. Qadimgi mashhur manbalardan biri Mahmud
Qoshg„ariyning «Devonu lug„otit turk» asaridir).
9. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg„u bilig» asari qachon
yozilgan va necha misradan iborat?
(O„zbek xalqi va tiliga bevosita aloqador qadimiy
asarlardan biri Yusuf Xos Hojibning «Qutadg„u bilig» asaridir.
Bu asar 1069 yilda yozilgan bo„lib, 14000 misradan iborat).
10. Quyidagi misralar kim tomonidan yozilgan?
Xushlamaydur olimlar sizni oyg„on turkiyni,
Oriflardin eshitsang, ochar ko„ngil mulkini.
Oyat, hadis ma‟nosi turkiy bo„lsa muvofiq,
Ma‟nosiga yetganlar yerga qo„yar bo„rkini.
Qoziy, muftiy, mullalar shariatda rohni,
Orif oshiq olibdur tariqatni arkini.
Amal qilgan olimlar dinimizni chirog„i,
Biroq, minar mahsharda egri qo„yor bo„rkini.
Amal qilsa olimlar dinu oyin yoruqi,
Ko„rsa bo„lur alarni rangi-ro„yi ko„rkini.
Miskin zaif Xoja Ahmad, yetti pushtingga rahmat,
Forsiy tilni bilibon aytadur turkiyni.
(Ushbu misralar tasavvuf olamining yuragi bo„lmish
Hoja Ahmad Yassaviy tomonidan yozilgan).
«Tilga e’tibor – elga e’tibor» mavzusida adabiyotlar
ko‘rgazmasi
1. Tarixi uzoq o‘zbek tilim
29
Tur nazmida chu men tortib alam,
Ayladim ul mamlakatni yakqalam
A.Navoiy
Bu bo„limga ona tilimiz – o„zbek tilining tarixi haqidagi
adabiyotlar qo„yiladi.
2. Tilimiz jonkuyarlari
Til so„zlovchi istagini eshituvchiga yetkazadigan
tarjimondir.
Beruniy
Bu bo„limga o„zbek tilining rivojlanishida o„z
mehnatlarini va bilimini, umrini baxshida etgan olimlar ijodidan
namunalar qo„yiladi.
3. Kelajak til bilganniki
So„z guhariga erur oncha sharaf –
Kim bo„la olmas anga gavhar sadaf
A.Navoiy
Ushbu bo„limga o„zbek tili va boshqa tillarni o„rganish
haqidagi qo„llanma va adabiyotlar qo„yiladi.
Biz quyida kutubxonalarda o„tkazish mumkin bo„lgan
tadbirlar ro„yxatini taqdim etmoqdamiz. Bundan kutubxonalar
o„zlari uchun qulay tadbirlarni tanlab olishlari mumkin.
T.r. Tadbirlar mavzusi Shakli Qatnashuvchilar
1. Til millatning ruhi Kitobxonlar
konferentsiyasi
Tilshunos olimlar,
til va adabiyot
o„qituvchilari,
kitobxonlar,talaba
30
va o„quvchilar
2. Tilga e‟tibor –
elga e‟tibor
«-» Keng kitobxonlar
ommasi, maktab,
litsey o„quvchilari,
tilshunoslar
3 Tilimiz boyligimiz «-» «-»
4. Turkiy tillar sardori «-» «-»
5.
Til ma‟naviyat
ko„zgusi
«-» «-»
6. Ona tilim – jonu
dilim
Davra suhbati «-»
7. O„zbek tili
muammolari
«-» Tilshunos olimlar,
talabalar
8. O„zbek tilini
o„rganamiz
«-» Tilshunos olimlar
va o„qituvchilar,
litsey va maktab
o„quvchilari, keng
kitobxonlar
ommasi
9. Lotin alifbosini
o„rganamiz
«-» «-»
10. O„zbek tili tarixini
bilasizmi?
Savol - javob
kechasi
«-»
11. Davlat tili haqida
nimalarni bilasiz?
«-» «-»
12. Onamdek azizsan
turkiy tilim
«-» «-»
13. Til bayrami – el
bayrami
Musiqiy kecha «-»
14. Til dil kaliti Kitob
ko„rgazmasi
«-»
15. «Davlat tili
to„g„risida»gi
«-» «-»
31
qonunni
o„rganamiz
16.
Ona tilim – jonu
dilim
«-» «-»
17. Tili birning dini bir «-» «-»
18.
Tilda Vatan
yashaydi
Adabiy
musiqali kecha
«-»
19. Ona allasidan
boshlangan tilim
«-» «-»
20. Bobolarim ijod
etgan til
«-» «-»
Adabiyotlar
Abdulhakim N. Millat hayotning oynasi //O„zbekiston
adabiyoti va san‟ati.-2004.-22 okt.
Abdumajidov G„. «O„zbekiston Respublikasining davlat
tili haqida»gi qonuniga sharhlar.-T.: Adolat, 2004.-64 b.
Abdurahmonov G„. Yangi o„zbek alifbosi //Huquq.-
2004.-№3.-B.24-26.
Abidova Sh. O„zbek tilida hurmat ma‟nosining
ifodalanishi //O„zbek tili va adabiyoti.-2000.-№3.-B.28-30.
Alavudinova N. Til ta‟lim samaradorligini oshirish
yo„lida //Xalq ta‟limi.-2002.-№1.-B.75-77.
Aliqulov T., Aliqulova D. Ma‟nosi olam-olam
//Yoshlik.-1999.-№1.-B.45.
Ashurova Z. Tilimiz faxrimizga aylandi //Xalq so„zi.-
2004.-22 okt.
Ahmedov M., Abdullaev K. Yozimiz va so„zimiz
//Qishloq hayoti.-2000.-5 dek.
Ahmedov N. «Buyuk inqilobchilar» «buyuk ipak
yo„li»da yoki tilimiz va o„zimiz haqida ayrim mulohazalar
//Vatan.-1999.-5-11 fevr.
32
Bafoev B. Ko„hna so„zlar tarixi /Mas‟ul muharrir
Sh.Shukurov.-T.: Fan, 1991.-152 b.
Begimov O. Ona tilimiz millatimiz ruhi //Toshkent
oqshomi.-2004.-21 okt.
Begmatov E., Abdusaidov A. Matbuot tilida frazeologik
neologizmlar: Yangi paydo bo„lgan iboralar haqida //O„zbek
tili va adabiyoti.-2002.-№1.-B.23-27.
13. Boboxo„jaev N. Bug„doy yerga qadalmaydi
//Hurriyat.-1999.-2-8 iyun.
Brodskiy I. Ishonchli suhbatdosh //Jahon adabiyoti.-
2001.-№8.-B.130-135.
Bo„rieva R. Til millatning bebaho mulkidir //Ma‟rifat-
2003.-3 sent.
Vohidov E. Ona tilim //Xalq so„zi.-2003.-21 okt.
Yormatov I. Matbuot tili talab darajasidami? //Xalq
so„zi.-2004.-3 fevr.
Jomonov R., Jo„raeva S. O„qituvchi adashmasligi kerak
//Ma‟rifat.-2004.-7 yanv.
Juzjoniy A. Til rivoji - millat rivoji //O„zbekiston
adabiyoti va san‟ati.-2005.-25 fevr.
Jumaxo„ja N. Tilga e‟tibor – elga e‟tibor //Xalq so„zi.-
2004.-5 avg.
Ibrohimov A. «O„zbek tili» jamiyati //Hurriyat.-2004.-26
may.
Inomxo„jaev S. Til va talaffuz muammolari //Teatr.-
2003.-№2.-B.18-19.
Isomiddinov Z. Bizda notiqlar nega kam? //Hurriyat.-
2004.-14 apr.
Isomiddinov Z. Millatning onasi //Hurriyat.-2004.-14
yanv.
Yo„ldoshev M. So„z qa‟rida dur yotar /Qishloq hayoti.-
2001.-29 mart.
Karim G„ulom. Til vositasi robitai olamiyondir //Jahon
adabiyoti.-2000.-№10.-B.156-158
33
Karimov B., Mira‟zamov K. Millat ravnaqi va til
muammolari /Mas‟ul muharrir G.Shermatova.-T.: Fan, 1993.-25
b.
Mansurova G. Til – dil tarjimoni //Muloqot.-2001.-№6.-
B.39
Mansurova G. Ulug„vor vazifa //Sog„lom avlod uchun.-
2002.-№10.-B.16-29.
Mahkamova F. Reklama va savodxonlik: Siz bunga nima
deysiz? //Qishloq hayoti.-2002.-23 apr.
Mengliev B. Ona tili millat ruhi //Guliston.-2001.-№6.-
B.14.
Murodova N. O„zbek adabiy tilining boyib borishida
shevalarning o„rni //Til va adabiyot ta‟limi.-2004.-№6.-B.49-52.
Nazarova K. Ona tilim – qalbim gavhari //Xalq so„zi.-
2004.-21 fevr.
Nozir Muhammad. Yozgalarning ko„nglini ovlab,
o„zimiz kulgiga qolmaylik //Fidokor.-2003.-13 noyab.
Rahim Ibrohim. Tilimiz xalqaro tilga aylanmoqda //Xalq
so„zi.-1999.-28 dek.
Olim Sultonmurod. Til va taqlid //Xalq so„zi.-2004.-21
okt.
Omonturdiev A. Tilda murojaat vositalari: Til millat
qalbi //Muloqot.-2003.-№1.-B.33
Omonturdiev A. Yangi alifbomiz haqida o„ylar //Til va
adabiyot ta‟limi.-2004.-№4.-B.94-95.
Ona tilim – Davlat tili: (Yoquv qo„llanma-majmua):
O„zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi qonuniga
oid hujjatlar /Tuzuvchilar: N.Jumaxo„ja, R.Jomonov.-T.: Adolat,
2004.-80 b.
Oxunov I., Nu‟monov B. Alifbo ish daftari.-2 nashri.-T.:
Nur, 1999.-36 b.
Pirmatov A. Millat ko„zgusi //Xalq so„zi.-2004.-10 fevr.
Rahimov S. Adabiy til ravnaqi //Muloqot.-2003.-№1.-
B.38-39.
34
Sayfullaeva R., Qurbonova M. Tilda qolip ne hojat?
//Fan va turmush.-2000.-№5.-B.26-27.
Safarov A. Onam alla aytgan zabonimsan
//Vatanparvar.-2004.-21 okt.
Soliev I. Til – millat ko„zgusi //Fan va turmush.-2001.-
№5-6.-B.24.
Tilning tirikligi millatning tirikligidir //Turkiston.-2000.-
21 okt.
Toshaliev N. So„z qo„llash maromi //Toshkent haqiqati.-
2004.-20 okt.
Toshkenboeva D. Til millat ramzi //Mulkdor.-2003.-9
may.
Tog„aev T. 20 yillarda O„zbekistonda yozuv islohoti va
unga munosabat //O„zbek tili va adabiyoti.-2001.-№4.-B.50-54.
Tohirov Q. Nuqsonlarga to„la bitiklar //Savdogar.-2004.-
30 apr.
Uzoqov H. Til va inson qiyofasi: Lektorga yordam.-T.:
O„zbekiston, 1991.-27 b.
Xoliqova M. Milliy mentalitet va uning til kartinasi bilan
o„zaro bog„liqligi //Til va adabiyot ta‟limi.-2002.-№6.-B.23-27.
Xonazarov Q. Davlatim tili //Milliy tiklanish.-2004.-15-
29 okt.
Xonazarov Q. Til va dil.-T.: O„zbekiston, 1991.-69 b.
Xonazarov Q., Mansurova G. Davrimiz va tilimiz
muammolari /Mas‟ul muharrir E.Bozorov.-T.: Fan, 1993.-92 b.
Sharipov R., Xo„janova G. Davlat tilining qudrati
//Qadriyat.-2003.-30 avg.
Shodiev H. So„zdan so„zning farqi bor…//Xalq so„zi.-
2004.-16 iyul.
Elnazarov J. El tarixining ko„zgusi //Tafakkur.-1999.-
№1.-B.116-118.
Eshonqulov Yu., Eshonqulova G. Til nufuzi – el nufuzi
//Xalq so„zi.-2003.-25 dek.
35
Yusuf Muhammad. Ona tilim //Til va adabiyot ta‟limi.-
2002.-№5.-B.3.
Yangiboeva U. Til va falsafa //Til va adabiyot ta‟limi.-
2002.-№6.-B.22-23.
Qayumov A. Fazilat xazinalari //Xalq so„zi.-2004.-7
yanv.
Qodirov P. Til va el //Sharq yulduzi.-2003.-№2.-B.5-26.
Qodirova D. Til – dil kaliti //Toshkent oqshomi.-2003.-
20 noyab.
Qodirova N. Boyitilgan til //Tafakkur.-2001.-№1-2.-
B.116-117.
Qurbonov R. Milliy g„urur qanday shakllanadi?
//Ishonch.-2004.-28 iyul.
Qurbonova M. Tilshunosligimiz tarixidan //Fan va
turmush.-2000.-№1.-B.15.
Qutfiddinova G. Ona tilini o„rganishda matbuot
materiallaridan foydalanish //Kasb-hunar ta‟limi.-2004.-№1.-
B.15-16.
o„ulomova N. O„zbek tili taraqqiyot yo„lida //Ma‟rifat.-
1999.-13 mart.
Hikmatov Yo. Lotin yozuviga asoslangan o„zbek
alifbosiga o„tish jarayoni qanday kechmoqda? //Huquq.-2004.-
№3.-B.26-27.
36
Bosishga ruxsat etildi 2005 yil “___”_______
Bichimi ____nashr. t.___ nusxa. Buyurtma №____
Toshkent, X.Sulaymonova ko„chasi, 33. Alisher Navoiy
nomidagi O„zbekiston Milliy kutubxonasi bosmaxonasida chop
etildi
