1

TM HIU NGUN GC A DANH NAM B

QUA TRUYN THUYT V GI THUYT

PHN TH NHT

KHI QUT V A DANH NAM B

a danh mt mt mang ngn ng ca nhng dn tc c th, mt khc li

gn cht vi vng t m cc dn tc sinh sng qua. Cho nn, c th ni, a

danh l nhng t ng, nhng mu ngn ng ca mt dn tc nht nh tc vo

ni sng, nhng ni m h tng c tr. Trong a danh c ba yu t gn cht

vi nhau l: ngn ng, x hi v a l. Nh c yu t a l m a danh bm

cht vo t m sng c nh , d l ch nhn c b i ni khc v c

nhng lp ngi mi n thay th, d l trn mnh t ngn ng v x hi

thay i nhiu ln.

a danh l danh t ring, khng nhng ch gi tn mt vng t, m

cn l tn gi nhiu i tng khc nh cc a hnh t nhin (sng, rch, ni

i), cng trnh xy dng (cu, ng, ch), cc n v hnh chnh (tnh,

huyn, qun, tng, lng x), cc vng, xm, x

Do , a danh thng mang tn a hnh thin nhin, th t, th nc,

mang tn ngi, tn cy c, tn mung th, tn cng trnh xy dng. V cu trc

t ng, c khi l bng m t, c khi nm na, c vay mn t ng m hoc ng

ngha ca ngn ng khcTrc mi a danh thng l mt danh t chung

ch loi a danh . Mi a danh ra i trong mt hon cnh lch s - vn ha

nht nh song khng th l bt bin m c th chuyn ha qua nhiu hnh thc

(nh rt t, ni tri m, vit sai chnh t) nn c mt s a danh t lc hnh

thnh n nay thay i.

C th ni a danh l mt du n lch s, mt di ch kho c hc, ghi v

truyn li hu th mt s kin lch s, mt hin tng thin nhin, mt hin

tng x hi.

2

a danh lin quan n nhiu lnh vc: s hc, a l hc, dn tc hc,

kho c hc, lch s ngn ngDo , khi cp n ngun gc a danh Nam

B qua mt s chuyn tch khng th khng ni n vi c im v a l t

nhin, lch s, vn ha, ngn ngca vng t mi ny.

Nam B l vng t mi, pha Nam ca T quc, chnh thc thuc ch

quyn ngi Vit k t nm 1698, khi cha Nguyn Phc Chu c thng soi

Nguyn Hu Cnh v Nam kinh lc, ly x ng Nai lm huyn Phc Long,

lp dinh Trn Bin, ly x Si Gn lm huyn Tn Bnh, lp dinh Phin Trn.

Nhng trn thc t, lu dn ngi Vit vo y c ng rt sm.

Tht vy, ngay t thi cha Tin (Nguyn Hong: 1558-1613) v nht l

thi cha Si (Nguyn Phc Nguyn: 1613-1635) c nhiu ngi Vit vo

Nam cng c vi th dn ngi Khmer. S kin quc vng Chn Lp, Chey

Chetta II ci cng n Ngc Vn, con cha Si, vo nm 1618 v cng n rt

c Chey Chetta II sng i, phong lm hong hu (vi tc hiu Somdach Prea

Vodey Prea Vorcac Ksatey); cng s kin quc vng x ny, cho php cha Si

mn t Prei Nokor v Kas Krobey (tc Si Gn v Bn Ngh sau ny) lp trm

thu thu thng chnh vo nm 1623; tch cc gp phn ng vin, to iu

kin cho lu dn ngi Vit n vng ng Nai, Bn Ngh, Cu Long khn

hoang sinh sng.

Trc khi lu dn ngi Vit n khai ph t ny, tr min ng l ni

cao ro, cn li l vng t trng thp, nht l ng Thp Mi v U Minh.

y, nc ngp gn nh quanh nm, khng ph hp vi thi quen canh tc la

ry ca ngi Khmer v c ngi Trung Quc gi l Thy Chn Lp. Vng

ny, th dn tha tht, thng tp trung trn cc ging, g cao; nhn chung i b

phn l hoang ha hon ton vi rng bi m u. Cn c vo con s thng k ca

ngi Php sau khi chim Nam B, ta thy r tnh trng ny. (Tng s ngi Vit

gc Khmer l 146.718 ngi, so vi ngi Vit l 1.732.316 ngi).

3

So vi c chiu di lch s dn tc, t khi ngi Vit t chn ln vng t

ny qu tht l ngn ngi. Tn t, tn sng, tn ni y ra i mun, khng

c thm nin nh min Trung v min Bc. Bn cnh , a danh Nam B

c hnh thnh cn ty thuc vo nhiu yu t khc, nh: a l, c dn, iu

kin lch s, hon cnh x hi a phng nn a danh y cn mang m

du n lch s ca mt vng t mi.

I. VI C IM CA VNG T NAM B NH HNG N

S HNH THNH A DANH

1. c im v a hnh v ti nguyn thin nhin

1.1. c im v a hnh

Nhn chung a hnh Nam B thp, tng i bng phng. Min ng cao

hn vi mt t ni i thp, ch cn ni B en Ty Ninh l cao nht; min

Trung v Ty Nam B bng phng hn vi hai vng t trng rng ln l ng

Thp Mi v U Minh cng mt vi cm ni thp Tht Sn (An Giang) v H

Tin (Kin Giang). V t ni non, nn phn ln mi nh cao y thng c

gi l ni.

Bn cnh nt c bit l thp v phng, a hnh Nam B cn c mt h

thng sng rch chng cht, trong ngoi cc sng ln l sng Tin, sng Hu,

sng ng Nai, sng Si Gn, hai sng Vm C ng v Ty l v s sng rch

ln nh. Bnh thng hng nm c ma nc ni (nc ln) t thng 8 n thng

10; phn ln din tch u b ngp lt, su nht l hai vng trng ng Thp

Mi v U Minh. Chnh trn vng sng nc ny xut hin nhiu dng a th

c bit m con ngi y hnh thnh nhng tn gi tng ng cho mi th

t, th nc t nhin hoc nhn to.

a. a th t nhin

- Bi: ch b sng, b bin thp, li ra kh rng.

- Bu: ch trng kh rng, nc ma ng li c th n thng vi mt

con rch nh hoc khng.

4

- Bng: nguyn trc l mt on sng quanh co, nay dng chy c

nn thng li, khc sng cong quo ny vn cn thng thng vi sng c gi

l bng.

- Bng: cng ch ch trng nc ma ng li, nhng ln hn bu.

- Cnh: ba t, cho t nh ra nhng khng nhn, nh Cnh n.

- Cn: ch ch t bi ln cao gia sng.

- C lao: ln hn cn.

- Dn: ni trng thp c nhiu cy rn (cn gi l rau rn), nh dn

Hng Gn, dn Rch Ging

- Dt: ch phn t va ht cao ca g (dt G Sung, dt G

Mung, dt Hng Giang).

- m: ch c a hnh nh bng nhng su hn.

- o: ch vng t ni ln ngoi bin khi.

- in: ch phn t ln ca cc i in ch thi Php thuc, nh in

thy Hai Trinh, in Hi ng Bn

- ng: ch vng t rng ln, tng i bng phng, c khai ph

hoc cha.

- ng: khng phi l hang ng m l bi ct ven bin, hoc gia

ng rung (nguyn y khi xa l b bin), nh: ng Ct, Ba ng.

- Gnh, gnh: ch ch b sng hay bin cao, nh ra ngoi, nh Gnh M

U.

- Ging: (do Vng) ch t cao hn rung, do ph sa sng hoc bin bi

p, nh ging Dung (ng Thp Mi), ging Cai L (Tin Giang)

- G: nh ging nhng din tch hp hn; tuy nhin cng c th do cch

gi ca tng a phng, nh g Thp, g Cy Me

- Hc: thng ch nhng ni vng v, ho lnh, t ngi lui ti. Tuy

nhin, theo ngi Khmer gi Hc Mn l srock kompong trv c ngha l x

vng mn. Do , hc khng phi l hc, kt (ch ni vng v), m r rng

5

hc l mt dng a hnh sng nc nh rch, xo, xp, vng Trong i Nam

quc m t v ca Hunh Tnh Paulus Ca, khi gii thch t xp, tc gi vit:

ci hi, ci hc, ci ng (ng) nc nh m cht (cn v hp), nh hc Lu

(Ch Go, Tin Giang), hc B T (x Khnh Tin, U Minh, C Mau).

- Hn: nh c lao (trn bin), nhng gn b hn, nh hn Ph Quc.

Song, hn cng dng ch mt tri ni, nh Hn t.

- H: ch vng trng nh, c nc ng vo ma ma (H B, H Nai,

Ci H).

- Lng: ch ch trng ngp nc, nh khng su nh bng, nh Lng

Tng, Lng Le

- Lng: thng ch con rch chy trn c lao (lng ng Chng).

- Lung: ging nh lng (Lung Bng).

- Khm: ch con rch cn (nh xp, xo).

- Mi: ch t nh ra c hnh mi nhn.

- Ng: nh ng trn ng b, ch hai con rch i v hai hng khc,

nh: ng Bt, ng Cy, ng Tc, ng Ba Tu (C Mau)

- Rch: ch con sng nh t nhin nc vo con sng ln.

- Rng, Rc: ch trng di.

- Sn chim: ch vng c nhiu cy ci, vng v, thun li cho cc loi

chim v ng, lm trng.

- Snh: ch ch trng thp, snh ly, ngp ng quanh nm trn mt c cy

c di mc thnh lp dy (snh Dt, snh V, snh Ln).

- Trm: ch trng thp ngp nc lu nin v c nhiu trm (trm Chim,

trm Rng).

- Trng: ch vng t trng gia rng (trng Bom, trng Sp).

- Trp: ch trng su, nc ngp quanh nm, din tch khng rng lm

(trp Rng Rnh, trp Tre).

- Trung: ng hp y hoc gai gc, him tr kh i (trung B).

6

- : ch hm su vo t lin v su, ghe, tu ghe vo d dng ( Cai

Vit).

- Vm: ch ch ng ba sng, ni sng nh hay rch nc vo sng

ci.

- Vnh: ch ch nc su n st vo b sng hay b bin.

- Vng: ch ch nc su gn b bin.

- Xo hoc xp: ch con rch cn, nc chy vo, chy ra mt ca, nh

xo Qut, xo R

- Xp: ch con ng nc nh, cn, ch c mt u thng vi sng rch,

nh mt con rch cn.

-

Mt s trong cc tn gi a hnh trn y, do ngi Vit ni theo ng m

Khmer hay th m khc nh Vm (do Piam), rch (do prek), bng (do bng),

trp (do trp), lung (do n lng), sc (do srk), trm (do kram ca ting M

Lai), (do uk ca ting Chm), c lao (do cu rao hoc pu l ca M hoc M

Lai), g (do gun ca M Lai), g nng (do gunng ca M Lai)

b. a th nhn to

- Ao: do con ngi o tr nc ngt.

- Con lng (ng lng): ng nc do con ngi o dn nc

hoc lm ranh t, thng nh hn kinh v ln hn mng.

- a: ln hn ao, thng o c t nhin tp trung li vo sau ma

nc; ng Thp Mi c nhiu a.

- p: do con ngi p ngang mt dng chy (sng, rch, sui).

- ng go, ng lng: theo dn gian trong vng ng Thp Mi

l vn ti go, lng thc vo cn c ng Thp Mi ca Thin H Dng;

nhng con ng ny thng do c tru ko i li nhiu ln m thnh, hoc dng

tru tht ng (tc l la c by tru cho chng i thng mt ng, cho

bn trn ra hai bn, to thnh mt ng nc m khng phi tn cng o).

7

- Gy: ch gp khc trn kinh o (gy C en).

- Kinh: con sng do ngi o, thng thng tp ( Nam B khng c

knh).

- Mng: ch ng nc do con ngi o dn nc, lm ranh

t.

- Ry: ni t mu m c con ngi o mng ln lip trng rau

u

- Tc: (do tt) ch con kinh ngn ni lin hai dng chy, rt ngn

ng i (tc Vn, tc ng Thy, tc ng Rn, tc Chng Hng).

- Th: tn ring ch 11 con kinh o vng Rch Gi C Mau.

-

Tuy nhin, s phn bit th t, th nc v tn gi trn ch tng i.

Cn mt s tn gi ca mt vi dng a th thng hay dng ln ln, hoc thay

i t a phng ny sang a phng khc nh: cn vi c lao; o vi hn;

mi vi gnh, ghnh; lng vi lung, trp; khm vi xo, xp; snh vi trp; m

vi bu, a; vnh vi bng, vng; mng vi con lng

Trong cu trc a danh Nam B, tn cc th t, th nc k trn l t

khi u ca phn a danh.

Nu iu kin a hnh l yu t ch cht trong vic hnh thnh cc tn gi

chung mang tnh tng qut cho th t, th nc th ti nguyn phong ph l yu

t gp phn hon chnh v lm a danh Nam B a dng hn.

1.2. c im v ti nguyn thin nhin

Vi c im a hnh thp, ch yu l ng bng, li nm trong khu vc

nhit i gi ma, ma nhiu nn Nam B rt phong ph, a dng v ng thc

vt, im ny nh hng khng nh n s hnh thnh a danh y. Hu ht

cc a phng Nam B u c a danh mang tn cy hoc con; phn ln cc

a danh ny c hnh thnh trong bui u khai hoang m ci, n nay, mc d

8

iu kin t nhin thay i hoc khng cn na, nhng tn vn cn nh

nhc nh, nh lu du mt thi

Nhng a danh Bng Lng, Vn Vn, Trng Bng, Vn Chui, Bn Tre,

G Du, Ci Du, Cy ip, C Chi, m Sen, Rch K, Ging Da, Vn

Thm, Trm Chim, Trm Snh, Lung Nng, Mng iu, Rch Nhum (Ci

Nhum), rch Vng, Mp Vng, Dt G Mung, rch Rau Da

V ng Nai, G Cng, H B, Gnh Ri, c lao ng H, Bn Ngh, Rch

u Su, Mng Tru, tc ng Thy, ng Voi, Lng Tng, rch Rn, rch

a, rch C Tr, rch C R, rch C Nhp, rch Tm Cng, Gnh Ho, rch Ba

Kha, m Di, m Chim, Rch Vp ni ln c im phong ph, a

dng v ti nguyn thin nhin Nam B.

Ngoi nhng cy, nhng con hin din mi ni trn c nc, mi a

phng Nam B, do iu kin mi trng sinh thi c bit, s lng ng v

thc vt c th c nhiu hn, hoc c mt s loi m ni khc khng c; a danh

ca tng a phng Nam B lm chc nng ghi chp, lu gi nh rch B

Mt, rch Mui, rch Rn, Ci Rn, rch a, An Tht

2. c im v lch s

Lch s cng l mt yu t gp phn khng nh trong qu trnh hnh thnh

a danh. Trong khong thi gian trn di 400 nm, k t khi t chn ln t

ng Nai Bn Ngh Cu Long, lu dn ngi Vit bn cnh cuc khai

hoang, u tranh ci to thin nhin, xy dng cuc sng mi; h cn phi chin

u chng ngoi xm, bo v c lp cho T quc, bo v cuc sng yn lnh m

h tn bit bao nhiu m hi, nc mt v c khi c xng mu mi xy dng

c. Du n ca lch s khng nhng cn lu li trn thc a, trn t liu thnh

vn, trn hin vt, trong k c tp th nhn dn m cn hin din trn nhiu a

danh.

Nhng tn ni, tn sng, tn rch, tn cc cng trnh xy dng, tn vng,

tn xm, tn hnh chnh mang tn nhn vt, s kin lch s, hin tng x hi..

9

c khi chnh quyn ch ng t; song, thng l do nhn dn a phng t pht

xut gi, lu dn thnh quen.

Trong lch s khai hoang m ci, nhng nhn vt c cng quy dn ph rng

m rung, o kinh, bc cu, xy ch, m ng, thit lp c s hnh chnh,

chin u chng th d, thin tai, bnh dch thng tn ca h tr thnh tn

ca cc i tng . Cc a danh cu Th Ngh, sng Nh B, Cao Lnh, rch

ng T, cu Hng L, eo ng T, lng ng Chng, rch Cai Bng c

hnh thnh qua nhng hot ng ny.

Trong hnh trnh bn tu ca Nguyn nh trc s truy ui ca qun Ty

Sn sut t Si Gn n min Ty Nam B, bn o C Mau, qun o Cn Sn,

Ph Quc, cn lu li nhiu du n trong mt s a danh, nh Hn B, Hn Cu,

Cnh n, p Gi Ng, sng ng c, Long Hng, Bo Tin, Bo Hu Bn

cnh a danh Rch Gm Xoi Mt, nhn chng lch s chng kin s thm bi

ca qun can thip Xim hng ng hnh ng Rc voi v giy m t ca

Nguyn nh; chin thng ny (1784) cn gp phn hnh thnh mt s a danh

mi nh rch B Ht (B Tht).

Cuc dy lon ca L Vn Khi trong m mu chng li triu nh Minh

Mng phm mt sai lm ln l cu cu ngoi bang, to iu kin cho gn ba vn

qun Xim trn qua bin gii Vit Nam (1834) t Trn Ninh vo n H Tin,

trong tuyn bin gii ty nam Nam B l mt trn chnh. Gic chim c H

Tin v Chu c. Bn cht ca cuc chin thay i, nhn dn An Giang vng

sng Tin, sng Hu st cnh cng qun triu nh chng gic cu nc. Chin

thng sng Tin vo cui nm 1834 qut sch gic Xim ra khi b ci, bin mt

s a danh vn d bnh thng thnh a ch ni ting, nh Vm Nao (Vm

Thun, Thun Cng), Bn Siu (Thiu), C H (C H), c Vng v hnh

thnh vi a danh mi, nh Doi La

Min Nam i trc trong cng cuc khng chin chng thc dn Php v

v sau trong khng chin chng quc M; trong sut 116 nm khng ni

10

no Nam B khng din ra cuc u tranh ca nhn dn ta, chin s ta vi k

th di hnh thc ny hoc hnh thc khc v cng khng ni no khng c anh

hng, lit s ng xung cho s nghip ginh c lp dn tc. Th nn c nhiu tn

anh hng lit s, nhiu tn s kin tr thnh tn mt vng t, tn hnh chnh,

tn sng, tn ng, tn cu C th do nhn dn t pht chn t, v sau c

nh nc hp thc ha hoc do chnh quyn ch ng chn t.

Qua cc thi k lch s, tn gi cc phn cp hnh chnh, cng tn v a

gii ca n cng thay i, theo xu th mi ngy mt nhiu v phc tp hn.

3. c im v vn ha

C th ni c im v vn ha ca Nam B to nhiu n tng cho a

danh ca vng t ny. Do lch s quy nh, vn ha Nam B mang sc thi ca

mt vng vn ha a dn tc. Di gc a vn ha, chng ta thy d mt a

phng c khong cch kh xa vi ci ni ca nn vn ha dn tc, mt a bn

c tr mi vi s tc ng ca nhiu nn vn ha khc, song vn ha Nam B

vn ni ln nt chung, bao trm ln trn l ci nn vn ha dn tc Vit Nam.

Trong ci a dng, yu t Vit vn l yu t ch o.

Trn bc ng vo phng Nam khai hoang m ci, bn cnh hnh trang

vt cht, lu dn ngi Vit trong bt c trng hp no cng u mang trong

ngi t nhiu phong tc, tp qun, tn ngng, phong cch sng, li n, ting

ni Ni chung l mang theo ct cch ca ngi Vit. Trong bui u khai

hoang m ci, lu dn ngi Vit thng dng tn thn xm qu c gi ln

nhau, v sau mi mang tn khc.

Trn mi trng sng mi, lu dn ngi Vit giao tip vi nhiu c dn

bn a l ngi STing, Chu M, Chu Ro, Khmer sau c thm ngi

M Lai, Ch V (Java Nam Dng), Chm (Chm, Chim Thnh, Hi), ngi

Hoa, gm c ngi Qung ng (Qung), ngi Triu Chu (Tiu), ngi Phc

Kin (H), Hi Nam cui cng ngi u (ch yu l ngi Php). Ring trong

11

lnh vc ngn ng, cc cuc giao lu vn ha ny lu li nhiu du n trong

ting ni, ch vit ca ngi Vit Nam B v sau.

Th nn, trong a danh Nam B, bn cnh cc a danh thun Vit, chng

ta cn gp nhiu a danh mang yu t phi Vit hay b Vit ha nhiu mc

khc nhau. Trong , ph bin nht l cc a danh c ngun gc ting Hn Vit,

Khmer, M Lai v Php.

II. CU TRC A DANH NAM B

1. Mt s dng cu trc thng thng

Theo i tng, c th chia a danh Nam B thnh bn nhm: a danh ch

i th t nhin hoc nhn to, a danh ch cng trnh xy dng, a danh hnh

chnh v a danh ch vng.

Trong mi nhm c cu trc ring.

i vi a danh ch a hnh

nhm ny, ngay t xa nhn dn da vo c im ca mi a

hnh t tn cho n. c im c th l hnh dng, kch c, hoc trn c

cy, con g c bit. Nh trn con rch c nhiu cy bn, th gi l rch Bn (TP.

H Ch Minh); c nhiu rn th gi l rch Rn (C Mau) Rch chy quanh co,

c cy c rm rp che khut tng phn, ging nh con rn lc n, lc hin th gi

l rch Long n (ng Thp) l cu trc theo kiu:

/tn loi a hnh/ + /c im ca i tng/ (1)

Tuy nhin, ngi xa cn cn c vo s kin lch s hay hin tng x

hi xy ra bn cnh i tng, t tn cho n. l dng hnh thnh cc a

danh nh: rch B Lc (C Mau), sng i Ma (Long An), kinh Cht Chm

(ng Thp), vm H C (ng Thp) C th khi qut thnh dng thc:

/tn loi a hnh/ + /s kin/ (2)

ghi nh cng lao ngi c cng vi a phng trong qu trnh khai

hoang, tr bnh, dit th d, chin u bo v qu hng lng xm hoc ngi

to nn s kin g , nhng cng c khi ch l ngi c ng gn i tng,

12

ngi ta gn kt tn a hnh vi tn ngi, tn nhn vt lch s, nh a danh eo

ng T (B Ra Vng Tu), vm B By, kinh Thy Lm (ng Thp), rch

B Ht (Tin Giang), ni Th Vi (B Ra Vng Tu):

/tn loi a hnh/ + /tn ngi/ (3)

Trong dng ny, c khi tn ngi km theo chc tc hoc tn ngi

c thay hn bng chc tc, nh kinh Th Tha Long An (ng th Mai Vn

Tha), lng ng Chng An Giang (chc Chng c ca Nguyn Hu

Cnh)

i vi a danh ch cng trnh xy dng

Thng thng con kinh, ci ch, cy cu, ng, cngc mang tn

(t pht) ca ni m n c xy dng hoc tn ca mt a danh gn hay tn

ca ngi to dng nn n hoc c tr gn C nhiu trng hp tn mt s

cng trnh xy dng do chnh quyn ch ng t bng tn nhn vt hay s kin

lch s. Do , c th ni tn ca cng trnh xy dng l a danh ch a hnh

chuyn ha thnh.

Th d:

- Kinh Nguyn Vn Tip:

/tn loi cng trnh xy dng (CTXD)/ + /tn ngi/

- Ch G en:

/tn loi CTXD/ + /a danh ch a hnh/

- Cu Ging ng T:

/tn loi CTXD/ + /a danh ch a hnh/

- Ch Tm Vu:

/tn loi CTXD/ + /a danh vng/

- Ch Cu ng Lnh:

/tn loi CTXD/ + /tn CTXD/

- Ch Bnh Chnh:

/tn loi CTXD/ + /a danh hnh chnh/

13

i vi a danh hnh chnh

trn cp tn cc loi phn ht (cp) hnh chnh thay i qua cc

thi k lch s. Ngy nay, c mt s tn gi khng cn dng na nh l, o,

trn, dinh, ph, chu, tri, man, nu, thuc, thn, lng Ring thn cn c s

dng thay th cho p Vng Tu B Ra. Cn a danh hnh chnh l tn m

cc phn cp hnh chnh y mang. Nh p nh, x Bnh c, huyn Bn Lc,

tnh Long An. a danh hnh chnh ra i bng quyt nh ca chnh quyn l

mt khu vc c ranh gii r rng, c c dn sinh sng. Tn hnh chnh thng l

m t Hn Vit, c t ra vi mong mun a phng c thnh vng,

bnh an, tn ti lu dinn tn chng hay dng mt s ch nh: Bnh, M,

Long, Vnh, Ph, An, c, Hng, Phc, nh, Thun, Ha, Lc, Lc, Trng,

Tn

Tuy vy, cng c nhiu ni, ci tn nm na dn d, hoc c khi bt

ngun t ting ca mt dn tc khc, song ra i t lu, gn cht vi cuc

sng ca nhn dn a phng, c hp thc ha thnh a danh hnh chnh.

Nh Bn Lc (bn c nhiu cy lt). Nm Cn (ni ny ngy xa c mt dy nh

c nm cn), Rch Gi (rch c nhiu cy gi)hoc Bc Liu (do ting Triu

Chu, Po Loeu c ngha l cy lm v cao nht? Hay lnh Lo?), M Tho (do

ting Khmer, srok M sa, c ngha l x c nng con gi c nc da trng, hay

Nng Trng, B Trng)

Cng c a danh hnh chnh mang tn ngi, nh H Ch Minh, Trn

Vn Thi, Ngc Hin, Tn Cng Snh

i vi a danh ch vng

y l loi a danh t pht hnh thnh trong qu trnh giao tip ca nhn

dn, ch mt khu vc ln hay nh, vi t khi u thng l vng, xm, x,

mit. V do nhn dn t pht t ra nn a s a danh ch vng u khng c

cng vc c th, r rng l thng mang nhng t nm na mang m nt dn

14

gian. N hnh thnh xut pht t mt c im no ca a phng m mi

ngi u bit.

Mc ph bin ca loi a danh ny rng hay hp ty theo vng m n

ch ln hay nh. Nh a danh vng ng Thp Mi hoc vng U Minh, vng

C Mau... c th ni l c tm ph bin c nc. Nhng xm Ch Sa Cnh

Cnh, mit Th, x Cnh n, hc B T th ch c dn chng quanh vng

mi bit v s dng.

2. Mt s dng cu trc c bit

Ngoi tr cc dng thc trn v mt s a danh c mang t t phi Vit,

Nam B cn nhiu a danh mang t t khi u: ng, B, Th, Tr; nhng ng

ch nht l nhng a danh khi u bng t Ci. Trong thc t, c khi t Ci

ny c pht m thnh /C/ hoc /Ci/. Nh Ci Su thnh C Su hoc Ci

Su, Ci Nai thnh C Nai hoc Ci Nai

Vy Ci c ngha l g v do u m c t ny?

Trong sch Gia nh thnh thng ch v i Nam nht thng ch lc tnh

Nam Vit, cc tc gi dng ch giang (l sng) v ch (l rch) dch ting

/ci/ trong ting ni thng thng ca dn gian:

Nh: Ci Thia dch thnh Thi Giang, Ci C dch thnh Tho .

Trong i Nam quc m t v ca Hunh Tnh Paulus Ca c chp: Sng

Ci: sng ln, sng m; Ng Ci: ng ln, tn ng sng.

Trong Vit Nam t in (Hi Khai tr tin c xut bn), th vit: ch mt

vt to ln hn nhng vt ng loi, hay l ct thit hn c: Ct ci, sng ci, r

ci.

Trong sch Gip c Nm v Hn Vit (ca Lm.Anthony Trn Vn Kim),

c vit: Ci: ln, sng ln; Ci: qun t ng trc danh t v tn lng; ci nh,

ci hm, Ci B.

Ring nh Nam B hc Sn Nam, trong sch ng bng sng Cu Long

(Vn minh mit vn), th cho rng: My con rch t sng ci chy vo rung

15

thng mang ting Ci ng u: Ci Sn, Ci B, Ci Thia, Ci Mn ng

bo a phng thng pht m l l khng r rt l ting ci hay l ci.

Phi chng ci l k theo ngha K Ch, K St?

Trong mt biu i chiu ngn ng do Bnh Nguyn Lc lp (1) cho thy:

Dn tc Ch tng ng vi t Ci

Vit: Ci (Ln: sng ci, k cm u: th ci).

S ng: Kel (ln).

Bana: Akal (quan trng).

M Lai: Laki (n ng, hng mnh, lnh t, c).

Chm: Li cy (n ng, lnh t, c).

Theo Bnh Nguyn Lc, ting Ci c gc l t M Lai, c ngha l lnh

t, l ngi n ng, l hng mnh. Trong danh xng B Ci i Vng ca

Phng Hng, ch Ci mang ngha ny, khng phi l m. Trong ting M

Lai c t Ibu laki c ngha l B Ci, v Ibu l b. Ibu Laki c ngha l nh lnh

o.

Laki ca M Lai bin thnh Li cy ca Chm v Ci ca Vit. Trong cu

ni Con di ci mang, c ngha l con h th ngi chu trch nhim l ngi

Cha, ch khng phi l M. Nam B, t Ngi li ci, li ci rt ph bin

trc khi cm t ng tnh luyn i hoc P xut hin ch ngi bn

n bn nam, chc chn do t Chm m ra. Ngi Chm ni Camay lagi li cy

dch tng ch l n b m li cn l n ng. Vy, li ci l do li cy

m ra.

Do , ch c th ni n b li ci ch khng th ni n ng li ci

v Ci y l n ng, ch khng phi l n b.

Ngi Mng (Ha Bnh) c t ng ngha vi k l Kuel cng c

ngha l th lnh, ngi cm u, va l n v x hi c s, tng ng vi

thn ca ngi Vit. th k XVII, t K cn gp trong ting Vit, nhng ngha

i khc, c ngha l qu hng, hay x s, rng hn ngha c trong a

16

danh. Trong t in Vit B - La (1651) ca Al. De Rhodes, c cu: My k

no? v dch ra ting Latinh l Patria tua quaenam est? ngha l Qu my

u?, My x no?

Nh vy, theo cc tc gi trn, t t Ci, ch khi u ca mt s a danh

Nam B c my ngha sau:

1. Ci: c ngha l ln, mt tnh t, nh sng ci, ng ci.

2. Ci: c ngha l sng nh, rch, mt danh t chung.

3. Ci: l mt qun t ng trc danh t v tn lng; c quan h vi

K, mt t va ch ni , n v c tr ngy xa, va ch ngi lm

(cm) ci, ngi cm u, th lnh ni

tm hiu ngha ca t t ci, ngoi cc gi thuyt trn, tng cng

nn cn c vo thc tin mt s a danh Nam B mang t t ci khi u. Hu

ht cc a danh mang t t ci Nam B u l tn sng rch. Tuy nhin, cn

c vo tng a danh c th, chng ta c th chia ra my dng sau y:

1. Sau /Ci/ l danh t chung ch con vt, nh trong rch C (Ci)

Tm, rch Ci Nai, rch Ci Rn

2. Sau /Ci/ l danh t chung ch loi cy c, nh trong rch C Mt,

rch Ci Du, rch Ci Go

3. Sau /Ci/ l tnh t ch c im ca ci trong sng Ci Ln, sng

Ci B, rch Ci Cn, rch Ci Tc, rch Ci Cy

4. Sau /Ci/ l danh t khc (khng phi l cy hoc con), nh trong

rch Ci H, Ci B, Ci Tu (thng, h), rch Ci Si

5. T /Ci/ trong mt s a danh c ngun gc ngn ng khc, nh Ci

Rng ( Cn Th, Ty Ninh), Ci Mn, Ci Vn (Vnh Long)

Mt yu t khc na, cng cn phi c vn dng tm hiu ngha ca

a danh t t ci, l qu trnh hnh thnh v chuyn ha ca loi a danh

ny. Sng, rch l dng a hnh m lu dn (phn ln l nng dn t ch) tip

xc u tin trn bc ng khai hoang; h thng da vo c im ca n

17

hoc khu vc m n hin din gi (t tn); sau trong qu trnh s dng, do

quy lut tnh lc hoc rt t a danh c rt gn hn lc mi hnh thnh.

C th nh rch h nai (c nhiu nai) c gi l rch con Nai, hay rch

Nai ri thnh rch ci Nai; rch c cy du c gi l rch cy Du, hoc rch

Du, ri thnh rch Ci Du; rch ni lin hai sng c gi l rch Ng Tc ri

tr thnh rch Ci Tc; rch quo qua tay phi c gi l rch ng bt ri thnh

rch Ci Bt T , hnh thnh bn dng a danh u, mang t t ci nu

trn. Kho st tng dng mt, ta thy:

dng th nht: sau t ci l danh t chung ch con vt:

Rch + con: rch c nhiu tm (rch + con tm) = chuyn thnh rch

Con Tm = rch Ci Tm. Nh vy: Ci thay th Con (Ci = Con).

dng th hai: sau t ci l danh t chung ch loi cy:

Rch + cy: rch c (nhiu) cy mt, tr thnh rch Cy Mt, ri tr

thnh rch Ci Mt. Nh vy, Ci thay th Cy (Ci = Cy).

dng th ba: sau t ci l tnh t ch c im ca ci

Trong dng ny c th chia ra:

Rch (sng) + c im (ln, nh):

Sng ln = sng Ci Ln, sng b=sng Ci B. Nh vy,

Ci=Sng.

Rch + c im (su, cn, lp):

Rch nc su = rch Ci Su, rch b lp, rch cng = rch Ci

Lp, rch Ci Cng. Nh vy, Ci = Rch.

Rch + c im (ngay, ngang, quo phi, quo tri, ng i

tt):

Rch quanh bn phi = rch ng bt, rch ng bt = rch Ci Bt;

Rch i tt, ni lin hai sng (rch) A v B = rch ng tt, rch

ng tt = rch Ci Tt. Nh vy, Ci = Ng.

18

dng th t: Sau /ci/ l danh t c th khc, nh trong rch Ci

B (Tin Giang), rch Ci B Cn, rch Ci H, rch Ci Tu (thng, h) (ng

Thp), rch Tu, rch Ci Tu (C Mau), rch Ci Si

a danh Ci B Tin Giang, do trong thi khai hoang di thi cc cha

Nguyn, y ngi ta thit lp nhiu nh , qun, tim (ca hng) bun bn

trn b tre c gc (theo Gia nh thnh thng ch), ci y ng ngha l ci

mt mo t. Cn /ci/ trong Ci B Cn Tn ng (gn Sa c), sch i

Nam nht thng ch vit l Ci B Cn. Trong truyn dn gian ni v chnh lnh

binh Nguyn Hng, ngi qu thn Tn Tch (tng An Tnh, Vnh An, An

Giang), nguyn l Trn th thnh H Tin. Do nh ngho phi i lnh th mn;

song nh gii v ngh, c c i p ti tin thu ra kinh Hu, ri c gi

li, sau thng chc n Lnh binh v trn th thnh H Tin. Trn ng t kinh

v H Tin nhn chc, ng c gh qua nh ng Cai B, nguyn l cai n in,

Tn ng. Nh ng ny ngay vm rch v rch c gi l rch Cai B, lu

ngy ni tri thnh Ci B.

Cn a danh rch Tu, rch Ci Tu (hai con rch ring bit C Mau),

rch Ci Tu Thng, Ci Tu H (ng Thp) theo Sn Nam, Tu trong

nhng a danh ny l ch ngi Tu (Trung Quc). iu ny thc t lch s

chng minh: hai con rch Ci Tu ng Thp trc y u c ngi Tu c

ng; cn rch Tu v xm Tu C Mau hi th k XIX thng c tu l

loi tu bum sn en ca bn cp bin ngi Tu t Singapore n.

Do , nu ni rng, Ci c ngha l nhnh sng hay rch th ch ng

i vi nhng a danh thuc dng th ba, tc l nhng a danh m sau t ci

l tnh t ch c im ca ci.

Cn cc a danh m sau t t /ci/ l danh t, th ty theo tng a danh c

th m n cn c ngha l con (thuc dng th nht) hoc cy (thuc dng th

hai). V nu, mi t t /ci/ u c ngha l sng, rch th:

19

- Th d, trong a danh rch Ci Mt, khi thay ci bng rch th s

c rch Rch Mt. iu ny khng ph hp vi thc t, nhng nu thay ci

bng cy th s c rch Cy Mt. R rng l iu ny din ra trong qu

trnh hnh thnh tn gi rch Ci Mt.

- V trong a danh rch Ci Nai cng vy, khi thay ci bng rch

th s c: rch Rch Nai, nhng nu thay ci bng con, th s l rch Con

Nai.

Cn gii thch rng /ci/ c ngun gc t /k/, mt t Vit c ch mt n

v hnh chnh c s ca ngi Vit, xut hin t thi Hng Vng, trc khi c

s xm nhp a danh hnh chnh theo kiu Trung Quc, nh: gip, hng, l

K t trc mt tn nm gi mt a bn c tr tng ng vi x hin

nay. /K/ c th thay th bng t lng. Hin nay khng cn thy /k/ ng mt

mnh ngoi tn nm; n l mt b phn ca tn nm, nhng khng phi l b

phn c nh. V nhng tn nm c th i km vi t /k/ hay khng c t /k/

hoc thay th t /k/ bng t /lng/. Nhng khng th thay th t /k/ bng t

/x/, v /x/ l t Hn Vit. Ch c th ni K Noi (C Nhu) hay lng Noi; ch ai

ni k C Nhu hay x Noi

Trn thc a, a danh khi u bng /k/ cng vo phng Nam cng

him dn nht l trn a bn Nam B. K c th c pht m tri i thnh

ci, hoc k, iu ny c th xy ra. Nhng k trong K Sch, K Thnh, K

An ( Sc Trng) c ngun gc t k khng? K Sch c kh nng xut pht

t m Ksach (ting Khmer l ct) hn l c ngun gc t k; K Thnh, K An

cng vy, v c Sch (nu n khng do Ksach), Thnh v An u khng phi l

tn nm. Do , kh nng ci c quan h ngun gc vi k l rt t.

Ngoi ra, ci cn c th do c trong chc danh hng c ni tri m ra.

loi a danh ny sau ci l tn ngi, nh rch Ci Trng, c th lc u l rch

C Trng (do cnh con rch hoc u vm lc u c nh ng hng c tn

Trng chng hn).

20

Tm li, rt kh tm ra mt dng thc chung cho nhng a danh Nam B

c mang t khi u bng ci. Tuy nhin, cng c th cn c vo iu kin

thc t v lch s c th hiu ngha ca t ci qua my dng sau y (khng k

cc a danh c ngun gc ting Khmer v c ngun gc c):

- Ci = sng, rch, ng; khi theo sau n l tnh t ch c im ca n.

- Ci = cy; khi theo sau n l danh t ch cy c.

- Ci = con; khi theo sau n l danh t ch con vt.

III. C IM V CHUYN HA

1. Chuyn ha trong a danh thun Vit

Gim bt t (rt t) v ni tri i l hai c im ph bin trong s chuyn

ha ca nhng a danh thun ting Vit.

1.1. Phn ln dng a danh ny c hnh thnh t pht trong qu trnh

giao tip ca nhn dn m a s l nng dn t ch ngha. Khi cn mt ci tn

gi mt a im, h cn c vo c im ni t tn cho n. Do , cc

tn ny lc u thng l rt di. Trong qu trnh s dng, thun li trong giao

tip, n c rt ngn dn. Nh vi con rch c nhiu tm, lc ban u, khi ni

n n, tt nhin con ngi s gi l rch c nhiu tm, nhng lu ngy s tr

thnh rch Con Tm hoc rch Ci Tm, Sng ng c tr thnh sng c

1.2. Ni tri mt ting hay c a danh c th l do pht m c bit ca a

phng, nh Cu Lnh bin thnh Cao Lnh, Hng Ng thnh Hng Ng Tuy

nhin, cng c th l do tp qun king c ni n tn ca nhng ngi c th

lc ty tng a phng: nh king tn ca Nguyn Hu Cnh (cng c th l

hong t Cnh), cc a danh c tn Cnh u i thnh King; Bng thnh

Bng (c th l king tn ng Nguyn Bng, mt cai n in c cng khai

hoang khu vc Vnh Thnh, Long Hng, thuc ng Thp), Vnh Long thnh

Vng Long, c khi ch ni Vng; Hoa thnh Hu, hay Bng (king tn b L Th

Hoa, v vua Minh Mng); Sa Nhn thnh Sa Nhin (c th l king tn quan ln

sen Nguyn Vn Nhn)Ngoi ra cn c mt s king c khc m ngy nay

21

khng r l do, nh G Thnh bin thnh G Thing (king tn c C qun

Trn Vn Thnh chng?); nh An thnh nh Yn; M An thnh M Yn

1.3. S chuyn ha trong a danh thun Vit cn do tp qun hay ni

li thnh ting th tc: tc hay ni li Nam B c th l di tch ngn ng ca

cch ni b n ca cc nhm giang h m thng qua Thin a hi cn st li.

Trong cch ni li ny, cch n gin nht l ni li tng i ting (hai ting),

ph m v du ca hai ting khng i, ch hon v phn nguyn m. Do , a

danh hoc ting ni thng thng (hai ting) m ni li thnh ting th tc trc

sau g cng c thay i hoc dng t khc thay th. Tng An Tnh, ca tnh

Sa c c bn lng (Ha An, Tnh Thi, Tn Tch, Tn Thun), ng cai tng An

Tnh, thng b dn gi l cai tng Bn Lng nn n nm 1925, lng Tn

Thun tch ra lm hai lng (ng v Ty) thnh ra nm lng. C lao Ging ca

An Giang trc cng c bn lng (Tn c, Bnh Phc Xun, M Chnh,

M Hng), thng b ngi ni khc chc qu, l dn c lao bn lng; nn

sau hai lng M Chnh v M Hng nhp li thnh M Hip, cn ba lng, ht

chuyn.

cng l cch l gii, ti sao trc y Nam B ch gi cc ph gia c

nhiu rung t l i in ch ch khng bao gi gi l a ch.

2. Chuyn ha t a danh thun Vit sang Hn Vit

Di thi phong kin nh Nguyn, ch Hn c coi nh vn t chnh

thng ca nh nc; mi vn bn ca nh nc v cc loi vn kin, sch v

khc u vit bng ch Hn; cc a danh hnh chnh thng l m t Hn Vit,

th khng c g phi bn. Phn ln cc a danh hnh chnh cn li (a danh ch

ni sng, ch vng) u l ting Vit nn phi phin dch sang ch Hn.

Qua cc b sch Gia nh thnh thng ch (GTTC), i Nam nht thng

ch Lc tnh Nam Vit (NNTC), a b Nam K (1936) (BNK) ta thy

cch phin dch ca cc c ngy xa khng thng nht vi nhau v cng khng

thng nht trong tng tc gi mt. Thng thng, cc tc gi s dng ba cch:

22

dch ngha, phin m, va dch ngha va phin m; ph bin nht l cch sau

cng. Tuy nhin, v ch Hn Vit cng ging nh ch thun Vit c khi c hai,

ba ngha khc nhau, hoc c mt s t a phng m trong ting Vit ph thng

khng c; nn thng khng c hin tng mt i mt gia cc t Hn Vit v

thun Vit. Do , s phin dch ny gp phn rt ln trong vic lm thay i

nhiu a danh Nam B. Vi th d sau y cho thy r tnh trng ny:

- Rch c Vng Thng c dch:

Thng giang c Vng (GTTC), Thng giang c Vn (NNTC),

Hunh Kim thng (BNK).

- Lng (rch) ng Chng: L Cng giang (GTTC v NNTC); Ng

ng (BNK).

- Sng S thng, S h:

Phim Da (Hn Da) (GTTC), sng Phim gia (NNTC), Din Hu

thng (h) (BNK)

- ng Thp Mi, lc by gi a danh ny cha ra i, mi tc gi u

c cch ghi chp ring:

Chm ln, Lm Tu hoc V t n (GTTC), H Pha Trch (NNTC),

Rng hoang (BNK)

cc a danh trn tr v tn chnh thc ca chng, cc tc phm trn

cn phi c dch li ra quc ng mi ngi u c c. Vic lm ny i

hi ngi dch ngoi nng lc ch Hn cn phi c kin thc su rng v lch s

- x hi ca vng t Nam B.

3. Chuyn ha trong cc a danh c yu t ngn ng khc

Trong loi ny, a danh c ngun gc Khmer chim a s. Qu trnh hnh

thnh v chuyn ha ca chng kh phc tp, b chi phi bi nhiu yu t. C th

chia chng ra my dng:

23

- Dng c phin ra m ting Vit ton b thnh a danh mang m

ting Vit: nh Phsa dek thnh Sa c, Lon hor thnh Long H, Kran thnh Ci

Rng

- Dng c phin m ting Vit mt phn, phn cn li gi nguyn

hoc ni tri i: nh Prt Ck phin m thnh ting Vit bin thnh Xo Chit

(Prek thnh Xo; Crek ni tri i thnh Chit); Prek mm thum phin m thnh

sng Ci Mn Ln, trong Prek dch ngha thnh sng, thum thnh ra ln, mn

gi nguyn.

- Dng c dch ngha ton b: nh Phsar thum dch ngha l Ch Ln;

Prek Slok dch ngha thnh Rch L

- Dng c dch ngha mt phn, phn cn li phin m: nh Kompong

k thnh Vng G (Kompong ngha l vng; K phin m thnh G); Kompong

Oknha Lin thnh Vng Lim (kompong l vng; b chc ohnha; Lin ni tri

thnh Lim)

iu c bn cn lu khi tm hiu a danh Nam B c yu t Khmer l

phn ln loi a hnh ny thng c hnh thnh v chuyn ha ri nh hnh

n ngy nay thng tri qua mt hoc hai trong cc bc sau:

- Bc 1: ni (phin m) th ng di dng ng m ting Vit, nh

Canlh pht m ting Vit thnh Cn L; Kantut (c ngha l cy chm dut, c

ni ni l chm rut) pht m ting Vit thnh Cn Dut, qua thi gian bin

thnh Cn Giuc.

- Bc 2: khi th hin trn vn bn, giy t (vn kin hnh chnh, a b,

in b) ng m ting Vit c ni (c) theo ng m Hn Vit v vit bng

ch Hn. Trong khi , nhn dn a phng vn dng a danh Nm trong giao

tip hng ngy.

Nh a danh Mc Cn Dng (ng), khng bit ch Khmer vit nh th

no, l a danh gi mt con rch v mt ci ch x Ha Bnh (tnh An

Giang ngy nay), ngi Vit pht m l Mc Cn Dng hay Mc Cn ng. Khi

24

chuyn sang ch Hn Vit vit vo giy t, sch v th ni l Hin Cn .

Nh vy, r rng l ngi xa dch ngha: Dng (c ngha l dng, hin) thnh

Hin, ch Cn nguyn, cn l sng hay rch (theo Vng Hng Sn th

gc ca a danh Mc Cn Dng l Kh prh stn).

- Bc 3: khi thc dn Php chim Nam B, a s thng ngn ngi

Vit ra lm vic cho Php trong bui u u thuc thnh phn t hc (Nho hc);

d mt s a danh qua h din t thng sai m, sai chnh t v c ghi

vo giy t, sch vlu truyn n ngy nay. Bc ny din ra cho nhiu dng

a danh khc ch khng ring cho a danh c ngun gc ting Khmer. Nh Th

Chin Sai, ngi Php pht m /chin/ rt kh, nn h ni v vit thnh /kin/.

Th Chin Sai thnh Th Kin Sai; cng nh Lai Vung c th l do Lei thum

(ngha l sng ln), ngi Php vit thnh Li Vum; t H bin thnh a Kao

vy.

Nh mt tn lng Sc Trng l Nhu Gia c v nh mt t Hn Vit,

nhng gc ca n li l Sampu thlei hoc Tmpu thley c ngha l thuyn lng

y. C thuyt khc na, l do Ompou yai nga l nhnh bn gie. Th l t

Sampu, Tmpu hoc Ompou yai bin thnh Nhu Gia. Cng nh Sva tanh (c

l Soa tn), lc u ngi Vit phin m l X Tn, ri v sau li thnh Tr Tn,

c v nh mt t Hn Vit. Mt s a danh khc nhu i Tm, i Ngi (

Sc Trng) cng qua mt qu trnh tng t nh vy.

Trong sch Ngi Vit gc Min ca L Hng c dn ra 212 a danh

Nam B c quan h vi a danh Khmer do Trng Vnh K lp, khng r trong

cc a danh y cn nguyn gc Khmer hay ng Trng Vnh K phin m

qua cch ni ca ting Vit hoc ting Php. Trong c mt s a danh kh

xc nh ngun gc v ngha. Tuy nhin, c mt iu ng lu l ngi

Khmer Nam B c mt thi gian rt di do iu kin lch s, h khng c,

hoc c rt t quan h vi khu vc vn ha trung tm ca h vng Lc Chn

Lp, nn ngn ng, nht l ngn ng ni (dn gian) pht trin theo mt hng

25

ring; do , s a danh ni trn khng c ghi vo t in Khmer. V vy, kh

c th tra cu c. iu ny c Vng Hng Sn nhc li nhiu ln trong T

v ting Vit min Nam.

PHN TH HAI

NGUN GC A DANH NAM B

QUA MT S CHUYN TCH V GI THUYT

I. C IM CA CHUYN TCH V GI THUYT LIN

QUAN N A DANH NAM B

Cc chuyn thn thoi, truyn thuyt, c tch, gi s, giai thoign vi a

danh Nam B gi chung l chuyn tch, c trnh by chung vi mt s gi

thuyt v a danh khc.

1. Chuyn tch c hnh thnh gii thch a danh

C th l a danh c t trc, v sau chuyn tch mi ra i nhm gii

thch s xut hin ca a danh, nh cc a danh ni B en (Ty Ninh), M

Cy (Bn Tre), ao B Om (Tr Vinh), ni B i Om (An Giang), rch Long n

(ng Thp)

2. Dng chuyn tch t tn cho mt vng t

Chnh nhng chuyn tch, hin tng t nhin x hi, s kin lch s c

ng li hnh thnh tn t, tn ni, tn sng, rch c th nh: rch Tru Trng,

kinh Cht Chm (ng Thp), rch B Lt, Ry Cht, Nm Cn (C Mau),

ng Ch Ngp, rch i Ma (Long An), Nh B, An Tht (B Ra Vng Tu),

ng ng C (TP. H Ch Minh)

3. Dng tn nhn vt trong chuyn tch lm a danh

Tn nhng v c cng khai hoang lp p, chng th d, bnh tt, xy ch, bc

cu, chin u chng gic bo v qu hng v cc cng lao khc, c nhn dn

a phng nh n, ly tn t cho tn t, tn sng, tn cng trnh xy

dngnh: Lng ng Chng (An Giang), cu Th Ngh (TP. HCM), sng ng

26

c, huyn Trn Vn Thi (C Mau), kinh Nguyn Vn Tip (ng Thp),

Thin H (Tin Giang), Th Tha (Long An), Hn Trc Hn Ti (B Ra

Vng Tu)

Song, cng c khi nhn vt ch l ngi u tin c ng gn i tng,

cng c ly tn t, ch khng hn l ngi c cng.

4. Gi thuyt v a danh

Ngoi ba dng trn, trong dn gian cn c gi thuyt gii thch ngun gc

v ngha ca mt s a danh khc, nh a danh ng Thp Mi, C lao Ty,

Vm Nao (ng Thp), X Tn, Ba Chc (An Giang), Xoi C N (Sc Trng),

Gi Rai, Gi Cn By (Bc Liu)

II. MT S CHUYN TCH V GI THUYT TIU BIU LIN

QUAN N NGUN GC A DANH NAM B

S phn loi phn I ch cho ngi c thy nt chung ca a danh Nam

B qua chuyn tch v gi thuyt. Trong phn ny, xin gii thiu mt s chuyn

tch cng vi d bn v gi thuyt tiu biu; khng trnh by theo s phn chia ,

m xp theo th t mu t Latinh d tm.

AN THT

An Tht l mt xm ca x Tam Thn Hip, thuc huyn Duyn Hi, TP. H

Ch Minh; l mt c lao hnh tam gic gm ba thn hip li thuc khu vc

rng St.

Ngy xa, khng xa lm, khi rng St cha b tn ph, ni y tp trung

nhiu th rng, hung d nht l cp v beo trn b, c su di sng, c dn

trong vng gi l vng t ca cha rng v cha nc.

Ring khu vc sng Tiu, Rch L, Ging Cha, Rch Su n thng Khnh

Do ni ting l ni cp, beo honh hnh d di v to tn. Ngi ta thng t gi

tn ca tng loi m gi chung l hm. Chng khng bit s ngi l g, khi

i gp g bt n ny. C ln hai v chng cho thuyn ngang qua ch lm cy

gie ra sng, mt con cp nhy xung tt cht ngi chng, ri li xch ngi v

27

ln b ngay st b sng, x n ht tht cha li ci u, b lng v xng. Th

nn t c ngi dm qua li l t vng ny. C chiu chiu h c hi gi mnh,

l ngay c l ch sn cng phi kim hc kt m trn v nghe mi hm.

Nhng theo ngi tng tri, th ng s nht khng phi l cp m l beo.

Beo rng St thng phc kch trn chng hai, chng ba cy, ti my khc quanh

m u; xung ghe tr n, l bt thn chng phng xung mc hng ngi, tha ln

b ngi n ti ch. Nhng chuyn nh vy thng hay xy ra ch cy bn qu

ngay ti khc quo gp ca rch Trm ni vi kinh Ngang (i B Bng) v ch

cy mm c chng hai ti Tt T Hunh.

T nn cp beo bt ngi n tht, trong dn gian rng St c cu: Su rch

l, hm n Tht. C l hai ting n Tht nghe rng rn qu, nn c ni tri

i thnh An Tht: tn xm An Tht ra i t v sau l tt An Tht.

(Theo Lng Vn Nho v Trn Phn Chn, Chin khu rng St).

AO B OM

Ao B Om nay thuc x Nguyt Ha th x Tr Vinh.

Di thi cha Nguyn, c mt ng hong Min c c n trn nhm vng

Tr Vinh. Thy vng ny gn bin, thiu nc ngt cn cho vic cy cy v sinh

hot hng ngy ca nhn dn, ng ra lnh cho dn chng o ao tr nc.

Cng lc y a phng c v tranh chp ko di nhiu nm cha gii quyt

c. l chuyn hai bn nam n khng bn no chu ng ra ci hi bn

no. V bn ng ra xin ci phi chu tn km mi khon chi ph v l lt. Nhn

c hi ny c ngi bn nn m cuc thi gia hai bn nam n, bn no thua cuc

s ng ra lo liu mi vic ci xin v nh ng hong lm trng ti cho cuc thi.

ng hong ng v cho gi tt c n ng, n b trong vng hp li thnh

hai nhm, ra lnh mi nhm o mt ci ao, nhm ca phi no o nhanh v su

hn, s c phi kia i ci hi. ng cn buc hai bn phi lm t giao c

trc mt ng, thi gian o l t lc mt tri ln cho n khi sao mai mc.

28

m y khi mt tri va tt, hai bn nam n hp thnh hai nhm. Nhm nam

s o ci ao trn pha ty, cn nhm n s o ci ao vung pha ng. Tt

c u ra sc lm vic ct lc; k o, ngi gnh, lm chng ngi tay.

n na m, b Om, ngi trng coi vic bn pha n ny ra mt k nh

la bn nam. B cho ngi n mt cy tre tht di em dng trn mt ci g t

cao hng ng. Trn t tre c treo mt ci lng n, bn trong t mt cy

n du, xa trng ging nh mt ngi sao.

Lc by gi ao bn nam o kh su, mi ngi bt u thm mt. Li thm

ch quan cho rng cnh mnh khe hn, pha bn n khng th no o kp. Va

lc li thy ngn n xut hin hng ng, nn nhm tng l sao mai

mc, tri sp sng, mi ngi r nhau v nh ngh.

Trong khi , bn n vn tip tc cng vic mt cch cn mn cho n khi

sng tht mt mi chu v nh.

Sng hm y, trc mt mi ngi, ng hong cho ngi ly thc o c.

Kt qu l ao ca pha n ln hn, su hn v tt nhin cha nhiu nc hn.

Th l bn nam thua cuc. T , h phi thc hin li cam kt l h phi i ci

ph n v lm v v cng t dn chng trong vng c ao nc ngt dng

quanh nm.

ghi cng ngi mu tr gp phn dnh c thng li cho ph n trong

cuc thi, ngi ta gi ao nc ngt l ao B Om. Tn ny cn truyn mi n

ngy nay.

Hin nay trong dn gian, cng c truyn k rng: ngy xa, hong t Patu

Mavong cng ngi em gi xung s ng vng ny. Hong t dng nh

Prast (tc Sc Thc), cch ao B Om hin nay khong 2km; cn ngi em ti

cha Prah ng, cnh ao B Om. Do khng tm c ngi va ci lm v,

nn hong t nh kt hn vi em gi.

Hong t n gp cng cha trnh by nh ca mnh, lin b c tuyt.

i ph, cng cha sai lnh hu o ho p ly quanh cha ngn cn hong

29

t. Cng cha cn sai o mt ci ao ln cnh o ly nc tm git, sai bn t

n l b Inh, b Sun, b Son v b Om canh gc. Do vic b Om l ngi ng

u ch huy nhm t n canh gi ao, nn dn chng quanh vng gi ao y l ao

B Om. Tuy nhin, cng c ngi cho rng B Om l do ni tri tra t tn cha

Prah ng, ni cng cha .

Bn cnh cng c truyn thuyt cho rng trc kia chung quanh b ao ny

c nhiu rau m m (mt th rau thm), nn thot u, ngi ta gi l ao M

m, dn dn ni chch i thnh ao B Om.

L Hng: Ngi Vit gc Min

P GI NG

p Gi Ng thuc x Tn Hng ng (C Mau). Trong chn nm khng

chin chng Php, p ny l mt trong nhng a phng cung cp nhiu lng

thc nh la go, da kh, c tm cho khng chin.

S d c tn ny l v vo thi k Nguyn nh cn ln trn cuc truy ui ca

qun Ty Sn, t rch Ci Rn, qun Nguyn nh di chuyn ln ra bin, phi tri

qua rch Rau Da ri n rch Ci Nc, ra sng Bi Hp vo vnh Xim

La. Nu i ng ny th khng phi qua sng ng c.

Cng vic vt sng, vt bin khng phi l mt ngy, mt ba l thc hin

c, cng khng phi l khng cn d tr mi th cn dng cho cuc hnh trnh

xa xi, y nguy him. Bi vy, trn ng ra vnh Xim La, Nguyn nh v

bu on th t phi dng li ti mt ni thuc hu ngn sng Bi Hp, ch

vm rch Ci Nc ra, tch tr mi th cn thit.

Chun b xong, li gp ma bo bt ng p ti, cuc hnh trnh phi dng li

gn na thng. Qua cuc trao i, mua bn dn chng c tip xc vi Nguyn

nh v thng gi l ng Ngi Ng.

Sau khi Nguyn nh i ri, ngi quanh vng gi vng ny l xm Gi Ng,

sau nng ln thnh p vn dng tn ny gi n ngy nay.

BA CM

30

Khong hn 100 nm trc y, hu ht ghe thng h t mit Lc tnh v

Si Gn Ch Ln hoc ngc li u phi i ngang Ba Cm, nay thuc x Tn

Bu (huyn Bnh Chnh, Tp. H Ch Minh).

Ba Cm nm khong gia Ch m (trc c tn l sng Tn Long, sau ny

gi l sng Bnh in), nc chy t Bn Lc ln, t Rch Ct chy xung, gip

nc ti Ba Cm. Nu thun con nc, xung ghe cho chng i lun. Cn gp

con nc nghch, xung ghe n li ti Ba Cm rt ng, cm so u li nu cm

n, ch n khi nc ln hoc chp rng, mi bi, cho i tip. Chnh v th m

qun x ni ln bn my th lt vt nhng rt thit yu i vi m dn thng

h, nh: mm mui, thuc r, giy ht, cao n hon tnLc u gi l qun

Ba Cy Da, sau gi l Ba Cm. a danh ny c rt lu, cn c vo c im ni

y c ba cy da mc thnh mt cm; trong sch Gia nh thnh thng ch ca

Trnh Hoi c c cp n: Dc theo b sng ph x tr mt, ghe nh bn

than ci, du ri, bao lc (bao bng). Qua mi hai dm ri n qun Ba Cy

Da (tc danh l qu Ba Cm), c c miu l miu Ba Cy Da. y, nn

trm cp trn sng rt ph bin, thng c gi l bi Ba Cm.

BI NG NG

Ngy xa, ti Ging Nu (thuc lng Hoa Ngh, G Cng) c mt thy

chuyn ngh dy v, gia nh c hai ngi con. C con gi ln tn Hng,

thng c gi l Nng Hai; cu con trai th l Ba Th.

Tuy l phn gi, song Nng Hai c sc mnh khc thng. Phm nhng cu

con trai no bung li ong bm chc gho, u b c dy cho mt bi hc

nh i.

V th nhng chng trai cng lng, khng ai dm ngh n vic ci c lm

v. Trong s y, khng bit cu no chi cc c, vit cu sau y dn vo gc a

u lng:

Trong lng c ch thng Ba

ng u su ai m dm thng.

31

Thu y, lng bn c ng b h tn Sng, c mt cu con trai l Hai ng.

Vn cha m d tin sn ca, nn Hai ng tha h xi ph, mc sc n chi,

chng h tic ng tin m hi nc mt ca cha m.

Thy con h, v chng b h Sng ly lm lo ngi cho sn nghip ca mnh,

khi c hai xa la dng th. ng b tm tm kim mt c gi tht cao tay n,

ci lm v cho Hai ng mong kim ch bt s n chi phung ph v ca

con trai mnh.

Trong xm ngoi lng ch c Nng Hai l hi iu kin theo yu cu ca

gia nh b h Sng. Sau khi ci Nng Hai t lu, hai ng b ln lt qua i.

Hai ng quen thi n chi tng b v dy cho nhng bi hc thch ng

bng v lc. Ngoi mt cu gng lm vui vi v che mt thin h, ch trong

thm tm vn hng toan tnh phi lm sao tr kh c nng.

Th ri, mt hm cu hi sn mt tri da ti v em treo trn ngn da bn

cu ao, ni nng thng ngi lm c, nht rau Ch n khi Nng Hai ra cu ao,

Hai ng lin git dy cho tri da ri trng ngay u nng. V chng ng ln ra

cht khng kp tri. Hng xm hay tin chy ti, thy Hai ng ngi khc thm

thit bn xc v. Mi ngi khng ai nghi ng iu g, u yn tr cho rng Nng

Hai cht v tai nn ri ro. Th l Hai ng rnh c mi n, t mc sc sng

phng ng xa hoa.

Vi li sng ngi khng n chi du ni cng c ngy mn. Chng my chc,

s ti sn ln lao ca ng b b h ln lt v tay ngi khc, bn b chng u

ngonh mt xoay lng. Hai ng tr thnh k trng tay, rng ti, khng ni

nng ta, hng ngy phi i xin n, m m phi ng u ng x ch.

Hn v thi i en bc, thng cho phn mnh i rch c n. Nht l v

m hi Nng Hai, ngi v tuy nng tnh nhng tht ng thng, cn c nng

cng ng cng vic gia nh. Nu nng khng b git hi th Hai ng lm g

n nng ni ny.

32

Lng tm cn rt, dy v Hai ng, cu sng vt vng nh mt k mt tr.

S hi hn thc y cu phi t np mnh ti ca quan nhn ti git v.

Mc d l t th, song quan trn xt thy y chng l, nn Hai ng b

kt n 10 nm v ti st th v b y ra Cn o.

Thu y, t nhn c quyn lp gia nh trong s phm nhn vi nhau.

Nhng Hai ng v qu hi hn v lun tng nh n Nng Hai nn th c

thn sut i chng t lng chung thy vi ngi bn i vn s. Ti Cn

o, Hai ng ct nh mt bi bin pha sau qun o. Chiu chiu, nhn my

tri cng ng mi thng tm, nghe ting sng v nh m thm khc bn

Khng nhc n th thi, h nhc n lng thm bun kh. Thng cho ai v

khng khi trch cho ai, ngp lng su khi tng nh n Nng Hai.

n nn th s ri

ht li c y c khng

V sng mi trong cnh su kh nh vy, nn chng bao lu Hai ng qua i

ti bi bin ny. T y c dn o gi l bi ng ng.

Theo Sn Vng, Ph thng s 127, 1964.

BI NG NAM

Tc truyn ngy xa, Ngc Hong giao cho c ng (c voi) c nhim v cu

vt nhng ngi i bin k c dn chi li khi h b nn ngoi khi bin Nam

Hi. V vy, c ng c gi mt cch tn knh l Nam Hi tng qun. Mi

Nam Hi tng qun u c mt cp mc theo hu v mt con c ao theo h v.

Tuy nhin, nu gp ngi mc cn m khng cu gip tn tnh, th c ao c

quyn git cht c ng ngay lp tc.

Mt hm, nhm tit thng ging, tri yn bin lng, ng Nam trn th vm

sng c, C Mau nghe li c ao b khu vc trn th i mt vng quanh mi

C Mau, qua vm sng Cu Long. Theo d tnh, on ngao du s d sc vt

qua chng ng xa xi y tr v li vm sng ng c trc ma ma sng

gi to ln.

33

Th l h khi hnh. Khi on qua khi mi C Mau, va n vm sng B

th thnh lnh my en kt bu tri, sng to gi ln ni ln d di. C ao v

mc hong ht ku ln:

- Tri ni ging to gi ln ri. ng i! C ghe b chm ca sng ng

c. Phi v cu gp ln mi kp.

ng Nam lo ngi khng km v ci tai ha bt ng ny. T y tr v ca

sng ng c phi i n mt ngy ng. Lm sao tr v cho kp? ng Nam

rt hi hn v khng lo trn trch nhim c Ngc Hong giao ph. ng Nam

bo:

- V ng bin th khng kp ri v phi i ng vng, ch c nc i

tt mi nhanh c.

Dt li, ng liu thn lao vt vo sng B , vi v bi lt i. Thng

ging l ma nc cn, thn mnh ng Nam li qu to, ng phi trn ln bi

sng rt kh khn. V li, ng ang c cha gn n k sinh , nn ng b sy

thai. a con trong bng non dc ng nn cng cht.

ng Nam au lng, ngm ngi nhn xc con, nhng khng dm chn ch, c

trn ti xuyn qua rng trm, rng c v ti ca sng ng c, ni ng trn

th.

n ni, ng lp tc ra bin. ng ly thn mnh nng chic ghe b chm phn

na di sng nc ln, ri dng ht sc lc cn li du chic ghe vo b. ng

lm trn nhim v, nhng sc khe khng cn c nh trc na. Hay c

tin y, Ngc Hong x ti cho ng Nam.

Dn chng bi sng B lp miu th ngay ti ni a con ca ng cht

v sy thai, gi l miu ng Nam v bi sng ny c gi l bi ng Nam. Dn

a phng cng nh khch phng xa n y u bit bi ny.

BI XU

34

Bi Xu l tn mt vng t, nay thuc th trn M Xuyn, Sc Trng. Theo

ngi a phng, tn Bi Xu c ngun gc ting Khmer Nam B, c ngha l

cm sng.

Thu xa trong m hu h mt ng vua n, c mt nng tn l Chanh c ti

nu nng kho lo, hm no nng dng cm ln u c nh vua khen ngi.

Trong cc mn n nng nu, nh vua thch nht l mn canh chua, khng ai c

th bt chc c. Do , nng rt c nh vua sng i.

Trong m quan hu cn nh vua, c ngi c mun a chu mnh lm

hong hu c thng quan tin chc. Thy nh vua yu qu nng Chanh nn

em lng ganh t. nhiu ln hn ta kim cch ba chuyn ni xu nng Chanh,

hn tu vi nh vua rng ci mn canh chua m nh vua ghin n y l do cht

bn trong mng tay m nng b vo ni canh. Vua nghe, na tin, na ng, bn

sai lnh hu thn tn xung bp d xem thc h th no.

Tn lnh lm b gip nng nu nng. Qu nhin hn thy nng Chanh khi

nu nng thng dng mng tay t di cong nh ci mung mc nc canh

ang nu trn bp nm th. Tn lnh vn l mt tay nnh b mun lp cng

nn khi tu vi nh vua, hn thm mm dm mui vo.

Nghe xong, nh vua c gin, qut tho m , ra lnh cho lnh hu bt nng x

ti. c tin d, nng vi vng gom gp t trang trn khi hong cung, ra m

sng qu giang mt ghe bun nh chy trn. Nghe tin nng Chanh trn thot,

ch thn nh vua ch huy binh s, dng thuyn cp bch ui theo quyt bt cho

c k dm khinh mnh.

Ghe ch nng Chanh ang xui theo dng sng Hu. n i Ngi th ghe r

vo con rch nh i v So Mo. H dng li y, ln b kim ci nu cm n.

Nhng cm va mi si, bng nghe vang ting ching trng v ting h reo ca

binh lnh. Bit binh lnh sp ti, nng vi v b ni cm cha chn ln ghe theo

ng sng D Tho chy ra vm Tn. Ch nng b ni cm sng c gi l Bi

Xu cho n ngy nay. m qun lnh ui theo ngy mt gn. Nng cung

35

cung lo s, nghi rng chc nh vua ui theo i li n trang, qun o m

ng tng nng trc y. Nng lin ling tt c t trang xung dc con sng

vi hy vng nh vua thy s thi khng ui theo na. n vm sng n, nng

ling lun ci cn tho (ng nh) bng vng. Do vy, vm sng y nay vn

mang tn l vm D Tho. Mc d ling ht c, nhng nng vn nghe ting

quan qun reo h ui theo mi lc mt gn. Thy mnh khng th thot khi tay

vua, nng Chanh ra ng trc mi ghe khn nguyn:

- Nu ti trong trng v ti, th sau khi cht, xin mu ti c bin thnh

nc bin ng, tc ti s thnh r cy ga, v ti s thnh tri bn v i ti s

bin thnh bp da nc, mi mi gn cht vi qu hng t nc ny.

Nguyn xong, nng gieo mnh xung sng t t. Xc nng tri v mt vm

sng Bc Liu, l vm Nng Chanh, ni tri i thnh M Thanh. Dn chng

vt ln chn vng Vnh Chu. Ngy nay, di tch ngi m hy cn.

Ci cht oan c ca ngi con gi kho tay , truyn thuyt vn cn lu li:

Nc bin ng c v mn l do mu ca nng. R cy ga r xung tng

chm trn mt nc ven sng nh mi tc di v mn ca ngi ph n. Cy bn

sng trn t ph sa ven sng Cu Long mu m, hng nm vn cho ra nhng

chm tri m ui tri c hnh nm nh hoa n b, bn cnh bt ngn da nc

mc ven sng c nhng bp da mp mp xinh xn thon th nh bp i con gi.

B RA

V tn gi B Ra hin nay c nhiu truyn thuyt, nhiu gii thch khc

nhau v ngun gc ra i ca n. rng ng tham kho, y xin nu mt

s ni dung tiu biu:

Vo khong cui th k XVII, min Trung hay b thin tai bt ng, thm vo

, cuc tranh chp gia hai h Trnh - Nguyn lm cho i sng nhn dn cng

lc cng kh khn. Nhiu ngi ri b qu hng vo pha Nam tm t sng.

Khong nm 1680 (di thi cha Hin Vng Nguyn Phc Tn), c mt s

nng dn Ph Yn vo Nam, trong c gia nh mt nng dn ngho c

36

ngi con gi tn Ra, lc by gi c 15 tui. im dng chn u tin ca

nhm lu dn ny v sau l vng M Kh (tc khu vc Tam Phc ngy nay).

Thu y, y cn l ni non rng rm, nc mn li thm a hnh li lm,

y ma thing chng kh, nn cng vic khai thc rt kh khn vt v. Nhiu

ngi phi cht v kit sc, v bnh ttmt s ngi chn nn b cuc. B Ra

chng nhng kin tr lao ng m cn ng vin c thc mi ngi c gng lm

vic.

Tng truyn vo nm 1698, Chng c Nguyn Hu Cnh vng lnh cha

Nguyn Phc Chu vo Nam kinh l. Khi on i ngang qua vng m sau ny l

thn Phc L, gp ma ma, nc lt, ng x cu cng b h hngc

tin y, b Ra lp tc huy ng n c nhn dn n tu b, sa sang li cho on

i qua. Khi v ph, Nguyn Hu Cnh bo co li mi vic trong Nam, trong

c vic lm hu ch ca b Ra. Cha Nguyn ra lnh sc phong cho b hm

Ngh v cho n theo h Nguyn. T b tr thnh b Ngh Nguyn Th Ra v

cng t vng M Kh cng c m rng thm ra v dn c ngy mt ng

n ngy nay.

B Ra mt khong nm 1759, (thi cha V Vng Nguyn Phc Khot)

th 94 tui. nh cng lao ca b, ngi i sau dng tn b t tn cho mt

vng t rng ln, tnh B Ra.

Theo t liu ca Ban t t x Tam Phc,

B Ra Vng Tu.

Kho d 1:

Trong dn gian vng B Ra Vng Tu ngy nay cn lu truyn cu chuyn

khc:

Vo khong nhng nm qun Ty Sn cn hng mnh, trong s lu dn t

Bnh nh vo Nam khai hoang sinh sng c mt ph n tn Th Ra (khng r

h), hng dn lu dn ngho kh Bnh nh vo khai ph vng m sau ny

c tn l Tam Phc (B Ra). Nh c uy tn v ti t chc, b ng vin c

37

mi ngi ra sc ph rng, bin t hoang thnh rung ng, xy dng cuc

sng trn vng t mi. Nhn dn knh cn thng gi lng B Ra.

Vng t khai ph u tin c t tn l lng Tam Phc. Lng ngy cng

rng, dn cng ng.

Lc v gi, b em ht ti sn ca mnh ra lm vic cng ch; b ng ta h

ho quyn gp lp qu ngha sng tr gip nhng ngi ngho kh mi vo

lm n, lp ch, xy cu, p ng, rc thy v dy hc cho con tr

B mt nm 1803, c nhn dn chn ct trn mt g cao bn ng Phc

Liu Long Hi. tng nh cng lao ca b, mt n th c dng ln

Ni Ph, ni ny c dn gian gi l ni B C. Theo cc c gi, s d nhn dn

gi nh vy l v h xem B Ra nh t tin ca mnh. Dn cc lng Tam

Phc, Phc Hi, Hi M, Lc An tn th b lm phc thn ca lng mnh.

Mt vi ni Nam B c cu ht:

Ghe ai mi, en lng

Ging ghe Th Ra xung vn thm em

Tn b sau ny c t tn cho tnh B Ra v B Ra tr thnh a danh cho

c vng M Xoi ngy xa v ngy nay l tnh B Ra Vng Tu.

Theo L Huy Nguyn v Giang Tn:

t thng cnh Vng Tu.

Kho d 2:

Trong Nam K phong tc nhn vt din ca ca Nguyn Lin Phong (xut

bn Si Gn nm 1909), c vit:

B Ra nguyn ph Phc Tuy

Gc xa B Ra dng gy t c

M mang rung t ci b

Cng B khai sng n gi k cang

Thu Cao hong lnh nn

B em lng phn chin trng hin cng

38

Rung B li mnh mng

Ti thn Phc Liu ngoi trong c lng

Nh xa phc c nng dy

Vin quan hng chc ring xy miu ta

Kho d 3:

Vo th k XVI, XVII, sau khi vng qu Chmpa (Chim Thnh) suy vong,

ngi Chm (Chm) phiu bt khp ni. Mt s cng vi ngi Vit vo vng

M Xoi lp nghip sinh sng.

Ngi Chm mang theo c phong tc tp qun truyn thng, trong c tc

th thn Sng bin tn l Po Riyak (hoc Po Rayak). Po Riayak l danh hiu

phong thn cho Ja Thmeng Kei, mt cng thn ca vua Chm P Rom. Thn l

nam, c nh vua Nguyn phong l Nam hi C tc Ngc ln tn thn (tc thn

Nam Hi Long Vng) c th cc miu Long Vng. y l mt dng thn

bin Chm Vit.

c yn n lm n trn vng t mi, u c ngi Chm l c

miu th Po Riyak, m ngi Vit pht m tri i l B Ra, lu ngy thnh danh,

B Ra tr thnh a danh ch mt vng rng ln nh ngy nay.

Trong sch Ph bin tp lc ca L Qu n (1726 1784), c chp:

n u a gii Gia nh l x Vng Tu, ni hi o c dn cNm

1776, sau khi qun Ty Sn tn cng ly c ba dinh Phin Trn, Trn Bin v

Long H, Nguyn Phc Thun thua chy n x B Ra.

Cn Trnh Hoi c (1765 1825), trong Gia nh thnh thng ch, chp:

Xt B Ra l t Thy Chn Lp xa. Kho sch Tn ng th ni: nc B

L thng pha ng Chim Thnh, t ca bin Giao Chu vt bin tri qua

cc nc Xch Th, an an mi n. t y c bi rng, nhiu nga, cng gi

l M L. Tc hay xm l tai eo ngc, dng mt mnh vi ct bi (vi bng gn)

cun ngang lng. Pha nam (nc y) l nc Th Ni, sau i Vnh Huy (i

Cao Tng nh ng (650 655) b nc Chim Thnh thn tnh. ng cng

39

ch thch thm: Tra trong sch Chnh Vn, th ch L m lc a thit (c l

la, ta c ra) nn c th ng rng ting gi B Ra tc l nc B L xa

kia.

Trong sch i Nam nht thng a d ch, lc tnh Nam Vit (tnh Bin

Ha), trong mc sn xuyn c chp v ni B a, vi s tch, xa c ngi con

gi 17, 18 tui b nn cht ngoi bin, gi x tp vo mm ni, c dn a

phng chn ct ti ch. T hay hin hin gip ngi rt linh thing; c

dn tn ln hng n thn, lp n th, nn mm ni c tn l Dinh C.

Do , c tc gi gii thch tn gi B Ra l do B a ni tri m ra.

Theo nh kho c hc ngi Php, ng Malleret th hai ting B Ra l do ch

Ba ry t ao Ba ry, ao ny hin cn lng Long in. Cn hc gi Etinn

Aymonier th a danh B Ra do ch Paraye ca ting Khmer.

Ph ch:

Theo Vng Hng Sn, th m B Ra do Trng Vin ng Bc c

(E.F.E.O.) xy dng, nn hin gi cnh hng l G i, t x An Ngi qua

ch b p, thuc x Phc Hi (trch th H c Thng, S s 14 &15).

Theo ngun thng tin khc, th hin nay m B Ra v miu th x Tam An

(xa l Tam Phc), cch y ban nhn dn x khong 200m. Trc y, t

ngi bit n ngi m ny, mi n nm 1939, nhn mt v kin t ai,

ngi ta tra s b mi thy cng in lng Tam Phc (qun Long in)

phn ln l di sn ca B Ra. Qun trng lc y l ng Nguyn Ngc

Tng, ch thn n lng Tam Phc tm ra ngi m v cho tu sa li.

BO TIN BO HU

Trong thi k tu quc, c lc Nguyn nh n nu ti thn Tn Long (nay l

x Long Hng, Lp V, ng Thp). c th ng c lu di vi qun Ty

Sn, Nguyn nh chn Tn Long lm cn c, v y l mt vng sng nc vi

nhiu sng rch chng cht, c th tn dng a th ny m dng qun, gy dng

lc lng; ng thi c th tin thoi tin li.

40

ng cho binh s xy dng hai pho i kin c, phng qun Ty Sn tn

cng. Mt ta lc ti thn Tn Long, n ng mt sng Tin, gi l Bo Tin. Mt

ta lc ti thn Phong Ha, n ng mt sng Hu, gi l Bo Hu. Thnh c

xy bng t, pha ngoi cn ly t ni Sam (Chu c). cn tr qun Ty

Sn tn cng hai bo ny, Nguyn nh cn cho ly xy nhiu cn trn cc

rch dn vo bo; ngy nay cc cn ny cn li du vt vm Ci Tc (x Long

Hu), trn rch Ci Bng (x Long Thng).

Ngy nay, di tch ny khng cn nguyn vn, nhng tn gi Bo Tin, Bo

Hu vn cn lu truyn trong dn gian.

41

BN KO

Bn Ko l mt th trn, bun bn sm ut thuc x Long Thnh (tnh Ty

Ninh), nm trn quc l 22, cch tnh l 8km.

Nguyn khi xa t y ln n vm Ci Rng vo Ty Ninh, nhn dn phi

i bng xung nh v con rch Ci Rng va nh va cn. Khi thc dn Php

chim ng Ty Ninh, con rch ny khng gip ch g cho chng trong vic

chuyn ti v kh, lng thc t Si Gn chuyn ch n y vo Ty

Ninh.

Chng phi mn xe b, xe tru ca nhn dn a phng ko hng vo Ty

Ninh. T y n Ty Ninh phi theo con ng mn bng qua rung ng, rng

bi; ng i gp ghnh y l hang, tru b ko xe v cng vt v, lm khi sa

vo h, xe c lt ngang, hng ha v tung. Vy m mi chuyn xe ko ch c

tr hai quan tin km. Ngoi vic ng x kh i, ngi i ng thng hay b

cp v, nn ngi ta thng tp trung bn nm chc xe mi i, t khi xe ko dm

i l t.

Thu y, vo ngy th su hng tun l tu t Si Gn ln n y, nn chiu

ngy th nm l cc ch xe tru, xe b tp trung li y, hm sau ko hng.

Thp tng cc chuyn chuyn ch hng qun s, mt hng tu Php cng ng ra

ko cc ghe chi ca thng bun Hoa Kiu, chuyn i t Ch Ln ch ln ru,

hp, vi vcchuyn v ch tru b, th sn cung cp cho Si Gn.

Tt c hng n v v u tp trung ti bn ny thu xe ko i. Do c

dn a phng gi l Bn Ko. Tn gi ny tn ti n ngy nay.

BN TRNG I

Bn Trng i cn gi l Bn i, ngy nay thuc x Cm Giang, huyn

Ph Khng, tnh Ty Ninh, nm gia xm Du v g Trao Tro.

T thi cc cha Nguyn n triu i nh Nguyn c nhiu ngi Chm

(Chm, Hi) c ng Ty Ninh. H thng c triu nh gi l ngi C Man

v c vua Minh Mng cho mang h o. H sng rt gn b vi ngi Vit,

42

c b con ngi Vit gi l ngi Chm. Hin nay Ty Ninh vn cn nhiu

ngi sinh sng, ng nht l x Thi Bnh (huyn Phc Ninh), x Cm

Giang, Thi Hip Thnh (huyn Ph Khng), ng Tc v mt s di tch nh

cng Chm ( Cm Giang), hang Chm trn ni in B, bn Trng i

Ngi Chm c thi quen cng c ng thnh xm lng vi nhng nh sn,

nng ta, on kt thn i nhau v rt tn trng quyn li tp th. Khi ngi

Php chim ng Ty Ninh, thit lp c s hnh chnh, kim sot mi sinh hot

hng ngy ca nhn dn ta. Ngi Chm y khng phc tng, khng mang

sn vt ra ch bn cho gic cng nh khng mua hng ca chng v dng. Lnh

bt hp tc u c mi ngi Chm tun th. Ngi Vit rt thn phc thi

ca h; song v lu di i sng ca h gp kh khn, v sn phm ca h lm ra

khng bn c v cng khng mua c cc th cn thit khc m h khng

lm ra c, nn mt s ngi Vit Cm Giang ng ra thu mua sn phm ca

h v bn cho h cc nhu yu phm khc. Nh a im trao i ny m i sng

ca ngi Chm tr li bnh thng v hot ng sn xut tiu th cng, nng

nghip a phng pht trin. Ni c dn a phng gi l bn Trng

i hay Bn i v n gn sng Vm C ng.

B THO

B Tho l tn c ca x Thun Ha, tnh Sc Trng.

B Tho hay B To hoc Bua Tho l do m ting Triu Chu (Tiu) ca

ch Pu tho, c ngha l u rch, u sng (tho l u); nn trong i

Nam nht thng ch Lc tnh Nam Vit dch ngha sang m Hn Vit l Ph

u Giang. Trong khi , ngi Khmer khng bit ch ti ch gi tt l T

Np, cn ngi c hc gi l Piam prek tumnup c ngha l vm sng (u

sng) b chn li.

S d ngi Triu Chu gi l Pu Tho, cn ngi Khmer gi l Piam prek

tumnup l do s kin sau. Di triu Minh Mng, vo nm 1827, mt quan li a

phng ngi Khmer tn Chauvai Lim ni ln chng li triu nh. ngn chn

43

binh triu nh tip vin t Chu c xung, sau khi git quan ph v y li

c binh lnh ngi Vit, Chauvai Lim cho ng qun Bng Trp (ng ba An

Trch) v cho p mt ci p ngay ti u con sng. Ngi Triu Chu gi ch

l Pu Tho, cn ch ng qun ca Chauvai, h gi l Xin X (m Vit l

Tn Tr).

Pu Tho c ngi Vit gi l Ba Tho, B To, ri B Tho.

Theo Vng Hng Sn, T v ting Vit min Nam.

BNG SU H

Ngy xa, lc ng Thp Mi cn hoang vu, c mt gia nh nng dn n

lp nghip. H ct chi ba rng trm, ph rng trm khai hoang lm rung, v

lo chn nui heo g, lo cm ncnh mi ngi khai hoang lc by gi. Hai

v chng c thng con trai c 10 tui. Hng ngy n thng vo rng by

chim, bt c, n ong

Nm n, qua thng nm m lch m tri vn cha ma, nc trong

bng, a, bo u kh kit. Nh mi ngy, thng nh quy gi i ly mt, n

tra hoc x chiu l v. Nhng mt hm, n ti mt m vn cha thy n v.

Hai v chng trng ng, trng ngi v v cng lo s iu khng may xy ra,

nhng khng ai dm ni ra.

m n, c hai u khng ng, ra sn ngng v pha rng mong con. Ngi

chng dng tay lm loa h gi con. H xong, h lng tai nghe; mong ch c ting

p li. H chng vi hip, h nghe vng vng, m h dng nh c ting h p

li. Ngi chng h tip, ri lng nghe. Ln ny h nghe r rng c ting h vng

ln nho nh t xa. H phn vn, khng bit c phi ting con mnh tr li hay

khng. Ngi chng khng h na, nhng vn nghe ting h. Hai v chng va

ngc nhin va mng, khng bit lm g hn l nh m ku cu.

Hng xm chy n, ngi mc vt, ngi cha ba, k cm uc, chy vo

rng hng v pha pht ra ting h. Mt lc kh lu, sau khi vt qua khi cm

rng trm dy bt, mt ci h lng tht ln hin ra trc mt mi ngi. Chnh t

44

ni pht ra ting h. Di nh uc chp chn, h lng loang long nc, hin

ra nhng khc trm ln ang ngo ngoe ph ph th.

n sng tht mt, th ra y l ci bng gia cm rng trm dy t ngi lui

ti, nay nc kit, bn c qunh li, c su t v v b kt li y. Ting h

chnh l ting th ca chng.

H tm thy ci gi mt ong bn cnh mt gc cy, nh vy l thng nh rt

xung h lng b c su n tht ri! Ngi v go ln thm thit, ngi chng im

lng, nc mt chy quanh.

Sau mt hi trn tnh, ngi chng hng dn hng xm dng xung y mt

ci rnh nh ngc vi hng gi, ri vo rng tm cy mp xc p ln. Khi

cy mp lm l c su cay mt, sc sa tm ng b lung tung, nhng khng sao

thot ra khi h lng, v chung quanh khng c nc. trnh cay mt v khng

b sc, chng b ln hng ngc vi gi v nh vy l tng con ln lt ni

ui nhau b vo ci rnh va o. Nhng ngi hng xm c vic bt tng

con, ly my rng x mi nhu x vm trm v dng mc vt ct rt gn ui,

nn chng khng cn quy p lm g c na.

n gn tra, n su b bt sch v x mi dn v xm. Cng t , ci bng

ny c tn l bng Su H.

C RONG BNG SNG

Vng C Rong Bng Sng nay thuc x Vnh i, huyn Vnh Hng, tnh

Long An. y l mt vng t trng vi nhiu bng, trp, bu, lng, lung

trong vng c rch Bng Sng, Lang Sen, rch C He, rch u SuNgoi cc

loi c, y cn nhiu th rng, chim mung Trc chin tranh, vo u ma

ma, nhn dn cc ni dng xung ghe v y khai thc, mua bn trng chim,

chim non (chim ra rng).

Xung ghe ca bn hng ni xa n mua u tp trung ngn rch Bng

Sng, khng c vo khu vc pha trong, v ni hng C Rong u thu

45

c, ri thu ngi lm trng, bt chim non em ra rch Bng Sng sang li

cho bn hng.

T C Rong Bng Sng lc u do bn hng mit Mc Ha, Th on,

Th Tha gi, khi r nhau i mua hng h thng ni: n t ca ng C

Rong rch Bng Sng, lu ngy cm t ny rt gn li thnh C Rong

Bng Sng v lu truyn n ngy nay.

46

CNH N

Nm 1783, trong lc trn chy cuc truy n ca qun Ty Sn, Nguyn nh

vi binh quan v gia quyn cng ng phi n nu C Mau.

C Mau lc by gi l ni rng thing nc c, y th d v mui mng.

Cng cha Ngc Hnh con Nguyn nh khng chu ni cuc sng gian lao vt

v, nn vng phi bnh thng hn.

Trong iu kin sng ln trn, thiu thy thiu thuc, do sau bn ngy lm

bnh, cng cha qua i. Thi hi cng cha c chn ct ti ch tr n, ch

gn mt khc sng quo gt gn nh vung gc, m dn a phng gi l cnh.

V qu thng con nn sau khi chn ct xong, Nguyn nh cn ra lnh cho

quan binh dng mt n th k bn ngi m. Ci cnh sng c ngi n c

dn gian gi l Cnh n. Lu ngy Cnh n tr thnh a danh ch mt vng

v mt con kinh chy ngang .

CAO LNH

Vo khong gia th k XVIII, ha trong m lu dn Qung Nam Bnh

nh vo Nam khai hoang lp nghip vng ven ng Thp Mi, gn sng

Tin, c v chng ng Cng Tng, tc danh l Lnh.

Sau bao nm thng ch th lm n, cng vi bao lu dn khc ra sc khai ph,

bin rng hoang thnh rung vn, vi xm lng sung tc thnh lp nn thn M

Tr. C hai ng b u c lng thng ngi, thng cu mang, gip ngi

khn kh; ring ng tnh tnh cng trc, sn sng gip k c th; nn c hai u

c mi ngi cm mn. Do , khi lng c thnh lp, ng c c gi chc

cu ng, trng coi vic phn x cc v tranh tng nh trong lng. S t ca

ng b c lp mt vn qut, do nm trn v tr thun tin nn hng ngy b con

trong xm thng t tp y mua bn i chc, lu ngy thnh mt ci ch

nh, c gi l ch Vn Qut hay ch ng Cu (v ng lm chc cu ng).

Nm Canh Thn (1820), dn lng M Tr b bnh dch t honh hnh d di,

c nh cht gn ht. Ting ku cu, khc than vang dy. Cnh chn ct ngi

47

cht hi h din ra sut ngy, ban m ting m ku cu ni ln tng chp. Lng

xm, ch ba vng v tiu iu. Lc by gi ngi ta cho rng b bnh dch l do

tri t qu pht, ngi no lm bnh coi nh l ti s, khng phng cu cha

c.

Khng th ngi yn nhn cnh tng au thng y, ng b lp bn th gia

ch, cu xin tri t ph tr cho dn chng tai qua nn khi v nguyn cht thay

cho h. Khn nguyn xong, ng b n chay ba ngy, t ngy mng su n ngy

mng tm. n sng mng chn b lm bnh, n ti th qua i. ang lo tm

lim cho b th ng pht bnh v n hai gi m rng ngy mi mt, ng cng

qua i.

Dn lng an tng ng b xong th bnh thi kh ln hi cng dt lun. Do vy,

dn lng ngh rng chnh ng b l ngi cu h thot cht nn cng nhau k

cng ngi ca, lp n th ng b bn b rch Thy Khm (nay l ng L

Li) ngy m hng khi khng dt tng nh cng lao ca hai ngi; c

gi l miu ng b Ch ch.

T , ch Vn Qut c gi l ch Cu Lnh. Ch ngy mt sung tc, k

mua ngi bn tp np. Cu Lnh b ni tri thnh Cao Lnh lu ngy thnh

danh. Thi s Lng Ba Phan Vn B khi ving miu ng B, c cm tc bi th:

Mun ming nh nhau ni rng

Cu ng l chc, Lnh l danh

Lp lng kh nhc, cng khng dt

Ct ch chm nom, vic mi thnh

Dn ng gic tri cam th t

C n n nc quyt hy sinh

Thot nn, b tnh lo th phng

Miu ngn thu rng tit lnh.

Theo bia ti miu ng B Cu Lnh.

CU 72 NHP

48

Bng Sa Ry l mt ci bng rng, trc thuc Hng Ng, nay thuc huyn

Tn Hng (ng Thp) di c chc cy s, chy t sng S H ngang qua ging

Sa Ry, xung G Sung, Rc Mung, Ging Gng Bng quanh nm nc

ng, k c ma kh, y c di, lau sy nn lm chn dung thn l tng ca

mt s loi thy tc. Do bng su li t ngi khai thc nn chng rt ln; ni

theo kiu nng dn, c r ng y bit ni, c lc mc ru trn u c ch

nhn, c bng ba bn k mt con l chuyn thng; ngoi ra cn c ra, rn,

trn k c c su

Theo cc b lo sng nhiu i y, th trc thi khng chin chng Php,

c su bng Sa Ry c con ln n ni thn n mt ngi m khng gip. C su

thng b ln m bng bt b ngh, tru ngh ko xung bng n tht

Trong khng chin chng Php c nhiu c quan ca tnh Chu c, huyn

Hng Ng, X y Nam K v bng Sa Ry xy dng cn c. Ma nc th i li

bng xung ghe; ma kh i b. Song vic qua li bng Sa Ry th ht sc kh

khn, vt v cho cn b, chin s v nhn dn. a leo, rn cn, trn qun, nc

su ht gi, c su tp lun l ni m nh i vi mi ngi. Do , vic xy

dng mt cy cu ngang qua bng l mt yu cu ht sc bc thit.

c cp trn cho php, ma ma nm 1945, cn b a phng cng c

quan v b con quanh vng phi hp nhau t chc bc cu qua bng. H n g

Qun c, g Nm Ni xin cy giang ty, tre gain, bt tru ko v v tr bc

cu. Xc tro, th nh, ct tay vn ln ti, ln ti; mi nhp khong bn thc.

C nh vy, gn mt tun l tri qua, bc c 72 nhp, mi ni lin c hai b

bng v mi bit l bng Sa Ry rng gn 300 thc ty!

Cu bc xong, cha kp t tn, th mi ngi u gi l cu 72 nhp

Cu phc v b con, cn b chin s a phng i li lm n cng tc nhanh

chng tin li. Nhng v l cu tre lt lo, chu lc d, nn mi khi mun qua

cu, phi nhn u cu pha bn kia coi c ngi qua li hay khng ri mi ln

49

cu, trnh tnh trng kt cu, c th dn n sp cu v qu ti. phng

my bay ch pht hin, nn cu lun phi c ngy trang.

Cu 72 nhp tn ti c ba nm th b ch pht hin cho my bay bn ph.

trnh thit hi v ngi, ta khng ch trng bc cu li. Vic qua bng c

khc phc bng nhiu bin php khc.

Sau ngy gii phng, khai thc tim nng ng Thp Mi phc v quc

k dn sinh, bng Sa Ry c no vt thnh mt dng kinh su. Con ng ni

lin th trn Sa Ry vi hai x Tn Thnh, Thng Bnh b dng kinh ny ct

ngang, c ni lin bng mt cy cu b tng kin c di my chc mt vi mt

nhp chnh. Song cu vn c mang tn l 72 nhp.

Cu 72 nhp l mt du n lch s i vo lng nhn dn a phng.

CU HNG L

Cu Hng L xm Tng, pha trn ch Tn Nin Ty. Cu bc ngang sng

Tng Chu, ni lin xm Tng vi ng i G Cng.

Khng r tn h ng, ch bit ng gi chc v hng l trong hi ng hng

chc, lng Tn Nin Ty. Do , mi ngi quen gi ng l ng Hng L. ng

l ngi hay lm vic phc thin.

Thy cy cu nh hp, gp ghnh kh i, ng b tin ra xy dng cu mi

rng ln v chc chn hn. Lm cu xong, ng li tip tc cho p con ng di

500m dn ti cu, mt ng c lt , dn chng i li d dng vo c

ma ma. Do vy, dn chng gi l cu Hng L.

t lu sau, thy con ng t ch qua Ging Thp (G Cng Tin Giang)

va nh hp, va b ly li, trn trt, vt v cho ngi qua li, ng bn by mu

rung ly tin p con ng mi v trn mt ng cng c lt . Sau

ng cho o mt ci ao ln trong s rung ca ng ti G Lc, ly nc ngt cho

dn chng.

ng lm vic phc bt chp ting khen ch, bnh phm ca ngi i.

50

n khi ng qua i, thn nhn thc hin li trn tri ca ng, lm m tang

n gin vi quan ti bng g tp, khng nht thit l ma chay linh nh tit

kim tin bc gip vo vic cng ch trong lng. l nguyn ca ng trc

khi nhm mt.

CU TH NGH

Ngy xa, quan khm sai Nguyn Cu Vn c ngi con trai tn Nguyn Cu

m v con gi l Nguyn Th Khnh.

Khi ln ln, Nguyn Cu m theo ph cha Nguyn Phc Chu. Nm 1772,

c phong lm quan iu Khin nh c cng nh ui qun Xim xm lc.

ng tham gia xy dng mt ci ly gi l Bn Bch c ly chy di t sau i

Cy Mai qua trng ua Ph Th vng Ha Hng, bn tm nga, g Tn nh

n Cu Bng phng mt ty nam ca Gia nh.

Ngoi ra ng cn lp mt ci ch nn c dn chng gi l ch iu Khin

(tc ch Thi Bnh ngy nay).

Cn b Nguyn Th Khnh sau l v ca mt ng ngh lm th li trong

thnh Gia nh, nh M Thnh Ty cch thnh Gia nh mt con sng tn l

Bnh Tr giang (Nghi Giang). Hng ngy, ng ngh phi sm i nn i, ti i

nn v. B khng bit ng ngh xch nn i u? Du sao, b ngh cng khng

quan tm n vic v b hon ton tin tng vo c ng chng. Nhng c

iu, b lo nhiu l mi khi i lm vic quan, chng b phi i sang sng, khi

nng ro th khng ni, nu gp ma to gi ln th tht l vt v v nguy him.

B rt lo cho chng cng nh b con trong thn xm khi i lm n, mua bn hoc

c vic phi sang sng l iu ht sc phin phc.

B bn xut tin mua vt liu, huy ng nhn lc trng coi xy dng mt cy

cu. Cu bc xong, dn chng gi l cu B Ngh, dn dn v sau quen gi l Th

Ngh. Ri ci xm ni b ang , con rch chy ngang qua cng c gi bng

ci tn chung l Th Ngh.

CY A BN NG

51

Tng truyn, khi Nguyn nh b qun Ty Sn nh ui t Gia nh

xung Sa c, phi n nu ti thn Tn Long (nay thuc x Long Hng, huyn

Lp V, tnh ng Thp)

Trong thi gian tr ng y, ng thng ra ngi cu c, hoc suy ngh lo

toan vic xy dng li c ti gc a st m rch. Sau khi tiu dit c qun

Ty Sn, ng ln ngi ly nin hiu Gia Long. ng cho i tn thn Tn Long

thnh Long Hng v t cy a bn nc ch ng ngi trc y c dn

gian gi l Cy a Bn Ng. Ngy nay cy a b n mt, song ci gc to ln

ca n vn cn cng vi chi non v tn gi.

CHC C AO

Chc C ao khng nhng l tn ca mt con rch chy ra sng Hu, cch

thnh ph Long Xuyn 8 km m cn l tn ca mt ci ch v mt cy cu.

Nhng a danh ny thuc x Ha Bnh Thnh, huyn Chu Thnh, tnh An

Giang.

Theo b lo a phng th xa kia con rch ny c nhiu cua, khng phi l

loi cua ng, m l loi cua bin ln con, tht nhiu, n rt ngon. Thu mi khai

hoang, con rch ny cha c tn, ch nghe ngi Khmer ni n y chp c

am, c ngha l bt cua, ngi Vit ni theo song khng ng vi th m,

m tri thnh chc c ao, lu dn thnh quen.

Theo ng Vng Hng Sn, nu l nh vy th phi vit l chp kdam

(Chp l bt; kdam l con cua) v ni l chp c am mi ng. Cn theo Sn

Nam th m chc c ao do ting Prek pedao c ngha l rch c my rng.

Trong khi quyn Monographie de la province de Longxuyen, vit rch ny

l canal Chac Ca Da. Nh vy, Chc C ao c v gn vi Chp Kdam (Chp

C am) hn vi Prek pedao.

CH THNG LINH

Ch Thng Linh ngy nay nm pha hu bi ca x M Ngi (thuc th x

Cao Lnh, tnh ng Thp).

52

Thng Linh l tn gi tt ca Thng lnh binh Nguyn Vn Linh. ng

Nguyn Vn Linh sinh nm 1815 ti thn M Ngi, huyn Kin ng, trn nh

Tng (nay thuc th x Cao Lnh), l ngi c v ngh cao cng, ch kh hin

ngang.

Khi ba tnh min ng Nam K ri vo tay thc dn Php, ng ng ln chiu

m ngha qun ni ln chng Php vng Cao Lnh. ng c ngha qun tn

lm Thng lnh binh. Do , ngi i thng gi l Thng Linh.

V sau, khi Thin h V Duy Dng chn G Thp, nm trong vng trung

tm ca ng Thp Mi lm cn c, ng ko qun bn b ca mnh v hp tc.

ng l ngi a phng am tng dn tnh, giao du rng, ng i li li, nn

c Thin h Dng giao nhim v pht trin lc lng ngha qun. ng

gp phn lm lc lng ngha qun ngy mt pht trin.

Tng truyn, mt hm Thng Linh t cn c v M Ngi thm gia nh, c

ngi phn trc bo cho gic bit. Th l ng v hai ngi bn chin u l

Thng Bnh v Thng Chiu u b gic bt. Bit ba ng l nhng nhn vt quan

trng trong hng ng ngha qun, gic Php khng git m em a v, chc tc

ra d d nhng tht bi.

Cui cng chng em c ba ng ra bi t trng ti ch M Tr hnh quyt.

Trc khi cht, Thng Linh vn im nhin ngm th:

Rt tic th chung cha tr ng

St si chn sui d no ngui!

Nm y, ng va trn 47 tui, thi hi ng c thn nhn v ng bo mang

v chn ct thn M Ngi. tng nh cng lao ca ba v anh hng x

thn cu nc, nhn dn lp miu th; song qua mt gic, miu th c ngy

trang di dng miu th Quan Cng, dn gian quen gi l cha Ba ng. V sau

trong vng c lp ngi ch cng t tn l ch Thng Linh lu danh hu th.

CH TRM

53

Ch Trm thuc a phn x M L (huyn Cn c, Long An), nm trn

tnh l 50A.

Di thi nh Nguyn, tip tc theo cch thc ca cc triu i trc, trn

mi cung ng giao thng b, c trn mt khong ng nga chy va mi

(tc khong 14-16 km), ngi thit lp mt nh trm ngi v nga lm

nhim v lin lc, thng tin, mang cng vn, th t ngng li ngh ngi. Ngi

phu trm ca mt trm ch mang thng tin n cho trm trc v trm sau. Nn

ti mi trm thng c mt s phu trm ng trc lm nhim v; nhn dn i li,

chuyn hng bun bn cng thng thp tng theo v cng ngh ngi khi n

trm. Do , mi trm u xut hin hng qun, bn thc n thc ung cho

ngi i ng, c ni c nh tr, tu lu Do iu kin c bit ca a

phng, mt s trm tr thnh ch ba sm ut.

Trn tuyn ng t Gia nh i G Cng c thnh lp mt s trm lm

nhim v thng tin lin lc. Trm thn M L c iu kin pht trin nhanh thnh

ch v c gi l ch Trm. Mt hng c bit ca ch ny l c bng ko, tm

bc, cua bin (c sn ca Cn c) bn hng mua mang ln bn cho Si

Gn.

a danh ch Trm hnh thnh t y.

Ni y, ngy 22/11/1883 thc dn Php x chm Tng lnh binh Nguyn

Vn Tin, mt lnh t ngha qun cng thi vi Nguyn Trung Trc.

CHA TR NNG

th trn M Cy, tnh Bn Tre c mt ngi cha tn Tr Nng. S d cha

c tn nh th l do cu chuyn nh sau:

Thu xa, vng Thm, c nh kia sinh c mt a con gi, t tn l

Nng. Cng ln, c gi cng xinh p. Nh nng rt kh gi, c ca n ca ,

vi rung t b b, nm no trong nh cng c la thin (ngn). Trong lng c

mt chng trai khe mnh, tn l ch. Nhng nh ch li ngho, gia sn chng c

g ngoi cn chi tre l cnh b sng. Cha m chng li mt sm, nn chng

54

ch phi i m cua, bt ckim n. Chng c bit ti bt ch rt gii v chng

thng em ch bt c ra ch bn sng qua ngy. Mt hm, nng Nng i

ch sm, ng vng v, nng b ba tn cn chn li nh hnh hung. Khi y

chng ch cng va ti, lin ra tay nh ui, cu c nng Nng. T , hai

ngi quen nhau; cm thng hon cnh ca chng, nng em lng thng mn.

Chng ch cng khng ng mnh li quen bit, thn thin vi mt c gi xinh

p li giu c nh th, nn cng bng thng thm. Nhng khi bn ti

chuyn trm nm th chng ch li ngi ngng, mi sau chng mi ni:

- Nh ti vi nh nng khng mn ng h i, chc kh kt duyn tn tn.

Cha nng chc khng bao gi ng cho nng ly mt ngi ngho kh nh ti.

Nng Nng vi gt i:

- B anh khng nghe ngi ta ni ht: Em vi anh g ngha chung tnh. D n

cm qun ng nh cng ng sao?

Ri nng ni tip:

- Em khng ly c anh, em th khng bao gi ly ai khc lm chng na.

Chuyn hai ngi thng nhau, lu ngy ri cng n tai cha m nng. Cha

nng gn hi, tra xt. Nng nh giu kn, nhng v sau phi tha ht chuyn vi

cha. Ngi cha ni gin li nh, ly roi nh nng, ri cm cy mc vt cm

php gia sn v la ln ln:

- My m cn i li vi thng kh rch o m , th hy nhn cy mc ny.

Bit chuyn, chng ch b lng ra i. Chng ng, sau khi c tin chng b

i, nng bun ru, xin vi m cha cho nng xung tc i tu. Cha m ct cho nng

mt cnh cha; ngy ngy tng kinh nim Pht gi trn li th nguyn vi

chng.

ni xa, chng ch bit tin nng i tu, lin quay v. Cm phc ngi yu

bit gi li nguyn nm xa, chng cng xut gia u Pht, lp cha lng a

Phc. Qua nm thng, cha ny c dn chng gi l cha Si ch, sau ny

ni tri thnh cha Soi ch. Cn cha ca nng Nng c gi l cha Tr Nng.

55

Hai ngi cha ny hin nay vn cn huyn M Cy.

C LAO TRU

C lao Tru trong bui u khai hoang bao gm nm thn: Tn Thun, Tn

Ha, Tn Phc, Ph An ng, Tn Tch, thuc tng An Tnh, huyn Vnh An,

trn Vnh Thanh (sau thnh hai tnh Vnh Long v An Giang).

Qua cuc o c nm 1863, trn c lao ny vn c nm thn, song hai thn

Tn Ha v Tn Phc c thay bng Ha An v Tnh Thi. n thi Php

thuc cn li bn lng l Tn Thun, Ha An, Tnh Thi v Tn Tch. Khong

nm 1925, Tn Thun tch ra lm Tn Thun ng v Tn Thun Ty, tt c

nm trong tng An Tnh. Ngy nay, c lao Tru gm c: phng IV, Ha An,

Tn Thun ng, Tn Thun Ty, phng 6 v Tnh Thi.

Tn gi c lao Tru c mt s gi thuyt sau y gii thch:

Gi thuyt 1

Thu xa, c lao ny khng ln nh by gi do sng Cao Lnh rt rng bao

bc phn ln c lao. Hng nm ph sa tip tc bi p, ngy cng ln dn ra, lm

cn dn cc rch nh v bin chng thnh cc khm, xp, rch bt bng nh

khm Cn Sen, khm B Ninh, rch Xp L

Lc by gi Phong M xut hin mt cp tru c (tru trng), sau chng

sinh sn rt nhanh, chng bao lu c c mt by. C iu l l nu tru ci sanh ra

ngh c th lp tc b tru c qut cht. Nn c by ton l tru ci. Nm n

tru ci li mang thai, n b by ra i, li qua sng Cao Lnh v n ti khm

Cn Sen, ti lui n c trn ging B Ninh. Cui cng n sinh ra mt con ngh

c. Nh nhiu c, sa m tt, ngh c ln rt nhanh, chng bao lu t l m

kim n mt mnh.

Mt hm vo ma nc, n ang n c ging B Ninh chng may b nc

cun tri n ngn Ci Da mi ln b c. Gia ngn Ci Da v ging B Ninh

c mt ci khm rt rng v su, nn sau khi nc rt, con ngh khng v vi m

c.

56

T , hai m con tru c sng hai ni, lc nh ch hng v nhau v ku

ngh ng m thi. Gn mt nm sau, tru m gi yu, li b bnh v nh con,

nn r (cht) ti ging B Ninh, lc cht hng u v rch Ci Da. Con ngh

ngy mt ln, song cng v nh m, ln hi ri cht, lc cht u hng v ging

B Ninh.

Mt thi gian sau, da tht thi ra, ring b xng cn tr li rt lu. Ngi

bit chuyn cho rng, v tnh mu t nn xng tru m ha .

Do cu chuyn trn, nn dn chng trn c lao gi y l c lao Tru.

Gi thuyt 2

Ngy xa, khi c lao ny mi c khai ph, dn chng ch c ng ven cc

sng. Su vo trong c lao, bn cc khm, lung l cc g, ging cao nhiu cy c

um tm. Vo ma nc, dn chng thng em tru cm trn cc ging cao

khng ngp nc khi phi gi tru m chng vn c c n. Chung quanh

ton l nc, trn cc ging ton l tru. Ngi i ngang qua thy vy, gi l c

lao Tru.

Gi thuyt 3

Ngy xa vo nhng ngy lnh, thng tt, thng c mt by tru trng (tru

c) di nc ln n c u c lao, h thy ngi l st xung nc mt

dng. Dn gian cho l Tru thn xut hin, c ngha l c lao An Tnh s lun

c Tru thn ph h lm n thnh vng, dn c sng an lnh v mi mi tn

ti, nn n ngy nay trong dn gian vn cn lu truyn cu:

u u c mt, c lao Tru vn cn!

Gi thuyt 4

S d gi l c lao Tru v c lao ny c hnh dng ging con tru ng quay

u v hng ng. u tru Doi Me, lng tru Tn Thun v bng tru

Ha An (ven sng Cao Lnh).

C LAO NG H

57

C lao ng H l x M Ha Hng thuc thnh ph Long Xuyn, tnh An

Giang.

Xa kia, c lao ny l mt cn ct hoang vu, cha c ngi , l ni tr ng

ca h bo, rn rt, chim mungLn hi ph sa bi p cn rng thm. Cho

n nay l mt c lao rng ln, chu vi ngt 10 km m ph sa vn tip tc bi

lng. Di c lao c bi ph sa mi bi n li, nho qunh hng. Dn chng

gi l bi lan bi.

Khng bit t lc no, c nhng ngi t phng xa n y, dng chn trn

cn t khng tn. T u cn n cui bi, ln lt rung la, nng du, ng

lc bao ph. Chim mung, rn rt, th rng r nhau trn v By Ni. Thn

xm ca nh ng c yn vui.

Cuc sng thanh bnh bt ng b khuy ng. Khng bit t u, mt con h

t nhin xut hin, thng ngi lng yn u cn vo nhng m trng sng.

Dn cn khng s, v n cha lm hi ai. Nhng phng, chung quanh ni

n thng xut hin, ngi ta o nhng ng ho, t by. n mt m

trng sng, dn lng mai phc ni n thng n. Ri n xut hin, dn chng

nh m, p thng la ht, n khng s, n c i chm ri, ri bin vo bi rm.

H vo m trng sng l h v v dn cn canh phng ui. Bao nhiu ln,

h u khng hong ht, khng chng c, khi ngi xng ra l h bin mt vo

lm bi. Thi ca h lm cho dn cn thc mc: n n lm g, khng bt

heo, ch n tht, khng lm hi ngi khc? C ln ngi th ngi im trong

ng ho, xem coi n lm g. N i lng l n ch hai ngi m c, ngi yn

mt hi lu ri bc nh xung bi v bin vo rng lau dy st mp nc. Thi

ca n lm cho dn cn kinh ngc hn. Khng l n nh moi xc hai ngi

m ln n. Ngi di m cht my mi nm ri, da tht u cn g m n nh

moi. Ging h rt tinh khn, khng bao gi n n mi thi ra. Hay l h thn?

58

Trong lng c mt c gi cao nin, thng hiu ch nho v l thy dy ch duy

nht y, bng nh li chuyn xa khng ai cn trn cn nh c. C trm

ngm k:

My mi nm trc, hai v chng bc Nm Vn, dn theo ngh h bc,

khng con ci, cng sng trn mt chic ghe nh v c ngi nh pha trn bi

sy. Lc y, cn khng cn h bo, heo rng g ht. Khng hiu sao c mt sng

sm, hai v chng bc cho ghe nh ra th li u cn. Bng thy mt con

mo ang b bm li mp b lau. Hnh nh ai qung n xung nc, th ny

xung nc l ngm thi, ai m c qu. Bc cho ghe m mi vo b, bo v vt

con vt ln ghe lm phc. Khi vt ln, thy con mo hi l, bc coi k, ri cht

la ln:

- Tri i, con h b con i!

- H con h? Qung xung sng cho n cht lun i, th ny cu lm chi m

mang ha.

- Ti nghip n qu. B xung nc mt cht na l n cht. Ti ngh, mnh

khng c con, nui n cho vui nh vui ca.

Th l hai v chng Nm Vn nui con h t . Con h ngy mt ln, d

dy, khn ngoan, khng quy ph xm lng. Khi n ln c my chc k, nhiu

ngi xi bc git i ly da bn, cn xng ny cao qu lm cho tui gi ca bc;

cn khng, nu mun bn th s im ch ngi mua. Bc nht quyt nui.

Thnh lnh trn dch t lan n t cn. Chng may, v chng bc Nm v

nhiu ngi trn cn lm bnh qua i t ngt. V con h, khng ai lm g n,

ch s n i sinh ra lm cn, ph phch xm lng, nn hng ngy, ngi cho n

con c, ming xng heo, t cm tha Nh vy n vn sng trong cn nh

vng tanh hi ngi ca bc Nm, nhng trong tnh thng ca mi ngi trn

cn.

My nm sau, t nhin m , tri ni cn ging to, ma tm t ko di

sut my ngy Nc sng dng cao, ngi nh khng ngi chm sc lu nm

59

ca Nm Vn theo con nc tri i mt v mi ngi cng khng ai cn thy con

h na, khng bit n tri dt v phng no nhiu nm qua, khng ai cn

nh. By gi li c h v y, chc l con h nm xa

T sau cu chuyn ny, con h khng cn b xua ui na. H coi n nh l

mt a con hiu tho, thnh thong v thm ving m m cha m. C th mi

nm con h v cn i ln ngi bn m v chng Nm Vn t lu ri b i.

Bng mt hm, dn trn cn trng thy xc h ct ui, tri dt vo b lau

pha cui cn. ng l con h ca bc Nm Vn. C l, khi vt sng v thm

chn c n gp phi sng to, ui sc bi khng kp vo b. Thng con vt c

ngha, bit nh n ngi, dn cn vt xc n ln v chn ct t t cnh m v

chng Nm Vn. H lp miu th v chng Nm Vn nhn c v con h bit

ngha, bit n.

T , dn trn cn gi c lao ny l c l