1

ANKARA NVERSTES DL VE TARH-CORAFYA FAKLTES

TYATRO BLM

TYATRO ARATIRMALARI DERGS

Hakemli Dergi

Say: 15

Ankara

Haziran 2003

2

Sahibi Prof.Dr. Necdet Adaba DEKAN Editr Do. Dr. N. Selda ndl Editr Yardmclar Dr. Beliz Gbilmez Dr. Sreyya Karacabey Danma Kurulu Prof.Dr. Grsel Ayta Prof.Dr. Cevat apan Prof.Dr. Yusuf Eradam Prof.Dr. Cengiz Ertem Prof.Dr. Tuna Ertem Prof.Dr. Sevin Sokullu Prof.Dr. Sevda ener Prof.Dr. Murat Tuncay Do.Dr. Nur Gkalp Akkerman Do.Dr. Mukadder Yaycolu Kapak Tasarm: Canis Demeci Tiyatro Aratrmalar Dergisi ylda iki kez yaynlanr. letiim: A.., D.T.C.Fakltesi, Tiyatro Blm, Shhiye/ANKARA Tel : (312) 3103280-1624 Fax : (312) 3105713 e-posta : tiyatroarastirmalari@hotmail.com

ISSN: 1300-1523

3

indekiler

Derinlikli fiziksel devinimin nemi ve birbirinin devam iki usta: K.S. Stanislawski, J. Grotowski ______________________________________ 4

Kadir evik

Modern sonrasnda dramatik metinler ___________________________ 36 Sreyya Karacabey elik

Absrd Tiyatroda roni _______________________________________ 96 Beliz Gbilmez

Albert Camus'nn Yanllk Adl Oyununda Kiiler Ve Uzamlararas Kartlklar ________________________________________________ 138

Abdulltif Acarlolu

Tiyatro Kuramnn Balangcndan Modern Dneme Tragedyann Alglan _________________________________________________ 166

Ebru Gkda

4

Derinlikli fiziksel devinimin nemi ve birbirinin devam iki

usta: K.S. Stanislawski, J. Grotowski

K. S. Stanislawski und J. Grotowski - zwei Meister

des Theaters: ber die Wichtigkeit der physischen

Handlungen

*Kadir evik

zet

Stanislawski yaamnn son yllarnda derinlikli fiziksel devinim metodunu

gelitirdi. Onun yrtt bu alma daha sonra Grotowski tarafndan

derinletirilerek srdrld. Bu yaz amz tiyatrosunda oyuncunun

olanaklarn aratrm ve oyunculuk sanatna nemli katklarda bulunmu iki

tiyatro insannn derinlikli fiziksel devinim balamnda ayrldklar ve

aktklar yerleri irdelemektedir.

Zusammenfassung

Ende des 19. Jahrhunderts haben K.S. Stanislawski und J. Grotowski die

Wesentlichen Grundsteine zur Erneuerung der Schauspielkunst gelegt. Die

Frage ber die Wichtigkeit der physischen Handlungen in der

Schauspielkunst ist zuerst von K.S. Stanislawski errtert und spter von J.

Grotowski bernommen und dargelegt worden. Gegenstand dieses Artikels

* retim Grevlisi, Doktor, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya

Fakltesi Tiyatro Blm

5

ist es, die gemeinsamen und unterschiedlichen Auffassungen beider

Theatermacher im Hinblick auf die Fragestellung zu untersuchen.

Stanislawski ile balamak zorundayz.

Tiyatronun sisi altnda bizim bir spota ihtiyacmz var. Stanislawski onlardan biri, srekli yan1.

Bertolt Brecht

Stanislawski ve Grotowski yaamlarn tamamen oyuncunun

olanaklarn kefetmeye adadlar. Bu hemen hemen her tiyatro

insannn tartmasz kabul edecei bir olgu olarak karmzda

duruyor. Bu balamda onlarn setikleri yolun sabr ve disiplin

gerektirdiini sylemek kesinlikle bir abart olmayacaktr.

Tiyatro evrelerinde genellikle bu iki tiyatro insannn pratik

almalar birbiriyle ilikilendirilmez. Oysa biri dierinin ncldr:

Oyunculuk sanatn kuramsal olarak ayn perspektiften yola karak

deerlendirdiler, ancak kuramn pratie yanstlmas asndan farkl

aralarla altlar.

ki tiyatro insannn da verili olmayan bir anlayla

altklarn rahata syleyebiliriz. Onlar gnmzde de aktel klan

olgulardan belki de en nemlisi yaptklar ilerin verili olana

dayanmam olmasdr: Zira, verili olan bilinendir ve yeni sonularn

1 Bertolt Brecht, Giorgio Strehler ile yapt bir syleide Stanislawskiye

ilikin kendi dncesini byle ortaya koyuyor. Bkz. Peter Simhandl, Stanislawski Lesebuch, Bonn 1990, s. 9.

6

ortaya kmasna genellikle yol amaz. Stanislawskinin yaamnn

son yllarn derinlikli fiziksel devinim gibi kendi izgisi itibariyle

yeni bir denemeye ayrmas onun gerekten verili olana

dayanmadn gsteriyor: olmu olduunu kabul etmiyor

olumakta olduunu ortaya koyuyor.

Ayn durum Grotowski iin de geerlidir. Polonyadan

ayrldktan sonra talyada kurduu Workcenter ve orada yapt

almalar olumann devam ettiini gsteren iaretler. Polonyadan

edinilen deneyimler bir gsterimin nasl rgtleneceine deil,

oyuncunun olanaklarnn aratrlmas gibi bir baka srece akyor.

Oysa onun n, bir ynetmen olarak bir ok Avrupa tiyatrosunda -

hatta daha da ileri gidelim- istedii tiyatroda almaya yetecek

gteydi. Ancak o zor olan tercih etti.

Tiyatro pratiinde farkl izgilerden sz etmek olasdr. Daha

da somutlayarak ifade edersek yle bir saptama yapabiliriz: Tiyatro

pratiini konvansiyonel aralarla srdrenler var, tiyatro pratiini

grsellii ve dier medyatik aralar kullanarak kendini bu anlamda

gelitirenler ve tiyatroya yeni mevziler kazandranlar var, bir de

tiyatroyu kendi z malzemesi asndan - sadece oyuncu ve onun

olanaklarn dikkate alarak- yeniden retenler ve gelitiren tiyatro

insanlar var. te Grotowski ve Stanislawski bu kategoriye giren

nadir tiyatro insanlarndandr.

7

Bu girii Stanislawskinin bir cmlesiyle bitirelim: leri

gidemeyen sanatlar geri giderler.1

Stanislawskinin gerekten kendi sylediini hayata

geirdiini sylememiz yanl bir deerlendirme olmayacaktr. O

kendinden sonra gelenlere yle seslendi: Kendi metodunuzu

oluturun ve benim metoduma kle gibi bal kalmayn, kendiniz iin

ilevsel olabilecek bir yol bulun.2 Stanislawskinin ok ak bir

biimde ortaya koyduu bu izginin anlalmasnda bir sorun yok.

Sorun, yeni bir yntemin nasl yaratlacadr. Yeni bir yntem

yaratmak sanldndan zor, bilinmeyenleri ok, karmak bir sretir:

oyuncunun olanaklar stne atlye almalar yapan ve edindii

pratik sonular dizgeletirebilen ok az tiyatro insan vardr.

Stanislawski mrnn son yllarn derinlikli fiziksel devinim3

stne alarak geirdi. Kendisinin de yazd gibi: Derinlikli

fiziksel devinim benim yaammn en nemli eseridir.1 Stanislawski

bir yl boyunca Molierein Tartuffe adl eserini derinlikli fiziksel

devinim balamnda bir zemin olarak kulland. Ynetmen adaylar ve

oyuncularla seyirci kaygs olmadan allan bu oyun seyirciye

sunulmad: Atlye esas olarak oyuncunun daha geni anlamyla tiyatro 1 Thomas Richard, Theater Arbeit mit Grotowski an physischen

Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996, s.13 2A.g. e., s.15 3 Derinlikli fiziksel devinim (Almanca physische Handlung Trkeye

derinlikli fiziksel devinim olarak evrilebilir, ancak kavram olarak sadece basit fiziksel devinimi deil onun dier bileenlerini de iermektedir: roln pisikolojik, sosyolojik durumu ve iinde devinilen mekan) esas olarak Stanislawskinin son yllarnda gelitirdigi bir yntem.

8

pratiinin yeni mecralarn kefetmeye ynelikti. Stanislawskinin bu

almasn sonradan W. Toporkow kitap haline getirdi.2 Derinlikli

fiziksel devinimle Stanislawskinin neyi murat ettiini en iyi anlatan

bu eser, sonradan Grotowskinin de zellikle stnde durduu nemli

bir almadr. Grotowski bu kitap hakknda yle bir deerlendirme

yapyor:

Eer insan ciddi alrsa, prova byk bir maceradr. te

Toporkowun Stanislawski stne yazd kitap Stanislawski

Provada. Bu ok nemli bir kitaptr. Stanislawskinin hi bir zaman

seyirciye amay dnmedii Tartuffe provalar srasnda ilgin

olgular ortaya kt. Tartuffe oyuncular ve ynetmenler iin btnyle

bir i eitim almasyd ve bu alma prova macerasnn nasl bir

sre olduunu ortaya koyuyor.3

Grotowski tarafndan kurulan Workcenter k noktas

itibariyle Stanislawskinin son yllarnda gelitirdii ve kendi tiyatro

gemii iin nemli bulduu derinlikli fiziksel devinim stne

kuruluydu. Yntem olarak Grotowski de Stanislawski gibi bu

merkezde allanlar bir gsteri mant ile seyirciye amay

dnmedi. Yaplan almalar sadece tiyatroculara -tartma amal-

ald.

1 A.g.e., s. 15 2 W. Toporkow, Stanislawski bei der Probe, Henschelverlag Berlin, 1952. 3 J. Grotowski, Von der Theatertruppe zur Kunst als Fahrzeug, ein Essay,

1989 in Modena, in Thomas Richard, Theater Arbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996, s.187

9

Ancak Grotowskinin almalarn Stanislawskinin taklidi

biiminde alglamak byk bir yanlg olur. O, Stanislawskinin

derinlikli fiziksel devinim konusunda izledii teorik ve pratik izgiyi

derinletirerek devam ettirdi. alma yntemi olarak iki tiyatro

insannn pratikte ayrldklar noktalar yle zetleyebiliriz:

Stanislawski derinlikli fiziksel devinim metodunu

dramatik karakterler stnden alt. Bu balamda onun

yrtt aratrma bir karakterin yaratlmas srecine

younlarken sahne metnine ve o metnin - ki bu aratrma

srecinde szkonusu olan oyun Molierein Tartuffe adl eseridir -

ortaya koyduu ykye bal kald: Yani Stanislawskinin

oyuncusu eer ben bu rol kiisinin olduu durumda olsam hangi

mantksal dizge iinde derinlikli devinimleri gerekletirirdim

biiminde yaklat: Stanislawski dorudan bir oyunun

sahnelenme sreci stnden kendi metodunu alt.

Grotowski dramatik bir karakterin yaratlmas

meselesinde kendi ncl Stanislawski gibi almad. Dorudan

dramatik karakterle uramak yerine oyuncunun rolle balantl

olarak getirecei kiisel yaantlar stne alt. Bu yaantlar

sonradan rolle ilikilendirildi, montajland.

Grotowski bu perspektifi Ryszard Cieslakn Standhaften Prinzen

almas balamnda bir ok kez vurgulad. Cieslak esas olarak

Calderonun tragedya figr stne deil, daha ok oyunun nemli

10

anlarnda kendi kiisel yaantlar stne younlat ve bu anlar rolle

btnletirdi.1

Grotowski ve Stanislawski arasndaki farkll

yllarca Grotowski ile alan Thomas Richardn betimlemesiyle

aktaralm: Derinlikli fiziksel devinimin pratikteki kullanm

asndan Grotowski ve Stanislawski arasndaki fark her iki

tiyatro insannn montaj tekniinde ortaya kar2

Grotowski yeni altrmalar gelitirdi ve zellikle

bedene ynelik alt. Bir oyun stnden deil, kendi gelitirdii

ve yllarca sren denemeler sonucu oluturduu, Motions, Main

Action , gibi altrmalar ara olarak kulland.

Bu noktada bir parantez aarak Richard Schechnerden ve

onun yaklamyla Grotowskinin yaklam arasndaki balantya

deinmekte yarar var. Bu balantnn pratik asndan deil teorik

adan nemli olduunu vurgulamak gerekiyor. Schechner tiyatroyu

altrmalar(Training), atlye almalar, dzenli provalar, bedensel

snma almalar, gsterim, oyunun seyircide oluturduu etkinin

alglanmas ve bu etkiye bal olarak oyunun gerekli blmlerinin

yeniden deerlendirilmesi gibi yedi blmden oluan bir sre olarak

alglyor.3 Schechner tiyatro pratiinde altrmalarn, dzenli

provalarn ve gsterimin yeterince aratrldn ancak atlye

1 A.g.e., s. 127. 2 Richard, n.ver. s.106. 3 Richard Schechner, Theater Anthropologie, Spiel und Ritual im

Kulturvergleich, Reinbek bei Hamburg 1990, s. 26

11

almalarnn, snma almalarnn, yeterince stnde durulmadn

ifade ediyor. te tam bu noktada Grotowskinin esas olarak

Polonyadan ayrldktan sonra btn almalarn bir eit atlye

mantnda yrttnden sz edebiliriz. Kukusuz dorudan atlye

almasnn bizzat kendisini aratrmak amacyla bu almalar

yapmad. Ancak bu almalar sonuta bir tiyatro almasnda

herkesin bildii prova srecinden farklyd. Bu noktada benim

aktardm balant Grotowskinin yapt almalarn

deerlendirilmesi sonucu benim karsadm, ilikilendirdiim bir

durumdur. Ayrca Grotowskinin bir ynetmen olarak hibir oyunda

almadn belirtmek gerekir. Peter Brook, Grotowskinin son

almalarn sanatn bir asansr olarak kullanlmas biiminde

betimlemitir. Burada szkonusu olan, yaplan atlye almalarnn

sanatsal aktiviteyi ykselten bir unsur olarak alglanmasdr.

Schechnerin szn ettii atlye almalarnn Grotowski tarafndan

-dorudan niyet edilmese de -aratrldn sylemek sanrm yanl

bir deerlendirme olmayacaktr. Parantezi kapatp yeniden

Grotowskiye dnebiliriz.

Grotowski her gn oyuncular tarafndan yaplan bir altrma

gelitirdi. Motions (devinim) olarak adlandrlan bu altrma esas

olarak Grotowskinin Polonyada yapt almalara dayanyordu.

Workcenter de bu altrma oyuncularn yaplacak almalarda

bedensel olarak hazr olmasn hedefliyordu.1 Grotowski devinim

1Richard, n.ver.s.85.

12

adl altrmay temel duru olarak niteledii vcut formuyla

birletiriyor ve temel duruun kkenlerine ilikin unlar sylyor:

Neden bir Afrikal, bir Fransz, bir Meksikal avc av srasnda

omuriliin hafife kvrld, bacaklarn dizlerden hafife bkld,

bedenin kalalar stne oturduu belirli bir form alyor? Neden bu

bedensel durum kendine zg ritmik bir devinime gereksinim

duyuyor? Byle yrme ne ie yaryor? Buna ilikin ok basit bir

analiz yaplabilir: Eer bedenin arl bir bacaa yklenirse dier

bacak grlt etmeden hareket edebiliyor. Bu bedenin hareketini

yava ve dzenli bir forma sokuyor. Bylece hayvan avcy

alglayamyor. Ancak bu esas olarak belirleyici deil, belirleyici olan

bunun insan bedeninin en eski duru formu olmasdr.1

Bu altrmann oyuncu tarafndan kullanmna ilikin iki

nemli e var: Birincisi ses karmadan btn bir bedenin

hareketinin salanmas, ikincisi evreyi herhangi bir nesneye

dorudan younlamadan grmek, evreye sanki byk bir

pencereden bakarm gibi bakmak ve alglamak. Bu altrmann

dorudan gsterimle bir ilikisi yok. Altrma srasnda evrede

yaanan olduu gibi grmek ve duymak nemli. Thomas Richardn

aktarmyla: Bunun yannda altrmay yapan kendi bedeninin

bilincinde olmal; grdn grmeli, duyduunu duymaldr2

Oyuncu asndan yaanan ann alglanmas ve oyunculuun bu

balamda kendiliindenlie oturmas son derece hayatidir.

1 A.g.e., s. 87 - 88 2 A.g.e., s. 89

13

Oyuncunun uzun bir zaman diliminde alarak seyirciye sunduu

gsteri, oyunu alanlar asndan en ince detayna kadar bilinir,

ancak bu bilgi gsterimdeki kendiliindenlii ldrdnde sahnede

yaayan bir iletiimden ve dolaysyla oyundan sz etmek olas

deildir.

Grotowski ve ekibi nce tek tek yaplan devinim

altrmasn gelitirerek btn oyuncularn birlikte yaptklar ve her

devinimin senkron stne oturduu bir forma dntryor. Bu ok

zor ve zaman alan bir alma. Bu altrmann yannda Irmak olarak

adlandrdklar Haitiye ait arklarla, dansa ve kendiliindenlie

dayanan doalama bir altrma daha yapyorlar. Bu altrmann yan

sra oyuncunun etkileim gcn artran, younlamay en st dzeye

karmay hedefleyen bir baka altrmay da her gn dzenli olarak

yapyorlar. Bu altrmada oyuncular oyunu ynlendiren kiinin

verdii komutlara anlk ve olabildiince sratli reaksiyon gstermek

zorundalar. Buraya kadar aktarlan altrmalar oyuncunun bedenine,

algsna, ritim duygusuna, bedensel ifade gcne katkda

bulunabilecek altrmalar. Bu trden altrmalar hemen hemen her

tiyatro topluluunda stnde fazlaca durmadan yaplp geilir. Ancak

Grotowski her altrmay en u noktaya kadar tayp, en karmak

hale getirerek ve bunu bir yl gibi uzun bir zamana yayarak yapyor.

Bylece altrma turistik bir faaliyet olmaktan kyor. Burada turistik

faaliyet esas olarak Grotowskinin kulland bir tanmlama: Tiyatro

gruplarnn ve oyuncularn yzeysel olan, derinlemeyen

almalarn turistik olarak niteliyor.

14

Main Action Grotowskinin gelitirdii ve derinlikli fiziksel

devinim stne alrken kulland bir baka temel tekniktir. Ve bu

esas olarak Thomas Richardn da belirttii gibi bir montaj tekniidir.

Grotowski Main Action iin her oyuncunun kendisinin oluturduu

paralar organik bir biimde birbiriyle ilikilendiriyor. Bu montaj

tekniinde her yk kendi kurgusu ve devinimiyle dierinden

bamsz olarak akarken, ayn zamanda dieriyle dolayl olarak

balantl hale getiriliyor. Sonu olarak tek bir yk oluturulmu

oluyor. Bu teknii Thomas Richard yle aktaryor:

Ben babamla ilikilendirdiim kendi derinlikli fiziksel devinimimi

srdrrken yanmdaki oyuncu arkadam tamamen kendine ait bir

baka devinim izgisi ile kendi yksn aktaryordu. Ancak ok ince

hesaplanan koordinasyon, zamanlama, ritim gibi unsurlar sayesinde ve

mekann seyirciye yakn olmas nedeniyle seyirci bizim

devinimlerimizi birbiriyle ilikili olarak alglyordu. Seyirci, ben ve

arkadamla ilgili bir tek yk seyretmesine ramen gerekte

birbirine bal iki farkl arm ve hareket izgisi sz konusudur.1

Derinlikli fiziksel devinimin anahtar bedenin devinim

srecinde gizli: Altrmay yapan yapt her hareketi gerekten

yapmak zorunda. Yani bu noktada oyuncunun ncelikle yapmas

gereken devinimin kendisini gerekletirmek olmaldr. Duyguyu

devinimin dnda tutan bir yaklam sz konusu. Derinlikli devinim

tam anlamyla oluturulduktan sonra duyguya, yaantlara yer

veriliyor.

15

Derinlikli fiziksel devinimle ortaya kan kk, basit gerekler esas

olarak byk, etkileyici gereklerin ardndaki duygular, dnceleri,

yaantlar ifa ediyor. Buna karn gereklik hissi vermeyen kk

derinlikli fiziksel devinim yine gereklik hissi uyandrmayan youn

duygulanmlar, fikirleri ve tasarmlar mknats gibi kendine eker.2

Grld gibi derinlikli fiziksel devinim esas olarak

oyuncunun bedenini kullanma biimi stne younlayor.

Stanislawskinin ve daha sonra da Grotowskinin bu konu stne

yazdklarna deinmeden nce bu iki tiyatro insannn haricinde

oyuncunun bedenine dair sylenenlere bakmakta yarar var.

F. Lichte Tiyatro Semiotii adl kitabnda beden metni3

stne bir deerlendirme yapyor. Oyuncu hangi metot ve anlayla

alrsa alsn sahnede bir anlam ifade etmek zere gelitirdii rol

ve bu rol stnden kurduu iletiimi seyirciye sunabilmek iin nemli

bir koulla kar karya kalr: btn varl ile kendi bedeni. air ve

ressam kendi bedenleri dnda baka aralarla kendi ilerini

gerekletirirler. Oyuncu iin bu olanakszdr: Onun malzemesi

ncelikle kendi bedenidir. Unutulmamas gereken ey bedenin her

oyuncuda farkllk gsterdiidir. Her oyuncunun kendi bedeni tek ve

sadece ona zgdr. Sahneleme srecine oyuncu kendi bedenini ve

1 A.g.e., s. 106 2 A.g.e., s. 107 3 E. F. Lichte bu kavram ( Krpertext) Gnther Lohrun doktora

almasndan aldn ifade ediyor. Krpertext. Historische Semiotik der komischen Praxis - vom Cinquecento bis zur Mitte des 18. Jahrhunderts, 1979.

16

biyografisini beraberinde getirir: Yani oyuncunun fiziksel varl ve o

varln iindeki derinlik. Oyuncu kendi doas ve o doann iinde

yeerdii kltrel ortam arasnda diyalektik bir iliki vardr. Esas

olarak bir genelleme yaparak bunun sadece oyuncu iin deil her birey

iin geerli olduunu syleyebiliriz. Ancak oyuncu kendi sanatnn

icrasnda kendi bedenini dorudan kulland iin kltr ve beden

ilikisi daha ok stnde durulmas gereken bir olgu olarak karmza

kyor. Oyuncu ite bu malzemeyle anlamsz olan kendi bedeninde

anlaml olana dntrmek zorunda. E. F. Lichte, beden doa

olarak bir anlam iletmez ama onun kltrle harmanlanm hali anlam

retme potansiyeline sahiptir.1 Beden metni sadece oyuncunun

fiziksel devinimini iermiyor. Fiziksel olann dier bileenlerini de

kapsyor: Bu oyuncunun btn olarak dnyas, deneyimleri, alglama

biimi ve doal olarak kulland teknik. Tam bu nokta da E. Ficher

Lichtenin teorik yaklam ile Stanislawskinin derinlikli fiziksel

devinim metoduna yaklam akyor: Toporkow, Stanislawskinin

derinlikli fiziksel devinimi kesinlikle basit bir fiziksel devinim olarak

alglamadn ayn zamanda psikolojik bir dev de ierdiini yani

psikolojik-fiziksel bir devinim ierdiini de aktaryor.1

Stanislawskinin de betimledii gibi: stek ve yneli, dev olmadan

ve bunlarn tamamland bir duygu durumu olmadan, yaratma ve

imgelemin olmad bir derinlikli fiziksel devinim sz konusu olamaz.

Sahne zerinde inandrc olmayan bir fiziksel devinim olamaz. Btn

bu elementlerle oyuncunun isel yaants arasnda dorudan bir iliki 1 E. F. Lichte, Semiotik des Theaters, Gunter Narr Verlag Tbingen, 1995, s.

28 - 29

17

var. Bu tanmlama ile beden metni kavram arasnda dorudan bir

ilikinin varl grlyor

Oyuncu sahneleme sreci boyunca gelitirdii hareket

dizgelerini, oynad roln sahnesel ritmini, kendi rol ve dier roller

arasndaki ilikiyi her oyunda ayn dzeyde tutmak ve oynad rol

sahnede yaamsal klmak zorundadr. Bu onun bir gsteride yapmas

gereken en temel itir. Oyuncu iin sorun tam da bu noktada

balamaktadr: Bu nasl ve hangi aralarla gerekletirilecektir? te

Stanislawski daha sonra da onun devam olduunu ifade eden

Grotowski2 btn olarak derinlikli fiziksel devinim metoduyla

oyuncunun yukarda aktarlan sorunlarn zmeyi hedeflemektedir. Bu

balamda 1988 ylnda Santancangelo da yapt bir sunumda

Grotowski neyin derinlikli fiziksel devinim olduunu neyin ise

olmadn yle aklyor. (Ki bu aklamalar hem oyuncu eitimi

hem de sahnede oyuncunun ynlendirilmesi asndan olduka

yararl):

Derinlikli fiziksel devinim olarak anlalmamas gerekenlerin banda

eitli aktiviteler gelir: Aktiviteler kesinlikle derinlikli fiziksel

1 Toporkow, n.ver. s. 16. 2 Grotowski ve Stanislawski arasndaki iliki tiyatro camias tarafndan

dikkate alnmamtr. Oysa Grotowski daha almalarnn banda Stanslawskinin prensiplerini kurduu atlyenin zemini olarak alglamtr. Stanislawskiye yant bal altnda verdii bir seminerde Stanislawskinin kendisi zerinde ki etkisini yle aktarr: Bir oyuncu olarak ondan ok etkilendim ve onun takipisi oldum. (Bkz. Thomas Richard, Theaterarbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag, Berlin, s. 18) Bu noktada Grotowskinin Stanislawskinin devam olduunu sylemek mmkndr.

18

devinim deildirler. Bu anlamda yer temizleme, bulak ykamak, pipo

imek gibi aktiviteler kesinlikle derinlikli fiziksel devinim deildir,

bunlar eitli aktivitelerdir. Bir ok insan derinlikli fiziksel devinim

stne alrken bu aktiviteler stne alarak yanl yapar.

Derinlikli fiziksel devinim stne altn dnen bir ok

ynetmen oyunculara yer sildirirler bulak ykatrlar. Ama bir aktivite

derinlikli fiziksel devinime dntrlebilir. rnein: Siz bana

rahatsz edici bir soru soruyorsunuz - ki bu hemen hemen her zaman

gerekleir - ben zaman kazanmak iin pipomu imeye hazrlamak

amacyla uramaya balyorum. imdi benim aktivitem derinlikli

fiziksel devinim olmaya balyor, nk siz sorduunuz soruyla

birlikte benim iin bir silah haline dntnz: Evet ben u anda

pipomla uramaktaym, pipomu temizlemek ve onu iilebilir duruma

getirmek zorundaym ve daha sonra da size bir yant vereceim.1

Grotowski sahnede oyuncunun yapt her devinimin mutlaka

anlamlandrlmas gerektii stnde duruyor. Bu gerekten ok nemli

bir saptama, ancak pratikte anlamlandrmann nasl gerekletirilecei

tiyatro pratiinin her zaman sorunlu olmaya aday tarafdr. Oyuncu

eer pipo ile urama iini sahnede retilecek anlamn dnda

alglarsa bu aktivite basit sradan bir devinime dnr ve bu durum

sahnede yaamayan anlarn olumasna neden olur. Sahne esas olarak

kendisiyle ilgili olmayan zaman dilimlerini kaldrmaz. Zira bylesi bir

zaman dilimi anlam retmez, sadece oyuncuyu sahnede megul eder.

1 Richard, n.ver.s. 122-123.

19

Grotowski derinlikli fiziksel devinimle jestler arasndaki fark

ise yle aklyor:

Jestlerin derinlikli fiziksel devinim olduuna inanlmas ise bir baka

yanltr. Oyuncu birok el kol hareketi yapar ve bunun rolle balantl

olduunu dnr. Bir meslekle ilgili jestler vardr. rnein, bir

papazn jestleri, bu jestler onun dinsel tarafn vurgular, ancak bunlar

sadece jestlerdir, derinlikli fiziksel devinim deildir. Eer dardan

bakarsak jest nedir? Bir jesti nasl basite tanmlayabiliriz? Sklkla bir

jest bedenin kendiliinden bir hareketidir. Jest bedenin

derinliklerinden ortaya kmaz , bedenin el kol ve yzdeki periferi

devinimidir.1

Grotowskinin oyuncudan istedii her devinimin

iselletirilmesi, yani sahnedeki durumla balantl olarak her

devinimin, jestlerin, mimiklerin mutlaka derinlik kazanmasdr.

Derinlik yaplan jestin btn bedenle birlikte hissedilmesiyle doru

orantldr. rnein, her oyuncu bir orkestra efini oynayabilir ancak

mzii iinde hissetmeden yaplacak her devinim sadece oyuncunun

bir orkestra efini oynadn imleyecektir, ama hi bir zaman

oyuncunun devinimi iselletirilmi devinimlere dnmeyecektir.

Zira mzikle kurulan etkileim ne kadar gl ise yaplan devinim de

o oranda organik olacaktr.

Grotowski Santancangeloda yapt sunumda basit, sradan

devinimle derinlikli devinim arasndaki fark ise yle analiz ediyor:

1 A.g.e., s. 123 - 124

20

nsanlar ok kolayca derinlikli fiziksel devinimle, sradan basit

devinimleri birbirinden ayramyorlar. Eer ben buradan kalkp kapya

doru gidersem bu derinlikli devinim deil, sradan basit bir

devinimdir. Ancak sizin aptalca sorularnz protesto etmek amacyla

yerimden kalkp kapya doru gidersem ve bu sunumu bitireceimi

sylersem bu andan itibaren kk derinlikli devinimlerden oluan bir

ember sz konusu olur. Bu andan itibaren sadece sradan bir devinim

deil, derinletirilmi bir devinim ortaya kar. Bu kk derinlikli

devinimler emberi benim kendime zg tavrmla sizinle kurduum

iletiimle birleir; sizin reaksiyonunuzu alglamaya alrm, ve doal

olarak kapya doru giderken sorgulayan bir bakla ya da ne

sylendiini duymaya alarak tehdidimin sizi etkileyip

etkilemediini kontrol ederim. Burada sz konusu olan gitme

eyleminden ok gitme eylemi erevesinde oluan karmak

durumdur. Birok ynetmen ve oyuncunun dt en nemli yanlg

iinde bulunulan durumun rettii hareketle oluan kk derinlikli

devinimlerin oluturduu embere - devinimler, reaksiyonlar,

hissedilen anlar - odaklanmak yerine sradan devinimlere

odaklanmalardr.1

Sahnede her devinim o sahnedeki durumdan bamsz

dnlemez. nemli olan devinimleri mantksal bir dizge ierisinde

iinde bulunulan durumla derinlemesine ilikilendirerek yapmaktr.

Bylesi bir ilikilendirme hareketi sadece bir hareket olmaktan karr.

1 A.g.e., s. 124 125.

21

Stanislawskinin derinlikli fiziksel devinim konusunda

sylediklerine gemezden nce onun sistemini rol alma yntemi

balamnda ksaca aktarmakta yarar var: Zira bu rol alma yntemi

bir neri olarak btnyle derinlikli fiziksel devinime dayanmaktadr.

Genel olarak, detaya girmeden yknn

anlatlmas.

Derinlikli fiziksel devinimi bir ara olarak

kullanarak yknn ilk bakta alglanan ksmnn kabaca

oynanmas. Bu aamada nemli olan oyuncunun kabaca

derinlikli fiziksel devinime ilikin bir n hazrlk

yapmasdr.

Oyuna dair gemiin ve gelecein analiz

edilmesi ve bu balamda oyuncunun nereden gelip nereye

gittiinin bilmesi, antreler sarasnda ne olduunun

kavranmas.

Derinlikli fiziksel devinimin ve yknn en ince

detayna kadar anlatlmas, eer ben oyunun dayatt

durumda olsaydm sorusunun ayrntya girerek

irdelenmesi.

Oyunu ve allacak rol harekete geiren,

ateleyen ana cmlenin kabaca bulunmas. Oyuncunun

oyunu btnyle tanmas yazarn yneliini kefetmesi ve

oyuna tamamen hakim olmas nemli. Zira bundan sonra

22

gelecek zorlu blm karlkl - rol temelinde - derinlikli

devinimlerin mantkl bir sistem ierisinde oluturulmasdr.

Bu noktada ynetmenin yaklamyla oyuncunun

yaklamn birbirinden ayrmak gerekir.

Buraya kadar yaplan almalar sonucunda

oluan malzemeden hareketle kabaca sreklilii olan

devinimler dizgesinin oluturulmas. Metnin genelinin

ynelimi ve tek tek karakterlerin yneliminin doru

saptanmas ve bu srete sapmalara ve bireysel domalara

izin verilmemesi hayati neme sahip.

Bu amaca ulamak iin metnin byk fiziksel

devinimler biiminde blmlenmesi.

Kabaca oluturulan bu derinlikli fiziksel

devinimlerin oynanmas ve srekli olarak ben ne

yapyorum ve eer sorularnn sorulmas.

Eer oyun byk blmlere ayrlamyorsa daha

kk blmlere ayrarak derinlikli fiziksel devinimler

allmal ve ayrlan blmlerde birbirini takip eden mantk

zincirinin krlmamasna dikkat edilmeli. Hem byk hem

de kk blmlere aylm bir alma varsa aralarnda

olumas gereken mantksal izgiye zenle dikkat edilmeli.

Mantksal ve birbirini takip eden organik

derinlikli fiziksel devinim izgisinin oluturulmas

23

gerekiyor. Bu izgi yazl olarak kaydedilmeli ve pratikte

denenerek sabitlenmelidir. Srekli oynanarak denen bu

izgide gereksiz olan devinimler kartlmal. Sonuta

malzeme olarak kalan devinimler sahne gereine uygun,

inandrc olmal. Bu oluturulan malzemenin yzde 95

atlmas anlamna geliyor. Bu srete, yaktrmalara, kiisel

gereklere, abartya yer yok.

Gerek ve inandrclk mantksal izgi

ierisinde sabitlenmeli detaylca temellendirilmelidir.

Btn bunlarn hepsi bu benim deme

durumunu yaratr.

Oyuncunun bu benim durumu organik, doal

bilinaltnn alglanmasn salar. Bu noktada unutulmamas

gereken ey Stanislawskinin bu sreci pratikte denediidir.

Dolaysyla bu alma yntemi esas olarak deneysel bir

almadr ve pratie sk skya baldr.

Buraya kadar olan blmde oyuncu oynarken

kendi szcklerini kullanr. Daha sonra metnin okunmas

sz konusudur. Oyuncular onlar etkileyen, ihtiya

duyduklar szckleri yazarn metninden seerek

kullanabilirler. alma srasnda kendiliinden ortaya kan

szckleri not ederler. Daha sonra metin defalarca okunur.

Bylece yava yava rol metni oluturulur. Stanislawski

24

oyuncunun metinle kuraca ilikinin nyarglardan uzak

saf bir karlama olmas gerektii stnde sklkla durur.

Metin renilmeye balanr, sabitlenir ancak

yksek sesle okunmaz. Zira metnin mekanik olarak dile

yerlemesinin nne geilmelidir. Bu daha nceki

almalar srasnda olumu olan kendiliindenlii asla

krmamal szel olanla devinimsel olan arasnda organik

olmayan bir durum yaratmamaldr. Gerei sunan ve

mantksal olarak birbirini takip eden devinim izgisi,

inandrclk, bu benim ve bilin organik olarak

sabitlenmelidir. Btn bunlarn allmas, kavranmas

srasnda yeni durumlar, koular ortaya kacak ve bu

durumlarn derinletirilerek allmas gerekecektir: Sonu,

sreklilii olan devinim dizgesinin olumasdr. Bu

almada ayrca oyunun ierii detaylca anlatldr.

Farkna varlmadan derinlikli fiziksel devinim zinciri,

sreklilii olan devinim, oyunun ve rollerin ynelileri

allm, yerletirilmi olur.

Yukarda aktarlan ereve ierisinde oyun

allmaya devam edilir. Szckler akldan geirilirken

metin cbrcaya dntrlr. Bu almada szcklerin

akldan geirilmesi ve cbrcaya dntrlmesi ezamanl

olmaldr. Cbrcann kullanlmasnn iki nedeni var;

birincisi tonlamann canl tutulmasn salamak, ikincisi ses

geniliini artrmak.

25

Doru isel alglama birbirini takip eden fiziksel

devinimleri ve dier izgileri ortaya karr. Bu izgiler

giderek daha da glendirilmeli ve metnin szckleri bu

izgilerin altnda yer almaldr, zira szcklerin

mekaniklemesi ve kendi balarna buyruk hale gelmeleri

nlenmelidir. Oyun cbrca oynanmaya devam edilmeli ve

ezamanl olarak altmetin iselletirilmeli, iselletirilen

sabitlenmelidir. Stanislawskinin szckleriyle 1-

dnceler zincirinin , 2- resimsel tasarmlarn aktarlmas,

3- her iki izginin oyun iindeki partnerler aras iliki

balamnda anlatlmas; bylece partnerler aras ilikinin ve

isel devinimlerin oluturulmas. Bu rol altmetninin temel

izgisidir ve alma boyunca zen gsterilerek

gelitirilmesi, srekli korunmas gerekir. Buraya kadar olan

blm itibariyle rol almasnn temel hazrlk aamas

tamamlanm oluyor; tek tek derinlikli fiziksel devinimler

oluturulmu, sreklilii olan devinimler bulunmu, szel

devinimler oluturulmutur. Btn bunlar sahnelemenin

grnen formunun erevesini izecek salam temeli

oluturur.

Masa banda yaplan almayla izgi tamamen

berraklatrlmtr. Yazarn metnine baml bir okuma

gerekletirilir ve oyuncular almann her aamasnda

gerekletirdikleri deneyimlerini dier oyunculara

26

aktarrlar; devinimler, detaylar, genel partitr hi bir

ayrnty atlamadan aktarlr.

Ayn sre - henz masabanda - eller ve beden

serbest olmak kaydyla, oyuna ilikin kk

organizasyonlarla tekrar edilir.

Ayn sre sahne stnde ancak tesadfi

organizasyonla yenilenir. Burada ama sahnede olan

kullanmaktr.

Dekor detaylca deil gereini imleyecek

biimde kurulur. Bu noktada her oyuncuya hangi sahnede

nerede olduu sorulur. Herkes kendince bir dekor tasm

yapabilir. Btn oyuncularn kendi dekor eskizlerinin ortaya

konmasndan sonra temel dekor eskizi olumu olur.

Oluan temel dekor eskizinden yola karak

sahne tasarmnn tamamlanmas. Oyunculara oluturulan

tasarm nasl algladklar, hangi sahneyi nerede oynamak

istedikleri sorulur. Oyuncular giri klar, fiziksel

devinimleri deneyebilirler

Oluturulan tasarm yeniden kontrol edilir ve

deitirilmek istenen yanlar varsa gerekli deiiklikler

yaplr. Artk sahneleme sreci bir form stne oturmutur.

Bu noktada oyunun btn olarak neyi anlatmay hedefledii

27

ve sreklilii salayan hareket dizgeleri yeniden gzden

geirilerek mkemmelletirilir.

Masa banda oyunun politik yaklam, sahne

tasarm ve dier eleri stne konuulur.

Hedeflenen oyun ortaya kmtr. Ancak

hedeflenene ulaamama durumu sz konusuysa yeni

araylar denenmelidir.1

Grld gibi Stanislawski esas olarak bir roln nasl

allmas gerektii konusunda karmak bir dizge sunuyor. Kukusuz

bylesi bir dizgeyi gzeterek bir rol almak hem oyuncuya hem de

ynetmene ar bir yk bindirir. Rol almasnn her aamas nemli

ve younlama gerektiriyor. Hibir detay atlamadan, gz ard

etmeden adeta ineyle kuyu kazmak olduka zor ve enerji gerektiren

bir durumu ifade ediyor. Ancak, eer oyuncu kefedilmemi olan

kefetmek niyetindeyse ineyle kuyu kazmaya hazr olmal, gereken

heyecan ve sabr gsterebilmelidir.

Tekrar Stanislawskiye dnersek: derinlikli fiziksel devinim

onun iin kesinlikle basit sradan bir devinim deildir, aksine

psikolojik bir dev ierir, yani psiko-fiziksel bir devinimdir. Yanl

anlalmalarn nne gemek iin Stanislawskinin bu konudaki

yaklamn paralara ayrarak tanmlayalm:

1Bkz. Dieter Hoffmeier, Das literaische Spetwerk Stanislawski in K.S.

Stanislawski, Die Arbeit des Schauspielrs an der Rolle, Berlin 1981 S. 223 232.

28

stek, ynelim, dev ve bunlarn isel olarak

duyguyla tamamlanml gerekletirilmek zorunda.

Kefetme ve dgcnn dnlen

devinimlere sirayet etmesi nemli bir lt.

Verilen koullar itibariyle - oyunun/metnin

dayatt koullar - inandrc olamayan, gereklik duygusu

yaratmayan derinlikli fiziksel devinim sz konusu olamaz.

Derinlikli fiziksel devinime ilikin btn eler

oyuncunun isel dnyas ile sk bir iliki iinde olmaldr.

Grld gibi derinlikli fiziksel devinimi sadece bir tavr

olarak alglamak mmkn deildir.

Oyunculuk stne yrtlen tartmalarn belki de en eskisi

oyuncu ve onun bedeninde yeniden yaratt roln duygularla ilgili

durumudur. Bu tartmalar zaman zaman duygunun her eyden nemli

olduu yolunda iddialara kadar vardrlmtr. Stanislawskinin

oyuncunun dikkatini duygularn aratrlmasndan ziyade sahnenin

gereklerinin yerine getirilmesine yneltmesi nemli bir keiftir. Bana

duygulardan sz etmeyin! Duygulara hkmedemezsiniz. Sadece

fiziksel devinimlere hkmedebilir, belleinize yerletirebilirsiniz..1

Stanislawskinin bu betimlemesinden onun duygulara nem vermedii

gibi bir sonu karmak kesinlikle yanltr. Onun yaklam nce

1 Toporkow n.ver. , s. 172.

29

derinlikli devinim oluturulmas ve oluturulan devinimlerden ortaya

kacak duygunun yaanmasdr: Zira duygular bireyin inisiyatifi

altnda deildir. Stanislawskinin rol alma yntemini roln dtan

ie doru kurulmas biiminde tanmlayabiliriz.

Eer oyuncu birlikte alt partneri ile olan iletiimi yitirirse

derinlikli fiziksel devinim ilevini yitirebilir. Oyuncunun sadece kendi

yaptna younlamas ve srekli tekrarlanan devinimler

mekaniklemeye neden olabilir. Oyuncu kendi partitrn

krlemesine - sadece kendine younlaarak - tekrar etmemelidir, zira

bu devinimlerin kkenindeki yaamsallk kaybedilebilir. Oyuncunun

hem kendine hem de partnerine younlaarak etkileim iinde olmas

devinimler dizgesinin sahne stnde canl kalmasn salar.

Bir roln kendiliindenlik kazanmas meselesi hem

Grotowski hem de Stanislawski iin nemlidir. Gndelik hayatta da

hibir zaman ite burada glmemiz gerekir biiminde dnmeyiz,

glme iinde bulunduumuz durumun kendiliinden bir sonucudur.

Ayrca, kendiliindenlik bir roln yaratlmasnda olmazsa olmaz

kouldur. Kendiliindenlik gndelik hayatta ve sahnede iinde

bulunulan durumdan rer: Kendiliindenlik asla komutla

gerekletirilemez. Her iki tiyatro insan bu konuya ayn yaklam

iindedir. Eer rol iin oluturulmu kesin bir ereve yoksa

kendiliindenlik yaratlamaz.1 Kendiliindenliin srekli roln temel

yneliini deitirme zgrl olarak alglanmamas nemlidir.

Sahne stnde gerekleen devinimlerin seilmi devinimler olduu,

30

rasgele olmad bilinmelidir. Kendiliindenlik sahnenin gereklerine

sk skya dokunmu bir yap iinde olanakldr; sahnede seilmemi

olana yer vermek her zaman sorunludur.

Stanislawskinin bir rol alma yntemini belirleyen temel

yaklamlardan biri de oyuncunun metinle kurduu ilikidir. Bu

konuya da tekrar deinmekte yarar var. Stanislawski kategorik olarak

metnin ezberlenmesini yasaklyordu. Bu bizim almamzn olmazsa

olamaz kouluydu. Eer herhangi bir oyuncu prova srasnda

Molierein cmlelerini kullanrsa hemen provay durduruyordu2

Stanislawski oyuncuya sadece derinlikli fiziksel devinim balamnda

sz konusu olabilecek szckleri kullanma izni veriyor. Dolaysyla

metnin ezberlenmesi deil renilmesi, kavranmas ve

iselletirilmesi hedefleniyor.

Her eyi metne bal kalmadan, belirlenmemi sahnesel

organizasyonla, sadece her sahnenin ieriini bilerek ve derinlikli

devinimler emasna dikkat ederek oynaynz. Bylece roln yzde

otuz beini gerekletirmi olursunuz. ncelikle oluturulmas

gereken birbirini mantksal olarak takip eden derinlikli fiziksel

devinimlerdir.3

Stanislawski derinlikli devinim ve ritim arasnda ilikiyi de

ok nemsiyor. Eer ritmi baaramazsanz, derinlikli devinim

metodunu baaryla uygulayamazsnz. Yani derinlikli fiziksel

1 Richard, n.ver., s. 135. 2 Toporkow, n.ver., s. 172 3 A.g.e., s. 172

31

devinim ritimle dorudan balantldr ve ritim onu karakterize eder.

Her eyi srekli ayn ritimle oynarsanz oyunculuunuzda eitlilie

ulaamazsnz1 Oyuncunun bir sahneyi ve rol ikna edici oynamas

tamamen o sahneye ilikin doru ritimle olasdr.

Buraya kadar olan ksmda her iki tiyatro adamnn derinlikli

fiziksel devinim konusunda yaklamlarn ortaya komaya altm.

Ancak her iki tiyatro adam iki nemli noktada ayrrlar: organik olan

ve itepi. Bu noktada bu ayrmann yaznn banda saptadmz

pratik sreteki ayrmadan farkl olduunun altn izmek gerekiyor.

Bu ayrmada teorik bir yann varl da kendini gsteriyor.

Grotowskinin kendi ifadesiyle:

Bu gerekte Stanislawskinin derinlikli devinim metodu deildir, daha

ziyade ondan sonra gelecek olandr. Sz konusu olan Stanislawskinin

derinlikli devinim anlaynn gelitirilerek devam ettirilmesidir.2

Stanislawskiye gre organik olan, normal yaamn

doallnn sahneye ait aralarla yeniden biimlenerek sanata

dnmesidir. Grotowski ise organik olan, itepi enerji potansiyelinin

kullanlabilir hale getirilmesi, yani oyuncunun bedeninden, isel

dnyasndan kopup gelen, biyolojik enerjinin ince, seilmi

devinimlere dnmesi olarak tanmlyor.3

1 A.g.e., s. 186 2 Richard, n.ver., s. 152 3 A.g.e., s. 152.

32

Grotowski itepi - Impuls - meselesine yaklamn yle

aklyor:

Kk bir derinlikli devinimden nce bir itepi vardr. tepi bedenin

iinde balayan bir reaksiyondur ve kk bir devinime dntnde

ortaya kar. te kavranlmasnda sorun olan ince nokta budur. tepi

ok katmanldr bu yzden onun sadece bedene ait olduunu

syleyemeyiz.1

Grotowski, devinimin oluup ortaya kmazdan nce bedende oluan

ancak grnmeyen ksmnn devinimin kendisinden nce

gerekletiini sylyor.

tepi2 kendi tanm gerei eylemden nce oluan bireyin

engelleyemeyecei kadar gl bir istek; Grotowskinin ortaya

koyduu gibi, bedenin derinliklerinde oluuyor ve eyleme yn veriyor.

Ancak itepinin sadece bedene bal olmamas ise bireyin kimliinde

gizli: Her birey kendi bulunduu toplumsal konum, dnya gr ve

kendi isel dnyasna gre harekete yn veren gl istei duyar. Top

oynayan ocuklardan biri topu bize doru atarsa korunma istei ile

kendimizi saknrz. Bu hemen hemen her insanda hareketin

kendiliindenlii asndan farkllk gstermez.; her birey kendi

fiziksel hareketiyle kendince toptan saknr. Ancak korunma

1 A.g.e., s. 153 2 tepi (Alm. Impuls) (Fr. impulsion ) (ng. Impulse) 1- Bir i yapmak, bir

eyleme gemek iin duyulan ve bireyin engelleyemeyecei kadar gl istek. 2- Bireyi, dorudan doruya eyleme gemeye zorlayan gl drt. Bkz. Eitim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1981, s. 80

33

deviniminden sonra gsterilecek tavr her bireyde baka baka

biimlerde tezahr eder. te bu iten gelen kar konulmaz eylemin

ok katmanl olmasn salayan olgudur.Grotowskinin itepiyi sadece

bedene ait bir olgu olarak grmemesinin altnda yatan budur.

Grotowski itepi ile gerilim arasnda dorudan bir ilikinin

varlndan sz ediyor: Grotowskiye gre itepilerle doru gerilim

arasnda bir iliki vardr. tepi kendini esas olarak bir gerilim iinde

ortaya koyar. Eer biz bir ey yapmaya niyetlenirsek, iselletirilmi

bir istein iten da doru bir gerilim oluturduunu grrz.1

Grotowski kendi ncl olan Stanislawskinin itepi

meselesini bir aratrma alan olarak grdne dair iaretlerin

olduunu ifade ediyor. Ancak Stanislawskinin bu alana ilikin bir

almaya zamann yetmediini dnyor.2 Bu noktada derinlikli

fiziksel devinimin Stanislawskinin brakt yerden Grotowski

tarafndan stlenilerek alldn sylemek yanl bir deerlendirme

olmayacaktr.

Grotowskinin derinlikli fiziksel devinim almasnda itepi

nemli bir yere sahipken, Stanislawskinin almasnda neden ok

nemli deildir? Stanislawski esas olarak derinlikli fiziksel devinimi

kendi balam ierisinde allm ilikiler ana dayanyor: Bir sosyal

anlama balamnda, insann gndelik gereki durumlar stne

allyor. Grotowski ise, daha ok yaamsal enerji ile ilikili olan bir

1 Richard, n.ver., s. 156. 2 A.g.e., s. 156.

34

derinlikli fiziksel devinim almas yrtyor. almann gndelik

hayatla ve onunla ilikili olan sosyal balamla bir ilikisi yok. Bu

noktada doal olarak itepi stne almak nemli hale geliyor.

Grotowski kendi almas ile Stanislawskinin almas arasndaki

en nemli farkn bu olduunu ifade ediyor.1 Sonu olarak:

Stanislawski iin derinlikli fiziksel devinim metodu kendi

oyuncular iin bir ara, bir yoldur. Bu ara ve yol, yaama sk skya

bal, gereki bir oyunculuun olumasn salayarak gsterimde

seyirciyle bulumaldr.

Grotowski iin derinlikli fiziksel devinim almas daha ok

oyuncunun devinimi yrtrken kiisel keiflerde bulunaca ve

bulduklarn devinime aktaraca bir aratr.

Her iki tiyatro insan iin derinlikli fiziksel devinimin bir ara

olduunu syleyebiliriz. Ancak her iki tiyatro insan bu arac farkl

hedefleri gerekletirmek amacyla kullanyorlar.

Stanislawskinin derinlikli fiziksel devinim metoduyla bir yl

gibi uzun bir zaman ierisinde alt Tartuffe adl oyun onun

lmnden sonra uzun tartmalarn neticesinde seyirciye sunulmu ve

oyun byk bir baar elde etmitir.

1 A.g.e., s. 161.

35

Kaynaka

Grotowski, Jerzy. Von der Theatertruppe zur Kunst als Fahrzeug, ein

Essay, 1989 in Modena, in Thomas Richard, Theater Arbeit

mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag

Berlin, 1996.

Hoffmeier, Dieter. Das literaische Spetwerk Stanislawski ( in : K.S.

Stanislawski, Die Arbeit des Schauspielrs an der Rolle, Berlin

1981

Lichte, E. F. Semiotik des Theaters, Gunter Narr Verlag Tbingen,

1995

Richard, Thomas. Theater Arbeit mit Grotowski an physischen

Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996

Schechner, Richard. Theater Anthropologie, Spiel und Ritual im

Kulturvergleich, Reinbek bei Hamburg 1990

Simhandl, Peter. Stanslawski Lesebuch, Bonn 1990 Toporkow, W. Stanislawski bei der Probe, Henschelverlag Berlin,

1952

Eitim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1981

36

Modern sonrasnda dramatik metinler

Dramatic Texts in Postmodern Period

Sreyya Karacabey elik

zet

Dramatik metinler 20.yzyln bandan itibaren byk deiimler

gstermitir. Bunun en temel nedenlerinden birisi temsil algsndaki ve

tiyatro gstergelerindeki deiimlerdir. Bu makale, dramdaki deiimlerin

genel bir grntsn oluturmaya yneliktir.

Abstract

The dramatic texts have been changed quiet radically since the beginning of

the twentieth century. The main reason of this transformation is the changes

in the conception of representation and theatre signs. This article aims to

display a general survey of this transformations.

_________________________________________________

Dramatik metinlerdeki zlmelerin temeli, tiyatro ile dram

arasndaki ayrmalara dayanmaktadr. Klasik temsil anlaynn

zlmesinin yol at bu gerilimin, tarihsel avangardlar dneminde

"tiyatronun tiyatrosallamas" (Meyerhold) slogannda dile getirildii

bilinmektedir. Teatrallik, Jakobson'un "yaznsallk" terimine nazire

olarak gelitirilmi ve tiyatronun kendine zg aralarn iaret etmek

zere kullanlmtr. Tiyatronun kendine zg aralar ise, sahnenin

imdisinde gerekleen ve seyirciyle iletiimin yeni bir tanmn

Dr.,Okutman, DTCF Tiyatro Blm

37

gerektiren sreler olarak formle edilmektedir. Sahnenin seyirciyle

ilikisi, "d iletiim sistemi" olarak nitelenmektedir, bir kurmacann

anlatm olan dram ise, sahneyle btnleerek "i iletiim sistemi"ni

oluturmaktadr. Klasik temsil anlaynda, bir kurmacann sahne

zerindeki gsterimi -i iletiim sistemi- kapal bir btn

oluturmaktadr. iletiim sistemi ile d iletiim sistemi arasndaki

gerilim, klasik dramatik metinlerin de varlk koulunu

oluturmaktadr. Tiyatronun tiyatrosallamas ya da Tairov'un

deyiiyle "zincirlerinden kurtulmas" ile gerekleen deiim,

tiyatronun, ikonik gstergeleri birinci sraya yerletirerek, simgesel

gstergeleri (dil) ikincilletirmesidir.1 Tiyatronun, seyirciyle etkileimi

iine alan yeni ilevinin, imdi ve burada'lk zellii, dramatik metnin,

dardaki bir zaman ve zemini iaret eden kurmaca dnyasnn

zamansall ile rtmeyecektir. Dram, tiyatroyla ezamanl bir

oluum ilikisi kuramad iin, tiyatronun mdahalesiyle ya

azaltlacak ya da deitirilecektir. zerk bir sanat olma arzusundaki

tiyatro, kendi sahnesel potansiyeline dikkat ekerek, grsel olan ile

dilsel olan arasndaki eski gerilimi, grsel olann lehine besleyerek,

dramatik formu bir sorun haline getirmitir.2 Teatrallik kavramnn,

edebi ve geleneksel temsil estetiinin taycs olan drama kar k

olduu sylenebilir. Tarihsel avangardlar dneminde ortaya kan

teatrallik, yazarlar da etkilemi, metinlerinde dilsel gstergenin

1 Jurij Striedter, Einleitung, Dramatische und Theatralische

Kommunikation, (hrsg.H.Schimid, J. Striedter), Narr Verlag, 1992., s. 7. 2 Dieter Borchmeyer, Theater (und Literatur), Moderne Literatur in

Grundbegriffen, (hrsg.D. Borchmeyer, V. Zmegac), Frankfurt/M., 1987., s. 372

38

anlatc ilevini zerek ya da oyun kiilerini kuklalara dntrerek,

bu abalara katlmlardr. Yalnz tiyatro alannda deil, dier tm

sanatlarda da yaanan temsil krizi, gerekliin alglanmas ve ifade

edilmesinde yaanan deiimin bir sonucudur. Klasik temsil estetii,

referans alnacak bir d gereklik algsna temellenir. Rnesansla

birlikte gelien ve Descartes'n bilin ile nesne arasnda yapt

ayrmdan beslenen bu temsil anlaynda, esas olan bir gereklii

gstermektir.1 Sanat, gereklii gstermek iin, kavratmaya alt

gereklie bal bir "anlamsal dizge" oluturur.2 Sanatn ilevi,

gerekliin "znel bir eyleme" balanm imgesini kartmaktr. Bu

ilev, gzlemci ile gzlemlenen arasndaki ayrm dolaymnda oluur.

Atfta bulunulan d gereklik, sanat znenin perspektifinden

alglanarak yaptnda, tamamlanm bir btnln sunumu olarak

gsterilecektir. Bu estetik algda btn biimleme aralar temsilin

hizmetindedir; alglanan gereklik betimlenerek, anlatlarak yeniden

retilir. Bu temsil anlaynda gsteren ve gsterilen ilikisi bir birlik

oluturmaktadr. Gsteren gsterilen ilikisinin paralanmasyla,

gsterenlerin bamszlaarak anlamdan arnmalarnn salanmasyla,

sanat "soyutlama" evresine girecektir. Artk sanat kendi ilevini, biim

ve ieriin dolaymnda sunan bir anlatm modeli olarak grmeyecek,

kendini "kar-kurmaca"1 olarak, temsil edici olmayan bir sylem

olarak aklayacak ve anlamdan arnm iaretlerin kendiliklerine- 1 Ian Watt- Roland Barthes, Roman ve Gerek Etkisi, ev. Mehmet Sert,

Corpus Yay., 2002., s.14 modern gerekilik(...) bireyin duyular yardmyla hakikati kefedebilecei grnden yola kar.

2 G. Poshmann, 1997. s.. 25

39

materyal deerlerine vurgu yaparak, temsil edici olmayan bir sanatsal

yntem gelitirecektir. Eski biiminde sanat, gereklii anlamsal dizge

ile sunma grevini stlenmiti, avangardlarla birlikte gsterenin

materyal deerine yaplan vurguyla bir baka temsil anlayna

geilmitir. Rolf Schafer, materyalin somutland ya da soyutland

sanatsal durumlarda -Kbizm, davurumculuk, konstruktivizm- klasik

temsil estetiinde baskn olan "anlamsal dizge"nin yerini "szdizimsel

dizge"ye braktn belirtir. Artk gereklik, tamamlanm bir btnn

sunumu olarak gsterilmeyecek, oluturulacaktr.2 Sanatsal ifade

biimlerinde yaanan bu deiimin, renk, k, form, dil gibi gsteren

materyallerin z-farkndalklarnn vurgulanmas ile kendi niteleme

zelliklerinden uzaklatrlarak, almlayc ile anlam oluturmas 20.

yzyl sanat biimleri iin tipiktir.

teki sanatlarda temsil edici olmayan estetiin nitelii ile

tiyatrodaki temsil etmekten kanan estetik arasnda, tiyatronun zel

durumundan dolay bir fark vardr. nk tiyatronun tanm lt

temsile baldr. Bu alanda temsil edici estetiin zlmesi

Poschmann'n belirttii gibi, dier sanatlardan daha ar sonulara yol

aacaktr.3 Tiyatroda, gsterenlerin materyal deerine yaplan vurgu,

E: Fischer Lichte'nin Semiotik des Theaters ("Tiyatronun

Gstergebilimi") nde aklad gibi, tiyatronun bir eyi iaret etme

1 Odo Marquard, Kunst als Antifiktion, Funktionen des Fiktiven(Poetik

und Hermeneutik)X (hrg.D.Herich,W. Iser). Mnchen, 1983. 2Rolf Schafer, Asthetisches Handeln als Kategorie einer interdisziplinaren

Theaterwissenschaft, Aachen,1988., s.100 3 G. Poschmann, 1997., s. 27

40

ilevini ortadan kaldrmaz.1 Tiyatronun ayrc zellii, gerek

dnyann heterojen materyallerini gsterge olarak kullanmasdr. Bir

"gstergenin gstergesi" olarak tiyatro, gerek nesneleri kurmaca bir

dnyann iine gsterge olarak yerletirir ve nesneler, ikili anlam

kazanm olurlar. Gereklii temsil ederken tiyatro d dnyayla ayn

materyalleri kullanmaktadr. Bir nesne sahnede, hem gerek kullanm

ileviyle hem de gstergesel kullanm ileviyle yer alr. Bu materyal-

zdelii yznden "kurmacann teatral sunumu, zaten temelde, bir

gndergesel yanlsamann ilev kazanmasdr."1 Seyirci, gsterenin ve

gndergesinin ayn materyal olmasndan dolay, gstergenin

gndergesini algladn dnrken (rnein, oyunda sandalye

kullanlyorsa, bu nesnenin gndergesini "sandalye"yi algladn

dnrken) gerekte, o srada sadece gsteren vardr. Bunun anlam

da, sandalyenin oyunda, bir da, bir merdiven vb. biimlerde

oaltlabilecek sahnesel kullanma sahip olmasdr. Sahnede

gerekleen olaylar ile kurmacann gnderdii dnya arasnda,

kesintisiz bir referans deiimi vardr; nesnenin sahnede grnmesi ile

yorumlanmas birbirine paralel ilerler. Dolaysyla tiyatro temsil edici

bir sanattr ve temsil krizi, dramatik metinler iin de edebi metinlerle

karlatrldnda daha sorun yaratc sonulara yol amaktadr.

rnein edebi metinler klasik biime uygun yazldklarnda, temsil

edici bir dil kullanrlar; dile ynelik kukularn yol at szel temsil

krizinin sonucunda ise, dilin, iletiim arac olarak belirlenen klasik

anlam tayc ilevini reddederler. Dil, kendine vurgu yapan bir nesne 1 Erika-Fischer Lichte, Semiotik des Theaters Band 2, (Gunter Narr Verlag,

1983), s.180

41

olarak "ar biim"de kullanlr ve bylece edebi metinler, dilin

snrlarndan kurtulmu olurlar. Otomatik yazm, dilin anlamsal

snrlarndan kurtuluuna rnek olarak vermek mmkndr. Fakat

dramatik metinde oluturulan dil, kendi bana varolmaz, sadece

okunmak iin deildir; sahnenin dolayl iletiim sisteminde dil,

oyuncuya baldr. Metinde tasarlanm figrler ve bu figrlerin

konumalar -onlarn isteminden bamsz- fiziksel oyuncuya

balanarak, bir iletiim arac olarak kurulur. Metindeki roller nasl

yazlrsa yazlsn, oyuncunun bu rolleri okumasnn geleneksel kalplar

dnda bir yolu yoktur. Joachim Kaiser, "anlamdan kama ve

kiisellikten arnma olarak grnen eilim, tiyatroda tutarl bir

biimde yryemeyecektir. O insanlar tarafndan oynanr.

Kiisellikten arndrma abalarna karn, malzemesi insandr"2

szleriyle, dram alannn zorunlu olarak temsil edici bir estetie bal

olduuna dikkat ekmitir.

Dramatik metinler dilsel gstergeleri, ikonik gstergeleri

dikkate alarak kullanmak zorundadrlar ve tiyatroda ikonik gstergeler

de, yukarda belirtilen ayrc zellikleri yznden kendilerine iaret

etme ilevleri hep korunacaktr. Dilsel soyutlama oyuncunun

fizikselliinde somutlanrken, gstergenin somutluuna yaplan vurgu

da, onu bir eylerin iareti olmaktan tmyle kurtaramayacaktr. Dram

ile tiyatro, geleneksel olarak mimetik sanatlar olduu iin, bu

alanlardaki temsil krizi, dier sanatlardan daha youn bir "estetik

1a.g.e. s.184, 185. 2 Joachim Kaiser, Grenzen des modernen Dramas: Vortrag, gehalten auf

dem Germanistentag in Essen, Theater Heute, Heft-12, 1964., s. 14

42

meydan okuma" olarak belirginlemektedir. Temsil krizi gereklik

algsndaki deiimle yakndan ilgilidir ve :

Avrupa edebiyat tarihi asndan sanatn kendi yaratc potansiyeli

lehine, mimetik-gereki bir hakikat temsilinden vazgemesi byk

bir krlmadr ve Baudelaire'den beri simgeci sanatn eitlenmi

gr ve gereklii sanatn ayrlmaz paras kldklar bilinir.1

Gereklik algs deimitir ve Nietzsche'nin erken bir tarihte

"tm gerekliin kurmaca karakteri" saptamasnda dile getirdii

durum, sanatn gereklikle ilikisini sorunlu bir zemine kaydrmtr.

Gerekliin sanat yoluyla retiminde (klasik temsil) kendi dnda

referans alabilecei bir z kalmaynca, dndaki dnyayla eski

anlamsal ban yitirecektir. Kurmaca ile gereklik arasndaki ayrmn

silinmeye balad bir noktada, sanatn kurmaca nitelii de "kar-

kurmaca"ya dnecektir. Dramatik metinler de kurmaca dnyalarn

gerekliin bir biimi olarak ele almaya balayacaklardr. Odo

Marquerd, "Kar-Kurmaca Olarak Sanat" balkl denemesinde,

kurmaca-gereklik ilikisinin paradoksal bir biim almasna dikkat

eker:

Gerek ve kurmaca aslnda karttlar; fakat yaadmz zamanda

artk deil, gittike gerek ve kurmaca alam olarak grnmekte (..)

Sanat kurmacann btnnden gereklie dnyor -kendi asndan

kar kurmacaya2

1 J. Striedter, n.ver.,1992., s. 8 2 O. Marqued, 1983., n.ver. s. 54

43

Nietzsche'nin "gerekliin kurmaca karakteri" tespitiyle,

yaanlan zamann gereklik algs arasndaki benzerlik dikkat

ekicidir. Yaanlan dnyada televizyon, video ve daha yeni

enformasyon teknolojilerinin gelimesiyle algnn total olarak

arasallat ve gereklik ile kurmaca arasndaki snrlarn

kaybolduundan sz edilmektedir. Baudrillard'n "simlasyon"

benzetmesiyle aklad toplumsal yapda, gereklik ve suretleri

birbirine karm, gereklik yeniden retilir olann edeeri haline

gelmitir.1 Gereklik deneyimi artk kendi iine kapal, hesaplanabilir

alg kodlarna temellenen ve sadece kendini iaret eden bir gstergeler

sisteminden elde edilmez. Gnderge-anlam uucu bir eye dnm

ve gerekliin snrlarndan uzaklalmtr. Baudrillard'a gre,

"gereklik bir yanlsamadr ve her dnce ncelikle onun maskesini

karmak zorundadr."2 Suretlerin asllarndan daha gerek bir eye

dnt bu durum "hipergereklik" durumudur ve, "simlasyonun

ufkundan" kaybolan bir dnyada her ey tiyatrodur; ama her ey

tiyatro haline geldiinde, ortada herhangi bir sahne, mesafe, bak

kalmaz. "Glgeler krallnda, artk kimsenin glgesi yoktur"3 diye

srdrr Baudrillard; bat felsefesinde merkezi bir konum oluturan

kart iftler (zne/nesne; beden/dnce vb.), bu kartlklara dayanan

dalizm artk yklmtr. Gereklik ile kurmacann birbirinden kesin

snrlarla ayrlabilmesi iin, gerekliin "otantik" bir algsna ihtiya

vardr. Oysa ada dnyada, "gerekliin kayd deil inas" sz

1 J. Baudrillard, 1998., s.12 2 J.Baudrillard, Kusursuz Cinayet, ev. Necmettin Sevil, Ayrnt Yay., 1998.,

s. 119 3 J. Baudrillard, a.g.e. s. 47

44

konusudur ve "nceden formatlanm" suretlere koullanan bir alg

biimine balanm bir dnyada, gereklik ve kurmaca ilikisindeki

bu belirsizlik temsil krizinin temelidir. aret ile iaret edilen

arasndaki geleneksel ilikinin kopmasn Foucault, benzerliklerin

yerini ayrmlara brakmas olarak aklar:

19. yzyln tm boyunca ve gnmze kadar, -Hlderlin'den

Mallarme'e, Antonin Artaud'ya, edebiyat ancak derin bir koputan

geip, bir cins "kar-sylem" oluturarak ve bylece dilin temsili ve

iaret eden ilevinden,16.yzyldan beri unutulmu olan u ham

varla geerek zerk olabilmi, dier btn dillerden ayrlabilmitir.1

Foucault, nl gerekstc ressam Magritte'in, altnda "bu

bir pipo deildir" yazan pipo resmi zerine yapt bir incelemede,

"canlandrc ileri sr ile andrn eski su ortakl"nn yok

olduunu gstermitir.2 Szcklerle nesneler arasndaki organik

ilikinin koptuu bir dnyada,

Saussurec dilbilimde szcklerin eylere gnderimde bulunmamas

gibi, Magritte'in gerekstclnde de ressamn grntleri,

egemen varl dolaysyla bir model ya da kken grnm edinen

herhangi bir eye benzemez1

Dnya gsterenlerle gsterilenlerin keyfi ilikisinde, eski

anlamn yitirmi, znel algnn itibar zlm ve insan, "denizin

snrnda kumdan bir yz gibi" silinmitir.

1 M. Foucault, 1994., s.77 2 M. Foucault, Bu Bir Pipo Deildir, ev.Selahattin Hilav, YKY, 1993., s.48

45

Temsil krizini bir mimesis krizi olarak grmemek gerekir.

Temsil, estetiin bir kategorisidir. Oysa mimesis, Aristoteles'den bu

yana, dar anlamda bir taklit olarak anlalmaktadr. 2 Bundan dolay,

Poschmann'n Friedrich Tomberg'den aktardna gre, temsil edici

olmayan bir sanatta da, deien gereklik anlayna uygun bir

mimesis var olacaktr. "Bilincin ya da bilinsizliin taklidi" olarak

mimesis, deien sanat anlayna kendisini uyduracaktr.1 Bir estetik

ilke olarak temsilin klasik biiminin anlamsal dizgeye baland

sylenmiti ve klasik temsilin varlk koulunun da referans alabilecei

bir d gereklie gereksinim duyduu. Temsil anlaynda Schafer'in

dile getirdii szdizimsel dizgeye geiin bal olduu soyutlama ya

da somutlama evresinde, "dil, renk, k, biim" gibi sanatsal

gsterenler, kendilerine vurgu yaparak, kendilerini mutlaklatrrlar ve

bylece bir eyi anlamlandrma ilevleri ortadan kalkar. Anlam

oluumu da ancak almlayann dahil olduu bir srecin sonunda

oluur. Bir kurmaca sanat olan dramda, temsil edici estetikle yaanan

sorunlarn, tarihsel avangardlarn "tiyatrosallama" amalaryla

balad ve postdramatik tiyatronun "edebiyattan arndrma"

abasyla ikiye katland sylenebilir. Dramatik metinlerin, bir

eyleri temsil eden yaps, yknn reddedilmesiyle, ikonik

gstergelerin birinci sraya yerletirilmesiyle paralanmaya

balamtr. Tekrarlanacak olursa, klasik temsil estetiinin, gereklikle

kurmaca arasnda kesin bir ayrmn yaplabildii bir dnya algsna

temellendii, bu ayrm bulanklatka temsil krizinin ortaya kt ve 1 M. Foucault, a.g.e. s.12 2 Aristoteles, 1987., s..12,13.

46

temsil krizinin teatrallik anlayyla birlikte dramatik metinleri yap-

bozumuna uratt sylenebilir.

20. yzyln ilk yllarnda tiyatronun tiyatrosallamas

isteinin altnda, yeni bir tiyatronun seyirciyle kuraca ilikinin

ilevine ynelik bir propaganda vard. Tiyatrodaki deiim iin "sahne

ve seyirci arasndaki ilikinin yeniden rgtlenmesi"ne dikkat

ekilmekteydi. Sahnede k, renk, ve mekan gibi sahneleme unsurlar

soyutlanyor, mzik, koreografi gibi soyut sahne gstergeleri daha

youn bir biimde kullanlyordu ve onlarn da gsterge karakteri

yerine materyal deerlerine vurgu yaplyordu. Avangard tiyatro,

oyuncu ve rol figrnn ayrlmaz grnen birliini paralayp, onun

yerine bedensel gstergelerden oluan bir sistem yerletirmeye

alyordu. Tiyatrosallatrma tasars, her eyden ok edebi ve

geleneksel temsil estetiinin taycs olan drama karyd. Bu

dnemin yazarlar da dilsel gstergenin ilevini zerek bu abalar

desteklerken, teatrallik, tiyatronun ayrc bir zellii haline gelmiti.

Meyerhold, "Szckler, tiyatroda hareket kanavas stne ilenen

desenlerden baka bir ey deildir.(...) zellikle bir diyalog, bir

atma, gerilimli bir diyalektikten oluan dram, okunmak iindir."

diyordu. Meyerhold, Commedia dell'Arte kanavas gibi, sadece

pantomim unsurlar ieren yeni bir dram anlayna dikkat

ekmekteydi. Bu tiyatroda, jestler, szckler tarafndan

dzenlenmeyecek, szckleri ynetecekti. Tiyatronun kendi i

gerekliinin yaplandrlmas olarak kavrand bu anlayta,

1 G. Poschmann, 1997., s. 26

47

tiyatronun tiyatro dndaki bir dnyayla (yknn gsterdii kurmaca

dnya) zdelik kurmasndan vazgeme arzusu vard.1 Tiyatro d bir

dnyay kendi kurmacasnda somutlayan dramatik metnin sorun

yaratmas kanlmazd. Artaud'nun dile ynelik eletirileriyle daha u

noktaya tad dilsel metinden kama eilimi sonraki yllarda da

srdrlecekti. Artaud, Kyc Tiyatro'nun ilk manifestosunda,

nk kendiliinden anlalaca zere, tiyatro fiziksel ynyle ve

aslnda tek gerek anlatm olan uzamda anlatm gerektirmesinden

tr, sanatn ve szn byl olanaklarnn, yinelenen eytan kovma

ayinleri gibi, organik olarak ve btnlkleri iinde kendilerini

duyurmalarn salar. Btn bunlardan, tiyatroya dilini geri vermeden,

onu kendine zg eylem gcne yeniden kavuturulamayaca sonucu

kyor.(...) tiyatronun metne bamlln krmak ve jestle dnce

arasnda kalan bir tr benzersiz dil kavramn yeniden bulmak

nemlidir.2

Szleriyle tiyatroda yeni bir dil arayna dikkat eker.

Derrida, Artaud okumalarnda, burada talep edilen dilin, kavram

ncesi bir dil oluuna dikkat eker. Kendi grntsn kendi

oluturan bu dil, temsilin mantna hizmet eden, telaffuzu dilbilgisi

kurallarna uyan yazl kelimelerin dilinden farkldr. Dil araclyla

salanan uzamlatrma, yeni bir uzam kavramna ve zel bir zaman

tasavvuruna yaplan bir ardr. Bu uzamlatrma, tmyle dilin

fiziksel-somut varlna baldr ve teolojik deildir. Derrida, teolojik

1 Meyerhold, 1997., s. 251 2 A. Artaud, 1993, n.ver.., s. 79

48

uzam, geleneksel-kavramsal dil tarafndan tiyatro alan dndaki bir

uzama iaret eden ve bu uzam baskn klan anlayta grmektedir.

Derrida'ya gre,

olmayan bir yaratc (yazar), uzaktan bir metni kuanarak (metinle

silahlanarak), zaman ya da temsilin anlamn gzetler, birletirir ve

ynetir. Temsilde, temsil edilenler, dorudan onun (yazarn)

dncelerini, hedeflerini adlandrmakla ykmldr. Temsil ediciler

araclyla temsil edilenler -rejisr ya da oyuncular- boyunduruk

altndaki kiilerdir, demek ki, buna gre az ya da ok 'yaratc'nn

dncelerini temsil ederler.1

Artaud sahnenin dndaki bir akla temellenen ve gsterime

dayanmayan anlayn hakimiyetini eletirmitir. Derrida, bu hakim

anlayn dilin mantna bal olduunu belirtmektedir.

Tm imge dolu, mzikal hatta jeste dayal biimler bat tiyatrosuna

girdiinde (...) kendini her eyin balangc olarak niteleyen bir metni

grntlemek, ona hizmet etmek, elik etmek ve onu sslemekten

fazla bir eyi baaramaz.1

Bat tiyatro kltrndeki sz-merkezciliin baskn rol tehir

edilir ve bu sz-merkezcilik Kyc Tiyatro'da, kken temsile dn

arzusuyla, kavram ncesi ifade biimlerinin gelitirilmesiyle,

kelimelerin fonetik yapsna (tn, vurgu, iddet) vurgu yaplmasyla ve

dilsel ifadenin lk, ses gibi dilin fiziksel grnmlerinin n plana 1 J:Derrida, Das Theater der Grausamkeit und die Geschlossenheit der

Reprasentaion, Schrifft und Differenz, Frankfurt/M., 1976., s.359

49

karlarak azaltlmasyla, yok edilmeye allmtr. Artaud, bu yeni

tiyatro dilini yle tanmlamaktadr:

Sz konusu olan, eklemli dilin yerini, farkl doada bir dilin almasdr,

bu dilin anlatm olanaklar szcklerin diline edeer olacak, ama

kaynan, dncenin daha derin ve daha uzak bir noktasndan

alacaktr. Bu yeni dilin, dilbilgisinin de bulunmas gerekiyor. Jest

onun maddesi ve badr; isterseniz alfas ve omegas deyin. O, hazr

biim verilmi szden ok, szn GEREKLL'nden yola kar.

nsana zg somut anlatm yasalarnn bazlarna, geerken yle bir

dokunur: Gerekliliin iine dalar. Sonu dilin yaratlmasna varan yolu,

iirsel olarak yeniden kateder. Ama, sz dille devingenlemi

dnyalarn iyice bilincine vararak ve onlar tm grnmleriyle

yeniden yaratarak.1

Btn bu eletiriler dramn "mutlak" yapsn ihlal edecek

giriimleri beslemitir; sahneleme olanaklar olarak anlalabilecek

teatrallik ile dramatik metinler arasndaki gerilim sonucunda dnsz

bir srece girilmi olunur.

Yukarda belirtilen anlam dorultusunda srdrlen

araylarn, 20. Yzylda "ynetmen tiyatrosu"nu birincil konuma

getirmesi kanlmazdr. Tiyatronun asal yaratcs, kurmaca metnin

yazar deil, sahnesel sreci seyirciyle iletiime sokarak yeniden

anlamlandran ynetmendir. Ynetmen tiyatrosunun dramatik metne

yaklam iki biimde gerekleir: en iyi durumda dramatik metni, 1 J. Derrida, a.g.e. s. 359.

50

sahnelemenin dier unsurlaryla edeer grr; daha radikal

uygulamalarda ise, metni tiyatroya kart bir unsur olarak ele alr.

Teatrallik kavramnn ilk grnm olarak nitelenen "sahnesel

teatrallik", sahnesel olann metne kar ayrcalkl klnmasdr. Zaman

iindeki gelimeler, teatralliin bu ilk grnmn (sahnesel

teatrallik) erken bir teatrallik anlayna dntrecektir. Helmar

Schramm, deien dnya algsna bal olarak teatralliin, dramn

ierdii teatral potansiyel olarak grlebileceini belirtir. Dilin asal

bir nitelii olarak yorumlanan teatrallik, bu anlayta, dramatik metnin

isel bir kategorisi olarak belirir. Teatrallik anlayndaki deiim,

dilin temsil edici ilevinin dndaki bir dnya algsna balanr.

"Deimi bir dnce slubu iin dramatik metnin, yazl dilin

izgisel ardllk ynelimine kar tasarlanmas gereklidir."2 Dilsel

metindeki teatrallik potansiyeli, oyuncu-almlayan ilikisine de, sz-

merkezli bir kltrn anlam retimine de eletirel bir bak olarak

yorumlanabilir. Dilin performans niteliine yaplan vurgu, dilin

geleneksel algsnn deitiini bildirmektedir. zellikle yeni tiyatro

metinlerinin zmlenmesi iin bir anahtar ilevi gren metinsel

teatrallik, tiyatroda deien anlaya metin yazarlarnn bilinli bir

katlm olarak yorumlanabilir. Tiyatroda deiim arzusunun sahnesel

teatrallikle balayp, daha sonra bu anlay destekleyen yazarlarn

gelitirdikleri yazma biimleriyle ortaya kan metinsel teatralliin,

dramatik metinlerin ierdii dramatik potansiyelle ayn ey olmad

1 A. Artaud, 1993, n.ver.., s. 97. 2 Helmar Schramm, Theatralitat und ffentlichkeit, Asthetische

Grundbegriffe.Studien zu einem historischen Wrterbuch, (hrsg.Wolfgang Thierse), Berlin 1990., s.202-242.

51

dikkatten kamamaldr. Dramatik potansiyel, dram dier edebi

metinlerden ayran zelliklerin bir toplamdr. rnein, Regis

Durand'n dramatik metinlere edebiyatla ayn ltlerle

baklamayacan, nk dramatik metinlerin mekansallk ve

materyallik dncesine bal olduklar yolundaki aklamas,

dramatik potansiyele aittir. Ya da Roland Barthes'n, "yazlm

metin,durumlarn, nesnelerin, bedenlerin, kelimelerin znde nlad

formlardan oluur", belirlemesi de dramatik potansiyeli anlatmaktadr.

Helga Finter, metinsel teatrallii ikiye ayrr ve ilkini,

geleneksel teatrallik, ikincisini de analitik teatrallik olarak adlandrr.1

Finter'in geleneksel teatrallik kavram, sz edilen dramatik

potansiyeli iine almaktadr ve bu da metnin araclk zelliine

baldr. Dramatik metinlerin tad potansiyel, bir dolayma

baldr, sahnede gerekleecek olaylarn bir elisi olarak bir araclk

zellii tamaktadr. Analitik teatrallik ise, kurmaca iini aar ve

sahnedeki d iletiim ortamn dikkate alarak "almlama erevesine"

bal olarak oluur. Teatrallik bylece, "postdramatik tiyatroda

yknn sahnesel olana ara oluunun stratejileri ve temsil edilen

olaylarn zelliklerinin bir toplam deil, gsterim anndaki algsal

yaantnn bir nitelii olarak" tanmlanmaktadr. Dramatik potansiyel

ya da geleneksel metinsel teatrallik, yalnzca, kurmacann sahnede

olacaklarn olas elisiyken ve metin ii -kurmaca ii iken; analitik

teatrallik, kurmacay amakta ve yazarn sahneleme srasndaki

1 aktaran:Gerda Poschmann, 1997. s. 31

52

iletiim ortamn dikkate alarak yazmasdr. Teatralliin bu biimi,

yeni metinlerin bir zellii olarak nitelenebilir.

Postdramatik Tiyatro

Dramatik metinlerin tiyatrodaki ilevi konusunda en radikal

tutumlardan birisi, postdramatik tiyatro anlaynda sergilenmektedir.

Postdramatik tiyatro, metnin azaltlabileceini savunurken, tiyatroyu,

metnin, yknn "teki tarafndaki" snrda grr; performans,

happeningler ya da Robert Wilson'un "imge tiyatrosu" gibi rneklerle

btnleerek, dramatik metinden uzaklama arzusunu belirginletirir.

Hans-Thies Lehmann, postdramatik tiyatroyu "dramn teki taraf"

olarak nitelemitir.1

Bu tiyatro youn olarak projelerin formunda oluur, bir rejisrn

yannda, bir sanatlar timi farkl trleri ortakla arrlar. Danslar,

grafikerler, mzisyenler, oyuncular, mimarlar -belirli bir projeyi

gerekletirmek iin ortak alrlar.2

Bu tiyatronun oluum zellii deneyselliktir; nefes, ritim gibi

"canl bedenin imdisine ait unsurlar" szden nce gelir. Lehmann,

metnin yeni konumunu, yap-bozumu ve ok-seslilik kavramlarnn

erevesinde aklamaktadr. Tiyatronun tm unsurlar gibi dil de bir

anlam bozumunu gerekletirecektir. Diyalog ise yerini ok-seslilie

brakmtr. Dilin baat unsurlarnn grsellik tarafndan

"durdurulduu" bu tiyatroda, tiyatro metni "sahnenin dndaki

1 H. T. Lehmann, 1999., s. 30 2 a.g.e. s..36.

53

dnya", "yabanc beden" olarak ele alnacaktr.1 Dilin bir eyleri

gstermesi, anlatmas yerine, seslerin, szcklerin, cmlelerin,

tnlarn anlam oluturmayan durumlarnn sergilenmesi hedeflenir.

"Olmak ile anlam arasndaki krlma ok etkisi" yaratacaktr. Dil,

postdramatik tiyatroda sergilenen bir nesne haline gelmitir. Dilin

sergilenen nesne olmas, ak anlamsal balantlarndan ayrlmasyla

gereklemitir. Anlamsal balantlardan ayrma, tekrarlarla,

szdizimsel ya da mzikal ilkelere gre yaplan dzenlemelerle elde

edilir ve dil, "sergi nesnesi" haline getirilir.2 Ya da Peter Handke'nin

"konuma oyunlarnda"rnein Publikumbeschimfung, Heiner

Mller'in Bildbeschreibung oyununda olduu gibi, dilin unsurlar

yaltlp, paralara ayrlr. Postdramatik tiyatroda, kolaj ve montaj

yannda ok-dillilik de ilkesel bir seimdir. Lehmann'a gre, ok-dilli

tiyatro metinleri, ulusal dilin birliini bozacaktr. Lehmann, 1991

ylnda gerekletirilen, Rmische Hunde(Romal Kpekler)

projesini rnekler:

Heiner Goebbel'in, Heiner Mller'in Almanca, William Faulkner'in

ngilizce metinlerinden ve Corneille'in Horace yaptndan yaplan bir

kolajdan olumutur. Oyuncu Catherine Jaumioux, bu kolaj

ounlukla ark ve resitatif olarak yorumlamt.3

Lehmann, bu trden uygulamalarda amalanann, dilsel

iletiimin gln vurgulamak olduunu ve seyirci iin olduu

1 a.g.e. s.266 2 a.g.e. s.266 3 a.g.e. 1999., s. 270

54

kadar oyuncu iin de dilin engelleyici bir unsur haline geldiini

belirtmektedir.

Dil, konuandan koparlarak allm alg kalplar krlacaktr

ve dil, kekemelik, aksan ve yanl telaffuzla kullanlarak beden ve

kelime arasndaki atma belirginleecektir. Lehmann, postdramatik

tiyatroda metnin yeni konumuna uygun olarak, peyzaj metin

kavramn nermektedir.1 k noktas ise, Wilson'un ideal bir

tiyatronun, sessiz film ve radyo oyununun birleiminden olumas

gerektii yolundaki dncesidir. Radyo oyunu, grsel hayal gcn,

sessiz film de iitsel hayal gcn harekete geirecek ve bu yolla da

uzamn snrlar alacaktr.

Postdramatik tiyatro, "eylemin teki taraf"na yerletirilmitir.

Dramatik tiyatro, kendini eylemle aklarken, postdramatik tiyatroda

eylem yerini duruma ve dinamik sahnesel oluuma brakmtr. Artk

dramatik eylem, dram ncesi dnemlerde olduu gibi, ayine baldr.

Bu ayin, bir l gmme trenidir, Jean Genet'nin "tren" olarak

adlandrd tiyatronun yerini, mezarlk olarak belirtmesi, tiyatronun

aslnda bir lm ayini olmasna iaret etmektedir. Heiner Mller'in

tiyatronun "llerle diyalog" olduunu sylemesi de bu dncenin,

postdramatik tiyatroda srdrldn belgeler niteliktedir.

Postdramatik tiyatronun nemli bir biimleme zellii olan

trensellik, Kantor'da "sorumsuz yanlsamadan" kurtulmak ve oyun

olmayan bir durumun aray formu olarak grnrken, Beckett ve

Mller'de "ykmdan sonra kalanlar" gstermektedir. Postdramatik

55

tiyatro, kolektif deneyimleri kendi yapsnda telaffuz etmekten vaz

geerek, btnsel bir modelin rnekesinde yapsal paralar

kaynatrmaktan uzaklam ve bylece de bireim fikri yok

edilmitir. Kaos teorisiyle balantlandrlarak anlalan "istikrarsz

gereklik" sanatsal oluumda, oul deerlik ve tek anlamllktan

kanma olarak somutlanrken yaptn bir bireim olma dncesi

alm olacaktr. Toplumsal olan benzerlerden olumamaktadr;

tiyatro da seyircinin farkllklarn bir btnde kaynatrmaya

almayacak, farkl, tekil fantezilerin bir toplamn sunmaya

alacaktr. Anlamn el ekmesi, sahnenin ok katmanl rya benzeri

yaplara almasyla gsterilecek, rya da olduu gibi resimlerin,

hareketlerin ve kelimelerin hiyerari d bir yaplandrlmas esas

alnacaktr. Rya dncesi, kolaj, montaj, fragmana benzer bir metin

oluturmaktadr. Ayrca postdramatik tiyatroda, organik btnle

itiraz, arla eilim, paralama, istikrarszlatrma ve paradoks

biiminde kendini gsteren gsterge kullanm geleneksel

balantsallk ilkesinin yerini heterojenlie braktn gstermektedir.

Bu heterojenliin ortaya karaca ey ise duyum ikiliidir. nceden

dzenlenmi anlamlarn dnda braklan seyirci, sunulan durumlarda

bir balantnn izini aramaya alacak ve kendisi balant kurmak

zorunda kald iin de algs aktifleecek, d gc iddetlenecektir.

Sunumun sahnelemeyle yaknlnn isel bir nitelikten

kaynaklanmayp, seyirci tarafndan-dsal-kurulacak bir ilikiye

balanmas duyum ikiliini yaratmtr. Lehmann, postdramatik

tiyatronun slup zelliklerini, hiyerariden uzaklatrma, ezamanlk, 1 H. T. Lehmann, n.ver.. s.272

56

youn gstergelerle oyun, mzikalite, bedensellik, gerein ykm ve

durumun olaya dntrlmesi olarak aklamaktadr.1 Durumun olay

haline gelmesinin anlam, tiyatronun "imdi ve burada"lna yaplan

vurgudur.

Postdramatik kavram, dramn sonrasna geildiini

bildirmektedir ve yknn, eylemin, diyalogun geleneksel biiminin

terk edildiini belirten bu kavram, ayn zamanda, dram kavramn da

tarihselletirerek sorgulanr hale getirmitir. Dramatik metinlerin

temsil kriziyle birlikte urad deiimlerin en radikal sonularndan

birisi, postdramatik tiyatronun metne bakdr. Fakat tiyatronun

metinden tmyle kurtularak, zerk bir sanat olacan dnen

metinsiz tiyatro anlay, postdramatik tiyatroyu da amaktadr.

Dramatik Metinden Tiyatro Metnine

Ynetmenler deien tiyatro anlayna uygun aralarla

dnrken, klasik dram metinlerini de kullandklar grlmektedir.

Fakat metni, merkezsizletirerek, paralayarak, yapsn bozarak kendi

sahneleme biimlerine uydurmaktadrlar. Klasik metinlerin yakn

zamanl sahnelemelerinde rneklerine rastlanabilecek bu eilim, btn

deiimlere karn metin ile sahneleme arasndaki krizin srdn

gstermektedir. ada yazarlarn bir blm bu gerilimi azaltmak 1a.g.e. s. 149-167

57

iin, ynetmen tiyatrosunun isterlerine uygun metinler yazmaktadrlar.

Klasik dramn yapsal unsurlarn-eylem, figr, diyalog- metadram

biiminde oluturduklar metinlerde, konu haline getirmektedirler.

Dramn asal bileenlerini dntrerek kullanan bu yazarlar, statik

dram ile eylemi eylemsizlie, klasik nedensellii ve sonuca doru

ilerleyen yapy, sonsuz dnlerin evrimsel mantna oturtmakta,

karakteri kiisellikten uzaklatrarak ve diyalog yerine de monolog ya

da koro kullanarak, klasik dramn tm unsurlarn

dntrmektedirler.

Kolaj ya da fragman olarak oluturulan metinlerde ise, yaznn

materyal deerine dikkat ekmekte ve ritmik,dize diline dn

yaparak dili, bir gsterenler zinciri olarak kullanmaktadrlar.

Kelimelerinin, grnt tarafndan basklanmasn kabul eden yazarlar,

metinlerini bir sahne metni olarak tasarlamaktadrlar. Tiyatro iin

yazlm olma ilkesinden hareketle oluturulan bu metinlerin, dramatik

tiyatronun dnda bir metin retimine iaret ettikleri sylenebilir.

Dramatik tiyatronun dnda kalan metinler, bu alandaki deiimlerin

somut rnekleridir.

Yeni oyun yazmnda diyalog, atmann ve alveriin bir

kalnts olarak sahnelerden srgn edilmitir; fazla iyi dnlm

yk, entrika ya da yknceye artk kukuyla baklmaktadr.1

Bir zamanlar sahnelemenin stlendii dram reddetme, dram

eletirme eilimine sahip olan yeni metinler, anlamn oulluu

1 Patric Pavis, Sahneleme, ev. Sibel Kamber, Dost Yay., 1999., s. 96

58

ilkesinden hareket ederek tiyatroda metnin statsnn yeniden

tanmlanmasna yardmc olmaktadrlar: Dramn teki taraf.

Avangard dnemde yazlan metinlerdeki topik geliimlerin aslnda

nceden bildirdii bu deiimler, dramn artk ldn

sylemektedirler. Tiyatroda metinsiz tiyatro ya da "dramn teki

tarafndaki" metin denemelerine karn "edebi tiyatro modeli ve

dramatik tiyatronun sz-merkezlii"nin tmyle ortadan kalkt

sylenemez, sadece greli bir hal ald sylenebilir. 1980'li yllarn

bandan beri, tiyatroda metnin yeniden glendiini gsteren

almalar kaydedilmektedir. Bu glenmeyi postmodern tiyatrodaki

"kitap topyas"na balamak mmkndr1. Dil ve metnin deneysel

tiyatrolarda materyal olarak yeniden kefedildii bir dnemin i

dinamiklerinin, postmodern dncenin her eyi kucaklama eilimine,

btn biimlerin yan yana kullanlabileceine ilikin aklamalarna

ve "her ey uyar" anlayna denk dt sylenebilir. Dramn alann

snrlayan ve temsil krizine neden olan sahnesel teatrallikten metinsel

teatrallie deiim gsteren teatrallik, artk tiyatro iin yazlan

metinlerin bir paras olarak ortaya kmaktadr. Tiyatro iin yazlan

ada metinlerin ayrlmaz bir paras haline gelen teatrallik, bu

metinlerin yapsn dinamikletirirken, onlar "ak yapt" haline

getirecektir. Modern tiyatronun geliim erileri, Szondi'nin dramda

"kriz" tehisini koyduu zamandan bu yana ortaya konulan rnekler

dzleminde dramn revizyonunu iermektedir. Dram artk sorunlu bir

belirleyicidir. G.Poschmann, dramn kavramsal almn oluturan

unsurlarn, artk retilenleri anlatmada yetersiz kalan bir snrlamaya 1 G. Poschmann, 1997., s.37

59

iaret ettiini sylemektedir. Bu balamda tiyatro iin yazlan

"epik"metinlerin, "dram" kavramyla nitelenmesi -epik dram-

sorunludur. Dram, hareketle ve eylemle sk skya bal bir

kavramdr, bu kavramn anlatsal olann da st tr yaplmas

aklayc olmaktan uzak grnmektedir. Dolaysyla "epik dram"

elikili bir kavramdr.1

Daha nce de belirtildii gibi terminolojik olarak dramn

baland atmal eylem, diyalog ya da monologa bal dilsel

iletiim, modern tiyatronun geliim aamalarnda ortadan kalkmtr.

Epie ya da absrde ynelen eilimler, dramn varlk nedenini ortadan

kaldracaktr. Epik, estetik ilkesini anlatsal olan biiminde

belirlerken, kendisini dramdan uzaklatrm olur; absrd tiyatroda

egemen klnan eylemsizlik, aka "bir eylemin taklidine" kar

ktr ve dramn bir trn st kavram olarak kullanlmas, absrd

metinler iin de sorunludur. 2 Martin Esslin ise dramn, film ve

televizyon iin yazlan kurmacalar da kapsadna dikkat eker ve bu

noktada da dram, kendi zel anlamndan uzaklam olacaktr. Dram

kavramnn yaratt terminolojik elikiden dolay pek ok metin,

"oyun" olarak nitelenmektedir. Fakat oyun nitelemesi de, dilsel

metinden ok sahnelemeyi akla getirmektedir. Bir baka kavram da

"tiyatro metni"dir. Hans-Thies Lehmann, Heiner Mller'in bir

oyununa ilikin yazd makalede:

1 a.g.e. s. 41 2 a.g.e. s. 41

60

Metin(..:) bir tiyatro festivali iin yazlmt; Mller onun birden fazla

tiyatro metni olduunu syledi ve sonraki sahnelemelerinde de bu

nitelemeyi srdrd. Bir tiyatro metni hangi durumda sz konusudur?

Hibir sahne aklamas, tek anlaml eylem, rol, dram yoktur. (...)

dramatik ve teatral metin arasndaki ayrmlara ait bir almann

banda Heiner Mllerin yeni metinleri bulunur.1

Tiyatro metninin eitli yazarlar tarafndan kullanldna

dikkat eken Poschmann, artk tiyatro iin yazlan oyunlarn "tiyatro

metni" olarak adlandrlabileceini sylemektedir. Tiyatro metninin

kullanmyla birlikte, dramatik metin, bir tarihsel alt tr olarak

alglanacaktr. Kiiletirme, anlat ve kurmaca ltleriyle kavranan

dram, belirli bir dneme ait biimleme ilkesi olarak kabul edildiinde

bir anlam kazanm olacaktr. Ayrca kltrler aras bir perspektiften

bakldnda, pek ok kltrde dramn bir karl olmad

grlecektir. Tiyatro