O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI

Aj iniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika insti tut i

Tabiyatshunosl ik va geografiya fakul tet i

BOTANIKA kafedrasi

3b-bosqich talabasi

Qalimbetov Esen «Biologiyani o`qitishda innovatsion texnologiya» fani buyicha

Kurs ishi

Mavzu: «Umumiy genetikani uqitishda o’qitishning interfaol usullaridan

foydalanishni ahamiyati»

Botanika kafedrasining

mudiri : b.f.n., dotsent M.T.Baltabaev

Ilmiy raxbar: b.f.n., dotsent A.B.Ajiev

Talaba: E.Qalimbetov

NUKUS-2014

- 2 -

REJA: KIRISH

ASOSIY QISM

1 BOB. Pedogogik texnologiyalarining o`rganish materiallari va qisqacha

tadqiqot tarixi

1.1 O`rganish materiallari

1.2 Pedogogik texnologiyalarining qisqacha tadqiqot tarixi

2 BOB. Analiz va umumiy qism

2.1. O`qitish, ishchanlikni o`zini-o`zi boshqarib faollashtiruvchi jarayon

2.2. O`quvchilarning o`qishga bo`lgan faolligini oshirishning didaktik asoslari

2.3. Biologiya darslarida bilishga bo`lgan ishchanlikni faollashtirishni analiz qilish

2.4 Ko`rgazmali metodlar

2.4 “Odam genetikasini o’rganish usullari” darslarini o’qitishda aktivlashtiruvchi

topshiriklarni foydalanish

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIOTLAR

- 3 -

KIRISH

Mustaqil Respublikamiz o`zining rivojlanish yo`lidagi birinchi baland

ma`naviyatimizni tiklash milliy ta`lim tarbiya sistemasini etishtirishda ularni

zamon talabiga mos jahon standarti darajasiga chiqarishda katta ahamiyat berib

kelmoqda. Ta`lim haqida qonun va «kadrlar tayyorlashning milliy dasturi»

bo`yicha Oliy o`quv yurtlari oldiga yuqori malakali mutaxassislar bakalavr va

magistrlar tayyorlashdek murakkab va ma`suliyatli vazifalar qo`yilgan.

Shunga muvofiq ta`lim muassasalarida o`qitiladigan barcha o`quv

fanlarini ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta`minlashni ko`zda

tutadi. Shu sababli barcha o`quv fanlari kabi biologiyani o`qitishda ham

pedagogik texnologiyalardan foydalanish zamon talabi sanaladi.

Bugungi kuni ta`lim tizimida qo`llanilayotgan an`anaviy ta`limning

mazmuni o`zgaradi va yangi ta`lim-tarbiya jarayoni tashkil etildi. Bu jarayon

pedagogik munosabatlarning demokratiyalashtirishga o`quvchilarning bilish

faoliyatining ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga, o`quv

materialini didaktik jihatdan takomillashtirishga, hamda ishlashga va xalq

pedagogikasi maydonlaridan foydalanishga harakatlangan.

Biologiyani o`qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish,

o`quvchilarning ongiga milliy istiqlol g`oyalarini singdirish, vatanga sadoqat,

umuminsoniy qadriyatlariga hurmat ruhida tarbiyalash imkonini beradi.

Ta`lim sohasi bo`yicha davlat siyosatidagi tubdan o`zgarishlar o`qituvchi

faoliyatini yangiladi. O`quvchilarda erkin fikrlash, insonparvarlik tuyg`ularini

mustahkamladi.

Bugun O’zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik

jamiyati qurish yo’lidan izchil borayotganligi uchun kadrlar tayyorlash tizimi

tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta’lim

ustuvorligi qaror topdi. O’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or pedagogik

- 4 -

texnologiyalar bilan ta’minlash zarurati ham Kadrlar tayyorlash milliy

dasturini ro’yobga chiqarish shartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik

fenomenning paydo bo’lishi va rivojlanish jarayonini o’rganishga tarixiy

yondashmoqdamiz. Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov Oliy Majlisning XIV-sessiyasida

“Yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o’z

vaqtida ishlab chiqish va joriy etishni ta’minlashni nazorat ostiga olish

zarurligi” ni alohida ta’kidladilar. Bugun olimlar va o’qituvchilar ilg’or

pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishga astoydil kirishishlari shart va ular

bu ishga mas’uldirlar. Bu sohaga yaqin xorijiy davlatlarda ham e’tibor

kuchaytirilmoqda.

Muhimi shundaki, Prezidentimiz I.Karimov tomonidan Milliy dasturni

ro’yobga chiqarish bosqichida (2001-2005 yillar) “O’quv-tarbiyaviy jarayonni

ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash” muhim vazifalardan biri

sifatida belgilandi.

Respublikamizdagi oliy (o’rta maxsus, kasb-hunar, maktab) ta’limi

tizimida faoliyat ko’rsatayotgan professor-o’qituvchilarni malaka oshirish

kurslarida ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalari bo’yicha yangi bilimlar

tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz tashkil etish davr talabidir. Bugun

pedagogik texnologiya alohida fan sifatida pedagogika oliy va o’rta maxsus

o’quv yurtlarining o’quv rejasiga ham kiritildi.

Hozirgi zamon sharoitida, yuqori malakali kadrlarni tayyorlashda,

o’qitishning hozirgi zamon tizimlari va yangi pedagogik texnologiyalari

asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Yangi pedagogik

texnologiyalarni xislati shundaki, unda qo’yilgan maqsadlarga erishish

kafolatini beruvchi o’quv jarayoni rejalashtiriladi va amalga oshiriladi.

Darhaqiqat, mashg’ulotlarning muvaffaqiyatli o’tishining 80 % ta’lim

jarayonini to’g’ri loyihalashtirish, tashkil etish va uni amalga oshirishga

bog’liqdir.

- 5 -

Har qanday faoliyat maqsadi – kelajak faoliyat natijasining xayoldagi

qiyofasidir. Zamonaviy o’qitish texnologiyasi maqsadlarga izchil mo’ljal

olishning asosi bo’lib, tezda ushbu borada qaytib keladigan aloqa manbai

hisoblanadi. Bunda o’quv maqsadlari imkoni boricha aniqlashtiriladi.

Zamonaviy pedagogik texnologiya o’zining pedagogika va boshqa fan

yutuqlari bilan bog’liq xususiy nazariyasiga ega; u birinchi galda o’quv-

tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda qurishga yo’naltirilgan; o’qitishning

axborotli vositalaridan, didaktik materiallardan, faol metodlardan keng

foydalanishga asoslangan o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi

faoliyatiga zamin yaratadi.

Kelajakda ta’lim taraqqiyotining haqqoniy dvigateli sifatida o’qituvchi

faoliyatini yangilashga, ta’lim-tarbiya jarayonini maqbul (optimal) qurishga,

o’quvchi yoshlarda hur fikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga sodiqlik,

insonparvarlik tuyg’ularini shakllantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Mavzuning dolzarbligi: bugungi kunda O’zbekiston respublikasi

umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlaridagi darslarda

o’quvchilarning bilish xususiyatlarini aktivlashtirish eng muhim masalalardan

biri hisoblanadi. Biologiya fanini o’qitishda o’quvchilarning bilish

xususiyatlarini aktivlashtirish uchun qanday usullar metod va

texnologiyalardan foydalanish yaxshi samara berishi mumkin. Shuning uchun

referat ishini shu mavzuga yo’naltirdik.

Kurs ishida bilish xususiyatlarining bosqichlari, faktorlari va ularga oid

ishlanmalar berilgan. Bilish xususiyatlarini aktivlashtirishning pedagogik va

information texnologiyalari foydalanilgan. O’qitishning didaktik va zamonaviy

pedagogik texnologiyalaridan foydalanilgan.

Ushbu kurs ishimda Pedagogika instituti kutubxonasidagi mavjud

kitoblar, J.Tolipova va A.G’ofurovning “Biologiyani o’qitish metodikasi”

(2007), J.Tolipovaning “Biologiyani o’qitishda pedagogik texnologiyalar”

(2011) J.Tolipovaning va boshqalar “Botanikani o’qitish metodikasi”. 5-sinf,

- 6 -

J.Tolipovaning va boshqalar “Botanikani o’qitish metodikasi”. 6-sinf ,

internet materiallari: “Ziyonet.uz”, ”yandeks.ru”, ”Google.ru/uz.”,

”solmin.rq.gov.uz.” saytlaridan foydalandim.

1 BOB. PEDOGOGIK TEXNOLOGIYALARINING O`RGANISH

MATERIALLARI VA QISQACHA TADQIQOT TARIXI

1.1 O`rganish materiallari

Biologiyani o`rganishda va o`qituvchining o`rganilayotgan materialini izlash

mazmunli sifatli o`zlashtirish ta`lim texnologiyasiga bog`liq. Shuning uchun

pedagogik texnologiya nazariyasidan uning mohiyati, shakllanishi, taraqqiyoti,

tarixi, afzalliklari, ta`lim jarayonining istiqbolini ta`minlashdagi o`rni va roli

o`rganiladi. Biologiyani o`qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanishda

asosiy materiallar J.O.Tolipova 1992., A.T.G`afurov va boshqa 1992.,

J.K.Yo`ldoshev 1994., G.K.Selevko 1918., A.Yu.Burtseva 2001.,

Ch.Yu.Kurochkina 1999., T.S.Sodikov , A.e.Abilkasimova 2000., J.O.Tolipova,

A.T.G`afurov 2002; M.N.Azizxojaeva 2003; J.O.Tolipova 2004 (1-qism);

U.T.Toipov va boshqa 2005; A.T.G`afurov va boshqa 2005 va boshqalarning ilmiy

ishlaridan metodik qo`llanmalaridan olindi. Olingan nazariy ma`lumotlar

biologiyani o`qitish amaliyotiga tadbiq etish uchun biologiya fanlaridagi ayrim

mavzudagi darslarda foydalanishda va darslarning natijaliligi aniqlandi.

1.2 Pedogogik texnologiyalarining qisqacha tadqiqot tarixi

Prezidentimiz I.A.Karimovning «Respublika uchun ilmiy kadrlar tayyorlashni

kengaytirish to`g`risida»gi (1990 yil fevral`) nutqida «Yoshlarni zamonaviy fan-

texnikaning umuman ilm-fanning yutuqlaridan bahramand qilmasdan turib, ularga

yuqori malakali ixtisos egalari bo`lib etishishiga sharoit tug`dirmay turib, biz

- 7 -

respublikamiz xalq xo`jaligini, sanoat ishlab chiqarish sohalarini tubdan o`zgartira

olmaymiz...», degan edi.

Ta`lim sohasida o`zgarishlar yuz berdi. O`qituvchi faoliyati yangilandi,

o`quvchilarda bilimga qiziquvchilik, vatanni sevish insonparvarlik tuyg`ulari

shakllana boshladi. Shu asosda vataniga, xalqiga millatiga fidokor, mustaqil

fikrlaydigan, biron bir masalani ongli ravishda, ma`suliyat bilan hal qiladigan

izlanuvchi, yangilikka intiluvchi shaxslarni tarbiyalaydigan yangi ta`lim

texnologiyalari bilan qurollardan kadrlar etishtirila boshladi. Texnologiya

tushunchasi texnikaviy taraqqiyot bilan bog`liq holda fanga 1972 yilda kirib keldi

va yunoncha ikki so`zdan texnos (technt)-san`at, xunar va logos (logos)- fan,

ta`limot so`zlaridan tashkil topib hunar fani ma`nosini anglatadi. Lekin bu ifoda

zamonaviy texnologik jarayonni to`liq tasvirlab bera olmasdi.

Texnologik jarayon bu mehnat qurollari bilan mehnat ob`ektlariga bosqichma

bosqich ta`sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishining faoliyatidir.

Pedagogik texnologiya-bu o`qituvchining o`qitish vositalari yordamida talabalarga,

o`quvchilarga muayyan sharoitda ta`sir ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida

ulardan oldin belgilangan lichnost` sifatlarini (dargohlarda) intensiv shakllantirish

jarayonidir: texnologik yondoshuv ishlab chiqarishdan olingan bo`lib, unda

minglab texnologik jarayonlar loyhalashtirilgan uldar ishlab chiqarishda kerakli

natijalarga erishishning tarmog`i hisodlanadi. Bu texnologiyalarni qo`llash vaqtida

hudud va ularning ijrochisi o`zgarsa ham, kerakli mahsulot chiqaveradi. Ta`lim

tarbiya jarayonida ham shunga erishish uchun pedagogik texnologiya ishlab

chiqildi.

Jahon pedagogik tafakkurida ta`lim-tarbiyaga bunday yondashuv yangi emas.

XVIII –asardayoq «Buyuk didaktikaning muallifi Yan-Amos Kamenskiy ta`lim

jarayonini «...Unda har bir usul va narsalar vaqt jihatidan shunday joylashtirilishi

kerak ediki», ... butun pedagogik jarayon yaxshi sozlangan soat kabi bexato yurishi

kerak», bo`lgan shaklga shaklga solmoqchi bo`lgandi. Buyuk pedagog Kamanskiy

- 8 -

etmagan orzularga XXI-asr pedagoglari etib, bu ijtimoiy hodisa pedagogik

texnologiya nomini olib, dunyo o`qituvchi va pedagoglariga xizmat qilmoqda.

Bu ish AQSh olimlari R.Slavin, B.Blum, D.Kratvol., N.Granlund, Dj.Kerolla,

Dj.Blok, L.Anderson, Izrailli-Sh.Sharon, Rossiyadan V.P.Belpal`go va boshqalar

tomonidan amalga oshdi.

Bizning Respublikamizda asosan biologiyani o`qitishda ta`lim

texnologiyalaridan foydalanish to`g`risida ishlarni A.T./ofurov, J.O.Tolipova,

T.Nazarova, D.Matros, V.Zaitsev. G.K.Selevko, e.S.Polat, Kavtaradze,

Ch.Yu.Kurochkina M.e.Shurkova, A.B.Abdikasimova, S.S.Fayzullaev,

I.T.Azimov, B.Axmadalieva, e.Bel`skaya va boshqalarning mehnatlarida ko`rish

mumkin.

Yangi pedagogik texnologiyalar o`z mohiyatiga ko`ra pedagogika fani va

amaliyoti yutuqlarining sintezini, ilgari tajribaning an`anaviy elementlari bilan

jamiyat taraqqiyoti, jamiyatni insonparvarlashtirish va demokratiyalashtirish

natijalari yig`indisini ifodalaydi. Uning manbalari va tarkibiy elementlari:

1. Ijtimoiy o`zgarishlar va yangi pedagogik tafakkur;

2. Pedagogika, pisixika, ijtimoiy fanlar;

3. Ilg`or pedagogik tajriba;

4. Vatanimizning va xorijiy mamlakatlarning ta`lim-tarbiya sohalaridagi

ilgarigi va zamonaviy tajribalari;

5. Turli xalqlarning tarixiy rivojlanishi davomida shakllangan va ular

tomonidan amal qilib kelinayotgan xalq pedagogikasi (Etnopedagogikasi,

qaraqalpoq etnopedagogikasi) an`analari.

Maktablarning hozirgi nazariyasida va amaliyotida o`quv-tardiya jarayonini

amalga oshirish va olib borishning ko`plab variantlari bor. Ko`p texnologiyalar o`z

maqsadlari, mazmuni, qo`llanadigan metodlari va vositalari bo`yicha o`xshash,

ularni shu umumiy belgilariga ko`ra tasnif qilish mumkin.

1. Qo`llanish darajasiga ko`ra;

- 9 -

2. Falsafiy asosi bo`yicha;

3. Asosiy rivojlantiruvchi omili bo`yicha;

4. O`zlashtirish kontseptsiyasi bo`yicha;

5. Shaxsiy belgi-sifatlariga ko`ra yo`nalganligi bo`yicha;

6. Mazmun xususiyatlari bo`yicha;

7. Boshqaruv turi bo`yicha;

8. Qo`llaniladigan metodlari bo`yicha

9. Bolaga yondashuv bo`yicha;

10. Ta`lim oluvchilar toifalari bo`yicha.

Yuqoridagi tasnif asosida misol sifatida hozirgi an`anaviy maktab ta`limini

quyidagi tasniflash mumkin.

1.1. Umumpedagogik

1.1 Majburlash pedagogikasi (Umumiy majburiy ta`lim);

3.1. Sotsiogen, ya`ni asosiy e`tibor jamiyatning faol a`zolari bo`lgan

barkamol insonlarni, shaxsni tarbiyalashga qaratilgan holda;

4.1. Assotsiativ reflektor bo`lib suggestiya (namuna, misol, o`rnak, ibrat,

ko`rsatishlar) ga tayangan holda;

5.1. Axborotni, ya`ni bilim, malaka, ko`nikmalarni shakllantirish va

mustahkamlashga yo`naltirilgan;

6.1. Dunyoviy texnologik, umumta`lim mazmunida bo`lib, ta`lim tarbiya

jarayonini tashkil qilish va olib borishda didaktikaga markaziy o`rin beriladi;

7.1. An`anaviy-mumtoz (klassik) bo`lib unga ta`limning texnik vositalari

qo`shilgan;

8.1. Tushuntirish illyustratsiyalash;

9.1. Avtoritar;

10.1. Ommaviy, individual.

Shu bilan bir vaqtda jamiyatning rivojlanishi alohida mamlakatlarda va

umuman jahonda insonparvar falsafiy asosdagi yangi pedogogik va axborot

- 10 -

texnologiyalari yaratildi. Bular ham yuqorida aytilgan belgilarga ko`ra tasnif

qilinadi. Didaktik o`yin, muoomoli ta`lim modeli ta`lim hamkorliklarida o`qitish

an`anaviy ta`lim, dasturlashtirilgan ta`lim guruhli texnologiyalar va axborot

texnologiyalari.

Pedagogik texnologiya bir qancha asoslarga ega: Ijtimoiy, falsafiy,

metodologik, didaktik, pedagogik, psixologik, fiziologik, gigienik, mafkuraviy,

huquqiy me`yoriy iqtisodiy, tarixiy, nazariy, amaliy va boshqada asoslar. Masalan:

pedagogik asosi zamonaviy pedagogika fanining ilmiy xulosalaridan kelib chiqadi.

Bunda pedagogik texnologiyaning umumiy tarkibi tuzilishi, mazmuni shakli

usullari, vositalari pedagogik jarayonning tashkil qilinishi, olib borilishi,

diagnostikasi, manitoringi, o`quv-mavzu rejalarining ilmiy jihatdan to`g`ri bo`lishi

ta`minlanadi.

O`quvchilarni o`qishini yaxshilash borasidagi savollar zamonaviy pedagogic

bilim va amalyotining asosiy muammolaridan biridir. O`qishdagi faollikini

oshirish ma`lum ahamiyatga ega, shu jumladan o`qitish va rivojlantirish ishchanlik

xususiyatiga va o`qitish sifatiga ishchanlik o`qitishning natijasiga, rivojlanish va

tarbiyasiga bog`liq.

Yuqori natijalar bilan masalarni yechish va o`qitish sifatini oshirish

jarayonini oshirish asosiy muammo xisoblanadi. Uning asosiy qiymati,

harakatchanlikni namoyon qilish, o`quv materialini yo`nalishli o`zlashtirishgina

emas, balki o`quvchining bilishga bo`lgan harakatchanlik munosabatini

shakllantirish. Bilim berish xarakteridagi harakatchanlik doim subyekt faolligiga

bog`liq. Bilim, tayyor holda qabul qilinganda uning hayotga tadbiq qilishdava aniq

masalalarni yechishda qiyinchilik tug`diradi. O`qilganlardan ochiq holda nazariy

bilimlarni amalyotda bajarolmaslik asosiy kamchiliklardan biri xisoblanadi.

Uzoq vaqtlardan beri didaktikaning asosiy muammolaridan biri:

o`quvchilarni darsda qanday faollashtirish mumkin? Bu borada tub burilish qilgan

M.N. Koshinaning izlanishlari bo`ldi. 1950-yillarning o`rtalarida shu paytdagi

- 11 -

o`qitish tizimini tanqid qilib chiqdi. Bunda o`tkir savol o`quvchilarning darslarda

nofaol bo`lishlari edi. 300 soatlik xronometraj pochtasini kuzata turib M.N. Koshin

o`quvchilarning faqatgina 10% vaqti mustaqil ishga ajratilganligini aniqladi, bu

ham darslikni o`qish bilan bog`liq va bir nechta oddiy mashqlani bajarish edi.

Bunga qo`shimcha tazda hayron qoldiradiga fakt aniqlandi: o`quvchilar qanchalik

katta bo`lsa shunchalik kam mustaqil ish bajarishgan. Bu savol bugungi kunda ham

o`z qiymatini yo`qotmagan.

O`qitish jarayonining foydaliligini oshirish ilmiy fikrlarni amaldagi

sharoitlarini teksirish va o`quvchilarning faolligini oshiruvchi vositalarni toppish

muammoni hal qilishi mumkin.

Mejatestatsion davrdan beri men “biologiya darslarida o`quvchilarning

bilishga bo`lgan harakatchanligini oshirish” mavzusida ilmiy ish olib boryapman.

Men tomondan qo`yilgan maqsad va vazifalar:

1. Metodik adabiyotlarni o`rganish.

2. “Biologiya” kursida o`qitishni faollashtirish yo`llarini toppish.

3. O`qitish jarayonini yaxshilaydigan metod va shakllarini o`rganish

4. Bilim va ko`nikmalarini tekshirish va baholashning sistemasini yaratish.

Analitik xisobotning maqsadi:

Mejatestatsion davr mobaynidagi ishlarimning natijalarini ko`rsatish.

Anlitik xisobotning asosiy vazifalari:

1. Mening bilim olishni faollashtirish borasidagi ishlarimni o`quvchilarda

ko`rsatish.

2. Chorak davomida qilingan ishlarning natijalarini ko`rsatish.

3. Yaxshi natijalarga erishish sharoitlarini ko`rsatish.

4. Chorak davomida paydo bo`lgan muammolarni ko`rsatish.

5. Keyingi chorakda bularni bartaraf qilish.

6. Keyingi chorakdagi ishlarning rejasini ko`rsatish.

7. O`z faoliyatimga analiz berish

- 12 -

2 BOB. ANALIZ VA UMUMIY QISM

2.1. O`qitish, ishchanlikni o`zini-o`zi boshqarib faollashtiruvchi jarayon

Zamonaviy psixologiya aniqlagan psixikaning asosiy funksiyalari – odam

ishchanlik jarayonlarini boshqarish funksiyasining har qanday harakatning asosida

yotadi.

Rossiya filosofi M.S. Kogan besh blokga ajratadi:

1. Mativatsiya shakllantirish – subyek ichki mativatsiyaga ega bo`lishi shart.

2. Aniq yo`nalishi maqsadga muvofiq reja tuzish, programmalar tuzish,

harakat texnalogiyalarini ishlab chiqish kerak.

3. Psixika subyektni o`ziga qarata oladigan darajada bo`lishi kerak. Kerak

bo`landa o`zgartira oladigan bo`lishi uchun.

4. Baholash blogi qilinganlar natijasi, shunga muvofiq teskari muloqot

yuzaga keladi.

O`qish jarayonining o`zo`zini boshqarish strukturaviy bloklarining asosi:

1. Motivatsion (Asoslash) komponent (talab, qiziquv, asoslar).

O`quvchilarni faol o`qitilish jarayoniga qo`shilishini ta`minlaydi va bilim

olish bara etaplarida ush bufaollkini saqlab turadi.

2. Orientatsion (yunaltirish) komponenti – o`quvchining o`quv-bilish

maqsadni qabul etishi, rejalashtirish va oldindan bilish (prognozirovanie).

3. Tarkibiy-operatsion.

Bilimlarning boshlovchi sistemalaridan (tasavvur, fakt, tushuncha, qonun,

qoidalar) va o`qitish uslublaridan turadi. (ma`lumotlarni olish va qayta ishlash

anjom-vositalari va bu bilimlarni amalda qo`llash).

4. Baxolangan-irodali komponent o`z ichiga diqqat va irodani oladi.

5. Baxolovchi komponent – ischanlik natijalarini bajariliyatgan ish bilan

solishtirish orqali qiliniyatgan xarakat teskari ma`lumotlar olish.

- 13 -

Jarayon davomida bu komponentning bo`lishi boshqa komponentlar o`tasida

o`zaro jarayunning o`zini o`zi boshqarishini ta`minlaydi.

Bilishga bo`lga intiluvchanlik o`zaro ichki bog`langan harakatlar,

strukturasini belgilaydigan logic ketma-ketlikdan iborat.

Bilishga bo`lgan harakat tiplari (Shimova T.I 1982y.)

Yangi tushunchani bilish kerak ekanligini uqtirishga bo`lgan harakat:

A) ma`lum nazariy bilimlarni o`zini bilish kamlik qiladigan jarayonlarni

yangi fakt, hodisalar, jarayonlar tushuntiruvchi dastlabki amaliy harakat ( jatvallar,

sxemalar, tajribalar, misollar) tuzib chiqiladi.

B) o`rganilayotgan savolning amaliy va nazariy qimmatini tushintirishga

bo`lgan harakatlar.

V) analiz va fakt, hodisalani birga qo`yishga bo`lgan harakatlar.

G) o`quvchilarning yodida qolishi uchun, gipoteza va o`quvchilarning

nazariy bilimlarini oldinga surish.

1. Keyingi nazariy qatnashiqlarni bazasini yaratish bo`yicha xarakatlar.

A) belgili faktlarning aktualizatsiyasi.

V) yangi faktlar yig`ish.

2. Bor yig`ilgan materiallarni umumlashtirish bo`yich xarakatlar.

A) solishtirish asosida umumiylashtirish (faktlarni birga va qarama-qarshi

qo`ygan holda).

B) avvalgi umumiylashtirishga asoslangan yangicha umumiylashtirish

(ikkinchi v ax.k. tizimdagi umumiylashtirish). Bu qatordagi umumiylashtirishlar

dars, mavzu natijasidagi umumiylashtirishga olib keladi. Umumiylashtirish

kursning asosiy mavqeini o`ziga olish kerak.

3. Konkret xaqiqat bilan ko`pto`rlilikni taqqoslash bo`yicha xarakatlar.

A) konkret ichida umumiylik kurinishlarining yangi hodisalarni.

B) tashqi ko`rinishida qarama-qarshi bo`lgan fakt va jarayonlarni

tushuntirishda umumiylikni qo`llash.

V) o`zgarttirilgan sharoitlarda umumiylashtirishni qo`llash.

- 14 -

- 15 -

2.2. O`quvchilarning o`qishga bo`lgan faolligini oshirishning didaktik

asoslari

O`qitishda faollashtirish prinsipini muvaffaqiyatli amalgam oshirishda

asosiy o`rinni ijodiy mavzudagi mustaqil ishlar oladi. Xilma-xilligi: mashqlarni

programmalashtirish, testlar

O`quvchilarning intiluvchanligini oshirish harakatchanlikni kuchaytirish

bilan emas, maxsus intelektual vositalar yordamida o`qituvchining teskorligi,

o`quvchilarning o`z hoxish-irodasi va jismoniy kuchlari aniq maqsadga ya`ni

o`qishga va tarbiyalanishga qaratilishi kerak.

Bilishga bo`lgan intiluvchanlikning fiziologik asosi hozirgi holat bilan

oldingi holatning mos kelmasligi xisoblanadi. O`quvchini aktiv bilishga bo`lgan

intiluvchanligini oshirish bosqichida yo`naltirilgan tekshiriash refleksi, tashqi

muhitdagi o`zgarishlarning o`rganizmga noodatiy tasirini o`rganish asosiy o`rinda

turadi. Tadqiqotchilik refleksi miya katta yarimsharlarini faol halatga keltiradi.

Tadqiqotchilik refleksini uyg`otish – bilish faoliyatining ajralmas sharti.

Bilishga bo`lgan faollikning bosqichlari (Shalamova T.I 1982y)

Birinchi bosqich – aktivlikni uyg`otish.

O`quvchining intiluvchanligi, tushunishi, eslab qolishi va bor bilimini aytib

berishi, uni amalda qo`llash usulini bilishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqich

o`quvchining iroda kuchining doimiy emasligi, o`uvchida chuqur o`rganishga

qiziqishning yo`qligi, savollarning yetishmasligi (“nega?”) bilan ajralib turadi.

Ikkinchi bosqich – interpretatsion faollik.

Hodisalar va jarayonlar o`rtasidagi bog`liqliklarni o`rganishga intilish,

o`zgargan sharoitda bilimlarni amalda qo`llash ko`nikmalariga ega bo`lishi bilan

xarakterlanadi.

O`ziga xos ko`rsatkichlari: boshlagan ishni oxirigacha yetkazishga intilishi,

qiyinchilik tug`ilganda mashqni bajarishdan voz kechmaslik va boshqa yo`lini

qidirishga bo`lgan iroda mexnatining chidamligi.

- 16 -

Uchinch bosqich - ijodiy.

Qiziqish va intilish bilan faqatgina chuqur kirib boorish emas, shu maqsadga

yangi usul o`ylab topish bilan xarakterlanadi.

O`ziga xos xususiyatlari – o`quvchining yuqori iroda sifatlari, maqsadga

erishishdagi tirishqoqligi va doimiy bilim olishga bo`lgan qiziqishi. Faollikning bu

bosqichini hayajon, xilma-xil darajadagi tushunchalar shu bilan bir qatorda,

o`quvchi nima biladi, nima uning shaxsiy tajribasida uchragan va yangi ma`lumot,

yangi hodisa ta`minlaydi.

Faollik, ishchanlikning sifati kabi ajralmas qismi xisoblanadi va o`qitishning

xohlagan prinsipi ko`rsatkichi bo`ladi.

O`qityishni hayot bilan bog`lash o`quvchilarni o`qitishning tarkibiy qismi

xisoblanadi, o`quv bilan hayot orasidagi boshliqni to`ldirish mumkin, bu faqatgina

o`quvchilarning faol o`qitish holatidagina bo`lishi mumkin. Ilmiylik prinsipi

o`quvchilarning faol ishchanlik asosini tashkil qiladi. Shu bilan birga

o`rganilayotgan hodisaning asosiga o`quvchilarning ishchanligi bilan chuqur kirib

boorish kerak.

O`zlashtirilgan bilimning mustahkamligi faqatgina o`quvchilarning faol

o`qitish jarayonida bo`lishi mumkin. Ko`zga tashlanish prinsipi, asosan yakka aniq

va abstrak, bilimni o`z ixtiyori bilan o`zlashtirish, o`quvchilarning faol fikrlashida

ko`rinadi, asosan aniqlikdan abstraklikka o`tish bosqichida va aksincha

abstraktlikdan aniqlikka o`tishda ko`rish mumkin.

Kollektiv o`qitish sharoitida individual yondoshish prinsipida har bir

o`quvchini jarayonga qo`shishni taklif qiladi. Shu bilan birga faollik darajasi

o`quvchilarning haqiqiy oquv darajasiga bog`liq.

Shu tariqa o`qitishdagi faollik prinsipi sistemadagi barcha prinsiplar bilan

dialektik bog`lanishda bo`ladi.

O`quvchilarning o`itishdagi faolligi vositalariga quyidagilar kiradi: o`quv

materiali, shakli, metodi va o`qitish uslublari.

- 17 -

O`quvchining vazifasiga bilishga bo`lgan ishchanligini umumiy oshirishgina

emas, balki yo`naltirilgan bilimini rivojlantirish va usullarini o`rganishdagi

faolligini oshirish hamkiradi.

Muammo – bu doim bilmasligini bilish, qoniqtiradigan ma`lumotning talab

qilingan darajada yetishmasligi.

Mustaqil ishga xos belgilar:

- mustaqil ish maqsadining bo`lishi,

- aniq topshiriqning bo`lishi,

- mutaqil ish natijasini aniq belgilash,

- mustaqil ish natijalarini tekshirish shakllarini aniqlash,

- topshiriq olgan har bir o`quvchining bajarishi shartligi.

Mustaqil ish tarkibiga kiradigan asosiy talablar:

1. topshiriqning ma`nosi o`qitishning didaktik maqsadlariga va tarbiyaga

qatiy to`g`ri kelishi kerak;

2. topshiriqning tarkibi va metodik aparati mustaqil o`rganishning hamma

bosqichlarini o`z ichiga olishi kerak;

3. har bir o`quvchining mustaqil ishini mukammal bajarishi uchun ishlarda

variativ mashqlarning hamma xili ishlatishi kerak.

O`qituvchining vazifasi – faqatgina o`rgatish emas, balki o`rganish

jarayonini boshqarish, tarbiyalash va o`quvchining rivojlanishiga yordam berishi

kerak.

O`quvchining vazifasi – o`zida qimmatli xulq atvorni shkllantirgan holda

o`qish va o`z-o`zini tarbiyalash orqali rivojlanish. N.A. Menchinskaya

o`quvchilarning faollik darajasiga qarab o`qish jarayonini boshqarishning ikki

shaklini farqlagan. Ulardan birinchisi o`quvchilarni qattiq reglament asosida

o`qitish. Bunga algaritm asosida o`qitish kiradi.

Boshqarishning boshqa shakli – qidirilayotgan topshiriqni bajarishga

yo`naltirish emas, balki ular oldiga muammoli topshiriq qo`yish bo`lib xisoblanadi.

- 18 -

Muammoli o`qitish o`quvchilarning fikrlashini faollashtiribgina qolmay

qidirilayotgan topshiriqni qidirish mobaynida shu fanga qiziqish ham uyg`onadi.

- 19 -

2.3. Biologiya darslarida bilishga bo`lgan ishchanlikni faollashtirishni analiz

qilish

O`quvchilarning faollik darajasi, o`qituvchining maxoratini pedagogic

bilimining darajasini bildiradi. O`quvchilarning bilimini maksimum darajada

ko`targan, ularda tirishib o`qishga undashlarni o`qitishning aktiv medotlari deb

atash mumkin.

Maktab tajribasida va an`anaviy metodik adabiyotlarda kelib chiqishiga

qarab uslublarni quyidagicha bo`lish qabul qilingan: og`zaki (hikoya, ma`ruza,

suhbat, o`qish) ko`rgazmali (tabiatni ko`rsatish, ekranli va boshqa ko`rgazmali

qurollar bilan, tajribalar) va amaliy ( labaratorya va boshqa amaliy mashg`ulotlar).

Ularning har biri faolroq va nofaol yoki passiv bo`lishi mumkin.

Biologiya darslarida men aktiv uslublarni qo`llayman, darsning didaktik

maqsadlarini va o`quvchilarning yosh xususiyatlarini e`tiborga olgan holda.

Og`zaki uslublar.

1. Diskussiya usulini o`ylashni talab qiladigan savollarda qo`llayman,

darslarimda o`quvchilar o`z fikrini erkin aytishiga va boshqalarning fikrini

tinglashiga erishaman. ( mashq №1 da)

2. O`quvchi bilan mustaqil ish uslubi. Katta sinflarda yangi ma`lumotning

logik tarkibini aniqlash uchun o`qituvchi aytganlarining rejasini tuzishni yoki yoki

qisqa mazmunini: ozgina yozuvda – ko`p ma`lumot larni topshiraman.

Tahlil qilish davomida to`g`irlaymiz, aniqlaymiz, to`ldiramiz, ortiqchalarini

olib tashlaymiz. Bu qisqa yozuvni qo`llash orqali o`quvchilar osonlik bilan uy

vazifalarini bajarishi mumkin. Mavzuning qisqa mazmunini yozib olishni,

aytilganlarning rejasini tuzishni, darslikni tahlil qilishini, unda asosiy mazminni

topishni, ma`lumotnomalar bilan ishlashni, ilmiy-ommabob kitoplarni qo`llashni

bilish, o`quvchilarga nazariy va tasavvuriy fikrlarni tahlil qilish va o`zaro

taqqoslash orqali to`liq tasavvur uyg`otadi.

- 20 -

Adabiyotlardan olingan bilimni mustahkamlash uchun o`quvchilarga

kuchliroq topshiriqlar beraman.

Masalan, 7-sinfda «sudralib yuruvchilar» mavzusiga.

Toshiriq beraman: sudralib yuruvchilar haqida ma`lumot yozishni;

(hayvonlarni o`zlari tanlashadi). O`quvchilar shu hayvonning xususiyatlarini, hayot

tarzini, tashqi muhit bilan aloqasini aytib berishlari kerak.

Ma`lumotlar A4 farmatdagi qog`ozga yoziladi tashqi qismiga shu

hayvonning rasmi chiziladi.

O`quvchi sinfda o`zi yozgan ma`lumotni o`qishga emas qayta aytishga

harakat qilishi kerak. Buning uchun oldin tezis tuziladi, katta sinflar uchun javob

berish rejasi tuziladi.

O`quvchilar bilan bunday ishlash ularni tahlil qilishga, taqqoslashga

o`rgatadi. Shu bilan bir qatorda og`zaki nutqi rivojlanadi. Shu tufayli o`quvchilar

o`z fikrini aytishga uyalmaydigan bo`ladi.

3. Didaktik materiallar bilan mustaqil ishlash uslubi.

Mustaqil ishni quyidagicha tashkillashtiraman: sinfga aniq topshiriq

beraman. Har bir o`quvchiga aniq tushuntiraman.

Bu yerda o`z talablari bor:

1) matnni ko`rib o`zlashtiriladi (o`qilganda aniq tushunilmaydi, ma`lumotlar

tez sedan chiqadi, o`quvchilar tez-tez qayta so`rashga majbur bo`lishadi)

2) topshiriq matnini yozishga juda oz vaqt sarflash kerak.

Bunga yozma qo`llanmalar va mashqlar to`plami yaxshi yordam beradi.

Afsuski, «Odam va uning salomatligi» fanidan yozma qo`llanmalar yaqinda

paydo bo`lgan. Ularni o`z ishlarimda shu yildan qo`llashni boshladim. (o`tgan yili

menda 9-sinflar yo`q edi). Shuni aytish kerakki, o`tgan yili faqat bitta sinf yozma

qo`llanma oldi, men birinchi mavzu bo`yicha ularni taqqoslash imkoniyatiga

egaman. «Tajriba o`tkazilayotgan» sinfda sezilarli darajada fanga qiziqish

uyg`ondi.

- 21 -

Afsuski, men ham boshqa o`qituvchilar kabi o`zim tayyorlagan tarqatma

materiallardan foydalanishga majburman.

Ularni shartli ravishda uch tipga ajratiladi: (G.M. Murtazin, 1989 y.):

1. Mustaqil ish uchun didaktik materiallar o`qituvchining oldindan

tushintirib berishi shart bo`lmagan.

1) Darslikdagi matn asosida jadval yoki reja tuzish topshirig`i berilgan

kartochka.

2) So`z orqali berilgan javoblarga rasm yoki sxema tuzish topshirig`I

berilgan kartochka.

3) Kuzatish uchun namuna tarzida berilgan qo`llanmalar asosida kuzatishlar

olib boorish topshirig`I berilgan kartochka.

2. O`quvchilarning bilim va ko`nikmalarini mustahkamlash uchun mustaqil

ishlarga didaktik materiallar.

1) Fikrlash uchun savoli bo`lgan kartochka.

2) Hisoblash topshirig`i bo`lgan kartochka.

3) Rasmni to`ldirish topshirig`i bo`lgan kartochka.

3. Bilim va ko`nikmalarini tekshirish uchun mustaqil ishga didaktik

materiallar.

1) Yozuvsiz rasm bo`lgan karochka.

Bir necha xil variantda ishlataman. Butun sinf uchun – 2-4 variant. Bu

individual topshiriq kabi bo`ladi. Takrorlash va mustahkamlash uchun o`tkazish

mumkin.

2) Test topshiriqlari.

Ularni individual tarzda va butun sinf uchun qo`llayman so`ngi vaqtlarda

test topshiriqlardan foydalanaman, lekin ularning ham o`z kamchiliklari bor.

Ba`zida o`quvchilar javobni taxminan berishadi. Bularni oldina olish maqsadida

har xil test shakllari ustida ishlayapman.

4) Muammoli holatlar metodi.

- 22 -

Darslarda o`quvchilarga muammoli yondoshuvni ishlataman. Bu metodning

asosi darslarda muammoli vaziyatlarni yaratishdir. O`quvchilar muammoli faktlar

va hodisalarni tushuntirish ko`nikmasiga yoki harakatiga egaemas, ular bu

muammoni hal qilish uchun o`z gipotezalarini olg`a surishadi. Bu metod

o`quvchilarda analizni, sintezni, taqqoslashni, bog`lashni, sabab-natija aloqalari

kabi aqliy faoliyatini shkllantirishga yordam beradi.

Bu metod quyidagilarni o`z ishiga oladi:

1) muammoli savolni olg`a surish,

2) olimlarning ma`lumoti asosida muammoli vaziyat o`ylab toppish,

3) shu bitta savol doirasida qarama-qarshi muammoli savol o`ylab toppish,

4) ko`rsatish yoki u haqda ma`lumot berish – muammoli vaziyat yaratish

uchun asos: fikrlashga undaydgan topshiriqlarni yechish. Bunda o`qituvchining

vazifasi, muammoli hodisa yaratish va o`quvchilarning harakatini boshqarib turish.

5) Xisob-kitob ishlash va logik topshiriqlarni mustaqil ishlash metodi.

Hamma o`quvchilar o`zlari mustaqil ravishda xisob-kitob ishlarini va logik

(aniqlashni, fikrlashni va ma`lum xulosaga kelishni talab qiladigan) topshiriqlarni

mustaqil ishlaydilar.

Topshiriqlarni 6-sinfdan qo`llashni boshlaydi. Katta sinflarda esa yanada

ijodiy xususiyatga ega bo`lganlari qo`llaniladi. Lekin kuchli o`quvchilarga har bir

parallel topshiriqlarda qiyinroq, ijodiy xususiyatlilarini aralashtirib boraman.

O`xshashlarini esa – kuchsiziga. Har bir o`quvchi o`z bilimi va imkoniyatiga

yarasha topshiriq oladi. Shu bilan o`quvchilarning qiziqishi pasaymaydi.

2.4 Ko`rgazmali metodlar

1. O`zi qidiradigan (qisman-qidiruv). Bu metodni qo`llayotganda men sinfni

boshqarinb turaman. O`quvchilarning ishini shunday tashkillashtiramanki

topshiriqning bir qismini o`zlari qidirib topishadi. Buning uchun men yangi

materialning tajribasini ko`rsataman; faqatgina maqsadni aytaman. O`quvchilar esa

kuzatishlar, maxs munozaralar bilan topshiriqni bajarishadi

- 23 -

2. Tayanch signal uslubi. Tayanch konspektni sxemalar ko`rinishida

ishlataman. Ular V.F. Shtalov bo`yicha bo`lishi kerak. Shuningdek rasmlar,

jadvallar, sxemaalar ko`rinishida.

Amaliy uslublar.

1. Qisman-qidiruv laboratoryaviy uslub.

O`quvchilar muammoli savolni yechishadi va mustaqil bajarish orqali va

o`quvchilar tajribasini muxokama qilish orqali yangi bilimlarni o`zlashtirishadi.

Labaratorya ishigacha o`quvchilarga faqatgina maqsad ma`lum, lekin kutilmagan

natijalar emas.

O`z ishlarimda yaratmalar (bayonat)dan ham foydalanaman: hikoya va

ma`ruza ko`rinishida. Ma`ruza tayyorlash jarayonida ketma-ketlikka e`tabor

beraman, aniq faktlarni tanlab olaman, aniq taqqoslashlarni olaman, taniqli

olimlarning fikrlariniolaman. Darslarda o`quvchilarning bilim olish faolligini

boshqarish usullarini ishlataman:

1) Bu bosqichda faollashtiruvchi ishchanlik qabul qilish va tekshiruv

materialiga qiziqish tuvdiradigan:

a) yangilik priyomi – o`quv materiali tarkibiga qiziqarli ma`lumotlar, faktlar,

tarixiy ma`lumotlar qo`shish;

b) semantizatsiya priyomi – asosida so`zning ma`no qimmatini ochishyotadi;

v) dinamik priyomi – hodisalar dinamikasi va jarayonlar rivojlanishini

o`rganish:

g) baholilik priyomi – kerakligiga qarab o`rganish, ya`ni biologic, xalq

xo`jaligidagi va estetik ahamiyatini:

2) O`rganilayotgan materialni o`zlashtirish bosqichida o`quvchilarning

faolligini oshorish usullari.

a) evristik usul – qiyin savol beriladi va yengil savollar bilan javobga boradi.

b) evristik uslub – bahsli savollarni muxokama qilish, bu o`quvchilarda o`z

fikrini isbotlab va asoslab berish qobilyatini rivojlantiradi.

- 24 -

v) izlanuvchanlik usuli – o`quvchilar o`tkazolgan kuzatishlar, tajribalar,

adabiyotlar analizlari, biluvchi mashqlani yechish asosida xulosa shakllanishi

kerak.

3) Olingan bilimlarni aytish jarayonida o`quvchilarning bilim olish faolligini

oshirish usullari.

a) tabiilik usuli – topshiriqlarni bajarish jarayonida tabiiy abyekt, gerbariy,

kalleksiya, ho`l preparatlardan foydalanish.

b) sxemalangan usul – organizmlar ko`rib shiqiladi, ular orasidagi o`zaro

bog`lanishni ko`rib chiqish kerak.

v) simvolli usul.

Darslarda 6-7-sinflar uchun o`quvchilarning bilim olish faolligini oshirish

maqsadida zakladkalar, rebuslar, krossvordlarda foydalanaman. 6-7-sinflarda

biologiyani o`rgatish jarayonida o`yinlar o`tkazaman, asosan dars oxirida. Bu

yoshda bolalar o`yinni juda yoqtirishadi va o`yin ularninf faolligini oshirishga

yordam beradi.

Katta sinflarda guruhli usuldan foydalanaman. Bunda sinfni 3-4 guhga

bo`laman. Har bir guruh o`z topshirig`ini oladi va bajaradi. Asosan bu usulni 10-

11-sinflarda «Ekologiya» mavzusini o`rganayotganda qo`llayman.

Bolalarga (guruhga) ekologik topshiriqlari bo`lgan kartochka-topshiriqlar

tarqatiladi va ular o`zaro kelishib topshiriqni bajarishlari kerak.

Mavzuni o`rganish oxirida seminar mashg`ulotini o`tkazaman. Lekin bu usul

katta sinflarda foydali, tavsiya qilingan adabiyotlarni qanchalik o`rganganligini

o`quvchilarni yaxshitayyorgarligini, baxslarda qatnashishini yaxshilaydi.

Kichik sinflarda (6-8) bog`lovchi darslarni o`yin shaklida o`tkazaman.

O`zimning birinchi bog`lovchi dars o`yinimni musobaqa ko`rinishida 6-

sanfda «Barg», «Poya» va «Gul» mavzusida o`tkazganman. Sinfni to`rt qismga

bo`lganman: 3 kamanda va muxlislar.

- 25 -

Komandalar uchun uchta stol tayyorladim, muxlislar uchun sinfxona oxirida.

Mikroskop bilan ishlashni topshiriq qilib qo`ydim. Muxlislar uchun esa ayrim

topshiriqlar tayyorladim.

O`z ishlarimda o`quvchilarni baholashda baholashni har xil shakllarini

ishlatdim. Xulosaga keldimki, yuqori faollikni saqlab qolish uchun kerak bo`ladi:

1) betaraf hakamva kompetent (o`qituvchi yoki boshqa sinfda chaqirilgan

o`quvchilar)

2) kamandalarga bo`lishda o`quvchilarning bilim darajasiga e`tabor berish

kerak, aks holda bilimi past o`quvchiga qiyin savolni yechish qiziq bo`lmay qoladi,

bilimi kuchli o`quvchiga esa oddiy savolning javobini topish.

3) o`quvchilarni individual har birini va kamanda bo`yicha baholash kerak.

4) «Muxlislarni yo`qotish». Agar sinfda o`quvchilar ko`p bo`lsa 3

kamandaga emas 4 yoki 5 komanda ajratish kerak.

5) bog`lovchi darslarda uyga vazifa qilib ijodiy topshiriqlar beraman. Bunda

darslarda faol o`quvchilarning panasida qolib ketadigan asosan indamas bolalar

o`zini ko`rsatishlari mumkin.

Bilim olish ishchanligini oshirish uchun sinfdan tashqari mashg`ulotlar

o`tkazaman.

6-sinf uchun o`yin o`tkazdim: «Xona o`simliklari mamlakatiga sayohat»deb

nomlangan. Bunda bolalar gulchi va har xil davlatlar yashovchilari bo`lishadi.

«Sayohat» xarita bo`yicha yo`naltirildi va har xil o`simliklar rasmlari.

Maqsad: tashqi muhit bilan o`zaro bog`liqligini o`rsatish, har xil sharoitga

o`simliklarning moslashishlarini o`rganish, bilim olishga bo`lga faolligini oshirish

uchun maxsus uy vazifalarini berish.

- 26 -

2.5 “ODAM GENETIKASINI O’RGANISH USULLARI” DARSLARI NI

O’QITISHDA AKTIVLAShTIRUVChI TOPShIRIKLARNI FOYDALA NISh

Dars mavzusi: "Odam genetikasini o’rganish usullari"

Darsning maqsadi:

a) ta'Iimiy: o’quvchilarga odam genetikasi, odam irsiyatini o’rganish

usullari haqida nazariy ma'lumot berish.

b) tarbiyaviy: o’quvchilarga genlarning, odam genetikasining o’rganish

usullari haqidq tushuncha hosil qilish va ahloqiy tarbiya berish.

d) rivojlantiruvchi: o’quvchilarda odam genetikasi insoniyat uchun

amaliy jihatdan g’oyat katta ahamiyatga ega ekanligini o’rgatish' darslik ustida

mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish. Odam genomining tuzilishi,

dominant va resessiv belgilarning nasldan-naslga o’tishini nazariy maMumot

berish. Dars turi: Aralash. Dars turi: Noao’anaviy. Dars o’tish uslublari:

Suhbat guruhda ishlash.

Dars jihozlari: Mavzu bo’yicha masaialar, savollar, plakatlar, slayd,

tarqat borish ma materiallar. Darsning borishi: I .o’qituvchining kirish nutqi:

o’tilgan mavzuni takrorlash va uyga vazifani bajarib kelganlarni baholash.

Sinlhi 2 guruhga ajratib 1-guruhga fenotipik, 2-guruhga genotipik

o’zgaruvchanlikga bo’linadi. Ular shu mavzuga doir malumotlar keltirishi kerek

bo’ladi. Belgilangan vaqt ichida eng ko’p ma'lumot keltirgan guruh g’olib deb

baholanadkqo’shimcha sifatida esa shu mavzuga doir masalalar doskada

ishlanadi g’olib guruh rag’batlantiriladi.

- 27 -

Yangi mavzu bayoni. Mavzu:

Odam irsiyati va irsiy o’zgarivchanligining qonuniyatlarini odam

genetikasi xaqidagi fan – antropogenetika o’rganadi.

Odamzot Home sapiens turiga kirib u organik olamning tarkibiy qismi va

uzoq davom etgan evolyutsiy jarayonining moxsulidir

"Odam genetikasini o’rganish usullari" Odam genetikasi insoniyat uchun

amaliy jihatdan g’oyat katta ahamiyatga ega bo’lgani uchun so’ngi yillarda unga

qiziqish ayniqsa ortdi. Hozirgi vaqtda odamda 40000ga yaqin normal va patologik

belgilarning nasldan-naslga o’tib borishi bir qadar o’rganib chiqilgan.

Antropogenetikaning o’rganish obekti bolgan damlar umrining anchagina

uzunligi tufayli genetik olim o’zining ongli hayoti davrida odamning bir necha

avlodlarini bevosita kuzatib tekshirish imkoniyatiga ega emas.

Odam genetikasini o`rganishda , uning tabiat va jamiyatda tutgan o’rnini

hisobga olgan holda umumiy genetikanining an’naviy vaeng yangi zamonaviy

metodlardan foydalaniladi.

Odam genetikasi sohasida hozirgacha olingan anchagina boy ma’lumotlar

quyidagi metodlarning qo’llanilishi samarasidir.Irsiy omillarga bog’liq kasalliklar

borligi aniqlangan.Ana shukasalliklarni to’g’ri aniqlash, ularga yo’l qo’ymaslik

davolash muhimdir.Odamni genetik yo’l bilan tekshirish usullari ishlab

chiqilgandan keyin ana shu muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritish mumkin bo`ldi.

Irsiy omillarga bog’liq kasalliklar borligi aniqlangan. Ana shu kasalliklarni

to’g’ri aniqlash, ularga yo’l qo’ymaslik va davolash muhimdir. Odam irsiyatini

o’rganish anchagina qiyinchiliklar tug’diradi.Ma'lumki eksperimental genetika

usullarini odamga tadbiq etib bo’lmaydi.

Dominant Retsetsiv

Jingalak soch to`g`ri soch

Sochning erta to`kilishi normal

- 28 -

Malla bo`lmagan soch Malla soch

Qo`y ko`z Ko`k yoki kulrang ko`z

sepkillar Sebkilarninhg bo`lmasligi

Qadsiz diabet normal sog`

Normal eshtish Tug`ma karlik

Odam sekinlik bilan rivojlanib ancha kech balog’atga yetadi. Bir oilaning

farzandlari soni nisbatan kam bo’ladi. Bunday hollar odam irsiyatini o’rganishga

quyidagi asosiy: geneologik, populyatsion, ontogenetik, usullardan foydalaniladi.

Egizaklar usuli belgilarning egizaklarda rivojlanib borishini o’rganishdan

iborat. Ma'lumki odamda egizaklar 2xil bo’Iadi.

Biokimyoviy usul odamda uchraydigan juda ko’p patologik holatlar,

moddalar almashinuvining odatdagicha borishids xar xil o’zgarishlar yuzaga

kelishiga bog’liq bo’ladi,buni tegishli biokimyoviy usullar bilan aniqlash mumkin.

Bu usul yordamida qandli diabet kasalligining sabablari o’rganiladi. Yangi

mavzunu mustahkamlash.

Shu mavzuga doir testlar to’pJamidan foydalanib, o’quvchiJarning

o’zlashtirish ko’rsatldchi aniqlanadi. Mustaqil ish berish. Mavzu oxiridagi

savollarga javob yozib kelish.

Uyga vazifa berish. 58-§.Odam genetikasini o’rganish uchun mavzusini

o’qib, mavzu oxiridagi savollarga javob yozib kelish.

- 29 -

X U L O S A

Birinchi yo`nalish bo’yicha:

1) “O`qish ishchanligini indviduallashtirish” mavzusi bo`yicha metodik

adabiyotlarni o`rganish.

2) Shaxsning individual qobilyatlarini o`rganish metodikasini o`rganish.

3) 7-sinflar uchun individual topshiriqlar tuzish.

Ikkinchi yo`nalish bo’yicha:

1) “Atrofimizdagi olam” kursini o`rganish bo`yicha ishlarni davom ettirish.

2) 6-sinflar uchun dars rejasini ishlab chiqish.

3) Kursning material bazasini yaratish bo`yicha ishlarni boshlash.

4) 6-sinflar uchun ekskursiya uyushtirish.

5) Didaktik material tanlash.

Ishlarni davom ettirish:

1) O`quvchilar bilan referat ximoya qilish bo`yicha.

2) 9-sinflar uchun imtihon biletlarini tuzish.

3) Ekologik yo`nalishda sinfdan tashqari tadbir o`tkazish.

4) O`quvchilarni alimpiadallarga tayyoarlash.

5) O`quvchilar bilan biolotgiya haftaligida faolqatnashish.

Yaqin besh yillik uchun mening ishimning maqsadi:

- bilim olish faolligini oshirish va indviduallashtirish;

- biologic va ekologik bilim darajasini ko`tarish;

- tabiatga javobgarlik hissini uyg`otish.

- 30 -

ADABIYOTLAR RO`YXATI

1. Karimov I.A. Yuksak malakali kadrlar – taraqqiyot manbai. T. 1996y.

2. Karimov I.A. Barkamol avlod – Uzbekiston taraqqiyotining poydevori. T.

1997y

3. Farberman B.L. Ilg`or pedagogik texnologiyalar. T. Fan. 2000y

4. ToshDavTI – II. Yangi pedagogik texnologiyalar. T. 2002y

5. N.N. Azizxo`jaeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat. T. 2003y.

6. J.G. Yuldoshev, S.A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. T. O`qituvchi.

2004y.

7. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Karshi. 2000y.

8. Ta`lim samaradorligini oshirish yullari. Oliy va urta-maxsus, kasb-xunar

ta`limini rivojlantirish instituti. T. 2002y

9. Mamedov K. va b. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat. T. 2003y.

10. Okon V. Vvedenie v obshuyu didaktiku. M. 1990.

11. Slastenin V.A. i dr. Pedagogika: Innovatsionnaya deyatel`nost`. M. 1997.

12. Saidaxmedov N. va b. Yangi pedagogik texnologiya moxiyati va zamonaviy oyixasi. T.

1999.

- 31 -

MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………...

ASOSIY QISM……………………………………………………………………...

1 BOB. Pedogogik texnologiyalarining o`rganish materiallari va qisqacha

tadqiqot tarixi………………………………………………………………………

1.1 O`rganish materiallari…………………………………………………………

1.2 Pedogogik texnologiyalarining qisqacha tadqiqot tarixi…………………….

2 BOB. Analiz va umumiy qism…………………………………………………...

2.1. O`qitish, ishchanlikni o`zini-o`zi boshqarib faollashtiruvchi jarayon……...

2.2. O`quvchilarning o`qishga bo`lgan faolligini oshirishning didaktik asoslari.

2.3. Biologiya darslarida bilishga bo`lgan ishchanlikni faollashtirishni analiz

qilish…………………………………………………………………………………

2.4 Ko`rgazmali metodlar………………………………………………………….

2.4 “Odam genetikasini o’rganish usullari” darslarini o’qitishda

aktivlashtiruvchi topshiriklarni foydalanish………………… …………………..

XULOSA....................................................................................................................

FOYDALANILGAN ADABIOTLAR........................... ..........................................