16
1 Tiếng Vit thi LM de Rhodes - vài suy nghĩ về ‘Phép Giảng Tám Ngày’ (phn 9) Nguyn Cung Thông 1 Phn này bàn vcun "Phép Ging Tám Ngày - Phép ging tám ngày cho kmun chu phép ra tội, mà vào đạo thánh đức Chúa tri". Các tương quan ghi nhận trong bài cho thy LM Alexandre de Rhodes đã sử dng nhiu tài liu dòng Tên để hoàn thành cun sách giáo lý này. Ngoài ra, Phép Ging Tám Ngày còn phản ánh khuynh hướng truyền đạo của các giáo sĩ dòng Tên mà LM de Rhodes đã được hun luyn rt kcàng trước khi sang Đông Á để thi hành nhim vca hi thánh. Khuynh hướng truyn giáo dòng Tên có khác vi các chđạo khô khanvà hầu như ‘mt chiutToà Thánh La-Mã như "Dottrina Cristiana Breve" của LM Roberto Bellarmino 2 vào cùng giai đoạn. Các chviết tt trong phn này là PGTN (cun Phép Ging Tám Ngày), CG (Công Giáo), PG (Pht Giáo), NCT (Nguyn Cung Thông), ĐCT (Đức Chúa Tri), ĐCGS (Đức Chúa Giê-Su), LM (Linh Mc), HV (Hán Vit), TVGT (Thuyết Văn Giải T/khong 100 SCN), NT (Ngọc Thiên/543), ĐV (Đường Vn/751), NKVT (Ngũ Kinh Văn Tự/776), LKTG (Long Kham ThGiám/997), QV (Qung Vn/1008), TV (Tp Vn/1037/1067), TNAV (Trung Nguyên Âm Vn/1234), CV (Chính Vn/1375), TVi (TV/1615), VB (Vn B/1100/1154), VH (Vn Hi/1297), LT (Loi Thiên/1039/1066), CTT (Chính TThông/1670), TViB (TVB/1666), TTTH (TThanh Thiên Hi), ĐNQATV (Đại Nam Quc Âm TV), Bn Báo Cáo vn tt vtiếng An Nam hay Đông Kinh (viết tt là BBC) và tđiển Annam-Lusitan-Latinh (thường gi là Vit-B- La, viết tt là VBL) có thtra tđiển này trên mạng, như trang này chẳng hn http://books.google.fr/books?id=uGhkAAAAMAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f= false. Trang/ct/tca VBL được trích li tbản La Tinh để bn đọc tin tra cu thêm.Hi vng bạn đọc thy thích thú và tìm hiểu sâu xa hơn về nhng vấn đề ghi li trong bài viết nhnày. Trước khi đi vào đầu đề phn này, chúng ta hãy nghe chính tác gi/LM de Rhodes trình bày vài suy nghĩ về sách giáo lý của ông:"Các chư tăng rất hài lòng vì thy tôi làm cho hnhn biết shoà hp gia Tôn giáo và Lý trí 3 và nht là hkhen ngi Thập điều ca Chúa ... Phương pháp tôi đem trình bày với hlà: trước hết tôi bàn vlinh hn bt tvà ssống đời sau, ri tđó tôi làm chứng ccó Thượng đế, squan phòng ca ngài, và dn dần tôi đưa họ ti nhng mu nhiệm khó hơn ... Kinh nghiệm cho hay rng lối trình bày giáo lý cho người ngoài Kitô giáo như vậy rt bích. Phương pháp đó, tôi đã gii thích trong sách Giáo lý (Phép ging tám ngày) mà tôi đã làm tám ngày, trong đó tôi cố gắng đề cập đến hết các chân lý căn bản phi dạy cho người ngoài Kitô giáo" - trích ttrang XXIV-XXV "Phép ging tám ngày" Tsách Đại Kết (sđd, 1993). 1 Nghiên cu tiếng Việt độc lp Melbourne (Australia). Địa chemail [email protected] 2 LM dòng Tên/Hng Y Roberto Bellarmino (tiếng Anh là Robert Bellarmine 1542-1621): giáo sư Thần hc, được phong thánh năm 1930, từng viết "Phép Ging" (Catechism, có hai loi dài và ngn/tóm tắt) được dch ra trên 50 thtiếng và là sách giáo lý CG bán chy nht (bestseller) tthế kXVII đến thế kXIX, Các tài liu này da vào sách giáo lý tcông đồng Trentô. Cun "Dottrina Cristiana Breve" ca LM Roberto Bellarmino cũng là nguồn tài liu chính cho bn Nôm "Thiên Chúa Thánh Giáo Khi Mông" ca LM Maiorica. 3 Người viết (NCT) tô đậm các chtrong đoạn này.

Tiếng Việt thời LM de Rhodes - vài suy nghĩ về ‘Phép Giảng ...vietcatholic.org/Media/TiengViet deRhodes p9.pdf · 1 Tiếng Việt thời LM de Rhodes - vài suy nghĩ

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • 1

    Ting Vit thi LM de Rhodes - vi suy ngh v Php Ging Tm Ngy

    (phn 9)

    Nguyn Cung Thng1

    Phn ny bn v cun "Php Ging Tm Ngy - Php ging tm ngy cho k mun chu php

    ra ti, m vo o thnh c Cha tri". Cc tng quan ghi nhn trong bi cho thy LM

    Alexandre de Rhodes s dng nhiu ti liu dng Tn hon thnh cun sch gio l

    ny. Ngoi ra, Php Ging Tm Ngy cn phn nh khuynh hng truyn o ca cc gio s

    dng Tn m LM de Rhodes c hun luyn rt k cng trc khi sang ng thi

    hnh nhim v ca hi thnh. Khuynh hng truyn gio dng Tn c khc vi cc ch o

    kh khan v hu nh mt chiu t To Thnh La-M nh "Dottrina Cristiana Breve" ca

    LM Roberto Bellarmino2 vo cng giai on. Cc ch vit tt trong phn ny l PGTN (cun

    Php Ging Tm Ngy), CG (Cng Gio), PG (Pht Gio), NCT (Nguyn Cung Thng),

    CT (c Cha Tri), CGS (c Cha Gi-Su), LM (Linh Mc), HV (Hn Vit), TVGT

    (Thuyt Vn Gii T/khong 100 SCN), NT (Ngc Thin/543), V (ng Vn/751),

    NKVT (Ng Kinh Vn T/776), LKTG (Long Kham Th Gim/997), QV (Qung

    Vn/1008), TV (Tp Vn/1037/1067), TNAV (Trung Nguyn m Vn/1234), CV (Chnh

    Vn/1375), TVi (T V/1615), VB (Vn B/1100/1154), VH (Vn Hi/1297), LT (Loi

    Thin/1039/1066), CTT (Chnh T Thng/1670), TViB (T V B/1666), TTTH (T Thanh

    Thin Hi), NQATV (i Nam Quc m T V), Bn Bo Co vn tt v ting An Nam

    hay ng Kinh (vit tt l BBC) v t in Annam-Lusitan-Latinh (thng gi l Vit-B-

    La, vit tt l VBL) c th tra t in ny trn mng, nh trang ny chng hn

    http://books.google.fr/books?id=uGhkAAAAMAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=

    false. Trang/ct/t ca VBL c trch li t bn La Tinh bn c tin tra cu thm.Hi

    vng bn c thy thch th v tm hiu su xa hn v nhng vn ghi li trong bi vit nh

    ny. Trc khi i vo u phn ny, chng ta hy nghe chnh tc gi/LM de Rhodes trnh

    by vi suy ngh v sch gio l ca ng:"Cc ch tng rt hi lng v thy ti lm cho h

    nhn bit s ho hp gia Tn gio v L tr3 v nht l h khen ngi Thp iu ca Cha ...

    Phng php ti em trnh by vi h l: trc ht ti bn v linh hn bt t v s sng i

    sau, ri t ti lm chng c c Thng , s quan phng ca ngi, v dn dn ti a h

    ti nhng mu nhim kh hn ... Kinh nghim cho hay rng li trnh by gio l cho ngi

    ngoi Kit gio nh vy rt b ch. Phng php , ti gii thch trong sch Gio l

    (Php ging tm ngy) m ti lm tm ngy, trong ti c gng cp n ht cc chn

    l cn bn phi dy cho ngi ngoi Kit gio" - trch t trang XXIV-XXV "Php ging tm

    ngy" T sch i Kt (sd, 1993).

    1 Nghin cu ting Vit c lp Melbourne (Australia). a ch email [email protected]

    2 LM dng Tn/Hng Y Roberto Bellarmino (ting Anh l Robert Bellarmine 1542-1621): gio s Thn hc,

    c phong thnh nm 1930, tng vit "Php Ging" (Catechism, c hai loi di v ngn/tm tt) c dch ra

    trn 50 th ting v l sch gio l CG bn chy nht (bestseller) t th k XVII n th k XIX, Cc ti liu

    ny da vo sch gio l t cng ng Trent. Cun "Dottrina Cristiana Breve" ca LM Roberto Bellarmino

    cng l ngun ti liu chnh cho bn Nm "Thin Cha Thnh Gio Khi Mng" ca LM Maiorica.

    3 Ngi vit (NCT) t m cc ch trong on ny.

    http://books.google.fr/books?id=uGhkAAAAMAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=falsehttp://books.google.fr/books?id=uGhkAAAAMAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=falsemailto:[email protected]
  • 2

    1. Ti sao li l Php Ging Tm Ngy?

    Nn nhc li l LM de Rhodes c nh l sang Nht Bn truyn gio (1619), nhng Nht

    Bn li cm o nghim ngt vo thi k ny nn ng phi lu li Goa cho n nm 1622.

    n cui thng 12 nm 1624 LM de Rhodes mi cp bn Nng bt u hc ting Vit.

    Mt cch gii thch ngun gc ca PGTN l LM de Rhodes da vo cc ti liu dng Tn

    trc son ra PGTN, nh cun Catechismus Japonensis (Php Ging cho Nht Bn,

    vit tt l PGNB - khong nm 1586) ca LM Alessandro Valignano4 v nht l cun Thin

    Cha Tht Ngha (vit tt l TCTN - khong nm 1603) ca LM Matteo Ricci5.

    Trong qu trnh hun luyn th phong LM dng Tn, c bit l c gi sang Nht Bn

    truyn gio, LM de Rhodes c th phi tham kho v hc hi t cc ti liu nh PGNB

    v TCTN. Cun TCTN rt ph thng v c nhiu bn lu hnh TH, VN, Nht v Hn

    quc6. Ngoi ra, trong cc hot ng truyn o sau ny An Nam th LM de Rhodes thng

    em theo cun TCTN ca LM Matteo Ricci trao cho cc ngi bit ch Nho c thm7

    4 LM dng Tn Alessandro Valignano (1539-1606) ngi , c tn ch Nho l Phm L An v l LM

    b trn (Visitor) coi sc khu vc Nam v ng t nm 1573. ng c cng ln trong lch s truyn o CG

    ng , nht l Nht Bn. Di s ch o ca ng, hai LM dng Tn Michele Ruggieri v Matteo Ricci n

    Ma-Cao truyn gio, c bit l phi hc rnh r ngn ng v vn ho bn a (TH) phc v hot ng truyn o thm hiu qu. ng l ng lc chnh thc y cc gio s dng Tn phi ho nhp v thch nghi vi ngn

    ng v vn ho bn a, v do LM Matteo Ricci sau ny cho ra nhiu cng trnh vn ho/tn gio (ch

    Hn) ni bt. LM Valignano vit mt nhn xt ni ting v dn tc Nht cch y hn bn th k:"tri hn

    cc dn tc khc Chu, m cn hn c dn u chu na" trch t "Historia del Principo y Progresso de la

    Compania de Jesus en las Indias Orientales (1542-64).

    5 LM dng Tn Matteo Ricci (1552-1610) ngi , l Tng Gim mc CG Trung Quc (1597-1610). ng n

    Macau vo nm 1582 v c cng ln trong hot ng truyn o CG Trung Hoa, ngoi ra cc cng trnh ca

    ng cn l mt biu tng tch cc v l tm gng cho s ho nhp ngn ng vn ho bn a trong qu trnh

    truyn gio. LM Ricci vit nhiu ti liu bng ch Hn nh Thin Ch Thc Lc, Thin Ch Thc/Tht

    Ngha, Thin Hc Thc Lc, Thin Hc Thc Ngha, K H Nguyn Bn, Khn D Vn Quc Ton (vo

    nm 1602/Bc Kinh - LM Ricci tng lm cho cc bc danh s TQ ngc nhin v thn phc khi cho thy bn

    th gii ngi u Chu v - ng v bn th gii u tin bng ting TH khc hn vi bn TQ v -

    trong cc nc chung quanh TQ nh t v nu hp li th khng bng mt tnh TQ thi by gi), Ty T K

    Tch, Nh Thp Ng Ngn, Giao Hu Lun, Ty Quc K Php, Bin Hc Di c (xut bn nm 1635, ghi nhn

    cc trao i gia CG v Tnh Tng), ng Vn Ton Ch, Tht Dng Ton Thut Khi Lun, Trc Lng

    Php Ngha, Vin Dung Gic Ngha v.v Phng php truyn o v son ti liu ging o ca LM Ricci,

    c hng dn bi LM b trn Valignano, l (a) hc hi ngn ng v ho nhp cng vn ho bn a (b)

    truyn ging CG t 'cao xung thp' (from the top down) - phn nh qua s thn thin vi quan li v cc cp

    lnh o a phng (c) truyn ging gin tip bng k thut v khoa hc Ty phng - td. cch o thi gian

    (ng h my), lm lch v v bn chnh xc, nguyt v nht thc (d) sn sng ho nhp vi cc gi tr vn

    ho bn a khi thy thch hp - td. c tnh hiu tho. LM de Rhodes cng da vo cc 'quy trnh' trn trong

    nhng hot ng truyn o ng Trong/Ngoi.

    6 Th d nh CG c bit n ln u tin Hn quc trong cun bch khoa ton th 'Jibong yuseol'

    (-1614) ca i hc gi thi Josun l L Ty Quang/Lee Soo Kwang (, 1563~1628). Lee Soo

    Kwang gp LM Ricci TQ v mang nhiu ti liu v li Triu Tin. Lee Soo Kwang ni n 'i Ty Quc'

    (, k m Italia - nc ) v ghi li rng LM dng Tn Matteo Ricci (1552 1610, Li M u)

    n TH v son cun TCTN () v y l vn bn ghi chp u tin lin quan n CG.

    7 Theo li thut li ca LM Lopold Cadire trong "Le titre divin en annamite, Etude de terminologie

    chretienne" Revue d'Histoire des Missions - tp VIII 1930 (Paris). GS Peter C. Phan cng nhc li iu ny

    trong cun "Mission and Catechesis: Alexandre de Rhodes & Inculturation in Seventeenth-Century Vietnam"

  • 3

    khi c dp. Da vo phng php l lun t nhin ("phi l") ca LM Matteo Ricci, m LM

    de Rhodes nhc li nhiu ln:"Tri (bli) l nh chng bit g, th th chng phi l (ml)

    u ... C phi l th phi lm, chng phi th ch" PGTN trang 14, 17 ...v.v... C hai ti liu

    trn (PGNB v TCTN) u c cu trc 8 chng (PGNB gi l conference) vi phng php

    lun v cch trnh by kh ging nhau: t ngha ca cuc sng v ng To Ho, linh hn

    bt dit so vi th xc, tam gio v cc s v l, cuc i CGS v mi iu rn. C hai ti

    liu u ph nhn thuyt lun hi ca PG, khi nim V ca o Lo v KHNG ca

    PG v THI CC ca trng phi Tn Nho Gia (Neo-Confucianism). PGTN cng c 8

    chng (LM de Rhodes ghi l 8 ngy) cng c mt b cc 8 phn (8 ngy8) vi ni dung

    tng t tuy th t c hi khc, ng nhin l c mt s chi tit trch t Kinh Thnh - cc

    vn c bn n trong PGNB v TCTN s ghi trong ngoc (V) hay (R) hay vit tt

    ca cc tn tc gi Valignano v Ricci:

    Ngy th nht bn v s mong c c sng lu ("hng sng") linh hn th bt dit so vi

    th xc (V) (R), ngun gc tri t v con ngi, dn n mt ng To Ho hay CT trn

    thin ng so vi a ngc ("m ph") (R).

    Ngy th hai bn v Tam Gio, ph nhn cc o th Bt (ngu tng, k c c Pht Thch

    Ca) v khi nim m dng/thi cc so vi mt CT l "ci r u mi s" (PGTN trang 43)

    (V) (R), hay "Thin a vn hu chi chn cha" PGTN trang 29.

    Ngy th ba bn v c Th C (CT) (V) (R) lm nn mi loi (PGTN trang 72) v cu

    chuyn ng Adam v b Eva (t tin loi ngi) trong "vn vui v9".

    Ngy th bn bn v ti t tng (t thi Adam v Eva n tri cm hay "tri cht" PGTN

    trang 91) (V), chuyn ng Noe ng tu v cc i con chu v sau v ngn ng loi ngi.

    i su hn vo chi tit ca Tam Gio v ph nhn cc "o vy" ny. Chi tit v ngun gc

    PG TH - xem thm mc 2 bn di.

    (sd). Cu chuyn sau y cng ng ch , trch t trang 120 "Lch S truyn gio" ca LM Nguyn Hng

    (sd):"Cha c-L k: Mt bui sng Cha nht, ang khi gio dn hp nhau d l th ng n, em theo mt

    cun sch ch Hn, trang ba ngoi c hnh tn cc trng Cha Gi-Su. Va nom thy, ti nhn ngay ra l mt

    tc phm ca cc cha dng chng ti TQ v ti b ng hi sao cun sch li ri vo tay ng ta. ng si

    k: ng c thn sinh ca ng c vua x ng Kinh ny sai sang cng l vt vn quen dng cho vua Tu

    BK, khi tr v mang theo cun sch . ng c qu n lm ... ng si gn gi n hn ba mi nm tri

    nay, trong mt thng my nh. ng c nhiu ln m vn cha hiu ht c li sch".

    8 GS Phm Vn Hng li c cch gii thch khc: "Trong cc nc u chu, Anh, c, - t ca gio hi

    Vatican, Php - t sinh ca Rhodes, ngy ch nht l ngy cui tun. Ch c Lusitana, tn B o Nha xa,

    ch nht l ngy l u tun. K tip l ngy l th hai, feria secundo, v.v... Da theo truyn thng B o Nha,

    h to nn nhng Vit ng: ch nht, th hai, th ba v.v... cho n th by. Th t nhng ngy l trong tun

    ny khc hn thng l Php, ni chn nhau ct rn ca Alexandro. C l trc s hoang mang, bn tn bn

    nghi, khng bit l ch nht nm u tun hay cui tun nn Rhodes sinh Php ging tm ngy" trch t bi

    vit i tm ngun gc ch quc ng ng trn bo Ngi Lao ng 07/01/2007.

    9 Paradisus ting La Tinh gc Hi Lp c (pardeisos) c ngha l vn, vn Eden (ni u tin

    ca con ngi - Adam/Eva theo Kinh Thnh) v m rng ngha ch thin ng. Paradisus nhp vo ting

    Php tr thnh parvis, paradis v ting Anh paradise...

  • 4

    Ngy th nm bn v khi nim Ba Ngi ng nht th v cu chuyn v ng thnh

    Augustinus cho thy khi nim ny rt thm su ("ta suy chng n" PGTN trang 142).

    Sau ghi li cu chuyn c M "ng thn10" v khi CGS ra i cu th.

    Ngy th su bn v cuc i CGS, con CT, lm cc php mu nhim cu gip thin h.

    Ngy th by bn v chuyn Juda phn cha, CGS b ng anh trn cy thp t cng vi

    hai tn trm. Sau khi cht, xung "limbo" (Lm-B HV) v CGS sng li (V) (R), CGS

    sau ln tri v cc Thnh Thin Thn hin xung.

    Ngy th tm bn v ngy tn th v s phn xt chung (R) cho thng hay pht con

    ngi i i. Phi tin vo Gio Hi CG vi c gio hong11 ("ng thnh Papa" PGTN

    trang 312) coi sc t Roma. Ngi CG phi lun tun theo mi iu rn cng php Ra Ti

    (V). Phn cui bn v cc im chnh trong Kinh Tin Knh, da nhiu vo sch gio l Roma

    ca cng ng Trent12 (The Catechism of The Council of Trent, 1566).

    Li c mt cch gii thch khc v ta PGTN theo cc tc gi Trn Duy Nhin v Roland

    Jacques13: " trong Cu c, mt ngi14 mun xc nh mnh theo Thin Cha th phi chu

    ct b (ct da qui u) vo ngy th tm. Sau ny, khi mt ngi mun gia nhp Cng Gio

    th phi chu b tch Thanh Ty (cng cn gi l php Ra Ti). V th m Alexandre xp

    nhng bi ging trong vng 8 ngy cho mt d tng nhn php Ra Ti. iu ny c

    10 VBL phn bit ng thn l cn trinh tit (cha c v chng), gi cn trinh v ng trinh

    (castus/L) l cn trinh trng, trong sch hay cha phm li g tng ng vi sch s. PGTN hon ton dng

    ng thn:"M CT, v ng thn, t tn l Maria ... v cng bt chc rt thnh ng thn m toan gi

    bln (trn) i ng thn M vi tht l ng thn, v chng nh khi cha c Con (PGTN vit hoa), l

    ng thn, khi ang Con, cng l ng thn, v khi Con on th hy cn ng thn bln (trn) vy" trang

    145, 147, 161. Cc tc phm Nm ca LM Maiorica v kinh sch sau ny u dng ng trinh.

    11 Trc th k 20, c gio hong cn c gi l c Gio tng hay i ph Thnh hi tng - cng c khi

    dng c thnh cha - LM Maiorica ghi l "ng thnh Pha-Pha/Ba-Ba" (ch Nm ) hay Pha-Pha so

    vi cch ghi "ng thnh Papa" (PGTN trang 312) ca LM de Rhodes. Papa (ting La-Tinh, Pope/A Pape/P) c

    gc Hi-Lp (pppas) ngha l cha (b), sau ch thy ging (gio s) v t th k th III ch gim mc ca

    Roma. Ting B-o-Nha v Ty-Ban-Nha l papa, c th nh hng n cch gi c gio hong vo th

    k XVII ng Trong/Ngoi (ngay c ting Phi-Lut-Tn cng gi l papa).

    12 C th c "The Catechism of The Council of Trent" (ting Anh) trn trang ny chng hn

    http://www.catholicapologetics.info/thechurch/catechism/trentc.htm. Phn gii thch (chng gii thiu u)

    v ti liu ny, dng cho cc thy ging/LM, c on:"as there is one Lord, one faith, there may also be one

    standard and prescribed form of propounding the dogmas of faith, and instructing Christians in all the duties of

    piety" (tm dch/NCT: v c mt CT, mt long tin, cng nn c mt tiu chun v vn bn chun b trc

    th hin cc gio iu v ging gii gio l cho bn o CG trong tt c cc hot ng phng v). Do , khng

    lm ta ngc nhin khi cc LM dng Tn da vo cc ti liu (chnh thc) t to thnh La-M son ra

    PGTN, TCTGKM ...v.v...

    13 Bi vit "PHN HI BI VIT CA GS TS PHM VN HNG: I TM NGUN GC CH QUC

    NG" (26/2/2007) ca Trn Duy Nhin (SaiGon) v Roland Jacques (Canada) ng trn cc mng nh

    http://www.vietcatholic.net/News/Html/41694.htm ...v.v...

    14 ng l nn thm ch Do-Thi vo y cho r ngha hn "mt ngi Do-Thi mun xc nh mnh theo Thin Cha th phi chu ct b (ct da qui u) vo ngy th tm" - li bn thm ca NCT. iu ny cn phi

    ghi nhn hiu r hn trong tnh hung PGTN ra i An Nam vo th k XVII.

    http://www.catholicapologetics.info/thechurch/catechism/trentc.htmhttp://www.vietcatholic.net/News/Html/41694.htm
  • 5

    ng cho thy r ngay ta cun sch mnh: Php ging tm ngy. Cho k mun chu php

    ra ti, m vo o thnh c Cha tri.

    2. Cu chuyn v o Pht truyn sang ng

    Mt cu chuyn rt ng ch , v giai on PG u tin nhp vo Trung Hoa, c ghi

    trong PGTN trang 109-110:"li c vua i minh i xa, tn l Hn minh , coi thy iu y

    trong sch ng khng ... chc y vua Hn minh th chn trong i thn mt ngi nht, i s

    bn nc y ... cho n bn i ty dng, cha c na phn ng: song le v chu

    nhiu khn kh dc ng y, m nhc, th toan chng i xa na, li tm nc thin trc y,

    c o no chng, m am v cho vua i minh15, khi y bn thin trc cuc (quc) c cho n

    o Thc (Thch, o Pht - NCT), nhng di bl (tr) vy, n th mng (mng), m ly (ly)

    o y (y) am v cho vua n; cng ni di vua rng 'bi i ty dng ly o y m v'.

    Vua th tin mli (li) s, m chng c xt g, nhng chu ly o y, m tc th c o bt, v

    lm cha trin th vy: chc y dn (dn) di dt th theo vua, m chu ly o gian, th bt

    cng vua". Hai thp nin sau, Samuel Baron16 cng ghi li cu chuyn s thn nh ng Hn

    thay v sang i Ty Dng ( thnh kinh CG v) li lc qua Thin Trc (n - cng v

    mt nhc v khng mun i xa na NCT) v thnh cc b kinh PG v TH - xem hnh chp

    trang 706 bn di t bi vit "A Description of the kingdom of Tonqueen" ng li bi

    John Walhoe, London (1732). Tc gi Baron cn nhn xt thm l nu em kinh CG v th

    cc nc Chu by gi khng n ni v thn v m tn d oan nh th ( nm ra

    i ca vit bi ny l 1683 ghi trong trang 681). Hnh th nh bn di chp li trang 76 t

    "Sch S Sang chp cc vic" ca LM Philiph Bnh (1822), tc gi cng ghi li cu chuyn

    s thn vua Hn Minh thay v qua Ty phng thnh kinh CT (kinh CG) th li ngng

    gia ng. y l nc Thin Trc (n ) v li ly kinh PG em v cho vua, vua c tin

    v t o Pht (o Thch Ca) bt u pht trin TH v Nht Bn ...v.v.... C th tng

    hin din mt ti liu no 17 m LM de Rhodes, Samuel Baron v LM Philliph Bnh18

    15 PGTN khng vit hoa cc tn nh i minh, thin trc, (ch) ng so vi c Cha tri, c Con (ch CGS),

    thnh Papa, c Th c, c M, Adam, Eva, Maria, Thc(h) ca ...v.v...

    16 Samuel Baron sinh ra ng Ngoi (trang u ghi ng l native/ngi bn x ca ng Kinh), cha ng l

    thy th ngi H Lan Hendrik Baron ly v ngi ng Ngoi v lm vic cho cng ty ng n H Lan. Sau

    khi i u Chu v tr v ng Kinh vo nm 1672, Samuel Baron lm vic cho cng ty ng n Anh Quc ti

    y n 1674. ng vit bi ny mt phn bi bc bi vit v ng Kinh bi nh du lch/thng gia Php Jean

    Baptiste Taverniere (cha tng n ng Ngoi, ch nghe k v ghi li).

    17 'Ti liu no ' c th l cun "Thin Cha Tht Ngha" ca LM Matteo Ricci (1603) - tm dch

    mt on lin h (NCT):"Khi CGS ln tri th c bn v thn ghi li cng nghip ca ngi khi cn th

    gian ny v rao ging khp ni ... C nhiu ngi tin v gi mi li rn t i ny sang i sau. T th

    nn vn minh ca cc nc Ty phng tin trin vt bc. Khi ta xem li lch s TQ th thy c ghi chuyn

    hong Minh (Hn Minh - NCT) nghe cc s vic trn v sai s i qua Ty phng thnh kinh. Gia

    ng, cc s gi tng ti ch l Thin Trc (n - NCT) nn em cc kinh Pht v, sau PG lan

    truyn khp ni TQ. T n nay, dn chng ca nc rt c qu trng ca cc bn b la di v lm

    lc. Tht l mt thm kch cho vn ha v hc thut. y c phi l mt tai ha chng? ". Khng bit kin rt

    th v trn l t LM Matteo Ricci, cng s vin (TH) hay thng tin trc t cc LM n anh nh Francis

    Xavier (1506-1552) k li? Tuy nhin, da vo vn bn t thi LM Matteo Ricci th rt kh tn.

    18 LM Philiph Bnh nhc li chuyn thnh kinh PG thi Hn Minh hai ln (trang 76 v trang 473), hnh chp

    t cun "Sch S Sang chp cc vic - Bn Chp Tay 1822" Thanh Lng gii thiu, NXB Lt (1968). C th

    xem trn mng nh https://www.scribd.com/document/187964392/Philip-Phe-Binh-Sach-So-Sang-Cac-Viec

    https://www.scribd.com/document/187964392/Philip-Phe-Binh-Sach-So-Sang-Cac-Viec
  • 6

    bit qua, cng nn nhc l trang u bi vit (trang 656), Baron c nhc n cc LM dng

    Tn Martin (Martini, ting ) v Alexandre de Rhodes: ng cng cho l cc ti liu t cc v

    ny th ng tin hn l bi vit ca Jean Baptiste Taverniere (1680). Cc tc gi ny u

    tng l LM dng Tn hay dng rt nhiu ti liu li t dng Tn: nh LM Philiph

    Bnh, trong "Sch s sang ghi chp cc vic" ng ghi r ngy cht ca LM Alexandre de

    Rhodes v LM Maiorica, s sch Nm ca LM Maiorica son, 42 quyn kinh PG em v

    TH vo thi Hn Minh , th vin ca dng Tn vi th mc theo tn tc gi ...v.v

    Trang 706 cun "A Description of the kingdom of Tonqueen" ca Samuel Baron (in li

    nm 1732)

    Theo cc ti liu Hn v PG19, nh "Hu Hn th

    Quyn bt thp bt Lit truyn Ty Vc truyn tht thp bt" th Hn Minh (nm 68

    SCN) nm mng thy ngi bng vng chi sng, gi l Pht (*bt), nn sai s sang Thin

    Trc thnh kinh PG v Lc Dng, sau dng cha Bch M v thnh cc cao tng sang TH

    hnh l. a s cc ti liu v s gia thng trch cu chuyn trn khi vit ngun gc PG

    TH. Vn cc gio s Dng Tn t ra v ngun gc PG TH cho thy mt cch nhn v

    19 Th d nh cun . Cao Tng Truyn, Pht trng truyn c cu ,

    , , "vng Hn Minh cm mng, s truyn k

    o, duy thnh Ty Vc nhn c lp t p d phng k thn, k Hn nhn giai bt c xut gia". Tc gi Cao

    Tng Truyn l Tu Kiu thi Lng, k li truyn ca 257 danh tng cng 274 nhn vt ni ting t thi Hn

    Vnh Bnh (5875) n Lng Thin Gim (502-519).

  • 7

    din gii khc hn so vi cch hiu truyn thng, cng nh so vi kh nng PG n TH qua

    ng Giao Ch20 (Luy Lu) - m rt t ngi TH chp nhn!

    Sch S Sang chp cc vic/trang 76

    20 Xem thm lot bi vit "Bt hay Pht?" cng tc gi (NCT) trn cc mng nh

    https://thuvienhoasen.org/a5101/but-hay-phat-phan-1 hay https://quangduc.com/a34519/but-hay-phat ...

    https://thuvienhoasen.org/a5101/but-hay-phat-phan-1https://quangduc.com/a34519/but-hay-phat
  • 8

    Sch S Sang chp cc vic/trang 473

    3. S dng vn ho v ngn ng bn a trong qu trnh truyn o

    Kin thng kh k ngu gic l ng nng phc nhn tm l "dy bn kh buc c sng

    tru, l tht kh phc c lng ngi ta" PGTN trang 11. Trong PGTN, ct ting Vit li c

    thm phn ch bng HV trong ngoc nh cu ny! VBL ch ghi nhn hai ch HV l (ml) v

    nhn (nhin) m thi. Theo PGTN th cu trn ly t sch An Nam ra, hm phi hc ch

    Nho hay Nm mi bit c! Mt nhn xt thm y l cch dng HV nh th cho thy

    LM de Rhodes nh mt cng s vin no - ngi ny phi rt rnh ch Nho/HV -

    vit thm vo cu trn, tng thm mc ng tin ca li ging v r hn, hay phc v

    cho mt thiu s ngi An Nam c hc ("hay ch"/VBL - c hc ch Hn/Nm) vo thi

    ny. Ngi vit (NCT) rt ngc nhin khi LM de Rhodes li ni cu trn l "C ch trong

    sch An Nam rng: kin thng kh k ngu gic l ng nng phc nhn tm". Tra cu thm

    ngun gc cu trn t cc ti liu Hn vn th thy trong tc phm Thin Cha Tht Ngha

    ca LM Matteo Ricci (Li M u ) c ghi cu ni ny trong cc i thoi

    (dialogue) gia mt nh nho v mt tn CG. Theo tc phm trch th cu ny l mt

    ngn ng Ty phng (Ty ngn hu vn: kin thng kh k21 ngu gic, l ng nng

    21 Ch k (thanh mu kin vn mu t kh thanh, khai khu t ng) c cc cch c theo phin thit

    c ngh thit, m k (TVGT, QV, TV, VH, CV, TVi), , ct kh thit, m h (TV),

    m k (NKVT , LKTG), cng thit (NT, TTTH), ct ngh thit (LTCN

    )

  • 9

    phc nhn tm ""). Nh vy th c th LM de

    Rhodes nhm chng? Hay sch An Nam m PGTN ghi nhn c th l sch bn TQ em

    qua tham kho? Ri rc trong PGTN v VBL, ta cng c th nhn ra nh hng cc ti

    liu Hn vn ca LM Matteo Ricci thi u th k XVII nh c ghi nhn trong bi vit

    ny. Cu trn cng phn nh phng php dng l l t nhin trong qu trnh ging o ca

    cc gio s dng Tn: t thi LM b trn Alessandro Valignano cho n LM Matteo Ricci.

    c bit l dng ngn ng bn a ho nhp vo t tng CG. D nhin l LM de Rhodes

    tha hng nhiu l lun trong cc ti liu Dng Tn li v t cc LM tin phong n

    anh. Th d nh trang 49 trong PGTN, LM de Rhodes ghi nhn mt cu ni t i xa An

    Nam "(sinh k d, t qui d) sng l gi, cht l v22" v ch ra s khc bit gia sng lnh v

    sng d v sau s b phn xt cng bng, hm l nn lu tm n cuc sng hin ti

    khi cht khng b x pht khn kh (~b xung a ngc hay v qu23 d).

    "Thin ph a ti, Tri (bli) che t ch" l thnh ng HV , lp lai hai ln

    trong VBL (mc ph v ti) v PGTN. Thnh ng bn ch ny tng hin din t thi L K -

    Trung Dung : Thin chi s ph, a chi s ti - hm tri t

    bao la hay n hu cho con ngi (n vua ban chng hn - NCT) th thm hu v cng, hay

    ch s vic g rt to tt c nh hng ln rng : "Trong (tla) i minh (VBL khng vit hoa -

    NCT) c li rng (thin ph a ti) tri (bli) che t ch. Vy th tri l nh, t l nn

    Cng c k ni rng (thin ph a ti) tri che ta, t ch ta: m sao ta chng ly" PGTN

    trang 11-12, 14 ; "cng cho nhng n trng, dy tri che t ch, mt tri soi cng mun vt

    nui nng nh con tht" TCTGHTK trang 15a. LM de Rhodes da vo thnh ng ph

    thng24 vo thi ny l lun tip theo l ta phi th phng gc r hay ngi to ra ci

    TNAV ghi vn b t vi (kh thanh)

    CV ghi cng vn/kh thanh (k h *kt)

    c kh thit, m k (CTT) - thi CTT (1670) vn kh (q BK by gi) gn vi vn k (j BK by

    gi)...v.v... Ging BK by gi l j so vi ging Qung ng gai3 v cc ging Mn Nam [Kwangtung] ki5

    [Bao'an] ki5 [Dongguan] ki5 [Hailu] ki5 kie5 [Siyan] ki5 kie5 [Meixian] ki5, ting Nht kei v ting Hn kyey.

    Mt dng m c phc nguyn ca k l *kj m ting Vit cn bo lu qua dng gh. mt nt ngha v m

    c ca k l h:, Tp Vn ct kh thit, m h.phc d - phc l buc,

    mt dng m c ca phc cn bo lu trong ting Vit.

    22 VBL ch ghi l sinh k t qui, khng thy dng d (theo ng php HV). Thnh ng HV ",

    sinh k d, t qui d" tng hin din trong cun "Hoi Nam T" tc gi Lu An (179 - 122 TCN). Ting

    Vit thng nghe l "sng gi thc v". Khng bit LM de Rhodes vit l cu trn t "sch An Nam v truyn

    i xa" l sch no? Xem PGTN trang 49.

    23 Cc LM Dng Tn rt kho hi nhp ngn ng v vn ho bn a y: ting Vit thi VBL "v qu" c

    ngha l cht, nhng c th v qu lnh (thin ng) hay v qu d (a ngc).

    24 PGTN trang 12 ghi "(n oa ph thch b thin) n b gi l oa i v tri" PGTN. Trong PGTN, ct ting

    Vit li c thm phn ch bng HV trong ngoc nh cu ny! Cch ghi ch HV ny cn thy cho cc cu "Kin

    thng kh k ngu gic, l ng nng phc nhn tm", "thin ph a ti" c thm vo bn cnh cc cu ting

    Vit cng ngha - VBL hon ton khng ghi cc t HV trong cc cu trn, cho thy l c s h tr ca mt

    ngi khc (rnh ch Nho) trong lc LM de Rhodes son phn ting Vit ca PGTN. Chuyn N Oa c nhc

    n trong L K, ph hp vi ghi nhn trong PGTN "sch ng khng, nc ng gi l thnh, rng (n oa ph

    thch b thin) n b gi l oa i v tri" PGTN trang 12. rng truyn thuyt TQ th ghi

  • 10

    nh to ln cho ta , tc l CT, ch khng nn th tri hay t v chng ch l vt cht m

    khng c l tr (VBL trang 714, PGTN trang 12-15).

    4. Ba ng cha (Tam ph)

    Thng ph l ng cha trn ht tt c hay Thng (PGTN trang 22). VBL khng

    ghi cch dng ny, PGTN trang 22 ghi "Th nht l thng ph, tht l thng , m vua

    Cha An nam t thng trc mt thin h cng i thn". Trung ph l vua cha

    trong mt nc (PGTN trang 22/23). VBL khng ghi cc cch dng ny, Trung ph ch ng

    cha di Thng ph nhng trn H ph (Tam ph). Bhaine/Taberd (1772/1773-1838) ghi

    r cc ngha ca thng phu, trung ph v h ph. LM Matteo Ricci tng bn v Tam Ph

    thuyt , PGTN ghi l ba ng cha, a ra cc tng ng gia lin h qun-s-ph v

    thng -vua/cha-cha m/ng b ng vi. PGTN (trang 17) ghi nhn "By gi ta phi hay

    c ba ng b trn, gi l ba cha, ta phi th ng no, cho nn ng y". PGTN (trang 23-

    25) gii thch thm chi tit cc lin h trn qua cc tc cng l vo u nm An Nam, c

    bit nhn t lng knh hai o trung v hiu. Cch dng trn cho thy phn no khuynh hng

    hi nhp t tng ng trong qu trnh truyn o mt cch hu hiu hn ca cc gio s

    dng Tn. Mt mc ch na l dn n kh nng hin din ca mt ng cha ton nng v l

    ci r ca con ngi (thuyt Sng To/Creation Theory). Cu trc ba phn (Trinity, ngha m

    rng) thng gp trong vn ha truyn thng ng v PG nh tam ti (tri, t v ngi),

    tam tai, tam cng (vua ti, cha con, v chng), tam tng, tam sinh, tam gii, tam nguyn

    (tri, t v nc).

    5. Tri v Thin Cha (ch ca tri)

    LM Matteo Ricci gii thch thin HV l bu tri hay khng gian c th, chng lin h g

    n nt ngha tru tng ca thn hc hay Thng . LM de Rhodes cng a ra nhn

    xt tng t: "tri l nh khng chng bit g, chng kh ly t, v t l nn, chng c

    hn no" PGTN trang 27. D nhin l cc v gio s tin phong ny rt quan tm v s hiu v

    tri t v thn thnh ca cc nn vn ho bn a c t lu i, ng thi c gng ho

    nhp lung t tng ny vi gio l CG: "ch ng c ch thin l tri, gii th c hai ch,

    mt l ch nht, hai l ch i ngha l mt c. Song le ai l mt c, t l c Cha Tri sinh

    ra tri t mun vt, tht l mt c" PGTN trang 14. Nhn xt ny kh ph hp vi qu trnh

    hnh thnh ch thin t thi gip ct vn25 (tng hnh mt ngi ang ng vi ci u

    to hay mt vng khng gian ln pha trn, thi VBL th gip ct vn cha c khm

    ph) - trch t trang http://www.zdic.net/z/17/zy/5929.htm

    N Oa luyn thch b thin (luyn/rn ch khng phi l i ), s tch trn c th thay

    i phn no khi hi nhp vo vn ha VN chng?

    25 C th xem chi tit hn v qu trnh hnh thnh ch thin trn mng nh http://hanziyuan.net/#%E5%A4%A9

    http://www.zdic.net/z/17/zy/5929.htmhttp://hanziyuan.net/#%E5%A4%A9
  • 11

    Gip ct vn Kim vn Tiu trin Khi th

    LM de Rhodes tha hng nhiu cng trnh dch thut trc , nh cch dng Thin

    Cha t thi LM dng Tn Michele Ruggieri (1543-1607). VBL trang 762 ghi "thin

    ch, Cha tri (bli) - cha ca tri, tt hn nn dng thin cha". Ch m cha lm r

    ngha ca thin hn, cng nh cch dng thin ng m LM de Rhodes ngh rng tt hn

    l nn dng "thin Cha ng, nh Cha tri" trong VBL trang 763. Cch dng "thin cha

    ng" tht ra hin din trong Thin Cha Thc Lc/TCTL26 (1584).

    PGTN trang 16 gii thch thm:"khi th gian ni rng 'ly tri' th thiu mt ch Cha27, v

    vy th phi thm m ch y, m t ny v sau ni lm vy, ti ly c Cha tri, l Cha

    c trn ht mi s". Cng nh thng ph, cch dng thng cng bt u ng

    ngha vi thin cha theo nhn nh ca LM Matteo Ricci:"cc bn c th thy ngay rng, sau

    khi phn tch cc c th TH, thng v thin cha ch khc nhau v cch gi m thi".

    y l nhng vn ct li m LM de Rhodes c gng gii thch trong "Ngy th nht".

    6. Lm-B

    Lm-B l phin m HV t ting B-o-Nha/ limbo, gc l ting La Tinh limbus ngha l

    cnh/bn, hm vng bin gii ca a ngc. Lm-B l mt khi nim thn hc quan trng

    trong CG vo thi trung c: c bit l ni cha linh hn cc hi nhi (limbus infantum) cha

    c ra ti m qua i v t tin con ngi trc khi CGS xung di (limbus

    patrum), sau khi trt linh hn trn cy thnh gi . Khi nim ny b o thi t nm 1992 qua

    cc vn kin chnh thc t Ta thnh La M28. VBL khng ghi Lm-B nhng cm t ny li

    xut hin nhiu ln trong PGTN v cc bn Nm ca LM Maiorica, ch Nm Lm-B vit

    qua dng lm b HV hay lm ph HV : "gi l limbo, y cng l t rc CT

    26 TCTL cp nht nm 1584 bi 3 gio s Dng Tn Mnh Nho Vng/Joo Monteiro, Ph K Quy/Gaspar

    Ferreira v Dng M Nc/Manuel Dias Jr., c th c trn mng nh

    http://archives.catholic.org.hk/Rare%20Books/CTJ1/index.htm

    27 PGTN ghi Cha (vit hoa): y l ln u tin ch quc ng c vit hoa trong vn bn vi nt ngha ch

    mt ngi rt c bit - mt quy tc vit hoa ng ch cng vi cch ghi tn ring thi LM de Rhodes. Ch

    Nm khng c chc nng ny so vi ch quc ng.

    28 Xem thm chi tit v quan im v Lm-B ca To Thnh Vatican hin i trn trang ny chng hn

    http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_con_cfaith_doc_20070419_un-

    baptised-infants_en.html

    http://archives.catholic.org.hk/Rare%20Books/CTJ1/index.htmhttp://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_con_cfaith_doc_20070419_un-baptised-infants_en.htmlhttp://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_con_cfaith_doc_20070419_un-baptised-infants_en.html
  • 12

    khi vo ni limbo chng l l lm cho sng nh trn tri khi t limbo cc linh hn

    ngi thnh ra khi lymbo" PGTN trang 240, 243, 249" cho nhiu linh hn k Lm-B

    xa vo xc c m sng li na Cc Thnh bi Lm-B m ln" CGS quyn chi cu/chi

    thp trang 21-22, 26 - cch dng lp li t ~ limbo. Ting Anh vn dng thnh ng in

    limbo ch trng thi khng nht nh, kiu ni n d v limbo tng l vng bin gii khng

    r rng gia a ngc v thin ng: I've made no firm decisions yet, I'm in limbo (ti vn

    cha quyt nh hn, ti vn cn chn ch - NCT).

    7. Cch dng c Th c

    c th c, c lc LM de Rhodes vit hoa Th, dng 5 ln trong PGTN v Th c dng 1

    ln:" lm ra lu i ln Song le CT l c th c lm nn th gii ny ta xem ... Song le

    CT l c th c lm nn mi s ... CT l c Th c lm nn mi loi" PGTN trang 39,

    40, 78. c Th c l dch t ting La Tinh architectus hay artifex ch ngi to ra (tc gi),

    c tay ngh (th cng) ... Khi nim th c l mt n d dnh ring v lm cho CGS gn

    gi vi lng dn hn, cng nh cha ca CGS l th mc v dy cho cc con ngh nui

    thn ny. Cch dng c th c29 rt l trong ting Vit vo thi VBL (v ngay c n by

    gi): khng c ai gi ng th l c, tuy nhin c l danh t ng trc tn gi cc bc ti

    cao hay vua cha (theo VBL trang 240) nh c vua, c Cha tri ... Mt iu cn nhc

    y l cu chuyn xy dng lu i trong PGTN ging vi cu chuyn dng cung tht/lu i

    trong TCTN ca LM Matteo Ricci (1603), dn n kt qu l cn mt th c t chc kho lo

    mi to ra nh ca lu i cho ta : " n i ca nh t c th kho lm cho nn ... Cng

    bng ai by t c lu i no kho, m c phng c no mi ni ... Nh th th no kho lo

    toan lm ra lu i ln, d m c hnh tng kho lu i y trong lng mt mnh, song le

    nu chng c ai gip vic y, m lm ra b ngoi, th lm chng c lu i y u" PGTN

    trang 12, 32, 38-39. kin xy dng cung tht/nh ca cn n mt ngi thit k/th c

    kho lo u tin (ngi bit xp t mt cch h thng/kin trc s) c LM b trn

    Alessandro Valignano bn n trong cun PGNB (vit Nht Bn t nm 1579 to 1582). LM

    Matteo Ricci dng cm t cung tht , LM de Rhodes dng lu i iu ny cho thy

    LM de Rhodes chu nh hng ca cc LM dng Tn n anh trong khi son PGTN,

    khng nhng t nhng l lun tng qut hn, nhng cng c lc dng ch quc ng mt

    cch chn lc trong qu trnh phin dch (VBL: thin ng th nn gi l thin Cha ng ...).

    8. Nht/nht phu nht/nht ph : ghi trong mc ph/VBL - hay mt chng mt v:"khi chng phi vic ngay trong mt v mt chng ... M s giao cm cho ngay, th phi

    c mt v mt chng" PGTN trang 299. Mt trong nhng iu rn (iu th su v th chn)

    gy khng t phn ng 'tiu cc' An Nam (v TH) vo thi ny v hon ton ph nhn ch

    th thip ca truyn thng lu i ...v.v Thin Cha Tht Lc v Thin Cha Tht

    Ngha (Matteo Ricci) cng kch mnh m truyn thng ny (a th, cng nh cc m tn d

    oan x hi lin h), ly lan qua cc tc phm ca de Rhodes30 (VBL, PGTN). y l mt

    29 Truyn thng x hi ng thng cp n s nng cng thng (t dn) cho thy v tr thp hn ca

    "cng" ch cc ngnh ngh th cng nh th mc, th dt so vi tn lp tr thc "s".

    30 Cng vi tri nghim ca chnh LM de Rhodes ng Ngoi v ng Trong, Ma Cao ... Khc vi LM de

    Rhodes, LM Maiorica khng cp v khng trc tip kch tc l a th trong cc tc phm Nm v cng

    khng thy dng on ng "nht phu nht ph" tuy c nhc n iu rn th 10 l khng t dm, khng c

    ham mun chim ot v hay ca ci ngi khc (TCTGKM).

  • 13

    trong nhiu vt tch cho thy nh hng khng nh t cc LM dng Tn n anh khi LM de

    Rhodes son VBL v PGTN.

    9. Gic hn v sinh hn

    Trong TCTN, LM Matteo Ricci cp n linh hn ca th vt v cy c, da vo TCTL ca

    LM Ruggieri trc - theo LM Ruggieri th "hn con ngi khng mt i v rt khc bit

    so vi hn ca chim chc hay th vt" theo GS Thierry Meynard vit trong "The Overlooked

    Connection between Ricci's Tainzhu shiyi and Valignano's Catechismus Japonensis". LM de

    Rhodes cng ghi nhn:"sch Thc ca ni t tng rng hn cy ci cng hn mung chim cho

    n hn ngi ta, th chng c khc; vy th n lm linh hn ngi ta hay cht, cng bng

    gic hn hay sinh hn" PGTN 116-117. VBL ghi r l sinh hn ch hn ca cy ci (anima

    vegetatiua/L), gic hn ch hn ca sc vt (alma dos animais/B-o-Nha, anima

    sensitiva31/L). Hc gi Hunh Tnh Ca (NQATV) li gii thch sinh hn l hn ca ngi

    sng, ph hp vi ngha HV nh trong Thi Bnh Qung K (u thi Tng, 978),

    hay trong cc tc phm ca nh vit kch Chu Khi thi Nguyn. Truyn thng ngi

    Vit thng tin vo linh hn ca cy ci nh qua ca dao "Cy go c ma, cy a c hn

    cho phi phi phn phn. Cy a cy thn, thn cy cy a", cng nh mt s tn gio trn

    th gii (nh o Jain n ). y l mt iu m cc gio s Ty phng hon ton ph

    nhn v khng ph hp vi gio l CG.

    10. Cch dng vn, vn v mun

    10.1 Vn l mt trm ngn (centum millia/L), "thin vn thin vn" (VBL ghi thien un ~ thin vn) l c g anh sng triu nm:"c phi chm hay l cht chng khc, n mi

    mt vn ngi ta, m k bt i lm ti, khi gic c thnh Ierusalem, th k chn mun by

    nghn a" PGTN trang 259-260, "k quan Ti-T bt c chn mun by nghn, k nhng

    k cht chm cng k cht i th c mi mt mun" CGS quyn chi thp trang 134.

    Vn l mt trm ngn, do mi mt vn l mt triu mt trm ngn, ng vi s lng m

    ti liu lch s tng ghi li. Ngoi ra, vn cn dng trong PGTN trang 62 "khin mt mnh

    nh ph ht c v gic thng Assirio : m mt m th nh cht mt vn tm mun nm

    nghn qun gic y". y l on trch t Kinh Thnh (Cc Vua) 2 Kings 19:35 "Chnh m

    y, thin s ca C CHA ra nh cht mt trm tm mi lm ngn ngi trong tri qun

    t-Sua. Ban sng, khi ngi ta thc dy, th ka, ton l thy ma xc cht". LM

    Maiorica/cng s vin nh ng mun (mi ngn hay vn) v vn (mt trm ngn)

    trong bn Nm CGS quyn 9/10. Hin tng thay i thanh iu vi nt ngha m rng vo

    thi VBL cn thy trong cc cch dng y ( y) so vi y ( y), kia (hm kia - qua

    ba ngy) so vi ka (hm ka - qua bn ngy) v ka (ka - qua nm ngy thi

    NQATV). VBL cng ghi cch dng man vn hay mun mun vn vn (t ly) l hng

    ngn triu, mun tui l chc sng lu. Ch Nm vn v vn u l vn HV , y l mt

    khuyt im ca ch Nm so vi ch quc ng, nht l t lng knh o lng chnh xc (nh

    lng).

    31 Trit gia Hi-Lp Aristotle (384-322 TCN) phn bit ba loi linh hn (a) anima vegetativa l hn ca cy c

    (b) anima sensitiva l hn ca loi vt (c) anima rationalis l hn loi ngi vi kh nng t duy/nhn thc. Cc

    LM dng Tn nh Ruggieri, Valignano, Ricci u hp th chung mt nn vn ho/trit hc Ty phng c in

    phn nh qua cch phn loi linh hn nh trn, thng gp trong cc tc phm trch.

  • 14

    10.2 Vn, mun l mi ngn (decem millia/L), tng ng vi vn HV . n thi

    Bhaine (1772/1773) v Taberd (1838) th vn v vn cng mt ngha l mi ngn. Cc

    dng vn, vn, mun, man cho thy kh nng vn32 HV c gc phng Nam.

    Tm li, LM de Rhodes d nhin dng nhiu chi tit t Kinh Thnh (Tn c v Cu

    c) son ra PGTN, nhng khi xem k vn bn th ta c th tm thy cc nh hng kh

    r nt t cc ti liu dng Tn v to thnh La-M thi trc VBL hay cch y trn bn th k. T PGNB ca LM Alessandro Valignano cho n TCTN ca LM Matteo

    Ricci v PGTN: bi vit (phn 9) ny ch ghi li vi d kin tiu biu minh chng mi dy

    lin h th v gia cc ti liu trn. y cn l mt kt qu trc tip t qu trnh hun luyn

    v chun b cc gio s dng Tn khi chnh thc c gi i truyn o, lun khuyn khch

    s hc hi v ghi chp v ngn ng v vn ho nhng ni n truyn o. Kh nng s dng

    thnh tho ngn ng bn a v ho nhp/thch nghi vn ho (culture accommodation) tng

    c LM b trn Alessandro Valignano nhc nh, v chnh sch mi m ny hu nh c

    duy tr cho sut th k XVII. y cng l l do khin LM dng Tn Maiorica33 vit r l

    "Sch c mt hai khi bt hay l thm mc, c khi phi chu theo [] thi An-Nam" TCTGKM

    trang 14. Truyn thng ny cn th hin qua cc tc phm ca LM Philiph Bnh34 cch y

    khong hai th k. PGTN cho ta c hi so snh s thay i v trng tm ca gio l CG so

    vi thi nay nh khi nim v a ngc Lm-B, cng nh mt s php l c bit vo thi

    nh tc th cng t tin, ma chay ... Nh vo cc ti liu ny - phn no mang sc thi ca

    32 Ch vn hay (thanh mu minh vn mu nguyn kh thanh, hp khu tam

    ng) c cc cch c theo phin thit v phin thit, m mn (TVGT, V, QV, TV, LT, LTCN

    , TVi, CTT), v son (tuyn) phn (NTLQ ), vong nguyn thit (NT,

    TTTH), nhp tin vn (VB)

    TNAV ghi vn b hn san (kh thanh)

    CV ghi cng vn/kh thanh (vn mn vn)

    , dn nguyn thit, m cn din (TVi) ...v.v... Ging BK by gi l wn so vi ging Qung

    ng maan6 maak6 v cc ging Mn Nam : [] wan5 [] wan6 [] man5

    wan5 [] man3 wan3 [] wan6 [] wan5 [] van5 [] man4 van4

    [] man3 7 [] 7 bhuang7 (bung) [] bhung7 (bung) [] mang7

    (mng), ting Nht man v ting Hn man. Ting Thi meuunL l mi ngn so vi ting Lo l meun. Mt dng m c phc nguyn ca vn l *mans cn bo lu qua dng man thi VBL. Qua cc dng mun, man, vn,

    ~ 10 000, vn (~ 100 000) v ting Thi/Lo meun (~ 10 000), ting Khme mn (~ 10 000): vn c kh nng l gc Nam (gc phng Nam). y khng phi l trng tm ca lot bi "Ting Vit thi LM de Rhodes".

    33 Ta c th thy cch suy ngh v tm l ca LM Maiorica c khc vi LM de Rhodes qua cu ny! Trong

    PGTN, LM de Rhodes vit:"th mi ra nc i minh, m Annam th chu o bi nc y ... V chng linh

    hn ta trng hn, m chng cn c dng n ung ging y u: v vy An nam th v php, lm mt lng cha

    m lm ... Li ngi An nam cng v php, m nh th ci nho cha m, khi sinh th, m dng nhng giy

    lm nh, cng o tin vng bc" trang 104, 121. Ngi vit/NCT chp li nguyn bn ca PGTN, khng vit

    hoa i minh v Annam c lc vit lin nhau ngoi tr cc ch in m.

    34 LM Philiph Bnh (1759-1830) cng theo truyn thng dng Tn: ng bit nhiu th ting nh Php, La Tinh,

    quc ng ... V tng sng Lisbon 30 nm (nn ng chc phi bit rnh ting B-o-Nha), ng cng trc tc

    v sao chp trn 30 u sch c gi tr v lch s ngn ng.

  • 15

    cng trnh tp th (so vi VBL chng hn) - m ta c th tm thy nhiu d kin chnh xc hn v ting Vit v vn ho ca tin nhn cch y bn th k. Cc ti liu nh

    PGTN/VBL l ngun b tc quan trng cho cc tc phm ch Nm vo cng thi i.

    11. Ti liu tham kho chnh

    1) Samuel Baron (1685) "A Description of the kingdom of Tonqueen" ng li bi John

    Walhoe, London (1732) - trang 656 n trang 707 trong tuyn tp ny) - c th c ton bi

    trn trang ny chng hn http://www.lexilogos.com/vietnam_carte.htm

    2) Pigneau de Bhaine (1772/1773) - B a Lc B Nhu "Dictionarium Annamitico-Latinum"

    Dch v gii thiu bi Nguyn Khc Xuyn, NXB Tr (Thnh Ph HCM - 1999).

    (1774/Qung ng - a phn ng Trong ti bn nm 1837) "Thnh

    Gio Yu L Quc Ng" vit bng ch Nm theo dng Hi-Tha. Y Don

    Ninh/L Bo Tnh phin m v ch gii, La Vang Tng Th xut bn (M).

    3) Phillipe Bnh (1822) "Sch S Sang Chp Cc Vic" NXB Vin i Hc Lt, 1968.

    4) Paula Esguerra (2015) Pragmatic Cultural Accommodation: A Study of Matteo Riccis

    Chinese Works ng trong ICU Comparative Culture 47 (2015): 29-61.

    5) Nguyn Hng (1959) "Lch s truyn gio Vit Nam - Quyn 1 - Cc Tha Sai dng Tn

    1615 - 1665" NXB Hin Ti (Si Gn).

    6) Joseph Trng K (2000) "Thin Cha Gio v Tam Gio" T Sch m o Tn Gio -

    c th c trn mng nh https://xuanbichvietnam.wordpress.com/2010/01/06/thien-chua-

    giao-va-tam-giao/ hay http://daichungvienvinhthanh.com/thien-chua-giao-va-tam-giao/

    7) Hui Li (2012) "Jesuit missionaries and the transmission of Christianity and European

    knowledge in China" ng trong Transnational Encounters in Asia, Volume 4 (2012) - Emory

    University, Atlanta (USA).

    8) Girnim Maiorica (th k XVII) "Ma n Chay C", "Thin Cha Thnh Mu - Quyn

    thng", "Thin Cha Thnh Mu - Quyn trung", "c Cha Gi-Su - Quyn chi cu &

    Quyn chi thp", "Thin Cha Thnh Gio Hi Ti Kinh" (TCTGHTK), Thin Cha Thnh

    Gio Khi Mng (TCTGKM), "Kinh Nhng Ngy L Phc Sinh - Quyn th ba", Cc

    Thnh Truyn. Sch lu hnh ni b (nm xut bn 2002/2003 - LM Nguyn Hng).

    9) Thierry Meynard S.J. (2013) "The Overlooked Connection between Ricci's Tianzhu shiyi

    and Valignano's Catechismus Japonensis" Japanese Journal of Religious Studies 40 No. 2

    (2013): 303-322.

    10) Peter C. Phan (2015) "Mission and Catechesis: Alexandre de Rhodes & Inculturation in

    Seventeenth-Century Vietnam" NXB Orbis Books (New York, M).

    11) Alexandre de Rhodes (1651) "Php Ging Tm Ngy" - T Sch i Kt in li t Tinh

    Vit Vn on (1961 - Si Gn) vi phn gii thiu ca tc gi Nguyn Khc Xuyn.

    (1651) Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum thng

    gi l t in Vit-B-La; bn dch ca Thanh Lng, Hong Xun Vit, Quang Chnh -

    NXB Khoa Hc X Hi, Thnh Ph HCM (1991).

    http://www.lexilogos.com/vietnam_carte.htmhttps://xuanbichvietnam.wordpress.com/2010/01/06/thien-chua-giao-va-tam-giao/https://xuanbichvietnam.wordpress.com/2010/01/06/thien-chua-giao-va-tam-giao/http://daichungvienvinhthanh.com/thien-chua-giao-va-tam-giao/
  • 16

    Tng Trnh v ng Trong 1645 bn dch ca Hng Nhu, NXB

    nh Sng Publishing, Escondido (California/M, 1994?).

    "Lch s Vng Quc ng Ngoi t 1627 ti nm 1646" dch gi

    Nguyn Khc Xuyn - T sch i Kt, Thnh ph HCM (1994).

    12) Paul A. Rule (2010) "What were 'The directives of Matteo Ricci' regarding the Chinese

    Rites?" PacificRim Report, No. 54 (5/2010) - University of San Francisco.

    13) Nicolas Standaert (2010) "Matteo Ricci: Shaped by the Chinese" The Online Journal of

    the British Jesuits - c th c ton bi trn trang ny chng hn

    https://www.thinkingfaith.org/articles/20100521_1.htm

    14) Jean Louis Taberd (1838) - tn Vit l c T - "Dictionarium Annamitico-Latinum"

    Serampore (Bengale).

    15) Nguyn Cung Thng (2016) "Cch ni xung thuyn, trn tri, ra i, ng Trong/Ngoi

    ... thi LM Alexandre de Rhodes (phn 1)" c th xem ton bi trang ny

    http://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachDungXuongThuyenTrenTroiVa

    RaDoiP1.pdf

    (2016) "Cch ni ti, ta, tao, t, qua, min ... Ting Vit thi LM de

    Rhodes" - c th xem ton bi trang ny

    http://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachNoiToiTaTaoToP2.pdf

    (2018) "Ting Vit t thi LM de Rhodes - Kinh Ly Cha (phn

    5A)" c th xem ton bi trn trang https://nghiencuulichsu.com/2018/02/06/tieng-viet-tu-

    thoi-lm-de-rhodes-kinh-lay-cha/ hay

    https://www.facebook.com/conggiao.info/posts/1586641711427101 ...v.v...

    (2018) "Ting Vit t thi LM de Rhodes - Kinh Ly Cha (phn

    5B)" c th xem ton bi trn https://vandoanviet.blogspot.com/2018/04/tieng-viet-tu-thoi-

    lm-de-rhodes-kinh_24.html?m=0 v.v

    https://www.thinkingfaith.org/articles/20100521_1.htmhttp://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachDungXuongThuyenTrenTroiVaRaDoiP1.pdfhttp://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachDungXuongThuyenTrenTroiVaRaDoiP1.pdfhttp://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachNoiToiTaTaoToP2.pdfhttps://nghiencuulichsu.com/2018/02/06/tieng-viet-tu-thoi-lm-de-rhodes-kinh-lay-cha/https://nghiencuulichsu.com/2018/02/06/tieng-viet-tu-thoi-lm-de-rhodes-kinh-lay-cha/https://www.facebook.com/conggiao.info/posts/1586641711427101%20...v.vhttps://vandoanviet.blogspot.com/2018/04/tieng-viet-tu-thoi-lm-de-rhodes-kinh_24.html?m=0https://vandoanviet.blogspot.com/2018/04/tieng-viet-tu-thoi-lm-de-rhodes-kinh_24.html?m=0