Wojciech Tochman

Dzisiaj narysujemy śmierć

Seria REPORTAŻ

Paweł Smoleński Izrael już nie frunie Mariusz Szczygieł Gottland Włodzimierz Nowak Obwód

głowy

Maciej Zaremba Polski hydraulik i inne opowieści ze Szwecji

Renata Radłowska Nowohucka telenowela

Martin Pollack Dlaczego rozstrzelali Stanisławów

Jacek Hugo-Bader Biała gorączka

Klaus Brinkbaumer Afrykańska odyseja

Jean Hatzfeld Strategia antylop

Włodzimierz Nowak Serce narodu koło przystanku

20. 20 lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła

Jacek Hugo-Bader W rajskiej dolinie wśród zielska

Wojciech Tochman Bóg zapłać

Peter Fróberg Idling Uśmiech Pol Pota

Witold Szabłowski Zabójca z miasta moreli

Wojciech Górecki Planeta Kaukaz

Chloe Hooper Wysoki

Świetlana Aleksijewicz Wojna nie ma w sobie nic z kobiety

W serii ukażą się m.in.:

Jean Rolin / ktoś rzucił za nim zdechłego psa

Jean Hatzfeld Nagość życia. Opowieści z bagien Rwandy

wydawnictwo- zarne

Wołowiec 2010

Projekt okładki AGNIESZKA PASIERSKA /PRACOWNIA PAPIERÓWKA Fotografia na oktadce

© by ALFREDO JAAR Fotografia na stronie 5 © by MAŁGORZATA SZCZUREK

Copyright © by WOJCIECH TOCHMAN, 2010 Copyright © for the map by D2D.PL

Redakcja MAGDALENA PETRYŃSKA

Korekta MAŁGORZATA POŹDZIK, ZUZANNA SZATANIK / D2D.PL Projekt typograficzny i

redakcja techniczna ROBERT OLEŚ/D2D.PL

Sktad ZUZANNA SZATANIK / D2D.PL

ISBN 978-83-7536-228-2

Będzie rysował Leonard, jej syn. Jego urodziła pierwszego, potem jeszcze trzech. Ale najpierw

matka musi wyjść z ciemności, w której wtedy została. Z której oni w inną ciemność wybiegli.

Najpierw on musi jej na to pozwolić, by pojąć, że była. Pachniała olejem eukaliptusowym, miała

spokojny oddech, ciepłe ręce i wygodne kolana. Mówiła do dzieci: moje najpiękniejsze

gwiazdeczki. Byli zbyt mali, by protestować, że do chłopców tak się nie mówi. Miała na imię

Gloriose, na chwałę Matki Boga. Mieszkali w glinianym domu na zielonym zboczu, które łagodnie

spadało do jeziora Kivu. Jezioro jest wielkie, głębokie, czasem niebieskie, niekiedy czarne, zawsze

piękne.

Tamtego kwietnia miał dziewięć lat. Dziś ma dwadzieścia cztery, metr dziewięćdziesiąt pięć,

sylwetkę szczupłą, czaszkę jak u Nefretete, oczy uważne, włosy krótkie - z takim wyglądem

człowiek nie miał wtedy prawa do następnego słowa ani oddechu. Ale ojca nie za wygląd zabili.

Wiedzieli, kim jest, co wieczór od lat wypijali z nim po primusie, wzrost nie miał żadnego

znaczenia. Tata wyszedł z domu jeszcze przed zmierzchem, w pełnym słońcu. Tak go Leonard

pamięta. Codziennie po skończonej pracy szedł do cabaret (tak w Rwandzie nazywa się bary i

wiejskie gospody), wypijał tam jedno piwo i wracał. Choć wtedy nie wrócił na czas, choć nigdy

stamtąd

nie wrócił - został po jasnej stronie. O nim syn może dzisiaj mówić. Ojciec miał małą firmę,

zatrudniał kilka osób, budował ludziom domy. Zaradny, towarzyski, wesoły. Powtarzał dzieciom

wiele razy: bez taty nie zbliżajcie się do jeziora.

O matce Leonard nie mówi ani słowa. Ta, która go urodziła, jest wymazana? Był koniec, a nie

było początku?

- Hi, I'm Leo - słyszę zza pleców, kiedy patrzę na czarno--białe twarze zawieszone w szklanej

gablocie. Ale ja nie potrzebuję teraz towarzystwa, potrzebuję ciszy. Chcę być tylko z tymi zza

szyby. Oni na mnie patrzą. - Ścięli ich aż pół tysiąca w ciągu jednego dnia - mówi do mnie Leo. To

jest drugie zdanie naszej znajomości.

Trzecie, czwarte i piąte: - Przez wiele dni gnili na tym trawniku dookoła. Teraz są tutaj. Czasem tu

przy nich sobie siedzę.

Tak się poznajemy. Na uniwersyteckim campusie, nad wielką betonową płytą kryjącą kości

studentów i profesorów pozbierane z trawy.

Mieszkam na Gikondo, od centrum Kigali pięć minut motocyklem. To najtańsze taksówki w

mieście, siedemset tutejszych franków za kurs, mój ulubiony środek lokomocji, zielony kask na

głowę, słońce, powietrze, widok. Motocykliści lubią pogadać.

- Ojciec chciał, żebym studiował - mówi mi jeden, chyba niewiele starszy od Leonarda. -

Zabili ojca, wszystkich moich zabili. Niedaleko. Wiem kto. Mieszka obok i dzisiaj. Siedział w

więzieniu. Wrócił na Gikondo. Powiedział mi na powitanie, że ładnie wydoroślałem. Że jestem

podobny do ojca. A teraz głaszcze moją córkę po głowie. Powtarza, że to wypisz wymaluj babcia.

Moja mama, której uciął głowę.

Motocykl przyspiesza, słowa giną z wiatrem, ściemnia się. Leżę w ciemności i wiem, że dookoła

nikogo nie ma. Dom jest w kształcie baraku, ma wiele pokoi, ale akurat dzisiaj

nikt w nich nie nocuje. Jest cicho i pusto. Ile metrów dzieli moje okno od muru kaplicy? Siedem?

Dwanaście? Wyjdę na zewnątrz i zmierzę odległość krokami. Odchylam moskitierę, wstaję, ale nie

idę do drzwi. Musiałbym znowu przejść przez korytarz pełen robactwa, więc rezygnuję i podchodzę

do okna. Licząc na jakieś dalekie liche światło, szukam odpowiedzi na moje pytanie. Byłoby

dziesięć kroków, nie więcej. Ale po co mi to wiedzieć? Widzę nową jasną ścianę kaplicy. I widzę

ich cienie. Po co mi wiedzieć, jak blisko? Choć nie są mi nieprzyjazne, odruchowo zapalam lampę.

Na biurku leży katalog, który przyniosłem dzisiaj z tutejszego Centrum Pamięci. W katalogu

fotografia dziewczynki. W białej sukieneczce z falbankami patrzy z ufnością na kogoś, kto stoi

obok. Nie mogę wiedzieć, kto to był (mama czy tata?), i nie wiem, jak wyglądał. Zdjęcie

skadrowano tak, by pokazać jedynie dziecko. Uśmiecha się, dumnie stawia pierwsze kroki. Podpis:

Aurorę, dwa lata, spalona żywcem w kaplicy na Gikondo.

Wiem, że jej osmalone kości leżą teraz w niedużym grobie, kilka metrów ode mnie, za

przeciwległą ścianą bez okna.

Wiem, że Leonard miał wielkie szczęście.

Ale jeszcze niewiele wiem o ziemi „tysiąca wzgórz i miliona uśmiechów". Tak napisał do mnie na

powitanie jakiś komputerowy automat z urzędu imigracyjnego w Kigali, przysyłając mi e-mailem

rwandyjską wizę.

Książki, międzynarodowe raporty i google podpowiadają mi, że ten górzysty kraj w Afryce

Centralnej, wielkości jednego polskiego województwa (ktoś nazwał Rwandę państwem

kieszonkowym), liczy dziesięć milionów ludzi. Większość z nich mieszka na wsi. Uprawiają fasolę,

maniok, pataty i sorgo. Podstawowy sprzęt rolniczy - motyka, kilof, maczeta. Bogactwa naturalne -

śladowe. Przemysł - żaden. Bezrobocie -w niektórych miejscach nawet osiemdziesiąt procent.

Budżet państwa - w większości oparty na pomocy zagranicznej. Co trzeci człowiek żyje tu za mniej

niż dolara dziennie. Co drugi ma mniej niż piętnaście lat. Średnia długość życia: pięćdziesiąt.

Śmiertelność noworodków: sto na tysiąc urodzonych. Poza tym z każdego tysiąca urodzonych tu

dzieci ponad sto pięćdziesiąt umiera, zanim skończy pięć lat. Główne choroby: malaria i AIDS.

Chorych nie leczą lekarze. W ośrodkach zdrowia zwykle ich nie ma. Są pielęgniarki, jedna na trzy

tysiące mieszkańców. Lekarze pracują w nielicznych szpitalach. Nie ma wśród nich wielu

specjalistów. W całym kraju jest jeden laryngolog. Operacje kardiologiczne i onkologiczne

przeprowadza się jedynie za granicą (np. w Kenii, w RPA). Z braku pieniędzy zwykle nie wykonuje

się ich wcale. Dentyści? Jest kilkunastu, zwykle nie mają sprzętu ani preparatów koniecznych do

pracy.

Mimo tego wszystkiego światowe instytucje finansowe chwalą Rwandę za rozwój gospodarczy,

jakiego dokonała po roku dwutysięcznym. Bank Światowy nazywa ją liderem reform.

Większość tutejszych (dwie trzecie) to katolicy, mniejszość -protestanci i muzułmanie. Większość

- Hutu (85 procent), mniejszość - Tutsi (14 procent) i Pigmeje Twa (1 procent).

Tyle, w skrócie, dowiedziałem się na razie o Rwandzie. Dowiedziałem się również, z innego

źródła, że trzask rozłupywanej maczetą głowy brzmi jak trzask rozłupywanej kapusty.

Aurorę Kirezi, dwuletnia parafianka z Gikondo. Jej śliczna buzia wisi teraz na ścianie w budynku

Centrum Pamięci obok twarzy innych dzieci. Są oświetlone mocnymi reflektorami. Są tutaj także

dla mnie. Abym na nie patrzył. Przyszedłem tu, żeby dowiedzieć się więcej, zanim zacznę

rozmawiać z tymi, którzy przeżyli. Notuję imiona dzieci, nazwiska i dodatkowe informacje

umieszczone pod każdym zdjęciem. O Aurorę, że była rozgadanym dzieckiem i że lubiła pić mleko.

Zapisuję każde słowo, które ktoś tutaj przyniósł. Ktoś, kto przeżył i znał drobne codzienne

szczegóły. Jestem mu wdzięczny, bo zrobił to także dla mnie. Bym się dowiedział i zrozumiał, że

tego, co tutaj widzę, nie wolno mi zatrzymać dla siebie. Bym potem opowiadał i tego, co teraz

notuję, nie poddawał żadnej cenzurze. Dlaczego chcę o tym opowiadać? Komu i po co? Tym,

którzy powiedzą, że nie wiedzieli? Że nie znali prawdy? Ale gdzie jest granica między mówieniem

prawdy a epatowaniem? Czy ten, który mi powie: epatujesz dziecięcym cierpieniem, będzie mówił

o mnie? Czy raczej o sobie: tego, co opowiadasz, nie potrafię przyjąć, nie ma we mnie na to

miejsca, brzuch mnie boli, podbrzusze.

Ale czy to jest powód, bym zamilkł?

Thierry Ishimwe, dziewięć miesięcy. Na zdjęciu leży na kwiecistym prześcieradle. Ścięta maczetą

w ramionach matki.

Françoise Murengezi Ingabire, dwanaście lat. Krótka fryzura, szeroki uśnjiech. Lubiła pływać, jeść

jajka, chipsy i pić fantę tropical. Ścięta.

Bernardin Kambanda, siedemnaście lat, na zdjęciu jest chyba młodszy. Drobny, ufne spojrzenie,

odstające uszy. Wyprostowany, w szkolnym mundurku (był pilnym uczniem?), pozuje do zdjęcia.

Ktoś mu chyba powiedział, że w takiej chwili nie wolno się uśmiechać, więc widać, jak z całej siły

powstrzymuje uśmiech. Maczeta.

David Mugiraneza, dziesięć lat, na zdjęciu w białej koszuli z kołnierzykiem. Podpiera ręką brodę,

typ intelektualisty. Mówił, że zostanie lekarzem. Zamęczony na śmierć.

Fidele Ingabire, dziewięć lat (jak Leonard). Strzał w głowę.

Ariane Umutoni, cztery lata (jak brat Leonarda). Nóż w oczy.

Fillette Uwase, dwa lata. Rozbita o ścianę.

Dzieci, zanim ginęły, musiały patrzeć, jak gwałcono ich matki (wnuczęta - jak gwałcono ich

babcie). Mężowie patrzyli, jak gwałcono ich żony (dziadkowie - jak wnuczki). I jak wkładano im

między nogi butelki. Tak najczęściej zabijano kobiety

Tutsi: ciosem w brzuch i poniżej. Nim skonały, patrzyły na śmierć swoich dzieci. I ojcowie też.

W Kigali Memoriał Centrę patrzę teraz na ich zdjęcia1. Patrzę i w oczy dorosłych. Jeszcze tego

wszystkiego się nie spodziewają. Setki małych fotografii sprzed ludobójstwa przypięto żabkami do

stalowych linek. Zdjęcia kolorowe i czarno-białe: ze ślubów, wesel i chrzcin, ze szkoły, z pracy, z

wakacji. Pozowane i spontaniczne. Mężczyźni na fotografiach są ubrani w europejskie garnitury, w

krawaty, żaboty i żakiety, na sportowo i na roboczo. Małżeństwa, rodzeństwa, rodzice z dziećmi,

dziadkowie z wnuczętami. Twarze roześmiane, poważne, zakochane, zmartwione, zamyślone,

zdziwione. Patrzą na nas. Ale jeszcze nie wiedzą, że takie muzeum w Kigali powstanie i że zawisną

tutaj na sznurku jak wyprana bielizna. I że w pomieszczeniu obok w wielkich szklanych gablotach

będą leżały ich ubrania, ich okaleczone czaszki równo ułożone w rzędy, a trochę dalej setki kości

długich: ich humerusy, tibie, femury. Że takie będzie ich wieczne odpoczywanie. A jak nie tu, to na

zewnątrz, w ogrodach Centrum Pamięci, pod betonowymi wielkimi płytami, w grobach o objętości

kilkuset kubików każdy. Pochowano tu około ćwierć miliona ludzi. To jedna czwarta wszystkich

zamordowanych w Rwandzie w dziewięćdziesiątym czwartym. Ich ciała znaleziono w ciągu

ostatnich piętnastu lat w rowach, w latrynach, na śmietniskach albo w kościołach. Ciała lub ich

kawałki. Chowa się je (pogrzeby wciąż trwają) w skromnych trumnach. Tysiące trumien. W jednej

szczątki nawet pięćdziesięciu osób. Przez sto dni zabijano tu dziesięć tysięcy ludzi dziennie,

czterystu w ciągu godziny, siedmiu w ciągu minuty.

i „Wszystkie fotografie mówią: Memento mori" - pisała Susan Son-tag w eseju O fotografii (s.

23). Te wydają się mówić więcej: pamiętaj, że śmierć może przyjść z ręki bliźniego, brata, sąsiada.

Nigdy nie bądź pewny, że nie skończysz jak my. Albo jak nasi mordercy.

(Dane bibliograficzne wszystkich cytowanych pozycji podaję na końcu książki w spisie

literatury).

„Kraj tysiąca wzgórz i miliona uśmiechów" zamienił się nagle w kraj miliona śmierdzących trupów.

Tyle w ciągu dwóch godzin dowiaduję się w Kigali Memoriał Centre. Czy ta wiedza mi

wystarczy? Mogę już wracać? Samolot Brussels Airlines zawiezie mnie prosto do Brukseli w kilka

godzin. Czego chcę się tu jeszcze dowiedzieć? Aurore Kirezi, dwa lata, w sukieneczce -

zanotowałem. Co jeszcze mnie tu zatrzymuje? Françoise Murengezi Ingabire, dwanaście lat, lubiła

chipsy i fantę tropical - zapisałem. Czemu jeszcze chcę się tu przyjrzeć, jakiego tabu dotknąć?

Jakiego lęku doświadczyć? Jaką granicę przekroczyć? I po co?

Po większości z nich nie ma żadnego śladu, zdjęcia, nazwiska. Ścięto całe rodziny, nie ma komu

za nimi tęsknić, nikt zaginionych nie szuka, nikt ich nie pamięta.

Leonard - jedno z kilkuset tysięcy dzieci, którym wtedy zabili rodziców. I jeden z kilkudziesięciu

tysięcy najstarszych z ocalałego rodzeństwa. Głowa rodziny, lat dziewięć. Kogo pamięta? I co?

Co z pamięci wymazał albo ukrył głęboko i udaje sam przed sobą, że w głowie już tego nie ma?

Zachował jakieś pamiątki z tamtego życia? Jakiś drobny przedmiot rodziców albo chociaż ich

zdjęcia? Nie, niczego takiego nie ma. Ich twarze pozostają wyraźne? A po co o to pytać? Szuka ich

ciał? Nie szuka, na ich znalezienie, tym bardziej na identyfikację, nie ma najmniejszej nadziei.

Jak rozmawiać z Leonardem? Matka - to słowo nie przechodzi mu przez gardło. Tym bardziej:

mama, mamusia. O tym, że miała na imię Gloriose, dowiem się po wielu miesiącach, przy okazji

wypełniania dokumentu wizowego, w którym kazano wpisać imiona rodziców. A co zdarzyło się

tamtego kwietniowego wieczoru w ich domu nad jeziorem Kivu? Kiedy mi o tym powie? Kiedy

Leo był tam po raz ostatni? I po co? Po co chcę o tym wszystkim wiedzieć?

Teraz Leonard jest studentem prawa na uniwersytecie w Bu-tare. Uczy się dzięki stypendium,

które rząd Rwandy wypłaca sierotom po dziewięćdziesiątym czwartym. Wystarcza na akademik i

na garść fasoli w uniwersyteckiej kantynie. Albo na miskę ziemniaków. Dwa razy dziennie, nie ma

co narzekać.

W biurze Stowarzyszenia Studentów - Dzieci Ocalałych z Ludobójstwa, (maleńki pokój nieopodal

wielkiego grobu tych, którym ocaleć nie było dane) - kilku kolegów Leonarda. Wysocy, pachnący,

odprasowane koszule, dżinsy - ich schludny wygląd zwraca uwagę. Niektórzy z bliznami na czole,

widać zabójca uderzył maczetą nie dość silnie albo nie dość precyzyjnie i krwawiącemu dziecku

udało się uciec.

Żeby należeć do stowarzyszenia, trzeba przynieść dokument z gminy, który to ocalenie

potwierdza. Na uniwersytecie w Butare stowarzyszenie liczy półtora tysiąca członków: sieroty,

półsieroty i ci - nieliczni - którzy wciąż mają oboje rodziców.

Koledzy Leonarda zdają relacje: gdzie mieszkali, jak nazywał się ojciec, jak matka, jak ich

zabijano. Nie raz, nie dwa opowiadali o tym ludziom z Europy, są przyzwyczajeni. Bo

Europejczykom trzeba o tym opowiadać. I Amerykanom też. Więc mówią o siostrach, braciach - jak

ich topiono w gnojówce, jak trzeba było na ich męki patrzeć, z ukrycia, bez ruchu, szmeru. Padał

deszcz.

I ja powoli się przyzwyczajam. Słucham i myślę: o czymś bardziej okrutnym już pewnie nigdy nie

usłyszę, nic bardziej okrutnego człowiek na pewno wymyślić nie zdołał. Ale nie. To, o czym słyszę

dzisiaj, jest niczym wobec tego, o czym usłyszę jutro. To, o czym piszę teraz, jest niczym wobec

tego, o czym napiszę później.

Świadectwo Leonarda (nazywam je pierwszym świadectwem Leonarda) nie jest bardzo

drastyczne: krótkie, oszczędne, chwilami niespójne, słowa często nie mają końcówek, wysuszają

śluzówkę, więc każde zdanie od kolejnego dzieli przełknięcie śliny, zdania się rwą, czasem trudno

odgadnąć sens, trudno usłyszeć, muszę więc prosić, by powtórzył je głośniej.

- Biegłem.

Unikałem Hutu.

Byłem mały.

Bracia mniejsi ode mnie. Głodni.

Trzech to znaczy dwóch. Ze mną.

Mam trzech braci.

Dwa miesiące w buszu.

Całymi dniami w jednych krzakach, bez picia.

(O takich sprawach, jak robienie kupy w miejscu, z którego potem przez dwanaście godzin nie

wolno było się ruszyć, będziemy mogli rozmawiać po dwóch latach znajomości).

Zmiana miejsca - nocą.

Jedliśmy znalezione ścierwo. Wierzę, że psa.

Ojciec budował ludziom domy.

Zamieszkaliśmy w sierocińcu.

Powinien być pochowany jak człowiek, nie jak pies.

Leonard, jak każdy ocalony, nie lubi psów.

Szóstego kwietnia dziewięćdziesiątego czwartego wieczorem nad miastem zestrzelono samolot.

Leciał nim prezydent kraju. Do dziś nie wiadomo, kto stał za tym zabójstwem. Wiadomo, jak je

odczytano: Tutsi zamordowali naszego prezydenta!

Nie ma książki o Rwandzie, w której o tym fakcie by nie napisano. Bo był to początek. Sygnał do

rozpoczęcia tego, co niewyobrażalne. Nikt nie mógł sobie wyobrazić, co stanie się tu w ciągu

najbliższych stu dni. Ani przyszłe ofiary, ani chyba sprawcy. Choć ci ostatni od wielu miesięcy

czynili staranne przygotowania: tych, którzy byli Tutsi, radio2 nazywało

2 Radio było i jest do dzisiaj najpopularniejszym środkiem masowego przekazu w Rwandzie.

Wiąże się to z niskim poziomem dystrybucji i czytelnictwa prasy (gazeta kosztuje, poza tym wciąż

jest tu wielu analfabetów) karaluchami. Bo ci, którzy byli Hutu, mieli w swych sąsiadach zobaczyć

jedynie pełzające robactwo. Ono zagraża, ale można je zabić. Jednym prostym ruchem. Dlatego za

państwowe pieniądze sprowadzono z Chin kontenery pełne tanich błyszczących maczet.

Sporządzano listy Tutsi. Ale i listy Hutu, tak zwanych umiarkowanych, po których spodziewano się

sprzeciwu wobec tego, co było planowane.

Z inicjatywy rodzinnego klanu prezydenta stworzono milicję Interhamwe. W jej skład weszli

zwykli ludzie: robotnicy, chłopi, bezrobotni. Interhamwe oznacza jedność. Albo: działajmy razem.

Tysiące Hutu, potem setki tysięcy, zjednoczyły się wokół jednego celu: zetrzeć Tutsi z powierzchni

ziemi.

Hutu? Tutsi?

Piętnaście lat po ludobójstwie to słowa zakazane, publiczne tabu. Nie ma Tutsi, nie ma Hutu, jest

jeden naród rwandyjski. Nie wolno pytać: kim jesteś, bo nie ma to (czy raczej nie powinno mieć)

żadnego znaczenia. Wszyscy równi, wszyscy tacy sami. Tak chce prezydent, taka jest oficjalna

polityka pojednania. Nieoficjalnie, ale niemal zawsze, kiedy w Rwandzie spotykam kogoś po raz

pierwszy, nie później niż po pięciu minutach już wiem, kim jest. Bo rozmówca zaraz znajduje

pretekst, by - niby przypadkiem - wtrącić, że jest Tutsi. Kiedy nie mówi o tym nic, to najczęściej

znaczy, że Tutsi nie jest.

Pierwsze, co w Rwandzie rzuca się w oczy, to ciasnota. Nie słońce, nie światło. Ale ciasnota.

Można powiedzieć inaczej: bliskość. Wszędzie - ludzie. Wszędzie - grupy, gromady, tłumy.

i brakiem dostępu do telewizji. Ludzi nie stać na telewizor, nie mówiąc już o komputerze i dostępie

do internetu. Zresztą w wielu domach nie ma elektryczności. Odbiornik radiowy - czasem sporych

rozmiarów - zasilany bateriami ludzie często noszą przy sobie. Ciekawe jest i to, że w kraju, gdzie

przed epoką GSM rzadko który dom miał telefon stacjonarny, dziś nawet najbiedniejsi posiadają

komórkę. W Rwandzie działa trzech operatorów. Telefon można kupić już za 600 franków

rwandyjskich (ok. 8 euro). 1 naładować u kogoś, kto ma prąd - za 100 franków.

A kraj jest mały, za mały. Ziemi, która żywi, jeszcze mniej. Bo połowa Rwandy to góry, w których

mieszkać się nie da. Więc w dolinach jest ciasno. W niemal każdej wsi od rana do wieczora po

błotnistych gościńcach ciągną nieprzebrane masy. Jedni idą wte, drudzy wewte, jeszcze inni stoją.

Ktoś coś sprzedaje, coś kupuje, ktoś pcha rower z kanistrem urwagwy, z bananami na urwagwę, z

workiem sorgo, bo i z sorgo można zrobić alkohol. Ciasno, jak na rogu Marszałowskiej i

Świętokrzyskiej albo na Fifth Avenue, Champs-Elysées, Kudamm. Tylko domy inne: parterowe,

biedne, zwykle z suszonych glinianych cegieł, czerwone albo obrzucone szarą polepą. Ale szaro nie

jest, bo ludzie, zwłaszcza kobiety, nie boją się tu kolorowych ubrań, często wyglądają jak

wielobarwne motyle: Hutu, Tutsi i Twa.

Myli się ten, kto sądzi, że to trzy plemiona. Tak może było wieki temu, na początku, a nawet przed

początkiem, kiedy Rwanda jeszcze nie istniała. Ale od stuleci jest to jedna wspólnota, jeden naród

Banyarwanda. Wszyscy mówią tym samym językiem, w to samo wierzą, tak samo jedzą, tak samo

budują obejścia i tak samo mieszkają. Na tej samej ziemi.

Więc skąd podział? Różne względy - antropologiczne, historyczne, polityczne - zdecydują o różnej

odpowiedzi.

Nie ma tutaj dawnego malarstwa, nie ma rzeźby, nie ma literatury, ale jest dawne słowo. Sztukę

mówionego słowa, sztukę opowiadania baśni, mitów i legend Rwandyjczycy rozwinęli do

perfekcji3. Dzięki temu wiadomo, że te trzy nazwy (a raczej trzy imiona) istnieją tak długo, jak

istnieje język kinyarwanda: Gahutu, Gatutsi, Gatwa. Trzej synowie pierwszego człowieka, bracia,

jedno nasienie, jedna krew.

Bóg - Imana - długo rozmyślał, któremu z nich dać władzę. Poddawał więc braci rozmaitym

próbom, by sprawdzić ich inteligencję, spryt, odpowiedzialność i męstwo. Zawsze

3 Wiele rwandyjskich mitów, legend i ustnych narracji historycznych przytacza w swej znakomitej

książce Azania Zamani Eugeniusz Rzewuski. Także z jego wiedzy - pisząc o Hutu i Twa - tutaj

korzystam.

19

najlepszy okazywał się Gatutsi. I to w niejednym, powtarzanym tu przez stulecia, micie. Mity

utrwalały feudalną strukturę Banyarwanda. Z mitów wiemy, że bracia nie byli tacy sami.

Przynależność do potomków Gahutu, Gatutsi lub Ga-twa była jak wizytówka. Oznaczała nie tylko

pochodzenie, ale także sposób życia i pracy, sposób bycia, czy raczej zachowania, postawę w czasie

zabawy i w czasie walki. W skrócie mówiąc, Tutsi to hodowcy bydła, pasterze, arystokracja, dwór

królewski. Błyskotliwi i dystyngowani. Na tutejsze ziemie przyszli z woli Boga setki lat temu

(niektóre podania mówią, że pierwsi Tutsi przybyli na ziemię prosto z nieba). Przynieśli kulturę i

postęp, więc mieszkający tu wcześniej rolnicy i zbieracze nie mieli wyjścia: poddali się ich

dominacji.

Mówi o tym niemal każda książka o Rwandzie, ale trzeba powtórzyć: królem Rwandy - mwami -

zawsze był Tutsi. Niektórzy badacze kultury twierdzą, że przynajmniej od przełomu xi i XII wieku,

kiedy na tronie zasiadał Gihanga, założyciel państwa i hodowli krów. Ale większość historyków

skłania się do teorii, że Tutsi przybyli tu z terenów dzisiejszej Etiopii korytem Nilu w xv wieku.

Przyprowadzili krowy.

Tak czy inaczej, przez co najmniej pięć ostatnich stuleci krowa symbolizowała w Rwandzie potęgę

i władzę. Nie dzida, nie maczeta, ale krowa. Według tradycji aż do upadku królestwa pod koniec lat

pięćdziesiątych xx stulecia wszystkie krowy w państwie należały do króla. W praktyce stada

należały do poszczególnych panów Tutsi. Ich wasalami byli Hutu.

Hutu to chłopi. Ci, którzy uprawiali ziemię. I oni tu kiedyś przybyli, najprawdopodobniej, choć nie

ma pewności, jeszcze przed pasterzami Tutsi, w pierwszych wiekach naszej ery. Później, kiedy

pasterze przypędzili swe krowy, Hutu dzierżawili je od nich. Pasterz Tutsi był patronem Hutu.

Dawał chłopu ochronę i stabilizację.

I jeszcze Twa - podobno pierwsi na tych ziemiach, autochtoni, garstka ich, zbieracze miodu w

lesie, a poza lasem garncarze, wiejscy parobkowie, służący. Także, jeszcze długo po pojawieniu się

w Rwandzie białych misjonarzy - sumienni kaci młodych kobiet, którym przydarzyła się panieńska

ciąża. Nieopodal Kibuye (pojedziemy tam niebawem z Leonardem w innej sprawie) z jeziora Kivu

wyrasta bezludna i naga Wysepka Dziewcząt. Tam - mówi się, że aż do lat siedemdziesiątych xx

wieku - skazaną przez bliskich rozwiązłą pannę zabierał mistrz ceremonii i kat - Twa. Czółnem,

niczym Charon. Konała na nagiej skale z głodu i słońca.

Eliminację niezamężnych kobiet w ciąży stosowano we wszystkich grupach. W tym obyczaju, jak

w tysiącach innych spraw, między Hutu, Tutsi i Twa nie było różnicy. Jedna wspólnota, jeden

naród. Ale podzielony - tak to chyba nazwalibyśmy w Europie - na klasy albo warstwy społeczne4.

Nie na plemiona.

Bywały, rzadko, rodziny Hutu i Twa, które pięły się w społecznej hierarchii, by w końcu stać się

Tutsi. Częściej, aż do ludobójstwa w dziewięćdziesiątym czwartym, zdarzały się małżeństwa

mieszane. Z nich rodziły się dzieci, które przynależność do grupy - tak jest w Rwandzie i nikt z tym

nie dyskutuje - dziedziczyły po ojcu. Więc można sobie wyobrazić kobietę Tutsi, która rodziła

dzieci Hutu, bo miała je z mężem Hutu. Można sobie wyobrazić, że po latach została babcią. Jej

wnuki były Hutu (gdy wnuczęta spłodził jej syn) albo Tutsi (jeśli jej zięć był Tutsi). Taka mieszana

wielopokoleniowa rodzina nie jest w Rwandzie rzadkością. Bywa też, że kobieta Tutsi ma jedno

dziecko z mężczyzną Hutu, a drugie z Tutsi. Zdarzało się więc podobno i tak - w

dziewięćdziesiątym czwartym - że oszalała z nienawiści matka wydawała zabójcom jedno z dzieci,

a inne - Hutu - na to patrzyły.

W błędzie jest ten, kto uważa, że tak wymieszani Tutsi albo Hutu mają jakieś typowe

antropologiczne cechy. Wielu

4 W Wykładzie o Ruandzie, zamieszczonym w Hebanie, Ryszard Kapuściński woli analogię do

Indii. Hutu, Tutsi i Twa nazywa kastami.

powtarza - jak kolonizatorzy - że ci pierwsi są jaśni, wysocy i szczupli, a ci drudzy przeciwnie -

ciemni, krępi i niscy. Uwaga! Można się pomylić. Na przykład Innocent, który mieszka z

Leonardem w akademiku w jednym pokoju, jest ciemny, drobny i nieduży. Niektórzy mogliby

powiedzieć: czysty Twa. Ale Innocent jest Tutsi - nikt z jego otoczenia nie ma w tej sprawie

wątpliwości. Co nie oznacza, że tamtej wiosny wygląd nie pomógł mu przeżyć. Być może Innocent

z łatwością przekonał nieznajomych morderców, że jest dzieckiem Twa, i dostał prawo do życia.

Gdyby trafił na znajomych, przekonywanie na nic by się zdało.

Leonard nie pyta Innocenta o tamten kwiecień. Leonarda nikt z kolegów nie pyta, jak ocalał.

Pokój Leonarda - rwandyjska bliskość. Pokoje innych studentów również. Trzy na cztery metry,

dwa wąskie łóżka, czterech chłopaków. Albo jeszcze gorzej: cztery metry na cztery, trzy piętrowe

łóżka, na każdym posłaniu po dwie dziewczyny, czyli razem w niedużym pokoju mieszka ich tuzin.

Nie mają innego wyjścia. Państwo rwandyjskie nie może sobie pozwolić na to, by Leonard miał w

życiu choć jedną chwilę tylko dla siebie. W sierocińcu wiadomo, jak było: ciasno, dzień i noc

między dziećmi. I na studiach ludzie blisko od rana: budzi go oddech kolegi; otwiera oczy - jego

twarz kilka centymetrów obok; myje zęby w umywalni - za lichym przepierzeniem ktoś się akurat

załatwia, drzwi do kibla nie domykają się, więc widać tego, który kuca nad dziurą; i prysznic jest

kolektywny -tyłkiem o tyłek kolegi; w drodze na zajęcia, w ciągu pięciu minut, chyba ze trzysta

razy mówi amakuru - jak się masz? jak się czujesz?; na wykładach - trudno mu ruszyć łokciem; i w

kantynie podobnie - kolejka po fasolę, róg stołu albo jakiś kąt, bo brakuje miejsca.

Na uniwersytecie ocalałe dzieci gromadzą się w rodzinach. Te imitacje prawdziwych wielkich

rwandyjskich rodzin to oddziały stowarzyszenia. Każda taka sztuczna rodzina ma nazwisko.

Dwadzieścioro studentów, czasem dwa razy więcej. Starsi, młodsi. Bracia i siostry wybierają

spośród siebie mamę i tatę. Rodzice muszą być wzorowymi członkami stowarzyszenia i wiedzieć

wszystko o swoich dzieciach. Muszą innym dawać oparcie. Leonard przekonuje mnie, że studenci

sami wymyślili te rodziny, bo taką czuli potrzebę.

- Dzięki rodzinie jesteś czyjś.

Leonard chętnie pokazałby mi codzienność Rwandyjczy-ków: jak ludzie mieszkają, co jedzą, jak

śpią. Wiele jest biednych wsi dookoła Butare, nie trzeba by daleko jechać. Ale Leonard nigdzie

mnie nie zabierze, bo nie ma tam kogo odwiedzić. Poza braćmi w internacie nie ma nigdzie nikogo,

jest niczyj, wszędzie obcy.

- Ale mam rodzinę na uniwersytecie - cieszy się z tej imitacji, czy tylko udaje? - Mam kogoś, do

kogo dzwonię, kiedy go nie widzę dłużej niż dzień. Kiedy któreś z nas zachoruje, wszyscy

biegniemy do szpitala. Mamy kogo pielęgnować, to jest super. Mogę zapytać: jak się czujesz? co ci

przynieść dobrego? I mogę pobiec do rodziców po wsparcie.

- Nie ty jesteś ojcem? - żartuję z Leonarda. Ale to kiepski żart.

- Jestem dzieckiem - odpowiada nie swoim głosem. Ale to jego głos: cienki głos Leonarda sprzed

piętnastu lat. Leonard kuli się, jakby malał. - Jestem małym dzieckiem.

Rodziny studentów spotykają się chyba codziennie.

- Tylko drugi ocalony mnie zrozumie - mówi Leo. - Nikt inny.

Studenci opowiadają, co się im od wczoraj przydarzyło, jakie mają problemy, proszą o pomoc.

Wszyscy o wszystkich muszą wszystko wiedzieć. Czysty komunizm* pionierzy, zetempowcy, ale

Leonard nie zdaje sobie chyba z tego sprawy.

Po rodzinnym spotkaniu wraca do akademika, po drodze mówi amakuru kolejne trzysta razy. W

pokoju - mały stolik.

Kto pierwszy, ten lepszy - ma wygodne miejsce do nauki, drugi siada na łóżku, trzeci na następnym,

czwarty na szczęście się spóźnia, więc mają jeszcze czym oddychać. Pierwszy coś czyta, drugi gada

przez komórkę, trzeci słucha muzyki, ale nie ma słuchawek. Leonard przekonuje, że nie ma między

nimi agresji, żadnych większych problemów nie ma. Akurat w tym pokoju wszyscy są sierotami po

ludobójstwie i to ich jednoczy. Choć wcale o tym nie rozmawiają. To znaczy - o sobie nie

rozmawiają. To znaczy - o sobie w dziewięćdziesiątym czwartym.

Raz tylko jeden powiedział. Ten, który śpi z Leonardem w łóżku. Co kilka nocy rusza zamaszyście

rękami, jakby płynął żabką. Macha i macha, wreszcie coś krzyczy i zrywa się z łóżka. Kiedy już

stoi albo się o coś potyka - spocony otwiera oczy. Mieszkańcy pokoju patrzą na całą sytuację ze

zrozumieniem, nie muszą o nic pytać. Ale kolega czuł, że takie budzenie innych nie jest w

porządku. To się może zdarzyć raz, lecz zdarza się regularnie. Trzy razy w miesiącu? Pięć? Pewnie

wtedy, gdy dotyk Leonarda jest zbyt bliski, kiedy w łóżku trudno ruszyć nogą, trudno przewrócić

się na drugi bok, kiedy jest ciaśniej niż zwykle. Albo kiedy jest zbyt gorąco. Albo, kiedy świta, zbyt

zimno.

- Ścięli nas wszystkich - usłyszeli wreszcie. - Sąsiedzi. Mamę, tatę, braci też, i siostry. Było nas

dziesięcioro. Jeszcze babcię, ciotkę i jej dzieci, wszystkich ośmioro. Leżałem pod nimi chyba

tydzień. Bez ruchu, powietrza, wody. Piłem sok, który z nich wypływał.

Można sobie wyobrazić - i tak na pewno się zdarza - że ocalona sierota śpi teraz w jednym łóżku z

dzieckiem mordercy. Albo jeszcze inaczej: ocalona sierota śpi ze sprawcą. Bo tamtej wiosny

bywało i tak, że kilkuletnie dzieci Hutu (niektóre zapewne są dziś studentami na uniwersytecie w

Butare) biegały po łąkach pokrytych setkami ciepłych trupów Tutsi i nawoływały swych ojców:

tatusiu, ten jeszcze zipie, tatusiu, tamten mrugnął okiem. I tatuś nadchodził.

Dziś studenci z jednej grupy robią kupy w łóżkach studentów z grupy drugiej.

Ale sto lat temu, przed skolonizowaniem Rwandy, między Hutu, Tutsi i Twa nie było waśni,

przynajmniej takich, które zasługiwałyby na zapamiętanie. Kiedy trzeba było stanąć do walki w

imię króla - wszyscy walczyli razem. Tak jak razem żyli. Ciasno, blisko. Podział nie miał

znaczenia, przynajmniej aż takiego, jakie - myśląc o dawnej Rwandzie - przypisuje mu się dzisiaj.

Przed kolonizacją Rwanda miała w Afryce opinię kraju nieprzyjaznego. Rwandyjczycy byli

uważani za walecznych i złych. Nigdy nie wpuścili na swoje ziemie najeźdźców, obronili się przed

żywiołem arabskim i eksportem niewolników. Ale najeźdźcami byli. Zabijali sąsiadów okrutnie i

masowo. Głównie mężczyzn, bo kobiety wroga wcielali do Banyrwanda.

Sto lat przed ludobójstwem pierwszy biały człowiek postawił stopę na rwandyjskiej ziemi. Ale do

historii przeszło nazwisko drugiego, który przybył tu dwa lata później. Był Niemcem, nazywał się

Gustaw Adolf von Götzen. Rwanda, decyzją cywilizowanego świata, była już wtedy kolonią

niemiecką. Niemiec spotkał się z synem króla i zapisał ze zdumieniem, że zobaczył wysokiego

mężczyznę o delikatnych rysach. Nie czarnucha, nie Murzyna, tylko pięknego księcia.

Ktoś, kto jest wysoki i piękny, nie może być czarny. Spostrzeżenia białego - jak sądzą niektórzy w

dzisiejszej Rwandzie - były początkiem tego, co niewyobrażalne. Były jądrem rasizmu5.

5 Taki sposób myślenia świetnie pokazuje to, co w latach trzydziestych xx wieku o Rwandzie pisał

polski podróżnik Kazimierz Nowak: „Władcami i ludźmi szlachetnymi są Watussi, przybysze z

dalekiej Abisynii. Zabarwiona ceglasto skóra Watussi przypomina starożytnych Egipcjan. Rysy

twarzy niewiele mają wspólnego z rasą czarną - oczy o władczym spojrzeniu, nos orli, usta zgrabne,

wargi cienkie. Profil, zwłaszcza linia

W skrócie mówiąc, dalej było tak: za panem von Götzenem do Rwandy natychmiast przyszedł z

Europy Kościół katolicki (zakon Ojców Białych). Misjonarze wprowadzili do Rwandy pismo.

Uczyli ludzi, jak uprawiać pola, jak zboża, jak ziemniaki, kawę, herbatę. Budowali nie tylko

kościoły, ale także szpitale, ośrodki zdrowia i szkoły. Kształcili cieśli, stolarzy, ceglarzy, murarzy i

kamieniarzy. A także krawcowe. Potem była pierwsza wojna światowa i Rwanda przeszła pod

panowanie Belgów. Po krótkim rozeznaniu sytuacji Belgowie zobaczyli to, za co Rwanda zapłaci

apokalipsą kilkadziesiąt lat później. Stwierdzili, że ich maleńką kolonię zamieszkują trzy plemiona:

Pigmeje Twa, nieliczni, nie stanowią żadnego problemu; Hutu, czarni, prawdziwi i mocni Murzyni;

i panowie Tutsi, inteligentni, delikatni, piękni, wprawdzie nie biali, ale i nie czarni.

Trzeba się postawić na miejscu młodych rwandyjskich książąt (są to lata dwudzieste xx wieku).

Usłyszeli, że - w przeciwieństwie do swoich sąsiadów - nie są czarnuchami, i szybko połknęli ten

haczyk: jesteśmy lepszą rasą od tych, którymi rządzimy.

karku, przypomina głowy faraonów. Wzrost wysoki, zgrabna dystynkcja ruchów każe twierdzić, że

to potomkowie narodu o wysokiej kulturze, których los dziejowy rzucił na wiecznie szmaragdowe

stoki gór Ruandy, gdzie ujarzmili tubylcze szczepy Bahutu i Batwa, zawładnęli krajem. Podbite

szczepy nie miały praw żadnych ani przywilejów, za nieposłuszeństwo wszelkie karani byli

okrutnie. Z czasem poziom ich cywilizacji obniżył się, zdziczeli pośród dzikich gór i ich

mieszkańców. Pozostały tylko dumne ruchy i chęć panowania. Bahutu, Murzyni kongijscy, należą

do rasy Bantu, która stanowi najliczniejszą grupę mieszkańców Afryki Centralnej i Zachodniej.

Oczy ich robią wrażenie szympansich, spłaszczony nos staje się w profilu prawie niewidoczny.

Stopy i ręce nieproporcjonalnie duże, włosy wełniste, rosnące kępkami na głowie i ciele całym.

Muskulatura ciała wspaniała, podziw wprost budząca. Batwa należą z kolei do rasy Pigmejów. Żyją

jak wszystkie karły w lesie dziewiczym, a trudnią się wyłącznie polowaniem. Nie są to karły

stuprocentowe. Batwa zmieszali się bowiem z rasą Bahutu, następstwem czego ich wzrost jest

raczej średni" (Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd, s. 145).

Bo pojawia się słowo rasa.

Belgijski kolonizator dopełnił dzieła na początku lat trzydziestych xx wieku, kiedy wprowadził w

Rwandzie dowody osobiste. Ten fakt jest uważany za moment ostatecznego podziału. Od tamtej

pory aż do ludobójstwa w roku dziewięćdziesiątym czwartym każdy Rwandyjczyk w swoje ID miał

wpisaną rasę: Tutsi, Hutu lub Twa.

W dziewięćdziesiątym czwartym, nazajutrz po zestrzeleniu prezydenckiego samolotu, siódmego

kwietnia o świcie w Kigali zablokowano skrzyżowania. Postawiono barykady. Każdy, kto chciał

przejechać albo przejść, podlegał kontroli. Kontrolowali ci z Interhamwe. Kto miał dobry dowód -

mógł przejść. Kto go nie miał - tego natychmiast dotknęła maczeta. W ciągu dwóch dni ulice miasta

pokryły się setkami ciał. Było ciepło, trupy gniły, jadły je psy.

A dzisiaj, piętnaście lat po tamtym, w autobusie można położyć głowę na ramieniu obcego

człowieka i spokojnie drzemać. Nikt nie protestuje, nikt się nie dziwi. Bliskość po rwandyj-sku: kto

wie, czy morderca nie kładzie głowy na ramieniu ofiary, przez przypadek niezarżniętej. Wiele razy

o tym myślę, kiedy patrzę, z jaką ufnością ludzie sobie tutaj na to pozwalają. Może zdarza się i

odwrotnie: na przykład Leonard drzemie na ramieniu mordercy swojego ojca. Głowa sama leci na

bok, kiedy autobus, wypchany ludźmi do granic możliwości, pędzi po tutejszych serpentynach

(główne drogi w Rwandzie są asfaltowe). Mnóstwo mikrobusów i większych autobusów. Jadą,

jeden za drugim, we wszystkich możliwych kierunkach. Ilu ludzi ma jakąś sprawę do załatwienia

daleko od domu, ilu kupuje bilet (bilety nie są drogie) i wsiada do autobusu: milion każdego dnia?

Półtora, może dwa miliony? Na dworzec w Kigali co chwilę przyjeżdża jakiś autobus, z każdego

wysypuje się po kilkadziesiąt osób. I co chwilę jakiś odjeżdża. Dworzec jak pszczeli ul. To

porównanie jest uprawnione nie tylko z powodu liczby (czy raczej niepoliczalnej ilości) pasażerów,

ale także z powodu wąskich krótkich uliczek, które wbijają się między jednopiętrowe budynki z

nędznymi sklepami na dole. To nawet nie uliczki, ale wąskie wjazdy czy raczej bramy, które

prowadzą do ciasnych podwórek. Podwórka pełne są pasażerów i handlarzy z kramami przypiętymi

do pasa. Wszystko to wśród dymiących pojazdów, które precyzyjnie i bez przerwy manewrują

między ścianami budynków i innymi autobusami. Poszczególne podwórka pełnią funkcję peronów,

choć do peronów w żaden sposób nie można ich porównać.

Lubię wejść po wąskich schodach na piętro narożnego domu, zamówić piwo Mutzig i obserwować

z niedużego tarasu to, co dzieje się na stołecznym dworcu: wszyscy się znają. Amakuru -jak się

masz, co u córki, co u ciotki, jak się miewa stryj? To do jednej osoby. Co kupiłaś, skąd wracasz, jak

ładnie wyglądasz. To do kolejnej. I zaraz do następnej: witaj, kochana, co u ciebie? A u ciebie?

Wszyscy się pozdrawiają, podają sobie ręce, machają na pożegnanie.

Dworzec w Kigali pewnie niebawem zniknie, przynajmniej w takiej postaci. Prezydent państwa

ma wizję: chce zmienić stolicę w nowoczesne miasto. Całe dzielnice giną pod siłą buldożerów,

powstają pierwsze wieżowce. I tu, w środku dworca, rośnie jeden. Na razie dworzec w Kigali działa

perfekcyjnie. W kraju, gdzie nikt na umówione spotkanie nie przychodzi na czas, autobusy

odjeżdżają z dokładnością co do minuty. Nawet jeśli któryś trzeba posprzątać. A często trzeba: nie

każdy przewód pokarmowy wytrzymuje kręte górskie drogi. Mówiąc uczciwie - a spędzam w

tutejszych autobusach wiele godzin -raz na dwa kursy ktoś zwraca, co zjadł. I zawsze, kiedy czuję

kwaśny zapach ludzkiego wnętrza, myślę o bliskości ofiary i mordercy. Autobus gna, chybocze się

na łukach i zakrętach, każdemu się spieszy, nikomu, gdy treści podchodzą mu już pod samo gardło,

nie przychodzi do głowy krzyknąć na kierowcę, by stanął. Wyjścia nie ma. Wszyscy są blisko,

wszyscy

w permanentnym dotyku, ciało przy ciele, w jakimś kazirodczym uścisku, związani na wieczność,

jedno nasienie, jedna krew, jedne rzygi. Bliskość ofiar i katów to bliskość śmierci.

- Pojedziesz z nami na Kicukiro? - szef Stowarzyszenia Ocalałych Studentów organizuje wyjazd

na rocznicowe uroczystości. Każdego roku w kwietniu Rwanda obchodzi żałobę. Ludzie mówią, że

czują wtedy niepokój, lęk i napięcie. Albo duchotę: nie ma czym oddychać, jest ciaśniej niż zwykle,

brakuje przestrzeni do życia, wzmaga się bliskość śmierci. To czas (oficjalnie tydzień), kiedy

głośno można mówić o tym, co było. Słowo Tutsi można wypowiadać bez żadnej obawy. Ale to

drugie - Hutu - chyba już nie. Fioletowe billboardy (z daleka wyglądają jak reklama czekolady

Milka) i transparenty widać w tych dniach na każdym skrzyżowaniu. Przypominają o kolejnej

rocznicy ludobójstwa na Tutsi. Bez precyzowania, kto był jego sprawcą. Słusznie. Byłoby to

prymitywne i krzywdzące uproszczenie: bo choć można powiedzieć, że w dziewięćdziesiątym

czwartym celem ludobójców byli wszyscy Tutsi, to nie można mówić, że wszyscy Hutu byli

ludobójcami.

Można powiedzieć tyle: ludobójstwa dokonano w imieniu wszystkich Hutu.

Co roku siódmego kwietnia, w rocznicę pierwszych mordów, kraj zamiera: nie pracują urzędy,

sklepy, zamknięte są cabaret. Kto nie kupił wody mineralnej poprzedniego dnia, ten smaży się na

upale i prosi Boga, by prezydent przemawiał krótko. Oficjalne uroczystości, z udziałem

najwyższych władz państwowych, co roku odbywają się w innym miejscu. Piętnaście lat po

ludobójstwie - na Kicukiro, na obrzeżach Kigali, w miejscu kaźni wielu tysięcy ludzi. Rok później -

na stołecznym stadionie Amahoro. I tutaj zabijano. W dziewięćdziesiątym czwartym zabijano

wszędzie: nie ma w Rwandzie szkoły, przychodni, urzędu, nie ma drogi, zaułka ani rogu, gdzie z

czyjejś szyi nie strzeliłaby krew.

- Pojadę - mówię z wdzięcznością do szefa ocalałych studentów. Kilka dni wcześniej biali

misjonarze przestrzegali mnie przed udziałem w żałobnych ceremoniach: oni nie lubią na nas wtedy

patrzeć, obwiniają nas, lepiej tam nie iść i nie prowokować.

- Super - cieszy się Leonard i każe mi przyjść na campus tuż przed świtem. Uniwersytecki autobus

odjedzie z Butare o szóstej rano. Na miejsce dotrzemy pb trzech godzinach.

Jest siódmy kwietnia, cały autobus sierot, zamiast słońca -ciężkie deszczowe chmury, zielone

bujne drzewa na czerwonej ziemi, dziury w asfalcie, kałuże, serpentyny, zakręty, wiraże, nikt nie

jadł śniadania, nikt nie wymiotuje, przejazd przez stolicę i przyjazd na miejsce, ciasna kolejka do

kontroli bezpieczeństwa, sprawdzanie toreb i kieszeni, wreszcie wejście za ogrodzony teren. Tu,

obok grobów pięciu tysięcy zamordowanych, zaczynają się uroczystości. Będą trwały wiele godzin.

Leo jest sprytny, szybko łapie dwa plastikowe krzesła. Siadamy. Krzesło przy krześle, ramię przy

ramieniu, ciało przy ciele. Zanim przemówi prezydent, do mikrofonu podchodzi ocalona i składa

świadectwo.

Spokojny kobiecy głos, nie widzimy, kto mówi.

- Żołnierze otoczyli dom. Karaluchy, wychodzić! Strzelali. Upadłam na ziemię. Z

dziewiętnastu osób tylko ja oddychałam i siostra. Zasypiałam i budziłam się. Leżałyśmy tak pół

dnia. Przyszli sąsiedzi.

Słuchamy w ciszy. Niektórzy - częściej mężczyźni - dłońmi zakrywają twarze. Głośniki

rozstawione pomiędzy drzewami niosą słowa ocalonej.

- Stali nad nami i zastanawiali się, czy nas dobić. Kłócili się, jak to zrobią. To znaczy - czym.

Motyką, nożem?

Kobiety sięgają po chusteczki, ocierają oczy.

- Siostra była ranna, ja nie. Poszli po motykę.

Chmury nikną, świeci słońce, głośniki nie przestają mówić.

- Popełzłyśmy do latryny.

Co się dzieje? Mężczyźni, jest ich całkiem sporo, kulą się i nakładają kurtki na głowy. Leonard jak

świetny sufler: -W Rwandzie mężczyzna nie ma prawa do łez.

Z głośnika: - Przyszedł sąsiad, otworzył latrynę.

Nagle nasze skupienie rozrywa nieludzki wrzask, ostatnie rzężenie zarzynanej zwierzyny. Jakaś

kobieta tak charczy. Władze, nauczone doświadczeniem lat poprzednich, zorganizowały zastępy

sanitariuszy gotowych do pomocy w takich sytuacjach. Sanitariusze podbiegają do kobiety, łapią ją

za nogi, za ręce, podnoszą i w pozycji poziomej usiłują gdzieś wynieść, ona krzyczy głośniej, wyje,

szarpie się, wierzga wszystkimi kończynami, jest jak ranne zwierzę, ludzie chcą mu pomóc, ono nie

rozumie, jest w panice, w szoku. Kobieta, już prawie nieprzytomna, jeszcze jęczy, bo całe jej ciało

zapewne czuje siłę tych mężczyzn, którzy ją teraz trzymają. To, co działo się wtedy, właśnie

powróciło. I nie jest to tragiczne wspomnienie. To w ogóle niS jest wspomnienie. To czas

teraźniejszy, to trwa: zabójcy właśnie pochwycili ofiarę, złapali za lewą nogę, za prawą, jej krocze

jest obnażone, wejście otwarte, wszystko dzieje się na oczach tłumu, wszyscy bezwstydnie

patrzymy.

- Wyciągnął nas z tej latryny na sąsiednie pole - głos z głośnika działa jak wyzwalacz, detonator,

bo teraz zawodzi druga kobieta. Już biegną do niej medycy, jej krzyk poraża całą okolicę, ujadanie,

psi skowyt, przerażenie, mężczyźni, nie po raz pierwszy pokazują jej swoją potęgę, biorą ją jak

piórko, zatracona w krzyku, w konwulsjach, pluje, kaszle, wije się jak w epilepsji, oni trzymają ją

mocno i nie zamierzają puścić, zdecydowani, sprawni, szybcy, niosą ją do ambulatorium w białym

namiocie.

- Sąsiad - szept z głośników jest wciąż mocny - zawinął nas w trzcinowe maty.

Teraz mężczyzna macha rękami, słania się i już nie wie, co się z nim dzieje. To znaczy wie: ktoś

go właśnie atakuje, otwiera drzwi latryny albo kurnika (w Rwandzie rzadko kto ma szafę), tam się

schował, tam teraz widzi maczetę. I ryczy jak raniony byk. Tłum patrzy na męskie cierpienie, na

męską żałość. Ja patrzę na Leonarda. Nie zasłania dłonią oczu, jego oczy nie są wilgotne. Tylko

ślinę przełyka. Bez sekundy przerwy, jakby tę ślinę jadł.

- To mnie ocaliło - szept w głośnikach słabnie. - Ale siostry nie. Chwilę wcześniej oddała ducha

Panu. Zostałam sama.

Do mikrofonu zbliża się prezydent, oddaje hołd ofiarom i przechodzi do głównego przesłania

swojego dzisiejszego wystąpienia: - Przyszłości nie można budować na żałobie i smutku. Ani na

poczuciu winy.

Leonard szanuje i podziwia prezydenta Rwandy.

Paul Kagame miał kilka lat, kiedy uciekał stąd razem z rodzicami. Wtedy w Afryce kolejne kraje

ogłaszały niepodległość. I Tutsi, dotychczas usłużni wobec belgijskich kolonizatorów, nie kryli

swoich celów: chcemy wolności dla Rwandy! Zaraz!

Więc Belgia z pomocą białych misjonarzy przestała popierać swoich faworytów. Pozwoliła na

obalenie monarchii (śmierć króla w pięćdziesiątym dziewiątym do dziś nie została wyjaśniona) i

przejęcie władzy przez Hutu. Kraj zaczęły opuszczać pierwsze kolumny uchodźców (jeszcze tego

samego roku, dlatego nazywa się ich fifty-niners). Bo od razu zaczęły się pogromy Tutsi. Z

niewielkimi przerwami będą się one zdarzać aż do apokalipsy w dziewięćdziesiątym czwartym.

Wielu ludzi zabito, wielu uwięziono, wielu wygnano. Tylko z żyznego rejonu Ruhengeri na północy

kraju wymazano tak tysiące Tutsi.

Rwanda ogłosiła niepodległość w sześćdziesiątym drugim. Nauczyciele wchodzili do klas i

zaczynali lekcję od: Tutsi wstać! Przypatrzcie się im - mówili do tych, którym wolno było siedzieć -

i zapamiętajcie, jak wyglądają.

Takie wspomnienie z dzieciństwa ma chyba każdy, kto chodził tu do szkoły pomiędzy początkiem

lat sześćdziesiątych a dziewięćdziesiątym czwartym. Chyba każde dziecko Tutsi, kiedy wracało ze

szkoły, pytało rodziców: co w tym złego, że jestem Tutsi?

Kraj opuszczały kolejne fale uchodźców. Tysiące Tutsi. W ciągu trzydziestu lat dziesiątki i setki

tysięcy. Chronili się tuż za granicą: w Zairze (dziś Demokratyczna Republika Konga), Tanzanii,

Burundi i w Ugandzie.

W siedemdziesiątym trzecim Hutu pokłócili się między sobą o władzę. Nastąpił zamach stanu, po

którym prezydentem został Juvenal Habyarimana i ogłosił, że w kraju może działać tylko jego

partia, jedynie słuszna. Partia Hutu.

Minęło ćwierć wieku, kiedy dzieci uchodźców fifty-niners, już dojrzali i silni mężczyźni Tutsi,

przyłączyli się do ugandyj-skiej partyzantki. W jej szeregach walczyli z reżimem Miltona Obote. W

Ugandzie rok po jego upadku założyli Rwandyjski Front Patriotyczny (Rwandan Patriotic Front -

RPF). Wśród jego liderów - obecny prezydent Rwandy Paul Kagame6.

Cel był jasny: odzyskać kraj.

Ofensywa ruszyła w październiku dziewięćdziesiątego roku. Kilka miesięcy później urzędujący w

Kigali prezydent Habyarimana zgodził się na powstanie partii opozycyjnych, co przełamywało

polityczny monopol Hutu. Pozornie, bo ciągle kontrolował wszystkie resorty siłowe. Władze z

pomocą mediów i duchowieństwa budowały atmosferę strachu przed

6 W sierpniu 2010 roku prezydent Paul Kagame został wybrany na kolejną, siedmioletnią kadencję

(zdobył 93 procent głosów). Tuż przed wyborami organizacja Reporterzy bez Granic zaapelowała

do Unii Europejskiej o wstrzymanie pomocy dla Rwandy w związku z powtarzającymi się tam

aresztowaniami dziennikarzy, zamykaniem niezależnych gazet i blokowaniem stron internetowych

zawierających treści nieprzychylne władzy. Światowi obserwatorzy odnotowali, że w okresie

poprzedzającym wybory kilku krytyków prezydenta - polityków i dziennikarzy - zostało zabitych

przez nieznanych sprawców. Władze rwandyjskie oświadczyły, że nie ma żadnych dowodów, które

pozwoliłyby choćby sugerować, że mają coś wspólnego z tymi zabójstwami.

zbliżającą się do stolicy armią Tutsi. Ale i przed tymi, którzy wewnątrz kraju czekali na nich z

otwartymi rękami.

Ruszyły aresztowania sympatyków RPF. Wtedy zamknęli ojca naszego Leonarda. Bili go.

- I karmili surowym ryżem - opowiada Leo. - Ci, którzy z nim siedzieli, uciekli potem do

Burundi. I nas mógł ojciec tam zabrać. Przed wszystkim. Zdążyłby. A teraz byłby ze mnie dumny,

że kończę studia. Zaraz po dyplomie kupiłbym rodzicom coś drogiego. Zobaczyliby, że zarabiam.

Że jestem dobrym synem. Stało się inaczej. Ojciec wyszedł do cabaret dwunastego kwietnia.

Świeciło słońce.

Ale Tutsi bito długo przed tamtym dwunastym kwietnia. W cabaret, w urzędach, na drogach.

Któregoś zamordowano. To tu, to tam.

W końcu zabijano po kilku naraz, kilkudziesięciu.

W ciągu trzech lat poprzedzających apokalipsę z pomocą policji i władz lokalnych zlikwidowano

tysiące Tutsi.

Wtedy powstała milicja Interhamwe.

- Zdążyłby - powtarza Leonard. - Przed wszystkim. Armia powiększyła się z pięciu do

czterdziestu tysięcy żołnierzy. Szkolili ich wojskowi z Francji7, przysyłali do Kigali

7 Ryszard Kapuściński w Wykładzie o Ruandzie twierdzi, że „o ile większość metropolii

europejskich radykalnie zerwała ze swoim dziedzictwem kolonialnym, o tyle w wypadku Francji

jest inaczej". Ale dlaczego Francja tak mocno - politycznie i militarnie - angażowała się w Rwan-

dzie, skoro Rwanda nigdy nie była jej kolonią? Kapuściński wyjaśnia, że Francji pozostała po

dawnej epoce „duża, czynna i dobrze zorganizowana armia ludzi, którzy zrobili kariery w

administracji kolonialnej, spędzili (nieźle!) życie w koloniach, a teraz w Europie są już obcy, czują

się nieprzydatni i niepotrzebni. Jednocześnie wierzą głęboko, że Francja jest nie tylko krajem

europejskim, ale także wspólnotą wszystkich ludów kultury i języka francuskiego, że, słowem,

Francja to także globalna przestrzeń kulturalno-językowa: Francophonie. Filozofia ta przełożona na

uproszczony język geopolityki, mówi, że jeśli ktoś gdzieś na świecie atakuje kraj

francuskojęzyczny, to niemal tak, jakby uderzył w samą Francję [...]. Tak było i tym razem, kiedy

Paryż dowiedział się, broń i doradzali armii rządowej, jak bronić się przed nacierającym frontem

Tutsi. Widząc determinację Francuzów, dowódcy RPF wstrzymali ofensywę. Kraj został podzielony

na dwie części. Tymczasowo. Co do tego żadna ze stron nie miała wątpliwości.

Każdy spotkany dziś w Rwandzie Hutu, jeśli tylko zdobędziemy jego zaufanie, powie nam o

zbrodniach dokonanych wtedy i potem na terenach zajętych przez RPF. O Hutu zaginionych bez

wieści, o nieznanych sprawcach, o palonych wsiach,

0 egzekucjach ludności cywilnej. Ale spytany o jakiś konkret -gdzie? kiedy? ile ofiar? -

milknie zaniepokojony. Po co ten biały chce tyle wiedzieć? pisze książkę? w jakim celu? w czyim

interesie? kto go przysłał? kto za nim stoi? kto pozwolił mu tu pracować, pytać, węszyć? z którym

Tutsi ten biały trzyma? Lepiej milczeć, lepiej się nie narażać. Bo Rwanda ma uszy.

Bo Rwanda to kraj strachu. Podobnie jak cały kontynent. Tyle że gdzie indzie") Afrykańczycy boją

się czarów, złych mocy

1 duchów. A Rwandyjczyk boi się drugiego człowieka: szantażu, pomówienia, donosu,

oskarżenia. O udział w ludobójstwie albo o spiskowanie przeciwko władzy. Nieważne, że

oskarżenie będzie fałszywe. Ważne, że trudno się przed czymś takim wybronić.

Kiedy w jakimś domu pojawia się biały, natychmiast przybiega sąsiadka. Nieproszona. I słucha. I

sąsiad jakiś siada zaraz na ławce. Nikt ich nie pyta, po co przyszli. Nikt ich nie wyprasza. Tak

zawsze tutaj bywało: przybysz był dla tutejszych rozrywką, każdy chciał go z bliska zobaczyć i

dotknąć. Każdy miał prawo go posłuchać. Ale dzisiaj nie tylko o atrakcję chodzi. Dzisiaj lepiej,

żeby sąsiedzi wiedzieli, po co gość z daleka tu przyszedł. Niech słyszą, o co pyta i jaką odpowiedź

dostaje. Niech wszystko wiedzą. Wiedzą lepsza od sąsiedzkich

że anglojęzyczni Tutsi z terenów anglojęzycznej Ugandy wtargnęli na teren francuskojęzycznej

Ruandy, naruszyli granice Francophonie" (Heban, s. 186,187).

domysłów: przyszedł muzungu", musiał coś dać, każdy daje, bo ma, co dał, ile dał, na pewno

niemało, za co dał, dlaczego dał im, a nie mnie. Takie fantazje nie są bezpieczne. Rodzą zawiść, a

od niej już krok do donosu i zaciekawienia władzy, z którego nigdy nic dobrego nie wynika.

Albo krok do otrucia. Bo Rwandyjczyk boi się również trucizny. Dlatego, kiedy ktoś częstuje tu

kogoś piciem, najpierw sam bierze łyk z pełnej butelki albo szklanki. Robi to na oczach

spragnionego i dopiero wtedy mu ją podaje9. Nikt nikomu nie ufa. Szczególnie teraz, po

dziewięćdziesiątym czwartym. Na pytania odpowiada się tu nie wprost: Gdzie idziesz? Tam. Skąd

wracasz? Stamtąd. Prawda zwykle nie popłaca. Tego podobno uczy się dzieci w wielu domach: nie

gadaj za dużo, nie gadaj z nieznajomym, a i na znajomego uważaj. I pamiętaj, że Hutu zabija. Albo

że Tutsi. To zależy od domu. Każde dziecko Hutu wie, że dziś krajem rządzą Tutsi. I każde rośnie w

niepokojach i obsesjach swoich rodziców: w naszej rodzinie są ci, którzy wtedy zabijali, czy ktoś

nie zechce poszukać zemsty? czy niektórzy nasi nie bywają na usługach tamtych? czy im nie

donoszą? czy nocą władza nie załomocze w nasze drzwi? Z kolei mali Tutsi słyszą obawy swoich

matek i ojców: czy za jakiś czas Hutu nie dojdą do władzy? wtedy raz dwa dokończyliby

ludobójstwo, drugi raz nie popełniliby tego błędu, nikomu z nas nie daliby przeżyć, co do tego nie

ma wątpliwości, więc dobrze, że nasz prezydent trzyma ich krótko, że faworyzuje naszych, to my

się kształcimy, to my zajmujemy wysokie stanowiska, a Hutu niech na nas pracują. Tylko że lepiej

głośno do takich myśli się nie przyznawać. Bo władza głosi ideę równości i pojednania: nie ma

Tutsi, nie ma Hutu.

8 Tak potocznie nazywa się białego.

9 Kiedy w kwietniu 2010 roku wchodziłem na stadion Amahoro w Kigali na rocznicowe

uroczystości, kontrolujący mnie żołnierz kazał mi wyjąć z plecaka butelkę wody mineralnej,

odkręcić ją i wypić kilka łyków. Dopiero wtedy pozwolił mi ją wnieść na stadion.

Ale oni są. I krwawy podział wciąż jest. Niezagojone rany. Bo niby jak mają się goić? O to pytają

Hutu. Po cichu, bo za takie gadanie można skończyć w więzieniu. Skończyć - to znaczy nigdy z

niego nie wrócić. Wielu się tego obawia. Wielu pyta: jak rozmawiać o tym, co tu się stało, skoro do

prawdy wypowiadanej głośno mają prawo tylko Tutsi? A my musieliśmy zamknąć pysk. Jednym

pozwala się publicznie opłakiwać swych zamordowanych krewnych, a drugim nie wolno nawet łzy

za swoimi uronić.

Dlatego o zbrodniach na ludności Hutu, choć miały miejsce, słabo tutaj słychać. Dlatego są słabo

udokumentowane10. Ale wystarczy przejść się dzisiaj po miastach i wsiach północnej Rwandy i

sprawdzić, jak wiele jest sierot po tamtym czasie. Mają po niecałe dwadzieścia lat i nie wiedzą, kim

są. Nie pamiętają rodziców. Bo albo zabił ich AIDS, albo RPF. Przed kwietniem

dziewięćdziesiątego czwartego albo potem, kiedy przez następnych kilka lat trwały tu walki.

10 Marek Pawełczak, historyk Afryki Wschodniej xix i xx wieku, w eseju Konflikty w rejonie

Afrykańskich Wielkich Jezior 1959-2000 opublikowanym w tomie Konflikty kolonialne i

postkolonialne w Afryce i Azji 1869-2006 twierdzi, że „zemsta dokonana przez zwycięzców

kosztowała życie około pięćdziesięciu tysięcy ludzi" (s. 735). Ma to prawdopodobnie oznaczać, że

w tej liczbie są również zabici przez RPF W 1994 roku i w ciągu kilku lat następnych. Jednak w

Rwandzie Hutu (a także biali misjonarze) mówią o znacznie - nawet dziesięciokrotnie - wyższych

liczbach. Znane są niektóre masowe zabójstwa dokonywane przez armię rządową Tutsi, jak choćby

śmierć prawdopodobnie 20 tysięcy Hutu w obozie dla uchodźców w Kibeho w kwietniu 1995 roku.

Byłem w tym miejscu kilkakrotnie. Jest tam mauzoleum upamiętniające ofiary ludobójstwa 1994 -

Tutsi zabitych w kościele parafialnym. Ale po zabitych w tej samej wsi rok później Hutu nie ma ani

śladu. Tak jak nie ma śladu po dziesiątkach tysięcy Hutu, którzy pod koniec ludobójstwa 1994

(głównie w czerwcu) uciekli do sąsiedniego Konga. Wśród nich było wielu morderców, którzy - w

obozach dla uchodźców - wmieszali się w tłum ludzi niewinnych. Zwycięska armia Tutsi poszła za

nimi do Konga i zmusiła ich do powrotu do Rwandy, aby osądzić ich w kraju. Po drodze zabito

tysiące ludzi.

Powtórzmy: w roku dziewięćdziesiątym trzecim, po trzech latach wojny, władze w Kigali ugięły

się pod naciskiem świata i w mieście Arusha w Tanzanii dogadały się z Rwandyjskim Frontem

Patriotycznym. W Rwandzie powstał rząd tymczasowy, weszły do niego partie opozycyjne. W

niedalekiej przyszłości do władzy miał zostać dopuszczony także RPF. Wcześniej planowano jego

integrację z armią rządową. Proces pokojowy miały nadzorować siły ONZ.

W Kigali nie wszystkim podobała się uległość urzędującego prezydenta. Niektórzy nawet

szemrali, że prezydent Habyari-mana zdradził. Ale chyba nie, bo to wtedy - zapewne za jego wiedzą

i zgodą - sprowadzono z Chin błyszczące maczety. W wielkich drewnianych skrzyniach. Miało ich

być pięćset osiemdziesiąt jeden tysięcy11.

Wtedy sporządzano listy Tutsi. I tych Hutu, których podejrzewano, że nie pochwalą ostatecznego

rozwiązania. Bojów-karzy z Interhamwe szkolono, jak trzymać maczety i jak ciąć karki. Ruszyło

Radio Tysiąca Wzgórz (po latach ocaleni nazywają je Radiem Maczeta) i na okrągło potęgowało

strach: od Ugandy idą karaluchy! idą węże! zabiorą nam ziemię! zgwałcą kobiety! wytłuką nas!

Szóstego kwietnia wieczorem nad Kigali zestrzelono samolot z prezydentem Habyarimaną na

pokładzie. Do dziś nie wiadomo, kto stał za zamachem, ale wiadomo, jak go odczytano: Tutsi zabili

naszego prezydenta!

Radio ogłosiło początek nieodwracalnego: ściąć wysokie drzewa!

11 Tę liczbę podaje wiele źródeł. Ale Linda Melvern w Conspiracy to murder pisze, że miało to być

581 tysięcy kilogramów maczet.

Siadaj. No siadaj, białasie, nie ubrudzisz się. I tak wszyscy jesteście ubrudzeni. Naszą krwią.

Patrzę na ciebie i widzę tamtych zdrajców. Tchórze. Porzucili nas. Czego ode mnie chcesz,

człowieku^Słuchać historii, która jest we mnie? Noszę ją chyba w żołądku. Nie trawi jej już tyle lat.

Dlatego ciągle boli. Ciąży. Kamień w brzuchu. Posłuchasz, choć nie jesteś na moje treści gotowy.

Będę mówiła od początku. Wszyscy byliśmy wtedy opuszczeni. Trochę kaszlę. Płuca bolą, ale co

tam. Na początek muszę cię czymś ugościć. Bo wrócisz na swoje wzgórza i powiesz, że na naszych

sami dzicy mieszkają. I że tylko ludobójstwo potrafimy robić. Czym by cię tu podjąć? Poszłam

wczoraj do urzędu, żeby dali mu pieniądze na średnią szkołę. Duży jest. Piętnaście lat zaraz

skończy. Zapytali, skąd go mam. Jestem prawdomówna. Na to jeden taki, wysoki, szczupły,

wygalantowany, mówi mi, że tym z Interhamwe nie pomagają.

Wracałam z urzędu do domu, a sąsiadki, one tu wszystkie są Hutu, syczały za mną: idą resztki po

Interhamwe.

Interhamwe naznaczyli nas złem. Mam o nich teraz mówić? Jeszcze raz patrzeć w oczy

morderców? Chcę o nich zapomnieć. Nie przerywaj. Tyle świata tutaj jechałeś, to teraz siedź i

słuchaj. Niewiele zrozumiesz. Jak masz zrozumieć, ja sama nie wiem, kto jest jego ojcem. Wielu

ich było wtedy w naszym cabaret. Zaciągnął mnie tam taki jeden siłą. W środku - Inter-hamwe. Ich

szef stał nad nimi. I zagrzewał do ataku: mocniej, głębiej, niech wypluje z siebie ten wysoko

podniesiony nos.

Myślał, że nimi gardzę. Nieprawda, ja tylko umierałam.

Mieszkałam tutaj. Teraz stoi tu nowy dom. Tamtego już nie ma. Nic już nie ma z tamtego cz,asu.

Byłam krawcową. Chodziłam do zielonoświątkowców. Chciałam założyć rodzinę. Mieć męża,

dzieci. Jak każda dziewczyna. Nie ma tamtej dziewczyny. Nie mam żadnych praw. Nie jestem już

nastolatką. Nie jestem żoną. Ani wdową. Popatrz ma mnie. Sucha skóra. I kości. Samej siebie nie

mogę znieść. Nie ma mnie. Nikogo nie ma. Nic nie ma. Tylko on jest. On jest cały czas. O,

przyniósł nam fantę, pij.

Patrzę na niego każdego ranka i żałuję. Że go nie usunęłam. Zaraz po tamtym wiele dziewczyn w

obozie dla ocalonych usuwało. I ja jednego wieczoru zdecydowałam. Że zrobię to jutro. Ale we śnie

usłyszałam głos: chcesz zabić dziecko? chcesz być jak Interhamwe?

No to zrezygnowałam. I urodziłam. Wiara go ocaliła. Dałam mu na imię Irakoze1. To była

wiadomość do moich morderców: on żyje dzięki Panu, nie dzięki wam.

Ale, jak powiedziałam, teraz gorzko tego żałuję. Bóg mnie oszukał. Bo życie nie zwycięża

śmierci.

Te, które w nocy przed aborcją nie miały głupich snów, mogły potem wrócić do normalnego życia.

Wyjść za mąż. Mieć dzieci, które kochają. Ja? Nie kocham tego chłopaka. Patrzę na niego i widzę

tamtych. Nie ma ulgi. Bo on tu ciągle jest. Jak zadra jakaś. Hutu w moim domu. Wszyscy mi

zarzucają jego istnienie, zarzucają, że go urodziłam. Wszyscy widzą ten podpis morderców. Nigdzie

przez to nie chodzę. Nikt

i Irakoze - Bóg to zrobił, niech będzie uwielbiony. Inne imiona dzieci z gwałtu, które udało mi się

w Rwandzie zanotować, to w przekładzie: Chwała Ojcu, Bóg zapłać, Kochana Mimo Wszystko,

Determinacja.

mnie nie zaprasza na chrzciny. Ani na wesele. Moja matka poszła teraz w pole, mamy chwilę

spokoju. Jej dzieci zostały przez nich zabite. I mąż. Tylko ja jej zostałam. I ten chłopak. Ona mu

powtarza: ty żyjesz, a moje nie. Twój ojciec zabił moje dzieci!

I ja często do niego tak mówię: nie życzyłam sobie ciebie na świecie.

Chcę, żeby umarł. Czekaj, wezmę tabletki, bo mi się fanta kończy. Nie pyta o ojca. Od razu go

nauczyłam, żeby nie pytał. Miał dwa lata, kiedy po raz pierwszy powiedział: tata. Strzeliłam go w

buzię bez żadnego namysłu i skutkuje do dzisiaj.

Gdybym go teraz zabiła, poszłabym do więzienia. Może tam znalazłabym spokój. Co o tym

myślisz, biały człowieku?

Przyjdź jutro. Opowiem ci o procesach.

Przechodziłam ebok wielu ciał, kiedy zaraz po tamtym wróciłam z Francji. W Paryżu studiowałam

psychologię. Kiedy teraz myślę o ciele, od razu boli mnie stopa, którą nie raz i nie dwa

przypadkiem weszłam w martwego człowieka. Zabici leżeli tu wszędzie, na drogach, ścieżkach, w

trawie. Zimne ciała -krzyczący świadkowie. Ich rozkład trwał aż do listopada.

Wojna i ludobójstwo zmieniają stosunek do ciała.

Nasz język daje kobiecie wiele imion: Ta, która daruje życie. Ta, która jest obietnicą życia.

Obietnicą piękna. Obietnicą dobroci.

Radości z narodzin dziewczynki towarzyszy żal, że jest darem przechodnim. Bo w przyszłości

pójdzie do innej rodziny. Trzeba inwestować w kogoś, kto nas opuści. Ale nie ma wyjścia, bo córka

będzie ambasadorką rodziny w innej rodzinie. Jej reprezentantką. Dziewczynka jest więc

wychowywana z troską, zawsze w środowisku kobiet. Uczy się rękodzieła, bo jeszcze niedawno

piękno kobiety ocenialiśmy także przez piękno przedmiotów, które umiała wykonać. Jeśli rodzice

są rolnikami, dorastająca dziewczyna pomaga matce w dojeniu krów, robieniu masła, w gotowaniu

fasoli. I w sprzątaniu, bo utrzymanie domu w czystości także należy do kobiety.

Ale o zwierzęta dbają chłopcy. Tak uczą się odpowiedzialności. Syn dowiaduje się od ojca, że

będzie mógł żyć jedynie z tego, co sam zbuduje. Mężczyzna ma dać rodzinie bezpieczeństwo, ma

chronić domostwo. A szczególnie swoje córki.

Młoda kobieta jest delikatna, można ją uszkodzić łatwo i nieodwracalnie. Bliscy czuwają, by nie

zadała się z niewłaściwą osobą i nie zaszła w ciążę.

Kiedy dziewczynę oddaje się za mąż, trzeba dostać coś w zamian. Rodzina pana młodego musi

dać krowę. Bo tylko krowa może zapełnić pustkę po córce. Ale to nie jest zapłata, raczej

podziękowanie. Krowa musi być zawsze. Nawet jeśli ślub odbywa się w mieście, na ceremonię

przyprowadza się krowę. Albo przynajmniej mówi się, że krowa jest gdzieś w pobliżu, choć jej tam

wcale nie ma. Koniecznie. Bo gdyby krowy nie było, to narodzone z tego małżeństwa dzieci nie

mogłyby mieszkać z rodzicami, musiałyby mieszkać z rodzicami panny młodej.

W nowej rodzinie młoda żona obserwowana jest z uwagą. Jakby była szpiegiem rodziny, z której

przyszła. Kobieta w Rwan-dzie jest więc stałym powodem niepokoju i podejrzeń.

Jako wiejski proboszcz widzę codziennie, jak umęczone jest ciało rwandyjskiej kobiety. Kobieta

od rana do nocy pracuje w domu i w polu. Cały czas dźwiga dziecko na plecach. Najmłodsze, ale

ma jeszcze ośmioro większych albo tuzin. Młodszymi, które już chodzą, opiekują się starsze.

Dlatego wielu ludzi w Rwandzie nie doświadcza matczynej bliskości. Ani czułości. Matki nie mają

na to siły i czasu. Bo ojcowie - tak najczęściej tu bywa - siedzą z kolegami przed cabaret i piją

urwag-wę. To widać gołym okiem: w ciągu dnia pełno jest mężczyzn na drodze, śmieją się,

gestykulują, zawsze mają coś ważnego do obgadania. Kobiet tam nie ma. Bo w ciągu dnia kobiety

pracują. Nawet jeśli mąż znajdzie czasem jakieś dorywcze zajęcie i zarobi kilkaset franków, i tak

nie odda ich żonie. Raczej kupi sobie primusa. Jego pieniądze - jego piwo. Żona zwykle nie ma o to

pretensji. Zresztą czy on by jej słuchał? Zwykle za dużo z nią nie rozmawia. Żona w Rwandzie do

roboty jest. I do seksu. No i do bicia, bo przemoc domową mamy tutaj ogromną.

Mąż może zdradzać żonę. Na to jest przyzwolenie. Może spać, z kim chce. Ale żona musi być

wierna. Choć nie tylko mężowi. Mają do niej prawo także bracia męża, ojciec męża i bracia jego

ojca. Tak w Rwandzie było i czasem dalej tak bywa. Szczególnie wtedy, gdy mąż się gdzieś

zapodzieje albo go zabiją. A to nie jest tu rzadkie. Najbardziej cierpi wdowa, za którą mąż nie dał

krowy, kiedy był na to czas. Czyli na ślubie. Taka żona była dana na kredyt. On nie zdążył jej

spłacić i gdzieś przepadł. Niezapłacona, a więc niczyja. Każdy ma do niej prawo, każdy może ją

sobie wziąć.

Tak jak na wsi go zmroku każdy może sobie wziąć dziewczynę, którą akurat spotka. Więc młode

kobiety raczej same wieczorami nie spacerują. Bo to grozi gwałtem, a gwałt jest tutaj bezkarny.

Zgwałcona przed ślubem dziewczyna nie jest warta nawet krowy.

Kobieta w Rwandzie, jak powiedziałam wcześniej, jest stałym powodem niepokoju i podejrzeń. I

pragnień, jak wszędzie na świecie. Chcesz powiedzieć kobiecie, że ma piękne oczy? Powiedz jej, że

ma oczy jak jałówka.

Wcześniej mężczyźni Hutu patrzyli z pożądaniem na kobiety Tutsi. Powtarzali między sobą, że

one inaczej smakują. Wielu wykształconych poślubiało je, by pokazać innym, że są tego warci. Ale

dla większości kobieta Tutsi nie była dostępna. O jej ciele mogli tylko śnić. Aż do kwietnia w

dziewięćdziesiątym czwartym, kiedy wszystko stało się dozwolone.

Radio nawoływało mężczyzn: zasmakujcie tego, czego one tak długo wam odmawiały, bierzcie je,

są wasze.

Z dnia na dzień ciało przestało być cokolwiek warte.

Wyobraźmy sobie ciało zgwałcone przez dziesiątki mężczyzn z maczetami w rękach. W tym

strzępie jeszcze krew pulsuje, lepi się na kikutach. Bo ciału obcięli ręce, które próbowały chronić

podbrzusze. Co taka kobieta, jeśli cudem ocalała, myśli o swoim ciele? Że dzięki niemu mordercy

nie zabili jej od razu. Że uratowała ją pochwa, że tylko dzięki pochwie żyje. Jest przedmiotem.

Wiadrem na spermę.

Jaki stosunek do swojego ciała ma ten, który dziesiątki kobiet brał siłą, a nie własnym urokiem?

Był zredukowany do drobnego trybu ludobójczej machiny. Używał ich ciał wspólnie z innymi

mężczyznami. Dzielił je z nimi, maltretował, niszczył. Często patrzyła na to jego żona. I inne

kobiety Hutu. Wściekłe z nienawiści, pchały swych mężów w coraz większe zbrodnie.

Patrzyły na to i dzieci. Znam mężczyznę, który wtedy miał dwanaście lat. Ukrył się w krzakach i

widział brutalny zbiorowy gwałt na starszej kobiecie. Jej martwe ciało zostawili nagie kilka metrów

od niego. Patrzył na nie, gdy nadeszła sąsiadka Hutu. Stanęła nad znajomym ciałem. Zdjęła

plastikowy klapek i bosą stopą rozdeptała waginę umarłej. Powtarzała wtedy z pogardą: kobieta

Tutsi to jest to, to jest tylko to.

Czy świadek tamtego zdarzenia kiedykolwiek zbliży się do kobiety? Do drugiego ciała?

Na gwałty patrzyły i dzieci morderców. Czym dla nich teraz jest ciało? Nikt o to tutaj nie pyta,

nikt tego nie bada.

Zmiana stosunku do ciała - o tym w Rwandzie nie mówimy. Bo trzeba by jeszcze powiedzieć, że

ludobójstwo zepchnęło wielu ludzi w nędzę. I ich ciała. Tych, którzy ocaleli, ale także katów. W

wielu rodzinach jest głód, trzeba się jakoś ratować. Córki sprzedają się, często nieopodal domu. Ich

rodzice, jeśli rodzice są, teraz spuszczają wzrok i zatykają uszy. Dzięki ludobójstwu nie jest to

bardzo trudne: wtedy w Rwandzie seks uprawiano wszędzie, byle jak, byle gdzie. Potem także, w

wielkich obozach dla uchodźców Hutu, które rosły naokoło kraju. Ciało stało się towarem, coraz

bardziej wybrakowanym. Mięsem, coraz bardziej nieświeżym, cuchnącym.

Nie mówimy w Rwandzie o ciele. Bo trzeba by powiedzieć również i o mężczyznach, którzy

walczyli w szeregach RPF. Wyzwolili nas z ludobójstwa, ale wcześniej musieli kraść. Żeby jeść, tak

byli głodni. Jedli byle co, dręczyły ich biegunki. Niektórzy, kiedy napadali na domy, nie byli

aniołami. Potem gryzły ich wszy. Niektórzy podobno stracili wszystkie włosy na ciele. Teraz czują

się nadzy. Ożenili się z ocalałymi dziewczynami. One widziały w nich wybawicieli, liczyły na

szczęście z nimi. Ale okazało się, że ciało nie daje im żadnej radości. Ani żonom, ani mężom.

Kobiety są oziębłe, mężczyźni nie mają wzwodu. Szukają ratunku w tabletkach, w Rwandzie

Viagra idzie jak woda. Znam pewnego żołnierza, przystojny jest i piękny, jak piękny potrafi być

Rwandyjczyk. Ożenił się z tą, która przeżyła. Viagra nie pomagała albo brakowało na nią pieniędzy.

Był więc brutalny, bił żonę, krzyczał: nie możesz być moja, nie możesz mi dać przyjemności, bo

dałaś ją tamtym z Interhamwe2.

Armia, w której walczył, wygnała z Rwandy morderców, ale on zachował ich w swojej głowie. I

umieścił Interhamwe w ciele żony.

W Rwandzie ciało jest brudne.

W szpitalu w Rwamagana pracowałam na traumatologii. My, pielęgniarki, zostałyśmy same, bez

lekarzy. Mordercy nas potrzebowali, bo i oni miewali jakieś drobne otarcia. Zapowiedzieli, że i z

nami skończą, kiedy przyjdzie czas. Pomagałyśmy wszystkim, bez wyjątku. Bo tylko zwłokom

pomóc się

2 Badaczki przemocy wobec kobiet w Rwa,ndzie Anne-Marie de Brou-wer i Sandra Ka Hon Chu

podają (w pracy The men who killed me), że aż 31 procent ocalałych z ludobójstwa kobiet

doświadczyło fizycznej przemocy ponownie, już po ludobójstwie, głównie z rąk partnera lub męża.

Aż 13 procent kobiet zaznało powtórnie przemocy seksualnej.

nie da. Po ratunek i schronienie przychodzili ci, których nie całkiem zabito. Albo ich przynoszono.

Ukradkiem. Najczęściej z głębokimi ciętymi ranami karku. Były też rany cięte głowy. Rany cięte

kończyn. No i rany narządów rodnych: kłute, cięte, tłuczone, szarpane. Ale ja tych pacjentek nie

opatrywałam. Zgwałcone kobiety przyjmowała porodówka.

Wróciłam do domu w sierpniu, z córką, cztery miesiące po wszystkim. Sąsiadka pokazała mi grób

męża. Rów, gdzie wyrzucili ciało. Zabili go na blokadzie, zaraz na początku, niedaleko. Przyszła

inna sąsiadka i mówi: chodź, ręka twojego syna z ziemi wystaje.

Zgwałcili mnie, jak tylko mogli. Tutaj, w domu. Ale zwlokłam się i wyszłam przed drzwi, żeby

zobaczyć, co z dziećmi. Pierwszy miał dwadzieścia lat, drugi - dziewięć, córka - sześć. Starszemu

dali gruby kij w rękę i kazali bić młodszego. Córce kazali patrzeć. I ja patrzyłam. Syn nie podniósł

kija na brata, spuścił głowę, dostał motyką w kark. Upadł na młodszego. Mój drugi synek dostał

motyką w czoło. Nie płakałam. Nie bałam się. Nie wiedziałam, czy dzień jest, czy noc. Nie

wiedziałam, co z córką. Byłam jak drewno.

Zabrali mnie do szkoły, w której wcześniej uczyłam. Tam pisk jak w rzeźni: sto kobiet z okolicy. I

setki naszych sąsiadów. Kobiety Tutsi były rozbierane przez kobiety Hutu, które chciały sprawdzić,

za czym to ich mężczyźni wzdychają. Z wrzaskiem komentowały naszą nagość. Tak przygotowane

ciała ofiar oddawały swym mężom. I pilnie doglądały, by żadne nie umarło bez bólu. Ciała

wrzucano do szkolnych latryn. Nim przyszła moja kolej, ktoś krzyknął: idzie RPF!

Więc żyję.

I córka przeżyła. Nie pytaj o nią.

Morderca moich synów wyszedł już z więzienia. Mieszka trzy domy dalej. Wita mnie co dzień:

amakuru - jak się masz?

Zagrzebałam męża i synów o tu, pod bananowcem. Wielu ludzi tak chowało swych zabitych. Koło

domu, blisko. A teraz władza każe nam ich ciała wykopać i oddać do tutejszego centrum pamięci.

Ludzie są przeciw. I ja nie chcę patrzeć na te kości, bo je urodziłam.

Kiedy człowiek zbyt długo jest konfrontowany ze śmiercią, staje w przedsionku śmierci. Śmierć w

nim zamieszkuje. Jego ciało się zamyka. Odcina od świata. Ciało jest samo pośród ludzi. Straciło

więzi z bliskimi, których najpierw zamieniono w zwierzęta, a potem zabito. Ale i z tymi, którym

udało się ocaleć, z rodziną, z przyjaciółmi. Ciało nie chce kontaktu.

Powiem jak każdy psychiatra3: człowieka tworzą więzi. Człowiek karmi się relacją z drugim

człowiekiem. Ale pokarmu nie ma. Wszystko, co bliskie, zostało unicestwione. Nie ma drugiego

ciała, na którym można by się oprzeć. Nie ma kogo objąć. I nikt mnie nie obejmie. Nie można objąć

siebie samego. Ale trzeba spróbować to zrobić. Dlatego to właśnie ciało zajmuje naszą uwagę,

kiedy w gabinecie rozmawiam z pacjentem. Albo z pacjentką. Dusza też, ale najpierw ciało. Pod

adresem ciała są formułowane największe oczekiwania. Że ono wytrzyma. Że dzięki ciału ucieknę

od psychicznej śmierci.

Mama zmarła, kiedy miałam pięć lat, więc ludobójstwo zabrało mi tylko ojca. Zabili go w trzecim

dniu, czyli dziesiątego kwietnia. A siostra żyje. Tutaj razem mieszkamy, w wynajętym domu z

gliny. Nie mamy pieniędzy na komorne.

3 Lekarz, z którym rozmawiam, jest jednym z trzech pracujących w Rwandzie psychiatrów.

Dlatego większość osób, które wymagają konsultacji psychiatrycznej, nie może jej otrzymać. Z

ocalonymi pracuje spora, ale niewystarczająca liczba terapeutów. Nie są to jednak profesjonalni

psychoterapeuci, lecz najczęściej przeszkolone w tym kierunku - zwykle przez Europejczyków -

pielęgniarki lub pracownicy socjalni.

Miałam dwadzieścia lat. Przyszli. Było ich dużo, nie umiałam policzyć. Wojskowi. Najpierw

wzięli siostrę. Zrobili, co mieli zrobić. Bili ją. Kopali. Ciężkimi butami.

Przyszli inni. Wzięli mnie i w zamian dali chorobę.

Szkoda, że nie zabili.

Od tabletek kręci mi się w głowie. Czasem trudno wytrzymać, więc robię sobie przerwę w

leczeniu. I drżę, czy dożyję rana. Zobacz - ręce jak patyki. Rozkładam się, cuchnę. Prawie nie mam

już ud, pośladków. Gniją. I dobrze, nienawidzę ich.

Krzyczał: dawaj dziurę, kurwo!

Jestem lekarką, ginekologiem, teraz urzęduję w ministerstwie. Wiem wiele o krzywdzie naszych

kobiet. Jeszcze przed dziewięćdziesiątym czwartym rasistowska propaganda widziała w nas diabły.

Twój wróg to Tutsi, ale twój największy wróg to kobieta Tutsi. Popierane przez tamten reżim

czasopisma publikowały Dziesięć Przykazań Hutu. Cztery z nich dotyczyły kobiety Tutsi.

Prawdziwy Hutu nie mógł jej poślubić. Kobieta Tutsi w domu Hutu to szpieg, piąta kolumna. Kto

się z nią żeni - jest wrogiem. Więc kiedy zaczęli mordowanie, kobieta Tutsi była ich pierwszym

celem. Każdy żul mógł po nią sięgnąć. W przeciwieństwie do mężczyzn i dzieci, jej najczęściej nie

zabijano od razu. Miała umierać powoli, w cierpieniu. Kobiety więziono, by gwałcić je tyle razy, ile

zdołają wytrzymać4.

Każda kobieta Tutsi, która miała wtedy kilkanaście lat i więcej - została zgwałcona. Taki w

Rwandzie mamy dzisiaj stereotyp. Sądząc po moich pacjentkach, nieprawdziwy. Myślę, że co

trzecia nie była. Każda zgwałcona nosiła w sobie poczucie winy, każda lękliwa, delikatna jak szkło,

każda potrzebowała

4 Źródła podają różne liczby zgwałconych kobiet w Rwandzie między kwietniem a lipcem 1994

roku. Najczęściej szacuje się, że było ich od 350 tysięcy do pół miliona.

wsparcia psychologa. Najwyżej połowa je dostała. Wszystkie zgwałcone mówiły, że już ich nie ma,

że umarły wtedy, że nie żyją. Ich nieżywe dusze wciąż mieszkały w żywych okaleczonych ciałach.

Wszystkie miały jakąś chorobę weneryczną. Osiemdziesiąt procent z nich - HIV. Sześćdziesiąt

procent zakażonych już zmarło5. .

Ale wiele kobiet wciąż żyje z wirusem. Niektóre do dzisiaj bez żadnej tabletki. Już tyle lat. Silne

organizmy, młode. Bo gwałcili i dziesięciolatki. Zakażeni mordercy. Komanda śmierci. Mówili:

piękna jesteś, będziesz umierała powoli.

Pracuję w stowarzyszeniu Avega6, jestem pielęgniarką. Znam wiele zgwałconych, które do dzisiaj

nie zrobiły sobie testu. Boją się. Nie chcą usłyszeć, że morderca wciąż jest w ich ciele.

Znowu jesteś? Leżę. Przepraszam. Już się podnoszę. Wczoraj po twoim wyjściu jakiś ból

rozdzierał mi trzewia. Jakby coś żarło moje ciało. Od środka. Ciało moje nie jest moje. Tylko ból

jest mój. Tak chyba boli żal za życiem, jak myślisz, biały człowieku?

Dzięki, że mnie nie pytasz o szczegóły. Dzielny jesteś. Przyjechałeś na dalekie wzgórza, inni

ludzie, inna skóra, inne jedzenie, i chcesz nas zrozumieć. Więc siedź, ja będę mówiła. Chłopak

ugotuje nam ziemniaków. Wczoraj byłam zła na niego.

5 Anne-Marie de Brouwer i Sandra Ka Hon Chu podają (w pracy The men who killed me), że

spośród ocalonych, którzy w czasie ludobójstwa doświadczyli przemocy seksualnej, aż 70 procent

zakażono wirusem HIV. Teraz (2010) w Rwandzie wszystkich zakażonych HIV Z potwierdzonym

dodatnim wynikiem testu jest mniej niż dwieście tysięcy. Połowa z tych, którzy powinni brać leki,

do niedawna ich nie dostawała. Ostatnio (2010) sytuacja znacznie się poprawiła: 80 procent osób

wymagających terapii otrzymuje ją. Jak w każdym kraju na świecie, istnieje ciemna liczba

zakażonych, którzy jeszcze o tym nie wiedzą.

6 Avega - organizacja pozarządowa, która pomaga wdowom i innym kobietom - ocalałym ofiarom

ludobójstwa 1994.

Ja go może i kocham. Ale rzadko. Częściej mówię mu, że jedyne, co dostałam od życia, to on. Nic

więcej. Mam nadzieję, że szybko dorośnie. I odejdzie. Że już więcej nie będę musiała oglądać jego

buzi.

Miałam opowiedzieć o procesach, proszę bardzo. Ktoś mi doniósł, że jeden z moich zabójców

zostanie uwolniony. Poszłam do urzędu. Zapytałam, co się szykuje. Powiedzieli, że to prawda. Że

będzie gacąca7 o uwolnienie. Mnie na nią nie zawołali, dranie. Natychmiast zadzwoniłam do Avegi.

Że tak nie może być. Że muszą mi pomóc. Kazali mi iść na rozprawę, nawet bez wezwania.

Poszłam do cabaret, bo sąd się odbywał tam, gdzie piętnaście lat temu mnie gwałcili. Jeszcze przed

rozpoczęciem rozprawy sędziowie ucinali sobie pogawędkę z moim mordercą. Mnie tu wszyscy

znają. Na mój widok odskoczyli od niego. Jak oparzeni. Włożyli te swoje urzędowe szarfy. I zaczęli

ten cyrk. Wszyscy z naszego wzgórza przyszli popatrzeć raz jeszcze. Na moją hańbę. I ten, który

mnie zaciągnął wtedy do cabaret. I jego żona. Ona teraz jest dyrektorką szkoły, gdzie uczy się mój

chłopak. I przyprowadzili szefa Interhamwe. Tego, co ich zagrzewał do gwałcenia. Sędziowie się

sprzedali. Chcieli chyba, bym się do nich przyłączyła.

7 Gacąca znaczy: siedząc na trawie. Z powodu skali ludobójstwa 1994 sądownictwo rwandyjskie

nie było w stanie osądzić wszystkich jego sprawców. Dlatego władze stworzyły (2001) sąd gacąca -

system oparty na starej tradycji wiejskich trybunałów ludowych, które rozstrzygały

międzysąsiedzkie spory. Rozprawy zwykle odbywają się pod gołym niebem. Sędziami nie są

profesjonalni prawnicy - sędziowie, ale jedynie przeszkoleni w tym kierunku lokalni inteligenci.

Oskarżeni nie mają obrońców, co często rodzi pytania o rzetelność procesów. Zakres przestępstw,

które może osądzać gacąca, został ograniczony: główni sprawcy rwandyjskiego ludobójstwa

podlegają sądowi powszechnemu lub Międzynarodowemu Trybunałowi ds. Rwandy, z siedzibą w

tan-zańskiej Arushy. Władze Rwandy przekonują, że gacąca to ważny krok w kierunku pojednania.

Bo kiedy oskarżony przyznaje się do winy i prosi o wybaczenie, dostaje łagodniejszą karę i

możliwość pracy na rzecz społeczeństwa.

Gnoje. Byłam w furii. Ale musiałam się opanować. Żeby nie skończyć w więzieniu. Za obrazę.

Powiedziałam głośno, że w dziewięćdziesiątym czwartym źle mnie w tym miejscu potraktowali. I

że to zło trwa nadal. Że próbowano o mnie mówić beze mnie. Sędzia udawał zdziwionego.

Odroczył proces o dziesięć dni.

Na drugi dzień ktoś przyszedł i powiedział, że w cabaret mówią tylko o mnie. Że szkodzę

wzgórzu, które wreszcie chce wrócić do normalnego życia. Że przeszkadzam. Narodowemu

przebaczeniu. I pojednaniu. Siedzą faceci przy piwie i gadają tak, jakbym to ja była winna. Że mnie

wtedy tutaj gwałcili. Że chcieli zabić.

Poszłam do sekretarza gminy. Po ratunek. On mnie uspokajał, że mi się wydaje. Że wszystko

będzie dobrze. Myślałam, że Tutsi, to mi pomoże. Gdzie tam, przekupny i on. Poszłam do

gminnego koordynatora gacąca. Minęłam się w drzwiach z szefem Interhamwe, uwierzysz?

Płakałam całą noc. Znowu zadzwoniłam do Avegi. Dali mi prawnika. Napisaliśmy do gacąca na

poziomie narodowym. Z żądaniem zmiany sędziów. I dopięłam swego. Bo raz dwa zmienili cały

skład sądu. Mój morderca ma dalej dożywocie. Jego szef też. I ten, co mnie zaciągnął wtedy do

cabaret. Zburzyłam spokój naszego wzgórza. Co się dziwisz, że nikt mnie nigdzie nie zaprasza.

Nikt mi się nie ukłoni. Nie poda ręki.

W stowarzyszeniu Avega pracuję ze smutkiem, którego nie potrafisz pojąć. Ilu dzieciom musiałam

już o tym powiedzieć? Nie mają ojca, mamy, ale mają to. Tyle im po nich zostało.

Głaszczę po głowie, tulę: musisz brać leki, musisz dobrze jeść.

Dziecko pyta: skąd to mam? Mówię: z piersi.

Matka nie doczekała lekarstw. Dziecko patrzyło na jej koniec.

Teraz pyta: skąd to miała? Albo: skąd jestem?

Dzieci mają mokre policzki nawet wtedy, gdy śpią.

Mam piętnaście lat. Chciałbym być księdzem. Ksiądz ma pozycję. Ale nie będę. Bo mam AIDS.

Takich do seminarium nie wpuszczają. Może będę lekarzem., Medycyna mi się podoba. Lekarze

różnią się od innych ludzi. Kiedy miałem ropiejące pryszcze, tylko lekarz nie brzydził się mnie

dotykać. I dał mi lekarstwa.

A za moim chłopakiem krzyczą, że jest Interhamwe. I mówią do niego, kim jest jego matka. On

wtedy rzuca się na kolegów. Z pięściami. Przychodzi pokaleczony. Krwawi. To dziecko nie ma

prawa do błędu. Jak tylko coś zrobi źle, od razu ludzie komentują: no ale czego od niego wymagać,

to dziecko Interhma-we. I ja do niego tak mówię. Jak nie posprząta. Albo jak zapomni przynieść

siana dla krowy. Nie jestem dobrą matką. Moje dziecko nie ma matki. Nie ma ojca. Moje dziecko

jest nikim.

Zanim wypowiem się jako minister bezpieczeństwa, najpierw powiem coś jak zwykły człowiek. O

moim sąsiedzie. Ścięli mu całą rodzinę. Jemu udało się uciec. Jego żona też przeżyła. Ukryli ją

jacyś ludzie. Nie była to bezpieczna kryjówka, tylko seksualne więzienie. Po wszystkim mąż do

niej wrócił. Była w ciąży, nosiła dziecko gwałciciela.

Rodzina kata odwiedza go teraz w więzieniu. Idąc tam, mija dom jego syna. Syn rośnie. Co roku,

w dniu jego urodzin, matka płacze. A jak są urodziny jej młodszych dzieci, to nie. Są młodsze

siostry, bracia, bo mama co noc śpi z mężem. Chłopak rósł i długo myślał, że to jego ojciec. Nikt

mu nie powiedział, że nie. Że jest synem kata. W końcu dowiedział się na podwórku.

Chłopiec zaczepia na drodze kobietę. Jest jego ciotką, siostrą biologicznego ojca. O czym

rozmawiają? Tego mąż matki nie słyszy. Ale widzi ich, kiedy wraca z pracy. I na drodze traci

przytomność. Jego ciało odmawia życia.

Ciałobójstwo. O tym nie wolno milczeć. Pisz, niech czytają, niech wiedzą. Tylko dlaczego już po

kilku dniach rozmów, po kilku stronach przeczytanej książki, zaczynamy myśleć jak ludobójcy?

Bo kogo widzisz, kiedy na nią patrzysz?

Zgwałconą kobietę. Tę, która urodziła dziecko z gwałtu. Tę, która od gwałciciela dostała chorobę.

A gdyby była profesorką uniwersytetu? Albo ministrem do spraw kobiet? Prezydentem kraju? Kogo

wtedy najpierw w niej zobaczysz? Mądrą profesorkę? Sensowną panią polityk? Powiesz: ta

zgwałcona Rwandyjka jest świetna. Nie dajesz jej szansy na bycie kimś innym. Kaci zatruli i twoje

myśli: najpierw widzisz jej hańbę. Może myślisz o tym bez pogardy, nazywasz to krzywdą albo

cierpieniem. Ale to jej cierpienie widzisz przede wszystkim. I zawsze tak będzie. Każda inna

informacja - co robi, jak myśli, kim jest - będzie jedynie dodatkiem do jej zgwałconego ciała.

Gdziekolwiek mieszkasz, i ty ją teraz zabijasz. Bronisz się? Zaprzeczasz? A jaka jest twoja pierwsza

myśl o jej dziecku? Kim ono jest?

Dlaczego nie mówię o nim: syn? Mówię: ten chłopak. Rzadziej: moje dziecko. Syn? Mój syn?

Dopiero teraz, tyle lat po ludobójstwie, gwałciciele trafiają na gacąca8. Bo to ofiara musi wnieść

oskarżenie. Dopiero teraz zgwałcone dojrzewają do tego, by mówić. Nie każda zdążyła.

8 Dotychczas (2010) przed gacąca osądzono znikomą część sprawców gwałtów z roku 1994. Na

podstawie wielu źródeł mogę założyć, że nie więcej niż 10 procent z nich udało się doprowadzić

przed sąd.

Umierały, niektóre zaraz po, inne rok później, po dwóch latach, po siedmiu. Najczęściej z powodu

AIDS albo z braku woli życia. W imieniu umarłych oskarżenie mogą wnieść ich bliscy9. Ale

zwykle bliskich nie ma.

Wszystkie zakażone wiedziały, co je czeka, wszystkie czekały na swoją kolej. Choroba

zniekształcała ich ciała, bały się wychodzić z domu, chude, owrzodzone, kaszlące, wstydziły się

pokazywać, nie miały siły zeznawać, nie widziały sensu. Ale kilka lat temu w Rwandzie zaczęliśmy

te kobiety leczyć. Z czasem zrozumiały, że leki działają. Że to nie koniec, że trzeba żyć. Wtedy

zaczęły myśleć o sprawiedliwości.

Dojrzewanie do zeznań zwykle trwa kilka lat. Teraz dopiero są gotowe stanąć oko w oko z tymi,

którzy im to zrobili. Albo tylko tak im się wydaje.

Jeśli nikt wcześniej ich nie zastraszy, wnoszą oskarżenie. Samotną chorą matkę łatwo zastraszyć.

Przychodzą przed sąd w towarzystwie kogoś, kto w razie słabości ma im dać wsparcie. Widzą

sprawcę i odbiera im mowę. Stają się nieme. Ich stare rany wciąż krwawią. Kiedy szkolili mnie na

sędziego, ćwiczyliśmy takie sytuacje. Jak sąd ma się wtedy zachować?

Musimy być cierpliwi, nie popędzać, pozwolić jej wyjść, niech zaczerpnie powietrza. Czasem

trzeba ją położyć, bo słania się, na widok sprawcy traci władzę w nogach. W sali obok mamy

zwykle przygotowany jakiś materacyk. Nie wolno jej kłaść na ziemi albo na betonie, jak oni ją

kładli. Kiedy chwila przerwy nic nie daje, mogę zdecydować, że wysłucham zeznań ofiary bez

udziału oskarżonego.

9 „W chwili śmierci i wobec faktu śmierci «sprawiedliwość» nic nie jest warta, więc nawet

niewiele to szkodzi, że rzadko zostaje oddana. Cóż to może obchodzić, że jacyś ludzie po latach

stwierdzą, że byłam zamordowana niesprawiedliwie albo że byłam zamordowana sprawiedliwie.

Albo niczego nie stwierdzą. Cóż mnie obchodzić może sąd innych, gdy umieram" (Jolanta Brach-

Czaina, Szczeliny istnienia, s. 101).

Jak mam przesłuchiwać zgwałconą kobietę, by nie ranić jej po raz drugi? Tego nas uczyli ludzie z

Ministerstwa Zdrowia i specjaliści z Europy. Mówili do sędziów gacąca: będziecie uczestniczyć w

otwieraniu ran. Trzeba je otworzyć w imię sprawiedliwości. Ale ostrożnie, powoli, jak

najdelikatniej.

Powtórzę: najważniejsza jest cierpliwość. Zadaję pytanie i nie dostaję odpowiedzi. Cisza nie

rozstrzyga sprawy, nie jest żadnym dowodem. Muszę o tym pamiętać. To, że ofiara mdleje, nie

świadczy o winie oskarżonego. Muszę być roztropny.

Kiedy sądzimy sprawców morderstwa albo grabieży, w rozprawie bierze udział całe wzgórze.

Oskarżony relacjonuje, jak było, ma na to świadków. Wtedy ktoś wstaje i mówi: nieprawda, było

inaczej, a wy jesteście w zmowie, żeby uciec sprawiedliwości.

I uzupełnia detale: on do nas przyszedł, miał broń i tak dalej. Mogę dopytać, z kim był, jaką miał

broń, jak ją trzymał, jak zaatakował. Mpgę pytać o najdrobniejsze szczegóły. By w końcu odkryć

prawdę.

Ofiary gwałtu nie wolno mi pytać o to, jak gwałciciel ściągał spodnie, jaki miał kształt penisa, czy

był obrzezany.

Sprawy o gwałt toczą się za zamkniętymi drzwiami. Za wyniesienie tajemnicy na zewnątrz grożą

trzy lata więzienia. W środku jest niewielu ludzi. Jest sąd, są strony. Słuchamy świadków, jeśli

świadkowie byli.

Oskarżony na widok ofiary zwykle jest zaskoczony, traci grunt. Bo albo nie może jej poznać, albo

tylko udaje. Albo widzi ją po raz pierwszy po tamtym i dziwi się, że przeżyła. Zdziwienie jest tak

wielkie, że nie potrafi go ukryć. Nawet nie próbuje. Jakim cudem?! Przecież sam widziałem, że

leżała wśród trupów. To nie może być ona! Wstała z grobu!

Albo jest jeszcze inaczej: wcale go to nie dziwi. Bo ciągle mieszkają w jednej wsi, codziennie

mijają się na gościńcu. Stoi przed nami i nie dowierza, że zdobyła się na tę odwagę. Że przyszła

przed sąd i chce zeznawać. Był pewny, a znają się jak mało kto, że taki dzień nigdy nie nadejdzie.

Oskarżony poci się, szuka ratunku, żąda zmiany sędziów. Bo sędziowie go znają. To prawda, my

w Rwandzie wszyscy się znamy. Potem stawia się w roli biernego obserwatora gwałtu: patrzyłem

na to, żałuję, że jej nie pomogłem.

jeszcze mi się nie zdarzyło, by któryś przyznał się do gwałtu. Albo do świadomego zakażenia. Ani

by kobieta przed sprawcą oświadczyła, że ma z gwałtu dziecko. Ona mu tego nigdy nie powie.

Jestem tylko człowiekiem, z wykształcenia pedagogiem, pracuję w państwowym urzędzie, gdzie

odpowiadam za eksport herbaty. A muszę panować nad sprawą i wtedy, kiedy mam naraz

dwudziestu oskarżonych. Bo tylu ją naraz gwałciło.

Ona wchodzi.

Rozpoznaje pierwszego, ale na rozpoznanie drugiego nie ma już siły. Te kobiety, maltretowane i

upodlane przez wiele dni i tygodni, w końcu miały zginąć. Wszystkie. Przeżyły przez czyjąś

nieuwagę albo dlatego, że w okolicy pojawiali się żołnierze RPF. Mordercy musieli uciekać,

brakowało im czasu na dobijanie niewolnic.

I my teraz musimy się spieszyć. Te, które jeszcze milczą, boją się wnieść oskarżenie. Bo politycy

mówią nam: trzeba się jednać, kończcie już z tymi gacąca.

Musimy pracować powoli. Gwałt jest zbrodnią pierwszej kategorii, jak morderstwo. Wyroki są

wysokie. To najtrudniejsze procesy. Intymny kat, intymne szczegóły, słowo przeciwko słowu. Ale

my zwykle wiemy więcej, bo sąd zbiera wywiad środowiskowy przed procesem. Znamy też inne

zbrodnie oskarżonych, za które już dostali wyroki wcześniej. Wszystko się składa, fakt do faktu,

szczegół do szczegółu, i jesteśmy pewni: zgwałcił.

Ale czasem sąd ma wątpliwości.

Nie jest w stanie ich rozstrzygnąć.

Trzeba wydać wyrok.

Ofiara czeka.

Jej ciało drży, to widać, nawet z kilku metrów.

Niepewność sądu to korzyść oskarżonego. Ogłaszamy: nie został uznany za winnego. Bo co, jeśli

zgwałcił, a my orzekniemy: niewinny? Zabijemy zgwałconą po raz drugi. Ostatecznie.

Miałem dwadzieścia lat, uprawiałem ziemię rodziców, niedaleko Kigali. Nie byłem żonaty.

Ożeniłem się zaraz po tamtym, miałem czworo dzieci, dwoje mi już umarło. Żona urodziła jeszcze

dwójkę bez mojego udziału. Bo siedzę już dwanaście lat. Pierwszych dziesięć - bez procesu. W

końcu wzięli mnie na gacąca. Dostałem dwadzieścia. Za stawianie blokad, zabijanie i gwałt.

Przyjechałeś zza wielu gór, żeby mnie posłuchać. Udzielę ci więc wiarygodnych informacji. Nie

zgwałciłem.

Niedaleko domu postawili blokadę. Czułem, że powinienem tam pójść i pokazać: jestem po

właściwej stronie. Po stronie władzy. Przeciw Tutsi. Pięciu nas było braci i w pięciu przyszliśmy

kontrolować przechodniów. Sprawdzaliśmy tożsamość ludzi. Tak chroniliśmy naszą matkę. Bo ona

była Tutsi. Siedziała cicho w obejściu i o nic nie pytała, zresztą nie było kiedy. Siedzieliśmy na

blokadzie od rana do nocy. Któregoś dnia wypiłem tam o jednego za dużo i w drodze do domu

zaszedłem do sąsiadów. Zapytałem taką jedną, czy nie spędziłaby ze mną kilku chwil. Wziąłem ją. I

wyobraź sobie, że za to mnie potem sądzili. A to nie był żaden gwałt. Zwykły seks i tyle. Ja ją

znałem. Jasne, że znajomość z dziewczyną nie upoważnia do seksu, jeśli nie ma na to i jej zgody. I

w tym rzecz, bo ona nie protestowała. A gdyby tak było? Dobre pytanie. Pewnie bym ją drasnął,

wiesz, byłem pijany, miałem maczetę. Ale ona przyjęła mnie dobrowolnie. Ona Hutu była10. To

znaczy jest,

10 Kiedy skazany mówi, że w czasie ludobójstwa miał seks z kobietą Hutu, to przekonuje nas, że

jego czyn nie był aż tak haniebny. Bo nie była to zbrodnia ludobójstwa, tylko co najwyżej „zwykły"

gwałt, za który

bo żyje. I teraz mówi, że jest Tutsi. Cała jej rodzina takie bajki opowiada. No to ja się pytam, jak

oni tutaj przeżyli?

Na naszej blokadzie nikt nie został ścięty. Sąsiedzi? Żaden nie został zabity na moich oczach.

Widziałem tylko ich ciała. Mnóstwo ciał. I rzeką spływały zwłoki. Spuchnięte. Aż mi się rzygać

chciało. Dostałem problemów żołądkowych. Poszedłem do ośrodka zdrowia. Ktoś krzyczał, że

trzeba uciekać, bo idzie RPF. Że będą nas kroić na kawałki, jak kroi się mięso. Ruszyłem w stronę

Konga, jak wszyscy. Tam poznałem moją żonę. Ukrywaliśmy się w lasach przez wiele miesięcy.

Urodziły się dzieci. Ale armia Tutsi przyszła za nami. To znaczy po nas. Nie było wyjścia, trzeba

było wracać do Rwandy. Do więzienia11.

prawo przewiduje dużo łagodniejszą karę. Ale „zwykłe" przestępstwa podlegają w Rwandzie, jak

na całym świecie, sądowi powszechnemu. Na gacąca sądzi się tylko zbrodnie ludobójstwa. 11

Rozmowę z tym skazanym - oraz z dwoma kolejnymi - przeprowadziłem w ciężkim więzieniu

Kimironko, w tzw. rozmównicy, w najbardziej zewnętrznej części więzienia. Nie mogłem zobaczyć,

jak wygląda życie wewnątrz. Ale wiadomo, że warunki w rwandyjskich więzieniach po 1994 roku

były nieludzkie z powodu przeludnienia. W szczytowym momencie (1998) za kratami przebywało

130 tysięcy osób. W 2004 roku około 90 procent osadzonych to oskarżeni (a często nieosądzeni) o

udział w ludobójstwie. Więźniowie spali na gołej ziemi, na dachach budynków, pod gołym niebem,

w toaletach i pod prysznicami, w takim ścisku, że jeden deptał po drugim. Wszawica, gruźlica oraz

wiele innych chorób w połączeniu z niedożywieniem i fatalnymi warunkami sanitarnymi były

przyczyną licznych zgonów. Umierali zwłaszcza ludzie starsi, ale nie tylko. We wstrząsającej

monografii Le Chateau. The lives of prisoners in Rwanda mieszkająca na stale w Londynie

badaczka przypadków łamania praw człowieka Carina Tertsakian pisze, że np. w więzieniu w

mieście Gitarama między wrześniem 1994 a majem 1995 roku zmarło 13 procent tam osadzonych.

W książce Tertsakian możemy zobaczyć zdjęcia z Centralnego Więzienia w Kigali. Widać na nich

tłum zebrany na więziennym dziedzińcu, który można porównać np. do tłumu na mszy

wielkanocnej w kościele w Polsce. Wyobraźmy sobie życie w takim ścisku i w takiej bliskości

przez wiele lat. Według autorki książki każdy więzień

Im więcej lat mija, tym więcej miejsca zajmuje we mnie tamten czas. I morderca we mnie. Rośnie.

Byłem szoferem, miałem żonę i sześcioro dzieci. Z powodu pracy często nocowałem poza domem,

w bazie mojego przedsiębiorstwa, niedaleko Byumba. To był zły czas. Partie opozycyjne

sprzeciwiały się władzy. Na dodatek RPF atakował nas z zewnątrz. Baliśmy się. Z tego strachu

ludzie zaczęli się nawzajem mordować. Wtedy przyszła do mnie kuzynka. Zapłakana, bo właśnie

ścięli jej męża. On Tutsi był, ale ona Hutu. Schowałem ją u siebie. Nic nie jadła, tylko spała przez

kilka dni. Nie ona jedna szukała w bazie schronienia. Ale znaleźli wszystkich. I do mnie zapukali.

Wydałem ją, bo co było robić. Wiem, że niedługo potem zmarła zmaltretowana.

Przez trzy dni ją gwałciłem. Tak podobno powiedziała, nim wyzionęła ducha. Ktoś, kto to

wymyślił, zażądał ode mnie pieniędzy. Nie miałem ich, więc doniósł i mnie aresztowali. Ale gacąca

zrobili mi dopiero po dziesięciu latach odsiadki. W piętnaście minut dostałem trzydzieści lat.

Apelację wysłałem trzy lata temu, do dziś nie mam odpowiedzi. Siedzę niewinnie już trzynasty rok,

żona mi się zestarzała, nie odwiedza mnie. Ani dzieci.

Nasze miasto nazywa się Rwamagana. Po dziewięćdziesiątym czwartym - stolica wdów. Tutaj

każda kobieta Tutsi musiała mieć w sobie ciało Hutu. Przynajmniej jednego, ale zwykle kilku,

kilkunastu. Gwałcili mnie długo i brutalnie. Moje dzieci musiały na to patrzeć. Ale i tak nie miały

najgorzej. Bo inne były zmuszane do trzymania nóg matki tak,

miał do dyspozycji około 40 centymetrów przestrzeni. Dodatkowo - co opisuje Carina Tertsakian -

wielu więźniów torturowano i odmawiano im leczenia, np. terapii dla zakażonych HI v (co

usprawiedliwiano w ten sposób, że skoro brakuje pieniędzy na leki dla ofiar z 1994 roku, to

dlaczego mają je dostawać sprawcy).

aby morderca miał do niej łatwiejszy dostęp. I one nie miały najgorzej. Bo zdarzało się u nas i tak,

że dorastający chłopcy na rozkaz morderców gwałcili swoje matki. Ścinali syna, kiedy penetrował

ciało tej, która dała mu życie.

Powiem ci, jak było. RPF zaatakował nasz kraj, na północy zabijał ludność, w końcu zestrzelili

samolot z prezydentem. I doprowadzili do tego, co widzisz. Popatrz na nasze więzienie. Ciasno,

człowiek obok człowieka, udusić się można. Ale jesteśmy dla siebie dobrzy, żadnej przemocy,

żadnej siły, spokój. Wszyscy siedzimy bez powodu, niewinni. Wymyślili sobie to całe ludobójstwo.

Oskarżyli nas o zbrodnie, których nie popełniliśmy. Mnie zarzucili zabijanie i gwałty. A na naszej

blokadzie nikt przecież nie zginął. Fakt, ciała leżały wszędzie. Ale na moich oczach nikogo nie

zabili. I teraz opowiadają, że milion zabitych. Co za bzdura! Przecież miliona martwych ciał nie

idzie sobie nawet wyobrazić. Ona? Ona Hutu była. Tylko teraz bajki opowiada, że jest Tutsi.

Zwariowała. Sama mnie namawiała. To ja jej nie chciałem, bo była stara. No to się zemściła. Żądała

pieniędzy od mojej matki, bo jak nie, to jej oskarży syna. No i mnie oskarżyła na gacąca, suka

jedna, kurwa. Mam dożywocie. Taka jest w Rwandzie sprawiedliwość.

Ocalili mnie od śmierci, ale nikt nie ocalił mnie od tego, co potem. Męża zabili mi drugiego dnia

ludobójstwa. Nasza córka przyszła na świat dwa miesiące później, w kryjówce. Wyszłam za mąż za

starszego brata zabitego męża. Wspólnie mamy troje dzieci. On dobrze traktuje moją najstarszą

córeczkę, przecież to i jego krew. Mała jest spokojna, wycofana, cicha. Naznaczona czasem, w

którym przyszło się jej urodzić. Nie rozmawia z innymi. Ludzie mogliby dla niej nie istnieć. Innych

ludzi moja córka nie potrzebuje. Nauczyciele wzywają mnie do szkoły i wspólnie martwimy się jej

wzorowym zachowaniem.

Mój nowy mąż? Jest dla mnie dobry. Ale nie jest moim pierwszym mężem. Śmierć tamtego jest

ciągle przy mnie. I w dzień, kiedy pracuję w sklepie. I w nocy, przy łóżku. Kiedy nie śpię, myślę

sobie, że gdyby on żył, nie miałabym tylu problemów. Kiedy śpię, on jest ze mną i jest nam dobrze,

oni wchodzą do pokoju i trzymają w rękach maczety. Budzę się od razu, jego nie ma. Jest jego brat.

Kilka lat przed dziewięćdziesiątym czwartym władze mówiły nam, że trzeba się mobilizować do

walki z wrogiem. Wróg był dobrze określony: Tutsi. Więc kiedy w kwietniu wybiła godzina,

przyszli żołnierze i powiedzieli nam: my będziemy strzelać, a wy po nas poprawiajcie.

Każdy mężczyzna chciał poprawiać. Każdy chciał oczyścić swoją wieś z insektów, szkodników.

Wierzyliśmy, że tak trzeba. Że robimy dobrze. Chwyciliśmy za maczety.

Ci, którzy mieli zginąć, zginęli. Także z mojej ręki. Siedmiu mężczyzn i kobieta. Ciała

zostawiałem tam, gdzie zabiłem. Nikt nie miał siły ich grzebać, choć władze kazały nam to robić.

Mnie ze wsi nie RPF wygnał, tylko zapach ciał. Ich odór wszedł mi w dziurki nosa. Zamieszkał mi

w głowie. Nie było tu czym oddychać. Poszedłem do Konga.

Ale stamtąd nas po jakimś czasie przegnali. Wróciłem prosto do więzienia w Rwandzie. Po śmierć.

Bo byłem przekonany, że nowa władza będzie się mścić za nasze zbrodnie. Każdego dnia

spodziewałem się egzekucji. Minął rok, dwa, aż w końcu nam powiedziano: nie zrobimy wam tego,

co wy zrobiliście nam.

Uwierzyłem, ale inni nie. Niektórzy ciągle myślą, jak by stąd uciec i dołączyć do tych Hutu poza

krajem, którzy chcą dokończyć to, co tamtego kwietnia zaczęli.

Władza oświadczyła, że jeśli powiemy prawdę i poprosimy o przebaczenie, możemy liczyć na

łagodniejszą karę i na łagodniejsze więzienie12. Zabrali mnie na moje wzgórze. Tam musiałem

stanąć przed tymi, którym udało się ocaleć. Którym zamordowałem bliskich. Musiałem wskazać

tych, którzy mi pomagali zabijać, a jeszcze sprawiedliwość ich nie dosięgła. Jeździłem z więzienia

na moje wzgórze wiele razy. Prosiłem o przebaczenie. Aż w końcu zmniejszyli mi wyrok do

piętnastu lat, zaliczyli to, co już odsiedziałem, i przenieśli mnie tutaj, gdzie lżej.

Za kilka miesięcy wychodzę. Tutaj uczą, jak mamy się integrować z ludźmi na wolności. Wiem, że

muszę żyć przykładnie. Nie zazdrościć tym, którzy mają więcej niż ja. Dobrze pracować. Wiem, że

na mojej drodze mogą pojawić się ludzie, którzy wciąż chcą dokończyć tamto zabijanie. Wiem, że

ja pierwszy mam zameldować o tym władzy.

Mam kobietę i czworo dzieci. One wiedzą, dlaczego tyle lat nie ma mnie w domu. Wrócę i

powiem im, żeby nigdy nie zrobiły tego co ja.

Moje dzieci mnie nie znają. Ale chyba czekają na ojca, jak myślisz?

Matkobójstwo, ojcobójstwo. Tak się zdarza w rodzinach katów. Kat morduje żonę albo dzieci. Nie

trzeba być psychiatrą, by o tym w Rwandzie usłyszeć. Sprawca wychodzi z więzienia i zabija dalej.

Zwykle ze szczególnym okrucieństwem. Jest jak maszyna produkująca śmierć.

Kat cierpi. Ale czy można mówić o traumie katów? O trau-mie ich dzieci na pewno. Trudno

przyznać się przed samym

12 Takie więzienie pozwolono mi dokładnie obejrzeć na Kicukiro, w Kigali. To kolonia karna w

rzadkim lesie otoczona płotem z patyków. Tworzą ją brezentowe namioty. W środku gęsto

ustawione prycze. Na zewnątrz hydrant z bieżącą wodą. Skazani, w odróżnieniu od tych, którzy

siedzą w ciężkich więzieniach, mają większy kontakt ze światem zewnętrznym. Kiedy się jedzie

przez Rwandę, nie raz, nie dwa można zobaczyć grupy ludzi kolektywnie pracujących na roli. To

właśnie osadzeni w lekkich więzieniach, którzy wyszli do pracy. Uprawiają ziemię. Ale także kopią

rowy pod wodociąg lub prąd albo budują drogi.

sobą: jestem z ciała i z krwi tych, którzy zabijali. Ten, kto dla mnie był dobry i opiekuńczy, innym

zadawał mękę i śmierć.

To rodzi napięcie w rodzinie, które - niekiedy - prowadzi do kolejnego mordu.

Bo kat cierpi. Jako psychiatra powinienem zatrzymać się nad jego bólem. Co się dzieje na dnie

duszy kata? Kto sprawił, że tak się męczy? Kto sprawił, że musiał zadawać cierpienie innym?

Można powiedzieć, że był zmanipulowany przez polityków. Tylko czy można się tym wyjaśnieniem

zadowolić?

Kat cierpi. Mówić tak w Rwandzie to perwersja. Ale kat bez wątpienia ugina się pod ciężarem

swojego bólu. Bo tylko jego ból go zajmuje. Kat jest egoistą. Cierpienie drugiego go nie obchodzi.

On nie ma długu wobec nikogo.

Czarni niewolnicy, zanim w Senegalu zapędzono ich na statek, przechodzili przez linię, zza której

nie było powrotu. Kat, choć w innym sensie, przekroczył taki punkt. Skazał się na wieczną mękę.

'Porzucił człowieczeństwo. Definitywnie. Jest pośród ludzi, lecz żyje w nieludzkim świecie. Pośród

bliskich, ale obok nich. Dręczą go jego własne dzieci. Bo przypominają mu o świecie, do którego

już nie należy. I do którego wstępu już nie ma. Dlatego do przemocy dochodzi w łonie bliskiej

rodziny kata. Państwo już niczego od niego nie chce, państwo już go ukarało, spłacił długi. Ale

skoro wrócił do domu, rodzina ma wobec niego oczekiwania. Głośno woła go do świata żywych.

Dla kata nie ma powrotu. Kat ma wilczy bilet, wszczepiony w ciało jak chip.

Bo kat z rozkoszą ślizgał się na krwi ofiar. On chce wokół siebie ciszy. Kat żąda milczenia.

Byłam zgwałcona i zakażona. Imię nieważne, dziś już nie mam imienia. Mój honor został skalany.

Jedyne, co mogę z tym zrobić, to dać świadectwo. Byłam piękna, miałam dwadzieścia jeden lat,

mamę, tatę, liczne siostry, braci. Patrzyłam, jak żołnierze po kolei ich zabijali. Dużo dzieci

mieliśmy w rodzinie, śliczne były. Mordercy bali się, że pouciekają. Związali je wszystkie, jednym

sznurem nogi, drugim rączki. Były jak wielkie korale, maleństwa słodkie. Żywe wrzucili je do

rzeki, która płynęła za domem. Chciałabym wymazać z głowy ich krzyk. Tylko tego chcę.

I jeszcze krzyk mojej kuzynki. Nie była zbyt ładna, więc ją zgwałcili od razu. Pniem bananowca.

Zaostrzonym przez kobiety Hutu, które stały obok.

Mnie z powodu urody pozwolili pożyć. Zostałam niewolnicą. Dołączyłam do innych ładnych

dziewczyn pojmanych wcześniej. Używali nas, gdzie chcieli, kiedy chcieli i jak chcieli. Wlewali w

nas spermę i alkohol. A kiedy gdzieś musieli się przemieścić, zabierali nas ze sobą. Swoje dziwki.

Kurwy pierdolone.

Kiedy wojskowi szli walczyć, pilnowali nas cywile. Nie wolno im było nas dotykać. Zresztą kto

by nas chciał. Byłyśmy wychudzone, brudne, śmierdzące. Włosy sterczały nam na wszystkie strony.

Na każdym po sto wszy. To trwało prawie trzy miesiące.

Aż któregoś dnia obudziły nas strzały, wybuchy. Ci, którzy nas pilnowali, uciekli w panice. I my

schowałyśmy się w krzakach. Przyszli żołnierze RPF, dali nam wodę, środki owadobójcze i

pozwolili żyć. Ale ja byłam martwa.

Po jakimś czasie pewien żołnierz poprosił mnie o rękę. Piękny Tutsi, wysoki, przystojny.

Powiedziałam mu: nie ma mowy, jestem niegodna.

On na to: spróbujmy, może wspólnie poczujemy ulgę.

Spróbowaliśmy. Zaczęliśmy żyć jak mąż i żona. On wynajął dom. Zaszłam w ciążę. Ale moje

szczęście nie trwało długo. RPF wciąż walczył, wysłali go gdzieś nad Kivu. Tam zginął.

Brzuch rósł. W mojej głowie nie było miejsca na jakąkolwiek myśl. Źle się czułam. Poszłam do

sióstr zrobić badanie. Odebrałam wynik. Chwyciłam duży kij. Biegłam po wzgórzu i biłam

każdego, kogo spotkałam. Nie raz, nie dwa tak biegałam po okolicy. Godzinami. W deszczu. Naga.

Urodziłam syna. Jutra przede mną nie było.

Tyle lat już mija, a samobójstwa ocalonych trwają i trwają. To klęska terapeuty, jeśli jakiś

terapeuta był. Moja klęska jako lekarza psychiatry. Jeśli ktoś do mnie dotarł. I klęska rodziny, jeśli

jakaś rodzina była. Klęska humanizmu, klęska świata. A świat był, świat istnieje. Ofiara, w

przeciwieństwie do kata, zwykle znajduje się tuż przed punktem, zza którego nie ma powrotu.

Pozwoliliśmy jej ten punkt przekroczyć.

Pozwoliliśmy jej zakazić się trucizną katów: anihilować, eks-terminować, eliminować, zgładzić,

zlikwidować, zmiażdżyć, zetrzeć, wymazać, wytępić, wytłuc, stracić, ściąć, pociąć, uciąć, wyciąć,

unicestwić, usunąć, ukatrupić, ostatecznie rozwiązać, raz na zawsze, definitywnie, zakończyć,

zatłuc, zasiekać, posiekać, zarżnąć, zarąbać, zmasakrować, zastrzelić, zamordować, zabić, zajebać

na śmierć.

Ofiara myśli: skoro nie mogę z mojego otoczenia usunąć kata, usunę się sama.

Kat, po latach, zwycięża.

Kupiłam mororę, to lekarstwo na zabicie. Trzymałam je mocno w garści, biegłam naga po

wzgórzu już ostatni raz. Myślałam o swoim piętnie. Ktoś rzucił na mnie klątwę. Ten, który we mnie

uwierzył i chciał dać mi ulgę, musiał zginąć.

Akurat szła zakonnica, też ocalona. Ona jedna zawsze we mnie wierzyła, kiedy inni widzieli we

mnie tylko obłąkaną zgwałconą biedaczkę. Nigdy jej nie pytałam, co przeszła. Wszyscy wiemy, że

w Rwandzie habit przed niczym nie chronił. I wszyscy wiemy, że o to pytać zakonnic nie wolno.

Stanęła przede mną: umyj się, uczesz.

Krzyczałam: mam AIDS, mój mąż nie żyje, dla kogo mam żyć? Dla twojego Jezusa? Po tamtym

nie weszłam ani razu do kościoła. Kiedy patrzę na kościół, widzę tylko twarze zamordowanych

dzieci. W chórze tak pięknie śpiewały na chwałę Pana.

Zakonnica złapała mnie za ramiona: nie dla Jezusa żyj, ale dla syna.

I zaprowadziła mnie do ośrodka zdrowia. Pokazała kolejkę kobiet przed gabinetem: one też mają

AIDS.

Dała mi mydło. Myłam się długo i' dokładnie. Prawie nie było czego myć, prawie nie miałam

ciała. Ważyłam trzydzieści dwa kilo.

Choroba zaatakowała kilka dni potem. Pożegnałam się z synem. Zakonnica obiecała, że się nim

zajmie. Była jak Matka Boska. Tyle że zgwałcona.

Już ledwo ją widziałam, kiedy przybiegła z uśmiechem: są lekarstwa!

Byłam jedną z pierwszych w Rwandzie, która je dostała.

Więc żyję. Leczenie ma sens, kiedy dobrze jesz. Nie mam za co jeść. Leki dewastują mi żołądek i

głowę. Chodzę jak pijana. Obijam się o ściany. One są moje. Zbudowali mi je żołnierze. Taka

pomoc dla ocalałych. I dali kilka kóz. Mamy też mały ogródek. Dostaliśmy go od państwa, kiedy na

nowo dzielono ziemię. Wystarcza, żeby nie umrzeć. I nie prosić nikogo o pomoc. Bo kogo?

Sąsiada? Dookoła mieszkają tylko Hutu. A Hutu zabija.

Pamiętam śmierdzące mundury tamtych żołnierzy. Ale twarzy nie. Może dlatego, że nigdy nie

patrzyłam im w oczy. Bałam się ich wzroku. Twarze udało mi się wymazać. Więc nie mogę wnieść

skargi na tych, którzy mnie zabijają.

Ona żyje. Wspomina go: był dobry, wrażliwy, mądry. To ojciec jej syna. Syn rośnie. Kiedy jej

słuchałam, pomyślałam o innym przystojnym żołnierzu RPF. Znałam go. Wrócił z frontu i odkrył,

że cała rodzina zabita. Po kilku latach poślubił ocaloną. Kto zrozumie ocalonego człowieka lepiej

niż drugi ocalony? Więc wróżyliśmy im dobre małżeństwo. Urodziła dwoje dzieci. Kłócili się, on

pił. Wielu ocalonych pije. Był brutalny. Aż któregoś dnia, dwanaście lat po tamtym, poprosił, by się

pięknie ubrała. I dzieci też. Był spokojny. Sięgnął po broń. Siebie zastrzelił na końcu. Gazety

napisały, że nie potrafił stawić czoła traumie. Można powiedzieć inaczej: kat żąda ciszy, ale przede

wszystkim kat w ciszy dalej zabija.

Czasem myślę, że mój dobry mąż mnie w końcu zabije.

Byłam zgwałcona, lecz z całych sił chciałam żyć. Wyszłam za ocalonego. Ale nie jestem dobrą

żoną. Nie potrafię. Nocą on zbliża się do mnie, a ja wymiotuję.

Powiedziałam mu: musimy mieć oddzielne pokoje.

Pobiegł na plebanię po pomoc. Przyszedł ksiądz. Pogroził ogniem piekielnym. Kazał wrócić do

wspólnego łóżka. Rozmnażać się na chwałę Boga. Zwymiotowałam. Straciłam przytomność.

Zabrali mnie do szpitala. Obudziłam się po trzech dniach. Nie chciałam żyć. Zaprowadzili mnie do

psychiatry. Był uprzejmy i delikatny. Powiedziałam mu w końcu, jak mnie wtedy gwałcili.

Powiedział: spróbujemy z pani ciała wyjąć ten kawałek drewna.

Na ciało jako minister patrzę z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Często ocalony pada na

kolana przed zabójcą i błaga go: powiedz, gdzie wyrzuciliście ciało. Matki, ojca. To dla bliskich jest

ważne. Umarłych trzeba pochować. Ktoś, kto zabił i nie chce powiedzieć, co zrobił z ciałem,

pokazuje nam, że nie ma w nim żalu za zbrodnię. Wciąż nosi w sobie ideologię morderców. Może

zrobić to jeszcze raz. Choćby ze strachu, że ktoś go wyda na gacąca. Uprzedza atak i zabija

ocalonego świadka. Może, jak niedawno zdarzyło się pod Butare, wydłubać ofierze oczy, obciąć

język. Komunikat jest dla nas jasny: uważajcie, my, Interhamwe, wciąż tutaj jesteśmy. Milczcie.

Kiedy sumienie jest niespokojne, ciało zaczyna działać.

Bywają i tacy, którzy czują, że nie dość nas upokorzyli: otwierają groby ofiar. Wyjmują kości

naszych bliskich. Zabawiają się nimi. Mieszają je z kośćmi zwierząt.

Żadnych ciał nie widziałam. Miałam jedenaścioro dzieci, trójka zmarła naturalnie, czwórka na

wojnie, takie czasy. Wtedy, w dziewięćdziesiątym czwartym, byłam już po menopau-zie.

Mieszkałam we wsi Muniaga. Nasi mężczyźni za dnia wychodzili ze wsi i szli zabijać na niedalekie

wzgórze. Nazywa się Rutondo. Władza w to wszystko wciągnęła naszych ludzi. I władza wybrała

tych, którzy mieli zginąć.

Zabijanie trochę trwało. Aż nas w końcu przegnali. Byliśmy jakiś czas poza domem. Żadnych ciał

nie widziałam. Wróciliśmy. Stwierdziłam, że wielu ludzi z mojej okolicy już nie ma. Pozabijali ich.

Ale żadnych ciał nie widziałam. Później zaczęła się gacąca. Jakaś kobieta z Rutondo oskarżyła

mnie, że ją wydałam zabójcom. Wyobraź sobie! Przeżyła, ma czworo dzieci i mnie oskarża. Że

chciałam ją wyeliminować. Ja nigdy nikogo nie wydałam, nikogo nie zabiłam, żadnych ciał nie

widziałam. A dostałam rok prac publicznych. Pracowałam na wsi. Aż któregoś dnia przyszli z

władzy i spytali, jak mi się pracuje. Odpowiedziałam, że źle, że ciało odmawia mi posłuszeństwa,

że ziemia jest ciężka, że nie mogę jej nosić. Ani kamieni. Oni na to zgłosili proces do rewizji i

podwyższyli mi wyrok do pięciu lat. Tyle warta jest nasza gacąca. Siedzę z powodu tej żywej

kobiety z Rutondo.

To jest nasze Rutondo. Kamienne wzgórze. To jest Adela, a to Balancila. Adela nic nie powie, ale

Balancila może coś doda. Ja się nazywam Jean Marie. Wszystko stało się tu w dwa dni i dwie noce.

Było nas z półtora tysiąca. Chowaliśmy się po tych krzaczkach. Mieliśmy kije i kamienie, a oni

maczety. Otoczyli nas zewsząd. Kogo udało się wyszarpnąć, tego natychmiast ścinali. Ciała

śmierdziały. Był skwar. My bez wody, bez jedzenia. Słabliśmy.

Podeszliśmy do nich: przepuście nas do miasta, tam chcemy zginąć.

Blokadą dowodził dyrektor naszej szkoły. Zapytał: a co za różnica, gdzie z wami skończymy?

Ktoś z nas wyjaśnił: nie chodzi o gdzie, ale o jak. Chcemy zginąć od kul, a nie od waszych

maczet. W mieście strzelają.

Któryś krzyknął z uśmiechem: wy wszyscy jesteście Tutsi? Niemożliwe! Kto jest Hutu, niech

stanie tutaj!

Wielu z nas przygotowało się na taką okoliczność, wielu miało dobre dokumenty.

Morderca brał dowód w ręce i darł go na strzępy: właśnie przestałeś być Hutu.

I ciął. Ci z dobrymi papierami zginęli natychmiast. Bo oni nas znali.

Potem zrobili selekcję. Mężczyźni na lewo i do zabicia. Kobiety z dziećmi na prawo i mogą

wracać do domów. Chłopiec, który miał więcej niż dziesięć lat, był według nich mężczyzną.

Jean Marie, nie masz racji. Ja dobrze pamiętam. Każdy chłopiec, który miał więcej niż siedem lat,

ich zdaniem był już dorosły. Zresztą co za różnica. Przecież i tak któryś z Interhamwe zmienił

decyzję i ogłosił, że wszyscy chłopcy mają dołączyć do mężczyzn. Bez wyjątku. Zrywałyśmy z

naszych córeczek dziewczęce ubranka i wkładałyśmy je naszym kilkuletnim synkom. Dzieci nas

popędzały: szybciej, mamuś, szybciej.

Zostawiłyśmy naszych mężczyzn i ruszyłyśmy, zgodnie z pozwoleniem, w kierunku domów. Ale

nie zaszłyśmy daleko. Pierwszą z nas zabito po paru metrach. Młode dziewczyny łapali i gdzieś

zabierali. My dopadłyśmy pierwszego domu i tam przyszli za nami Interhamwe. Zaczęli wyrywać

nam dzieci. Moje najmniejsze miało tydzień, udało, mi się je ukryć pod ubraniem. Ale starsze...

Dokończę za ciebie, Balancila. Starsze nacinali, żeby konały powoli. Wszystko się działo na

waszych oczach. Kazali wam grzebać ciała waszych dzieci. Ale one wciąż żyły. Błagałyście, już

sam nie wiem o co. W końcu wrzucili te wszystkie maleństwa do latryny obok domu. Dwanaścioro.

Krzyczały. Wy umilkłyście. Adela do dzisiaj milczy. Tak było, Balancila? No a trochę niżej, o tam,

ustawiono mężczyzn i chłopców. W dwudziestu długich równoległych kolejkach. Do dwudziestu

Interhamwe. Każdy trzymał w ręku maczetę. I uderzał nią w kark. Kark po karku. Następny i

następny. Nasi ludzie widzieli, co ich czeka, więc przepychali się do przodu. I następny, i następny.

Każdy chciał być pierwszy. Sterta ciał rosła i rosła. I następny. Cięcie, cięcie, cięcie. Każdy chciał

jak najszybciej być już po tamtej stronie.

Patrzyłem na to wszystko z krzaków.

Wieczorem przyjechały ciężarówki.

Zabrali ciała i zawieźli je do jeziora.

Codziennie pijemy tę wodę.

Co się wydarzyło na Rutondo? Zginęli ludzie, znałam ich, sąsiedzi przecież. Ale ja żadnych ciał

nie widziałam. Naprawdę nie wiem, dlaczego tak się podziało. Czy to władza decydowała, czy

Bóg? Co ja mogę wiedzieć? Co ja rozumiem? Nic nie mogę zrozumieć. Wiem tylko, że władza

kazała ludziom ludzi zabijać. Jak władza ci każe coś zrobić, to robisz. Choć tego nie rozumiesz.

A potem cię władza zamyka.

Rodzina mnie tu nie odwiedza. Ktoś da mi trochę mydła, jeść dadzą, pić. Praca nie jest ciężka.

Kiedy inni wychodzą robić na zewnątrz, ja zostaję, zamiatam koło namiotów. Ale nie mam siły, bo

nocą źle śpię. Nocą płonie mi głowa. Poszłam do lekarza, coś mi przepisał, nie pomogło. Co noc

polewam głowę wodą. Głowa mi się gotuje. To idzie od ramion do góry i na czubku czaszki parzy,

gorące. Jakiś wąż mi się wślizgnął do głowy. Zwierzę mi się w ciele zalęgło.

Wtedy? Miałam szesnaście lat. Ciągle słyszałam, że jak przyjdą Tutsi zza granicy, to mnie

pokawałkują jak wieprzowinę.

Partie polityczne wznieciły ogień, a my zaatakowaliśmy.

Cięli mężczyźni. Mężczyzn i dzieci. Kobiety zostawiali sobie na później, gdzieś je zabierali. I

przynosili potem ich martwe ciała.

Patrzyłam na to. Ciała składali w niewykończonym domu. Mnóstwo ciał wtedy widziałam.

Trafiłam na gacąca dwanaście lat później. Wcześniej zdążyłam wyjść za mąż i urodzić czwórkę

dzieci. Trzech chłopców i dziewczynkę. Śliczna jest moja córeczka.

Ktoś mnie oskarżył o bezczeszczenie zwłok. Zbrodnia pierwszej kategorii. Z racji młodego wieku

dostałam niski wyrok: dziesięć lat. Poprosiłam o przebaczenie, zmniejszono mi go do sześciu. I

zmieniono więzienie na lekkie.

Dzieciom mówię, że siedzę przez gacąca, bo co mam im powiedzieć?

Że był stos ciał? Że brałam w rękę kamień po kamieniu? Że rzucałam kamieniami w zwłoki? W

otwarty masowy grób?

Że spod spodu słyszałam płacz dziecka?

Że znałam tę dziewczynkę? Była śliczna.

Że dookoła stali ludzie? Dorośli, nikt nie reagował.

Że na dziewczynce leżała jej matka?

Że w martwe ciało jej matki rzucałam kamyczkami? Bo to kamyczki były. Nie kamienie.

I że później tamtego płaczu nie pamiętałam? Spałam spokojnie przez dwanaście lat. Aż w

więzieniu mi powiedzieli, że popełniłam zbrodnię. Że za to teraz muszę tu siedzieć i ciężko

pracować? Że wieczorem padam zmęczona? I nic mi się nie śni. I nikt.

Drugie świadectwo Leonarda.

Jego urodziła pierwszego, potem jeszcze trzech. Mieszkali w glinianym domu na zielonym

zboczu, które łagodnie spada do jeziora Kivu. Jezioro jest potężne, głębokie, czasem niebieskie,

niekiedy czarne, zawsze piękne.

Jedziemy je zobaczyć. Droga z Gitaramy do Kibuye jest kręta, ale równa. Bo nowa. Zbudowali ją

niedawno Chińczycy. Widoki mamy znakomite, wzgórza stoją tu chyba szerzej niż gdzie indziej w

Rwandzie. Widać cudowny bezkres, widać cały świat: jedna góra wyrasta zza drugiej, setki wzgórz,

pagórków. Są przyjazne i łagodne dla oka, nie budzą żadnego respektu, żadnej grozy. Jest ich - jak

głoszą tutejsi specjaliści od piaru - chyba z tysiąc. Dalekie zielone przestrzenie. Zieleń miesza się tu

z czerwienią ziemi, mocnym popołudniowym światłem i mgłą białą jak mleko. Jej ogromne kłęby

dźwigają się z dolin po porannym deszczu, powoli, bez pośpiechu, ich ruchu prawie nie widać. Ale

mgła buzuje, kipi, unosi się i wisi tuż nad linią gór. Cisza, spokój, jest pięknie i bezpiecznie. Jak na

pocztówce z wakacji.

Ziemia. By dostać od niej jak najwięcej, rolnicy wycinają w zboczach wielkie tarasy. Każdy taras

to czyjeś pole, zasiew, plantacja. Na płaskim wygodniej się pracuje, a i byle deszcz łatwo nie zmyje

uprawy. Ale nie wszędzie tak jest. Bo na wielu

wzgórzach tarasów nie ma: poletka są pochyłe, strome, czasem niemal pionowe. Mało co na czymś

takim urośnie. Za to z autobusu, którym teraz jedziemy, wygląda to wyśmienicie. Potężne

patchworki w stonowanych kolorach, poszczególne kawałki mają różną fakturę. Tu rośnie sorgo,

tam maniok albo kukurydza. Kawa, herbata. Tu rzadkie lasy eukaliptusowe, tam gęste bananowe

gaje. To one dały Leonardowi ratunek. - Wieczorem ktoś załomotał w drzwi.

Ciemność była jak teraz. Po upalnym dniu, jak teraz, wiał lekki wiatr od Kivu. Jezioro pewnie i

wtedy było nieco wzburzone, ale Leonard nie mógł go zobaczyć, bo wybiegł w przeciwnym

kierunku. Przecież tata zawsze powtarzał, że bez niego do brzegu zbliżać się nie wolno. Może

dodawał: albo bez mamy. Ale mama w słowniku Leonarda wciąż nie istnieje.

Dojechaliśmy do Kibuye. Pięć kilometrów stąd - rodzinny dom Leo. Ktoś teraz tam mieszka? Czy

śladu po domu nie ma? Może jutro tam pójdziemy. Ale na razie nie.

Siedzimy na tarasie katolickiego pensjonatu Świętego Jana, nieco z boku miasteczka, na wysokim

klifie. Obok stoi kościół. Kamienny, brzydki, powstał pewnie w latach sześćdziesiątych ubiegłego

stulecia. Wiemy, co się w nim stało. Zresztą w którym kościele w Rwandzie to się nie stało?

Przed wjazdem do kościoła - betonowy sześcian z namalowanym napisem: 11400 ofiar

ludobójstwa - 17 kwietnia 1994-Taką informację widziałem tu piętnaście lat później. Ale po

kolejnym roku już nie. Sześcian ostatnio odnowiono, odmalowano na biało. Liczba ofiar i data ich

śmierci zostały pod gęstą farbą. Teraz wykaligrafowano tu jedynie jakiś antyludobójczy slogan. Na

fioletowo. Jakieś never again. Tyle. Jakby ktoś chciał spełnić tamten zamiar sprawców: wymazać.

Nie ma nazwisk ofiar. Z tym od początku był problem. Bo mordercy palili dowody osobiste, a

potem szli do lokalnych urzędów i kancelarii parafialnych, by tam niszczyć spisy ludności Tutsi.

Wymazać, zetrzeć, unicestwić.

Gdzie dziś można znaleźć nazwiska zaginionych i zamordowanych? Na jakiej liście? W jakim

rejestrze, w jakiej komputerowej bazie danych? Pytam o to w Kigali Memoriał Centrę, w

stołecznych urzędach i organizacjach pozarządowych. Jedna z nich nazywa się Ibuka, co znaczy

Pamiętaj. I tam nikt o takiej liście nie słyszał1.

Teraz nie będzie nawet liczb? Liczba ofiar wypisana na pomniku kłuje sprawców w oczy? Nie ma

w Rwandzie rodziny, w której nie byłoby sprawcy ludobójstwa. Albo ofiary. Rodzin sprawców,

rzecz jasna, jest znacznie więcej. Krewni morderców modlą się na kolanach. I mordercy klęczą.

Większość to katolicy. Najwyraźniej liczba tych, których się zabiło - widziana co niedzielę w

drodze do domu Boga - przeszkadza w narodowym pojednaniu. Więc liczbę zamalowano.

A ziemia? Ziemia nie przeszkadza? Ziemia - przedmiot sporu, roszczeń. Ci, którzy przez trzy

miesiące mordowali, uciekli potem za najbliższą granicę. Kiedy wrócili, często na ich polu

gospodarzył już kto inny: ocalali, którym spalono domy, zamieszkali w domach katów. Zasiedlali je

ififty-niners: ci Tutsi, których Hutu wygnali w pięćdziesiątym dziewiątym i w latach późniejszych.

Ich dzieci, wnuki. Po ludobójstwie masowo wracali na wezwanie nowej władzy do kraju z

emigracji w Ugandzie, Kenii, Tanzanii2. Zajmowali puste domy. Ale to

1 Na przykład w Bośni i Hercegowinie po wojnie 1992-1995 natychmiast powstała lista

zaginionych: kilkadziesiąt tysięcy nazwisk. Ocaleni szukają tam, z pomocą państwa, swoich

zabitych krewnych. Z pomocą antropologów sądowych ekshumują masowe mogiły. Dzięki

badaniom DNA identyfikują wykopane kości, by w końcu pochować je w pojedynczym grobie, z

imieniem i nazwiskiem na tabliczce.

2 Dość łatwo można się zorientować, który dorosły jest „powracającym" Tutsi (co również

oznacza, że nie doświadczył ludobójstwa 1994): mówi płynnie po angielsku i zwykle nie zna

francuskiego. Bo Uganda, Kenia i Tanzania to kraje anglojęzyczne. Dorosły Rwandyjczyk, któremu

bliższy jest francuski, najprawdopodobniej mieszkał zawsze ich nie zadowalało: domagali się

(wciąż się domagają) zwrotu ojcowizny. Tysiące nowych Tutsi, setki tysięcy. Zadają trudne pytania:

zabili mi dziadka, zabili ojca, mnie z matką przegnali, a teraz mam się z dziećmi katów dzielić?

Statystyki demograficzne Rwandy wyglądają tak, jakby nic się tutaj nie stało: w kraju dzisiaj

mieszka tyle samo Tutsi, co przed ludobójstwem. Jakby nikogo nie brakowało.

Ale brakuje. Ziemia pamięta kogo. Bo jest nie tylko żywicielką, ale i cmentarzyskiem. W

okolicach Kibuye na dziesięciu Tutsi w dziewięćdziesiątym czwartym zamordowano dziewięciu.

Większości zbrodni nikt poza sprawcami nie widział. Nie ma świadków. Tylko ziemia jest. I ziemia

świadczy.

W Rwandzie nie istnieje tradycja cmentarzy. W całym kraju jest ich zaledwie kilka. Chyba tylko

tam, gdzie jakiemuś białemu proboszczowi udało się wprowadzić ten europejski zwyczaj.

Rwandyjczycy grzebią swych zmarłych nieopodal domów, na własnym polu, gdzieś w cieniu

bananowca albo potężnej akacji. Nie oznaczają i nie pielęgnują grobów. Ale twierdzą, że świetnie

wiedzą, gdzie leżą ich bliscy, i że pamięć po nich noszą zawsze w sobie.

Co z zabitymi w dziewięćdziesiątym czwartym? Kto ma o nich pamiętać? Nie spoczywają pod

rodzinnym bananowcem, bo zwykle to nie rodziny ich grzebały. Często nikt zwłok nie zakopywał.

Rozkład trwał na powierzchni. Ziemia spokojnie

w kraju albo przybył z Konga (rzadziej z Europy). Przy okazji ważna informacja: po ludobójstwie

Rwanda odcięła się od frankofonii. Język angielski stał się drugim, po kinyarwanda, językiem

oficjalnym. Francuski zniknął ze szkół. W 2006 roku Rwanda z furią zerwała stosunki

dyplomatyczne z Francją. Była to reakcja na oskarżenie przez Francję kilku współpracowników

prezydenta Kagame o przeprowadzenie zamachu na prezydenta Habyarimanę. Zestrzelony 6

kwietnia 1994 roku prezydencki samolot prowadzili francuscy piloci. Odcinając się od wszystkiego,

co francuskie, w 2009 roku Rwanda wstąpiła do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Jest jednym z

dwóch krajów - obok Mozambiku - które należą do British Commonwealth of Nations, a nigdy nie

były kolonią brytyjską.

na nie czekała. Dzień po dniu, tydzień po tygodniu, z pomocą bakterii, robactwa, większych

zwierząt i deszczy, ziemia cierpliwie i konsekwentnie wchłaniała martwych w siebie. I ziemia teraz

o ciałach przypomina. Niepokoi, dręczy. Ruszysz motyką, a ona cię oskarża. Ziemia - sumienie.

Ziemia - mroczne archiwum, baza danych, twardy dysk. Ziemia - prokurator. Wszędzie kości.

Sterczą. Turlają się czaszki. Jednakowo pęknięte.

Zbezczeszczonych ciał, odnalezionych i wyrwanych ziemi, zwykle nie można już rozpoznać.

Chowa się je raz jeszcze pod wielkimi płytami. Ale po ludzku.

Bywa i tak, że odnalezionych ciał wcale się nie rusza. Bo sprawcy, zmęczeni fetorem rozkładu,

zdecydowali się wykopać dół akurat w takim miejscu, które nie uwłacza godności człowieka. Teraz

ocaleni zaznaczają te punkty: płytą albo jakimś murkiem, różnie. Organizują uroczystości i żałobne

modły.

W każdym mieście i niemal w każdej wsi: zbiorowe mogiły. W wielkich betonowych płytach

często widać właz. Zostawia się go na wypadek odnalezienia kolejnych kości. Znalezione piszczele

się myje, układa w trumnach i dodaje do wielkiej mogiły.

Ale nikt nie wie, czyje to szczątki.

Na płytach nie ma nazwisk.

Identyfikacja ma sens, kiedy jest dla kogo identyfikować. Kiedy żyją najbliżsi ofiar. Pozostałym

rozpoznawanie starych trupów nie jest do niczego potrzebne.

Ale bliskim tak. Jeśli oddaliby krew do laboratorium DNA, pewnie w końcu dostaliby upragnioną

wiadomość: to są szczątki, których szukacie.

Każdy ocalony w Rwandzie chciałby mieć pewność, że bliskie mu kości nie leżą w gnojówce. I

Leo chciałby poczuć tę ulgę.

- Niech wezmą mi tyle krwi, ile im trzeba.

Ale dla Leonarda i dla garstki ocalałych nikt nie przebada milionów rozsypanych szczęk, żuchw,

kręgów, obojczyków, żeber, łopatek, barków, nadgarstków, bioder, miednic, rzepek, strzałek i pięt.

A zgodnie ze sztuką antropologii sądowej tak powinno się zrobić. Ale kto by dał na to pieniądze? I

kto by doczekał rezultatów badań? Trwałoby to ze sto lat. Komu by wydano rozpoznane stare

kości? Prawnukom? Identyfikacja ciał nie ma tu sensu.

Ale bywają szczęśliwcy, którzy po latach rozpoznają szczątki swoich zaginionych. Po jakimś

szczególe (strzępie ubrania) albo dzięki informacji od świadka (sprawcy?), który skruszony

wskazuje miejsce zakopania zwłok. Jeśli to zwłoki pojedyncze, bliscy są pewni (raczej: chcą być

pewni), że to właśnie ich matka, ich ojciec albo zaginione dziecko. Kładą kości do trumny i niosą

do najbliższego zbiorowego grobu.

Zwykle nie jest daleko.

Tam uchylają właz: razem żyli, razem ginęli, razem niech odpoczywają w pokoju. Wszyscy - także

ten jeden rozpoznany -anonimowo. Bez tabliczki, imienia nawet.

Często na wielkich grobach ofiar ludobójstwa nie ma żadnej informacji, choćby najkrótszej: ofiary -

1994. Nic nie ma. Nie chcą tutaj ich nazwisk?3

3 Odpowiada mi na to w swojej książce Ocalony Rćvćrien Rurangwa ze wsi Mugina, teraz

zamieszkały w Szwajcarii. Miał szesnaście lat i patrzył, jak jego matce sąsiad rozcina brzuch. Ona

wtedy mówiła: J)ata, data wambyaye wambyariye iti we", co znaczy: „Tato, tatusiu, dlaczego dałeś

mi życie?" (s. 59). Ten sąsiad nazywa się Simon Sibomana i jest spokojnym ojcem rodziny. Wtedy i

dziś - właścicielem lokalnego baru. Revćrien dostał od niego maczetą i kijem nabitym gwoździami.

Teraz kuleje, ma twarz w bliznach, nie ma oka i ręki. Żyje. Z Europy leci do Kigali i odwiedza

rodzinną wieś: „Żadnej tablicy. Żadnego nagrobka. Tak bardzo chciałbym wykrzyczeć imiona

czterdziestu trzech osób z mojej rodziny, przywołując w pamięci każdą twarz. Tak bardzo

chciałbym powiedzieć i powtarzać bez końca, jak bardzo za nimi tęsknię" (s. 93). To właśnie od

Reverie-na wiem, z jakim dźwiękiem kojarzyć mam trzask rozłupywanej maczetą głowy. Powstało

dziesiątki książek - świadectw ocalonych z rwandyjskiego ludobójstwa. Wszystkie, po angielsku i

francusku można kupić w księgarni w Kigali. Książka Rurangwy wydaje mi się najbardziej

wartościowa.

A Leonard? Dumnie patrzy na świat z wysokości prawie dwóch metrów. Leonard w narodowym

pojednaniu nie przeszkadza?

Ciężko nam się dzisiaj rozmawia, jesteśmy tak blisko jego domu. Siedzimy na tarasie pensjonatu

Świętego Jana, na wysokim klifie. Jest ciemno. Patrzymy prosto przed siebie: w granat jeziora

Kivu.

- Rodzice taty tutaj się utopili. Szczęśliwi, nie doczekali ludobójstwa.

Każdego roku ludzie topią się w Kivu. Woda to ważny tutaj szlak komunikacyjny, a czółna są liche

i często przeładowane. Gwałtowny sztorm potrafi zaatakować nagle, wraz z uderzeniem górskiego

wiatru zimnego jak lód. Kivu wygląda wtedy jak spienione morze. Nie ma litości, ratunku, jest

otchłań. Dno - blisko pół kilometra pod powierzchnią. Bo Kivu to jedno z dwudziestu najgłębszych

jezior świata. Kiedy spojrzymy na mapę Rwandy, zobaczymy, że zajmuje niemal całą zachodnią

granicę kraju - z Demokratyczną Republiką Konga. Brzeg, zwłaszcza po rwandyjskiej stronie, jest

gęsto zaludniony. Woda przynosi okolicznym mieszkańcom nie tylko śmierć, ale i życie. Bo łowią

w niej ryby. Bo wodą można uciec, kiedy na brzegu szaleją bojówki Interhamwe. Udało się to

nielicznym.

Wiemy, że tamtego kwietnia klif, z którego teraz patrzymy na ciemną wodę, był usłany trupami.

Ludzie, kiedy mordercy wtargnęli do kościoła, próbowali uciekać w dół zbocza, w stronę jeziora.

Maczety dosięgły wielu właśnie tam. Albo tutaj, w pensjonacie obok. Wiemy, co działo się w

pokojach, w których dzisiejszej nocy będziemy spali. Wiemy, że już po wszystkim kaci wpadli na

pomysł, jak się upewnić, czy nikt nie udaje martwego. Czy któryś Tutsi nie ukrył się sprytnie pod

ciałem matki, ojca albo sąsiada. Użyli gazu łzawiącego. Niektóre trupy zaczęły kaszleć.

Wiemy, że dwa lata później ekipa amerykańskich antropologów sądowych prowadziła tu

ekshumacje. Na zlecenie międzynarodowego trybunału specjaliści zbierali dowody ludobójstwa.

Odwiedzali ich tutaj dziennikarze i politycy4. Ale także niezapowiedziani goście z żądaniem

pieniędzy za zgodę na ekshumację. Byli to hierarchowie Kościoła katolickiego5.

- Wieczorem - Leonard przełyka ślinę głośniej, niż mówi -ktoś załomotał w drzwi. Pierwszy

wygramoliłem się przez okienko z tyłu. Nie spojrzałem, czy bracia biegną za mną. Zostawiłem ich.

Nie spodobałoby się to tacie.

Pobiegł do znajomych. Siedzieli w ciemnym domu, płakali i nie chcieli się ruszyć. Też mieli

dzieci. Czekali na śmierć. Leonard miał dziewięć lat i przekonał dorosłych, by wszyscy razem noc

spędzili w krzakach. Dzięki temu przeżyli kilka następnych godzin. Mordercy przyszli przed

północą i odeszli z niczym. Ale i rano sąsiedzi nie chcieli opuścić domostwa. Leonard pobiegł przed

siebie, a oni zostali. Nadal czekali. I się doczekali.

Postanowił dotrzeć do urzędu gminy. Władza - myślał - da dziecku schronienie. I tak to wyglądało,

kiedy się tam zbliżył: kilkaset osób, dorośli, dzieci. Z ulgą dostrzegł dwóch swoich braci.

Co z trzecim, najmłodszym?

W urzędzie ogłoszono komunikat: tutaj macie ochronę. Ale dla waszego bezpieczeństwa musimy

was podzielić. Prosimy mężczyzn do sal po lewej stronie korytarza, kobiety do sal po prawej.

Dzieci, was jest najwięcej, niech zostaną w holu.

Okna w salach nie miały szyb, ale miały kraty. Drzwi zamknięto na klucz. Te, za którymi siedzieli

mężczyźni, po jakimś czasie na chwilę uchylono. Aby wrzucić do środka kilka zapalonych opon.

Najstarszy chłopiec krzyknął: uciekamy! Hol był na parterze, dzieci zerwały się do okien, tutaj

szczęśliwie nieokratowanych.

4 Madeleine Albright złożyła tu wieniec.

5 W książce The Bone Woman pisze o tym Clea Koff - antropolożka sądowa, która w 1996

roku pracowała na kościelnym wzgórzu w Kibuye.

To zaskoczyło tych, którzy pilnowali budynku. Wołali: za płotem jest niebezpiecznie. Jak teraz

pouciekacie, to rodzice was nigdy nie znajdą. Wracajcie!

Tym dzieciom, które posłuchały, niedługo potem ścięli głowy. Leonard z braćmi ruszył przed

siebie. Pierwszy miał siedem lat, drugi niecałe pięć. Razem z nimi jeszcze piątka dzieci. Może

szóstka, Leo dokładnie nie pamięta.

- Same maluchy - brakuje mu śliny. - Ściemniało się.

Kivu o poranku. Cud natury, kolejna pocztówka: woda wbija się pomiędzy zielone wzgórza i

tworzy dziesiątki wąskich wysokich zacienionych fiordów. Każde wzgórze to część miasteczka.

Niebo i góry odbijają się w lustrze jasnej wody. Flauta. Za tak piękny kiczowaty widoczek hotelarze

gdzieś indziej na świecie sporo sobie życzą. Ale nie w Kibuye. Tutaj turystów nie ma.

Nie pójdziemy zobaczyć domu, z którego Leo wybiegł w ciemność, kiedy miał dziewięć lat. Bo

zaraz po śniadaniu spotykamy Petera. Peter także stracił w Kibuye rodziców. Chce nam o tamtym

opowiedzieć. Chce nam wszystko pokazać, krok po kroku, kamień po kamieniu, fala po fali. Jeśli

tylko dla jego rodziców mamy czas.

- Mamy - decyduje Leonard.

W kółko to samo: zabici rodzice, znowu siostry, bracia, pewnie obcięli im stopy, ręce, moje notatki

pełne są poobcinanych kończyn, pełne są krwi, zakażonej spermy, siostry na pewno gwałcili, od

wielu miesięcy wszystko to skrzętnie zapisuję po nocach, wszystko już mam, zabitych rodziców na

co drugiej stronie, i dzieci, niebieskim długopisem, czarnym, zielonym, żeby potem po zmianie

koloru notatek sprawnie znajdować początek i koniec każdej relacji, zabity tak, zabity siak, moje

notesy są spuchnięte jak trupy w wodzie, wszystkie te ciała są przy mnie, martwe, ale i żywe,

pokaleczone, ocalony pierwszy, dziesiąty, pięćdziesiąty, ich zabici rodzice to nic specjalnego, nic

szczególnego, rwandyjska normalka, moje notesy cuchną, wszystko, co w nich mam, podchodzi mi

teraz do gardła.

A jeszcze niedawno chciałem usłyszeć o wszystkich zabitych. Każdą śmierć zanotować, każdy

gwałt, każde zakażenie, każdą obciętą stopę, każde utopione w gównie dziecko. Jeszcze niedawno

sądziłem, że dobrze byłoby ich wszystkich zapisać. I ogłosić światu, że byli. I jak ginęli. Dobrze

byłoby pamiętać o każdym pojedynczo, osobno, indywidualnie.

Po co pamiętać o zamordowanych w Rwandzie w dziewięćdziesiątym czwartym? Po co za nimi

tęsknić? Po co nam świadectwa ocalonych?

- Ile miałeś wtedy lat, Peter?

- Siedemnaście.

To grób. Tu są moi rodzice.

I moja maleńka siostra. Mama nosiła ją na plecach. Mieszkaliśmy tutaj, wysoko. Uciekaliśmy w

górę, na szczyt.

Na szczycie dzieci zbierały kamienie. Znosiły je nam w tornistrach.

Podeszli Interhamwe. Blisko. Patrzyliśmy sobie w oczy. Rzucaliśmy w nich. Dłonie nam krwawiły.

Otoczyli nas. Stali niżej, z maczetami. Bez szans. Odeszli. Starsi odpoczywali. Dzieci przez całą

noc znosiły kamienie. Na nic się zdały. O świcie przyszło wojsko. Od kul dobra śmierć. Matka,

siostry, bracia. Kto przebrnął przez kule, zbiegał do jeziora. I tam trafiał na metal sąsiada. Ojcu pod

jakimś liściem udało się aż pięć dni. Piątego dnia zgłodniał. Zobaczył przyjaciela. Wyszedł z

krzaków: przyjacielu!

Przyjaciel ma teraz dożywocie. Bo wtedy powiedział: z karaluchem człowiek się nie przyjaźni. I

pokazał kolegom, jak traktować insekta.

Ciął ojcu ręce. Po plasterku, jak tnie się kiełbasę.

Ojciec mocny był, długo dychał.

Z kryjówki patrzyłem.

Otworzyli ojcu brzuch, wyjęli żołądek.

Z bratem kryliśmy się po norach. Co noc w innej. Co noc sto metrów bliżej jeziora.

Aż Interhamwe, przekonani, że wybili wszystkich, wrócili na nasze wzgórze. Szabrować domy.

Szóstej nocy dotarliśmy do przystani.

Wyrzuciliśmy trupy z łódki. Popłynęliśmy na bezludną wyspę.

Jest czółno, kapoki, płyńmy. Pierwszy raz po tamtym.

- Leonard?

- Pierwszy raz na jeziorze bez taty. Przeżyję. Nie chcę zawracać.

1*

- Na wyspie - mówi Peter, kiedy już tam dopływamy - koczowało z sześćdziesięciu Tutsi z

Kibuye. Dotarli tu kilka dni wcześniej, kiedy w mieście był jeszcze spokój.

Z krowami, kozami. Mogli jeść szaszłyki z ogniska.

Tej samej nocy podpłynęła tu łódź Interhamwe. Bo ściągnęliśmy ogon.

Było ich za mało. Bali się zaatakować. Odpłynęli.

Każdy z nas miał jakąś łódkę, tratwę. Ruszyliśmy w kierunku Konga.

Nad ranem na naszą wyspę podobno dotarli kolejni Tutsi. Zaraz za nimi mordercy. Wystrzelali

wszystkich. Ciała wrzucili do wody. Kivu to głęboki cmentarz.

Wracajmy.

- Money - na stacji benzynowej zaczepia nas jakiś nastolatek, to znaczy mnie zaczepia. - Daj mi

pieniądze.

- A dlaczego mam ci dać pieniądze? - odpowiadam, jak zwykle w takiej sytuacji.

- Bo masz - rzuca bez chwili namysłu. - Każdy muzun-gu ma.

- A gdzie są twoi rodzice?

- Mama nie żyje. Tata poznał jakąś babkę i się wyprowadził.

- Widujesz go?

- Nie. Zapomniał o mnie.

- To z kim mieszkasz?

- Z siostrą. Ale ona zaraz wychodzi za mąż. I mnie zostawi, jak ojciec.

- A do szkoły chodzisz?

- Nie, nigdy nie chodziłem.

- Dlaczego? Podstawówka jest bezpłatna.

- Nikt mi nie kazał.

Leonard pamięta, co jemu przykazywali rodzice (słowo rodzice pada między nami po raz

pierwszy, dotychczas był tylko tata). Na okrągło powtarzali najstarszemu synowi: ucz się, musisz

być kimś. Tylko po co? To pytanie towarzyszyło Leonardowi przez kilka lat po dziewięćdziesiątym

czwartym. Rósł, dojrzewał i nie rozumiał, po co być kimś, skoro to przed niczym nie chroni. W

każdym razie nie przed maczetą. Rodzice (Leo już drugi raz w ciągu minuty powtarza to słowo)

byli kimś i na niewiele im się to zdało. Więc po co się starać? Ale mimo wątpliwości Leo uczył się

pilnie, bo wiedział, że tylko tyle może dla rodziców zrobić. I powtarzał młodszym braciom: uczcie

się, bo tak chcieli nasi rodzice.

Bracia Leonarda nie stoją dzisiaj na stacji benzynowej i nie łapią muzungu za rękaw. Choć mają

jeszcze mniej niż Leo. Zjedzą tyle, ile im dadzą w internacie. Nie za dużo, nie za dobrze, ale nie ma

co narzekać. Leo o nich pamięta i jak tylko zarobi jakieś grosze na przepisywaniu prac

magisterskich, natychmiast daje im po tysiąc franków. Wystarcza na colę albo na fantę tropical.

- Przez braci nie mogę się ożenić - mówi do mnie Leo. -1 to jeszcze przez dziesięć lat.

Najwcześniej za dziesięć lat najmłodszy brat Leonarda skończy studia. Bo najwcześniej za pięć je

zacznie. Teraz dopiero pojmuję to, co jest oczywiste niemal od początku: trzeci brat Leonarda nie

mógł tamtego kwietnia uciec w ciemność przez okienko w tylnej ścianie domu. Niebawem skończy

piętnaście lat. Wtedy nie chodził, był niemowlęciem. Został z matką? Nie mogę zapytać. O matce

wciąż nie mówimy.

Ale o rodzicach tak.

- Dla nich muszę to zrobić.

Dla rodziców, czy raczej dla pamięci o nich, wszyscy bracia muszą skończyć studia i zostać kimś.

Tego pragnie Leonard, to na razie jest jego cel. Nie żona, nie rodzina, tylko cztery uniwersyteckie

dyplomy. A to kosztuje. Bo nie każdy jest tak dobry, by dostać rządowe stypendium. Z żoną

edukacja braci byłaby niemożliwa. Żona spytałaby: dlaczego im pomagasz, skoro nam

ledwojvystarcza? Gdyby jej odpowiedział, że nie ma wyjścia, że musi i chce im pomagać, żona

przyprowadziłaby swoje rodzeństwo: to utrzymuj i moich braci. Tak w Rwan-dzie jest i nie warto z

tym dyskutować. Chłopak żebrzący na stacji benzynowej jest tego dobrym przykładem. Ojciec

poznał nową kobietę i opuścił dorastającego syna. Starsza siostra wyjdzie zaraz za mąż i zostawi

młodszego brata.

- Skąd miałbym na to wszystko wziąć? - Leo szeroko podnosi ręce i śmieje się. - Przecież nic

nie mam! Więc wesela w najbliższym czasie nie będzie. Ani żadnej dziewczyny.

Dziewczyna, zdaniem Leo, to złodziejka czasu, złodziejka energii. A on musi dbać o siebie i braci.

Ale czy tylko o to chodzi? Bo może o coś zupełnie innego? Może to dążenie do edukacji to jakaś

bzdura, wymówka, usprawiedliwienie? Wielu (może nawet większość, ale twardych danych na to

nie mam) spośród studentów uniwersytetu w Butare nie wchodzi w żadne intymne relacje. Żadnej

miłości? Flirtu? Dlaczego jest tu inaczej niż gdzie indziej? Odwrotnie niż na wszystkich

uniwersytetach świata?

- No właśnie - pyta Leonard - dlaczego nie chcę kochać? Siebie pyta. I milczy.

- Kiedy mężczyzna - po chwili przerywam ciszę - jest razem z kobietą, zwykle niedługo potem

rodzą się dzieci.

- Myślisz - pyta Leonard - że nie chcę mieć dzieci? Że się boję?

Siebie pyta. I milczy. I przełyka ślinę.'

- Boisz się? Czego?

- Że ktoś mi dziecko zetnie. Albo:

- Że moje dzieci będą się tułać po buszu.

Wtedy nie posłuchali wezwań morderców. Nie wrócili do holu w urzędzie gminy. Uznali, że trzeba

iść tam, gdzie nikt ich nie zna. Gdzie nikt się nie domyśli, że są Tutsi.

Szóstka dzieci (czasem Leo mówi, że z urzędu uciekło ich ośmioro, czasem, że dwanaścioro,

czasem jeszcze inaczej) szła przez wzgórza w kierunku Gitaramy. Kiedy tam dotarli - z tuzina

została trójka: Leonard i dwaj jego bracia. Co z resztą? Reszta gdzieś się pogubiła. Leo twierdzi, że

nie pamięta jak. Podobno tylko raz natknęli się na patrol Interhamwe. Nieznajomi mordercy czujnie

spojrzeli na gromadkę wystraszonych i obdartych maluchów. I od razu wiedzieli, z kim mają do

czynienia.

Któryś spytał: skąd idziecie?

Powiedział: idźcie dalej, niech inni was zabiją.

Leonard powtarza:

- Biegłem.

Unikałem Hutu.

Byłem mały.

Bracia mniejsi ode mnie. Głodni.

Trzech. To znaczy dwóch. Ze mną.

Cały czas dźwigałem mniejszego na plecach.

Mam trzech braci.

Dwa miesiące w buszu. To znaczy dwa tygodnie. Chyba. Jak koty. Czujni.

Całymi dniami w jednych krzakach. Bez picia. Czasem był strumień, rzeka. Piliśmy wodę,

czerwoną. Kupę robiliśmy też w tych krzakach. I staliśmy w niej przez wiele godzin.

Zmiana miejsca - tylko nocą.

Jedliśmy znalezione ścierwo. Wierzę, że psa.

Wszędzie leżały ciała.

Jeśli mam być zabity, to razem z braćmi. Tylko o tym myślałem.

Nocą weszliśmy do miasta.

Była to Gitarama. Leonard nie pamięta, dlaczego skierował się prosto do kościoła. Kilka tygodni

wcześniej wierzył, że urząd gminy da dziecku schronienie, może więc teraz uznał, że ocalić ich

może tylko kościół. Wokół kościoła stali biali żołnierze. Francuzi6.

- Weszliśmy do środka.

Nosem poczułem gówno. Wymiociny. Mocz. Pot. I krew.

Co jakiś czas ktoś wchodził. Czytał z listy nazwiska. Zabierali tych ludzi.

Ale nas nie. Byliśmy dziećmi, i to nie z tego regionu.

Francuzi dobrzy byli, dawali nam jakieś biszkopty.

Ale w zabijaniu nie przeszkadzali.

Cały czas słyszeliśmy na zewnątrz gwizdki, krzyki, jęki.

Trwało to dwa miesiące. Albo dwa tygodnie. Nie wiem. Nie pamiętam.

Spaliśmy na kościelnych ławkach.

Aż któregoś dnia francuscy żołnierze sprzed kościoła zniknęli.

6 Leonard prawdopodobnie się myli. Byli to raczej żołnierze misji UNA-M i R posługujący się

językiem francuskim. Francuzów w tych dniach na tym terenie nie było.

W drzwiach stanęli Interhamwe. Ścinać zaczęli od drzwi.

Wziąłem mniejszego brata na plecy.

Drugiemu powiedziałem: masz już siedem lat, sam musisz sobie poradzić.

Ruszyliśmy w stronę drzwi. Pędem. Między nogami morderców.

Domy w Gitaramie stały już puste. Hutu wyszli do Konga. Dwa dni później do miasta wszedł

RPF. Leonard i jego dwaj młodsi brata trafili do najbliższego sierocińca.

- Ocaleliśmy.

We wrześniu dziewięćdziesiątego czwartego nauczyciel spytał Leonarda, czy pamięta, gdzie jest

jego dom. Bo rwandyjskiego państwa nie stać na utrzymywanie sierot, które sierotami nie są.

Trzeba sprawdzić, czy rodzice przeżyli.

Leonard się ucieszył. I wierzył, że rodziców niedługo zobaczy. Powiedział: nie znam drogi do

Kibuye. Ale jak tam dojedziemy, trafię z centrum do domu bez najmniejszego problemu.

Pojechali.

„Jestem szczęśliwy z pobytu w tym kraju afrykańskim, w którym z entuzjazmem przyjęto

Ewangelię i gdzie wiara tak szybko rozkwita... Duch Święty, zdobywszy dla Jezusa Chrystusa serca

tylu Rwandyjczyków i Rwandyjek, nieustannie obdarza ich licznymi dobrami, takimi jak żywa

wiara, żarliwie spełniana liturgia, umiłowanie Słowa Bożego, pragnienie wiedzy u młodzieży, chęć

współpracy ze wszystkimi w służbie dobra wspólnego, przy dobrym wzajemnym zrozumieniu się

Kościoła i Państwa"1.

Nazywam się Interhamwe. Wypiłem szklankę krwi. Nazywam się Krew.

Samolot Brussels Airlines po dziewięciu godzinach lotu z Europy ląduje w Kigali zwykle koło

siódmej wieczorem, kiedy jest już ciemno. Małe duszne lotnisko, przyjazna i sprawna

i Jan Paweł II. Przemówienie do prezydenta Rwandy wygłoszone w Kigali 7 września 1990 roku.

Cytuję za książką bp. Kizito Bahujimihigo Świadkowie Boga w kraju męczeństwa. W tym samym

źródle czytam, że w 1990 roku Rwanda „po okresie niespełna stuletniej ewangelizacji liczy 3 200

000 katolików (czyli niemal 50 procent całej ludności Rwandy), 116 parafii, 538 księży (278

rwandyjskich i 260 obcych), 1016 zakonnic (678 rwandyjskich i 338 obcych) oraz 233 braci

zakonnych (151 rwandyjskich i 82 obcych)", s. 95.

kontrola paszportu, pierwszy przejazd przez miasto, pierwsze wrażenia, zapachy, śpiewy. Jeszcze

niewiele wiem o ziemi „tysiąca wzgórz i miliona uśmiechów". Poza tym, co znalazłem w

książkach, międzynarodowych raportach i w google. Jeszcze nie spotkałem ocalałych, zgwałconych

ani ich katów. Ani lekarzy, psychologów, ministrów i sędziów gacąca. Nie płynąłem czółnem po

Kivu. Nie znam jeszcze Leonarda. Nie wiem, jak zginęła jego matka.

Pierwszy wieczór - w parafii ojców pallotynów na Gikondo. Pierwsza noc i nazajutrz - mój

pierwszy dzień w Rwandzie.

Pierwsze notatki. Po małym uporządkowaniu można by je streścić tak:

Tamtego kwietnia ludzie przybiegli na Gikondo (to dzielnica Kigali) i schronili się w kościele

parafialnym. Opowiada mi o tym brat Piotr (od ponad dwudziestu lat w Rwandzie), pallotyn, teraz

moja ostoja w Kigali: dba o to, bym pił filtrowaną wodę, jadł słodkie ananasy i miał wygodne

spanie.

Współczesny nieładny kościół z cegły stoi, w odróżnieniu od małej kaplicy, poza terenem misji,

przed wysokim ogrodzeniem, bliżej asfaltu. Mieści podobno dwa tysiące ludzi. Każdy może wejść

do środka i uklęknąć w drewnianej ławce.

Modlili się i wtedy.

- Trwała msza - brat Piotr pamięta tamten dzień. - Inter-hamwe weszli do kościoła. Z gwizdkami w

gębach. Zaczęli rąbać ludzi. My, biali, uciekliśmy.

Wróciliśmy pod wieczór. Pełny kościół ściętych. Strzały na drodze. Poszliśmy znowu do domu.

Wróciliśmy nocą.

Przed drzwiami świątyni kopaliśmy grób. Nogi mieliśmy z waty.

Ledwo dźwigaliśmy te ciała. Zakopaliśmy siedemdziesięciu.

Ich dowody osobiste ukryłem w domu, w wentylatorze.

W niedzielę nie było mszy. Bo sprofanowano kościół.

Była i druga masakra na Gikondo, trzy dni później, dwunastego kwietnia, we wtorek: zaraz po

pierwszym zabijaniu kolejni parafianie przedostali się na teren misji. Weszli do małej kaplicy, w

której co rano i co wieczór zakonnicy adorują Pana. Ludzie wciąż wierzyli, że święte mury

ochronią ich przed maczetą? Czy przyszli tu, bo nie mieli lepszego pomysłu na ocalenie?

- Dałem im banany i wodę - było tam dziesięć, może piętnaście osób, brat Piotr nie pamięta

dokładnie. - Nawet na siku nie wychodzili.

Chyba że nocą.

Siedzieli tak cicho do wtorku.

We wtorek znowu gwizdki.

My, biali, schowaliśmy się w naszej drukarni.

Ci z Interhamwe znaleźli nas natychmiast. Zażądali kluczyków do samochodów. Myśleliśmy, że

chcieli je zabrać. Ale nie.

Spuścili paliwo.

Podeszli do kaplicy.

Zamknięta od środka.

Wytłukli szyby w oknach. Wlali benzynę.

Patrzyliśmy na ogień.

Nazajutrz brat Piotr wyjechał z Gikondo. Wrócił cztery miesiące później, pod koniec sierpnia.

- W spalonej kaplicy wciąż leżały kości. Pochowaliśmy je. W małym grobie. Tam. Bez

nazwisk. Nie wiemy, jak się nazywali.

Kim byli parafianie spaleni na oczach swych duszpasterzy? W ich kaplicy? Ani jednego imienia

duchowni nie znają, nazwiska? Jeden z pallotynów zanotował, że rozmawiał z ludźmi koczującymi

w kaplicy, widział wśród nich młodą matkę, która siedziała z dzieckiem w zakrystii.

W relacji polskiego misjonarza nie ma ani imienia tej kobiety, ani jej dziecka.

Tym dzieckiem mogła być Aurorę Kirezi. Na poznanie jej nazwiska dzisiaj wystarcza chwila. W

Kigali Memoriał Centrę (trafiam tam rano, nazajutrz po przylocie) zdjęcie Aurorę aż razi mnie w

oczy: w białej sukieneczce z falbankami patrzy z ufnością na kogoś, kto stoi obok. Nie mogę

wiedzieć, kto to był (mama czy tata?), i nie wiem, jak wyglądał. Zdjęcie skadro-wano tak, by

pokazać jedynie dziecko. Uśmiecha się, dumnie stawia pierwsze kroki.

Ale żeby spróbować odnaleźć twarz dziecka, trzeba tam pójść. To znaczy: trzeba chcieć tam pójść.

I spojrzeć tamtej twarzy w twarz. Trzeba sobie powiedzieć: to także moja sprawa. Ale po co to

sobie mówić? po co zadawać sobie takie pytania? czy anonimowość zamordowanych zwalnia z

odpowiedzialności za bezczynne patrzenie na ich śmierć? czy brak działania był przyzwoleniem na

zabijanie? na zło? czy misjonarze przed ludobójstwem zrobili cokolwiek, by do niego nie dopuścić?

czy Kościół cokolwiek uczynił, aby ludobójstwo zatrzymać? czy przez dziesięciolecia nie stał po

stronie jednych, będąc przeciwko drugim? czy każdy z nas nie dzielił tu ludzi na lepszych i

gorszych? czy tamtego kwietnia można było zachować się inaczej? czy Kościół zachował się

przyzwoicie? czy dzisiaj jesteśmy w porządku? dlaczego nie towarzyszymy ocalonym, kiedy

każdego kwietnia uroczyście wspominają ludobójstwo i płaczą za swoimi umarłymi? dlaczego

dzisiaj nas z nimi nie ma?

Twarz małej Aurorę wisi teraz na ścianie w budynku Centrum Pamięci obok twarzy innych dzieci.

Są oświetlone mocnymi reflektorami. Wołają mnie. Abym na nie patrzył. I pytał, co się wtedy

zdarzyło.

Dzieci wołają i księży z Gikondo.

- Chciałem księdza zapytać, co się wtedy zdarzyło na Gikondo?

- A kto pana finansuje? - tak na moje pytanie odpowiada misjonarz Stanisław Filipek. - Kto za

panem stoi?

- Nikt.

- Ktoś musi stać.

- Ksiądz wtedy tu był. Chciałbym się dowiedzieć...

- Powiem panu, o czym pan powinien napisać. O zmowie świata. I zmowie światowych mediów.

Wszyscy na świecie wiedzieli wcześniej, co się w Rwandzie wydarzy. I media wiedziały, także w

Polsce.

- Ksiądz wierzy, że polskie media...

- To ludobójstwo przygotował Zachód. Z góry wiedziano, kogo o nie później oskarżyć. Kościół!

- Ale...

- Proszę pana, reporter powinien umieć słuchać. I wiedzieć, że prawda jest najważniejsza.

Prawda według księdza Stanisława Filipka (mieszka w Rwandzie i dzisiaj) w skrócie wygląda tak:

Rwanda jest najgęściej zaludnionym krajem świata. I coś trzeba było z tym zrobić. Światowe

koncerny produkujące prezerwatywy oraz występujące w ich interesie zachodnie rządy zwietrzyły

w Rwandzie interes. Sprzedawać tu jak najwięcej kondomów. I pigułek, spiral. Trafiły na opór. Bo

w Rwandzie silny jest Kościół katolicki i jego nauczanie. Uruchomiono więc machinę śmierci.

Różnego rodzaju kampanie, żeby stosować środki antykoncepcyjne. Kiedy i to się nie udało, świat

wymyślił dla Rwandy ostateczne rozwiązanie. Ludobójstwo.

- To była zmowa - ksiądz Filipek patrzy na mnie wzrokiem śledczego, który przyłapał sprawcę na

gorącym uczynku. -A wy teraz oskarżacie maluczkich!

- Ja...

- Niech pan słucha! Na Gikondo mężczyznom obcinano uszy, wydłubywano im oczy i obcinano

genitalia. Masz nie słyszeć, nie widzieć, nie płodzić! Mogła to wymyślić tylko cywilizacja śmierci.

- Aleja...

- Wszystko, co mam do powiedzenia na temat tamtych dni na Gikondo, napisałem w książce

To ty, Emmo?2 Do widzenia panu.

Znam ten tekst. To właśnie ksiądz Stanisław Filipek widział w kaplicy niedługo przed jej

spaleniem młodą matkę, która siedziała z dzieckiem w zakrystii.

Ksiądz pisze również: „Boom demograficzny w Afryce, a w szczególności w Rwandzie, jest

postrzegany jako zagrożenie dla świata, zaś Kościół, który ze swej natury występuje w obronie

życia, staje się niewygodnym partnerem"3.

W parafialnych ogrodach Gikondo bywa duszno. Ale wystarczy stąd wyjść, podejść do asfaltu,

złapać mototaxi, ruszyć z impetem, poczuć siłę wiatru i oddychać głęboko, bez żadnej myśli.

Teraz - kilka minut drogi od Gikondo - patrzę w spokojne oczy zwykłego rolnika. Mąż i ojciec

czwórki dzieci. Nie ma go w domu od piętnastu lat. Po tym, co zrobił, musiał uciekać za granicę.

Do Tanzanii. Tam po kilku latach go aresztowano i odesłano do Rwandy. Trafił na gacąca i dostał

wysoki wyrok. Poprosił o przebaczenie, więc zmniejszono mu karę. Wyjdzie za dziesięć lat. Stąd: z

kolonii karnej na Kicukiro.

Rozmawiamy już jakiś czas: ona nazywała się Emerita, on Albert, mieli dwoje dzieci, ich imion

rolnik nie pamięta, dziewczynka i chłopiec, pięć lat chyba i cztery, mieszkali w domu obok.

- Zatłukłem ich wszystkich maczugą.

2 Powieść To ty, Emmo? napisał ks. Jacek Waligórski. Tekst ks. Stanisława Filipka

zamieszczono na jej końcu pt. Zamiastposiowia.

3 Stanisław Filipek, Zamiast postowia, s. 303.

Jakie teraz pytanie mam mu zadać? Jak wygląda maczuga? Już to wiem: pała nabita gwoździami.

Kto dostał nią pierwszy? Kto ostatni? A po co mi to wiedzieć? Milczymy. On ani słowa i ja ani

słowa. Cisza trwa i trwa. Aż staje się niezręczna, krępuje mnie, zawstydza.

- Dobrze sypiasz? - takie pytanie mu stawiam, żeby powiedzieć cokolwiek. Nie mam ochoty

słuchać odpowiedzi. Ale rolnik nagle się ożywia. Widać sporo ma na ten temat do powiedzenia.

Teraz sypia świetnie. Ale wcześniej nie: byle ruch za oknem, byle szmer, ptak, wszystko wzbudzało

w nim strach. Bezsenne noce. Zimny pot. Drżenie mięśni. Nie duchów nasz rolnik się bał. Nie

zjawy sąsiadów go prześladowały. Nie dusze dzieci, które zatłukł maczugą. Ale mściciele z Kigali.

Ich się obawiał. Żywych i mocnych Tutsi, żołnierzy RPF. Ich karabinów, kul. Przed nimi uciekał.

Więc kiedy wreszcie go aresztowano i osądzgno, poczuł ulgę, spokój i wdzięczność. Bo zyskał

pewność: będę żył.

Ten spokój w oczach zwykłego rolnika budzi moje zdziwienie. Dla sumienia to wszystko wydaje

się nie do udźwignięcia. A on jest spokojny, nie mam wątpliwości.

- To nie ja zabijałem. To Szatan.

Mieszkam na Gikondo zawsze, kiedy wracam do Rwandy. To moja baza w Kigali. Stolica jest

położona w centrum kraju, stąd łatwo wszędzie dojechać. Pallotyni mają tu tanie i chłodne pokoje

w ceglanych domach podobnych do baraków, wielki piękny ogród, świergot ptaków, ciszę i spokój.

Tylko pod wieczór słychać śpiewy z więzienia, które stoi za ogrodzeniem. To znaczy za wysokim

murem. Nic przez tę ścianę nie widać, co jest codziennym źródłem mojej zawodowej frustracji: co

tam się dzieje? za co ci ludzie tam siedzą? jak siedzą? czy naprawdę cele są tak przepełnione, że nie

ma nawet jak usiąść? Niestety, do tego więzienia nigdy wejść mi się nie uda.

A czy uda mi się poznać prawdziwą historię parafii Gikon-do? Przebieg tamtych kilku

kwietniowych dni? Bo po jakimś czasie już wiem, że o tym, co tutaj wtedy się stało, świadkowie

mówią pobieżnie, krótko, niechętnie. Bez wdawania się w szczegóły. Albo zamydlają szczegóły,

plączą je. Albo wcale mówić nie chcą.

W tamtym czasie kościół na Gikondo, nazywano polską parafią. Polacy ją zbudowali. Obok

pallotynów, za ogrodzeniem, mieszkały również polskie pallotynki. W sumie - dwanaście osób.

Siostry prowadziły ośrodek zdrowia (otwierał go sam prezydent Habyarimana), a księża drukarnię.

Powstał tu też Ośrodek Planowania Rodziny4. Wszystko działa i dzisiaj, choć Polaków na Gikondo

prawie już nie ma. Kilkoro leży na maleńkim cmentarzu w ogrodzie (tam, gdzie - anonimowo -

4 „Dzieło to - pisze ks. Franciszek Kania w książce Rwanda wczoraj i dziś - zapoczątkował,

wspaniale rozwinął na cały kraj i długo nim kierował ks. dr Henryk Hoser. To on, po głębokim

przeanalizowaniu encykliki Humanae vitae oraz adhortacji Familiaris consortio, postanowił

uratować honor chrześcijańskiej Rwandy, zapobiegając nieludzkiemu mordowaniu dzieci

nienarodzonych" (s. 110). Henryk Hoser - pallotyn, przez 21 lat w Rwandzie, także jako tzw.

wysłannik papieski (pod nieobecność w Kigali nuncjusza apostolskiego) - dziś jest arcybiskupem

diecezji warszawsko-praskiej. Poprosiłem arcybiskupa o rozmowę. Zapytałem o Rwandyjską Akcję

Rodzinną. Spytałem również: Czy i dlaczego Kościół w Rwandzie faworyzuje Hutu? Czy postawa

rwandyjskiego Kościoła katolickiego mogła sprzyjać ludobójstwu? Co w kwietniu 1994 roku stało

się na Gikondo, które ksiądz biskup świetnie zna? Czy mieszkający tam pallotyni mogli się wtedy

zachować inaczej? Czy mogli się zachować inaczej, kiedy z ucieczki wrócili? Czy katoliccy księża

brali udział w ludobójstwie 1994? Czy w latach dziewięćdziesiątych x x wieku w Rwandzie było

jedno, czy dwa ludobójstwa? Czy Kościół katolicki neguje ludobójstwo 1994? Co księdzu wiadomo

o ukrywaniu przez Watykan duchownych ludobójców? Czy ksiądz arcybiskup pomagał w ich

ewakuacji z Rwandy? Dlaczego ksiądz do Rwandy już nie jeździ? Eminencja odpowiadał przez 25

minut (tyle przeznaczył czasu na rozmowę o ludobójstwie w Rwandzie) i na koniec zażądał: - Ale w

książce proszę mnie nie cytować.

spoczywa również spalona Aurorę Kirezi). Wielu wyjechało: na inne parafie w Rwandzie albo z

powrotem do Europy.

- Halo, słucham.

- Czy zechce siostra porozmawiać o tamtych dniach na Gikondo?

- Wykluczone - mówi Elżbieta Szwarc, dziś zatrudniona w Polsce, w rezydencji biskupa

warszawsko-praskiego.

- Podobno siostra była tam wtedy aniołem, dawała pić konającym.

- O Rwandzie rozmawiać nie będę.

Tamtej soboty na Gikondo, dziewiątego kwietnia, ludzie od świtu kryli się w kościele i w

budynkach obok. Wiemy to na przykład z tekstu księdza Stanisława Filipka: „ludność, która czuła

się zagrożona, zwłaszcza Tutsi, zaczęła uciekać lub szukać schronienia przy parafii. Całe centrum

przyparafialne było wypełnione ludźmi"5. Bo dzień wcześniej Interhamwe sprawdzali całą

dzielnicę, ulica po ulicy, dom po domu. Trafili na Tutsi - cięli. Sprawdzali i domy Hutu, by upewnić

się, że żaden zdrajca nie ukrył karalucha. Ludzie wiedzieli, co się zaczyna, bo nie raz, nie dwa na

Gikondo ci z Interhamwe zabijali Tutsi. Ostatni raz w lutym - czterdzieści osób. Osiemnaścioro

dzieci z ich ręki zostało wtedy sierotami. Niedługo tęskniły za mamą i tatą. Półtora miesiąca.

Mordercy znaleźli je wszystkie w szkole. I ścięli. W piątek, ósmego kwietnia. Więc z piątku na

sobotę do kościoła przybiegło wielu wystraszonych Tutsi z całej okolicy. Księża wiedzieli, co się

szykuje, i na noc zostawili otwarte wrota.

Relacje z tego, co się tu wtedy działo, są rozbieżne. Generał Romeo Dallaire, Kanadyjczyk,

wówczas komendant sił ONZ w Rwandzie (u NA MIR) twierdzi, że ludzie nie przyszli do kościoła

z własnej woli. Nocą żandarmeria szła od drzwi

5 Filipek, Zamiast..., s. 290.

do drzwi. Sprawdzano dokumenty i tak wyselekcjonowanych Tutsi - mężczyzn, kobiety i dzieci - do

kościoła doprowadzono. Księża i dwaj żołnierze UNAMIR (mieszkali na terenie zgromadzenia)

„zaalarmowani krzykami, natychmiast przybiegli pod drzwi kościoła. I w wejściu ich zatrzymano.

Przyparto do ściany, przyłożono lufy do gardeł. I kazano patrzeć, jak żandarmi zbierają od ludzi

dowody osobiste, palą je. A potem witają Interhamwe i przekazują im ofiary gotowe do zabicia".

Wygląda to tak, jakby wszystko działo się nocą. Generała Romea Dallaire nie było wtedy na

Gikondo. Przebieg zdarzeń na terenie kościoła zna z drugiej ręki. Z jego relacji wynika, że

najgorsze stało się wewnątrz świątyni: „szli od ławki do ławki, machając maczetami. Niektórzy

umierali od razu, a inni, okrutnie pokaleczeni, błagali o życie dla siebie albo dla swych dzieci. Nikt

nie został pominięty. Ciężarnej kobiecie wypruto wnętrzności, wyjęto z niej płód. Kobiety cierpiały

szczególne męki. Mężczyzn uderzano w głowy. Umierali natychmiast albo konali w powolnej

agonii. Genitalia były ulubionym celem oprawców. Żadnej litości, wahania, żadnego współczucia.

Księża i żołnierze UNAMIR Z lufami przy szyjach, ze łzami w oczach i z krzykiem umierających

w uszach prosili żandarmów o życie dla ofiar. Na to żandarmi szturchnięciami luf podnosili im

głowy. Aby byli lepszymi świadkami horroru"6.

Generał Romeo Dallaire myli się przynajmniej w kilku szczegółach. Podobnie jak brat Piotr,

którego świadectwo zanotowałem niedługo po moim przylocie do Rwandy. W kościele nie było

zwłok. A już na pewno kościół nie był ich pełny. Bo ludzi zabijano przed budynkiem. I to w świetle

dnia, do południa, nie nocą. Wiadomo to z relacji napisanej przez księdza Stanisława Filipka: „rano

na Gikondo, jak zwykle była odprawiona Msza święta w kościele, który był prawie

6 Romeo Dallaire, Shake hands with the devil, s. 280.

w całości wypełniony ludźmi. Po Mszy św. rozpoczęła się adoracja Najświętszego Sakramentu i

spowiedź. W międzyczasie usłyszeliśmy strzały i przy drzwiach wejściowych do kościoła padł

zastrzelony nieznany nam mężczyzna, a potem do Kościoła wpadło wojsko. Wszyscy zaczęli

uciekać w kierunku ołtarza, na którym był wystawiony w monstrancji Najświętszy Sakrament.

Wojsko zmusiło wszystkich do opuszczenia kościoła"7.

Ksiądz Stanisław Filipek, zanim skończył ze mną rozmowę, powiedział jeszcze jedno ważne

zdanie: - W kościele był wystawiony Najświętszy Sakrament, więc ludzi wyprowadzono na

zewnątrz.

Więc?

Więc chodziło o to, by zabijać nie przed Najświętszym Sakramentem, ale po drugiej stronie drzwi?

Tam tego Chrystus nie widział? Ktoś to z mordercami wytargował? Ksiądz Filipek kończy

rozmowę: - Wszystko napisałem w książce To ty, Emmo?

Tekst księdza Filipka: „Żołnierze, zganiając ludzi przed kościół, zaczęli się wycofywać, a wtedy

rozwścieczone grupy Interhamwe zaczęły przeskakiwać przez ogrodzenie naszej posiadłości i z

różnych stron osaczać ludzi zgromadzonych wokół kościoła. Zaczęła się wielka panika i ucieczka.

Gdzie kto mógł, próbował się schronić. Porwałem ze sobą chłopca, ale mnie pchnięto i

przewracając na ziemię, wydarto mi go z ręki. Obleciał mnie wielki strach, nie miałem odwagi

wrócić do kościoła, gdzie był wystawiony Najświętszy Sakrament. Zdesperowany przeczołgałem

się na teren naszego domu. Zaś wokół kościoła zaczęła się rzeź niewinnych, również dzieci. Trwało

to ponad 2 godziny. Dochodziły do nas tylko jęki, co jeszcze bardziej powiększało trwogę, co

będzie z nami"8.

7 Filipek, Zamiast..., s.291.

8 Filipek, Zamiast..., s.292.

Wszystko to widzieli dwaj żołnierze UNAMIR. Generał Dallaire nie podaje ich nazwisk. Ale już

je znam9. To Polacy. Pierwszy nazywa się Jerzy Mączka i teraz mieszka w Oksfordzie. Niedługo go

tam odwiedzę. A drugiego w Krakowie. Ma na imię Ryszard, jest emerytowanym pułkownikiem.

Waha się, nie jest pewien, czy chce o Gikondo rozmawiać. A po co? A kto za tym stoi? Prosi, by -

czy się zgodzi na rozmowę, czy nie - jego nazwiska w książce nie ujawniać.

O lufach przy gardłach Polaków wspomina także Linda Melvern10, badaczka rwandyjskiego

ludobójstwa: w ten sposób zmuszono ich, by patrzyli, jak Interhamwe wypychają ludzi z kościoła i

zabijają ich.

- To bzdura - mówi wojskowy z Krakowa, kiedy w końcu zgadza się na rozmowę. I dzwoni

do kolegi w Oksfordzie. - Pamiętasz, Jurek, żeby ktoś przykładał nam lufy do gardeł? Czy ja

mogłem to wyprzeć?

- Bzdura.

O Najświętszym Sakramencie pamiętają obaj.

Świadectwo Jerzego Mączki. Tamtej kwietniowej nocy w parafii na Gikondo mało kto spał

(polscy żołnierze od kilku miesięcy mieszkali w ceglanych domach w kształcie baraków). Wszyscy

wiedzieli o zestrzelonym samolocie prezydenta, o ciałach na stołecznych ulicach i o zalęknionych

parafianach w kościele. Strach było się ruszyć za płot. Zresztą na ogrodzeniu

9 W Rwandzie było wtedy pięciu polskich żołnierzy ONZ. Przylecieli do Kigali prosto z

Kambodży, w listopadzie 1993 roku, pół roku przed ludobójstwem. Dołączyli do sił UNAMIR,

które miały nadzorować przestrzeganie postanowień układu pokojowego z Arushy. Trzech z pięciu

polskich żołnierzy ONZ zamieszkało na Gikondo. Docieram i do tego trzeciego. Nazywa się Jerzy

Bajer, jest naszym ambasadorem w Tajlandii. Odwiedzam go w Bangkoku. Wyjechał z Rwandy,

zanim zaczęło się ludobójstwo, nie był uczestnikiem zdarzeń na Gikondo, nasza rozmowa więc ich

nie dotyczy.

10 W Conspiracy to murder. The Rwandan Genocide.

siedzieli ludzie z gwizdkami. I patrzyli, co się dzieje na terenie misji i parafii. Nawoływali kolegów.

Polscy wojskowi nie mieli broni. Rozkaz z kwatery głównej, jaki otrzymali przez motorolę,

brzmiał: siedzieć i czekać. Więc czekali.

Rano, jak zawsze, zjedli z księżmi śniadanie. Tym razem nie mówiono ani o Żydach, ani o

masonerii (zwykle to podobno był temat księżowskich dyskusji). Rozmawiano o tym, co dzieje się

w mieście. I o tym, że nie należy się wtrącać. To nie nasza sprawa, nie nasz biznes.

Ale Najświętszy Sakrament tak. Jest w kościele. Zagrożony. Pod Twą obronę, Ojcze na niebie!

Cokolwiek się tam stanie, nie wolno dopuścić do profanacji. Najświętszy Sakrament trzeba ocalić!

Ale co zrobić, by ocalić ludzi - o tym, według Jerzego Mączki, przy śniadaniu księża nie

rozmawiali wcale.

Dlaczego? Czy dlatągo, że ofiarami byli Tutsi, a mordercami Hutu?

Księża podjęli decyzję: idziemy ocalić Chrystusa, który za nas cierpiał rany! Aniele Boży, Stróżu

mój. Jeden z pallotynów, Henryk Pastuszka, włożył liturgiczne szaty. I ruszył w kierunku kościoła.

Razem z nim - ksiądz Stanisław Filipek. I dwaj polscy żołnierze. Przy wejściu do świątyni

zobaczyli żandarma. Sprawdzał ludziom dokumenty. I darł je. Ksiądz Pastuszka wszedł do

budynku. Ksiądz Filipek został przy drzwiach. Rozmawiał - w kinyarwanda - z żandarmem.

Wystraszeni ludzie wciąż wychodzili z kościoła. Jakby ktoś ich stamtąd wypychał. Podawali swoje

dowody tożsamości, spokojnie, bez żadnego krzyku, bez błagań o życie. A powinni już wiedzieć, co

ich czeka. A może przeciwnie - wcale się tego nie spodziewali. Stali w grupie, bez ruchu.

Z ogrodzenia patrzyli na nich ci z Interhamwe. Podekscytowani, gwizdali, pokrzykiwali,

zagrzewali się nawzajem do tego, co miało nastąpić za chwilę. Paliło przedpołudniowe słońce.

Ksiądz Filipek poprosił polskich wojskowych, by wolnym krokiem wycofali się w kierunku domu.

Bo budzą agresję

żandarmów. I tak zrobili. Stanęli za ogrodzeniem, na terenie misji, kilkadziesiąt metrów od wejścia

do kościoła, i stamtąd patrzyli na to, co się dzieje. Z kościoła wyszedł wreszcie ksiądz Pastuszka. Z

wysoko podniesioną monstrancją w dłoniach szybkim krokiem ruszył w kierunku domu zakonnego.

A za nim ksiądz Stanisław Filipek.

- Jestem saperem - mówi Jerzy Mączka po szesnastu latach. - Pamiętam każdy szczegół.

Najświętszy Sakrament został ocalony. Księża dołączyli do swoich współbraci i zamknęli się w

domu. Z pewnością się modlili. Za kogo? O co? Kogo o to zapytać?

- Czy zechciałby ksiądz porozmawiać o Gikondo?

- Niechętnie - mówi ksiądz Henryk Pastuszka, który wtedy trzymał w dłoniach monstrancję,

potem wystąpił ze zgromadzenia pallotynów i dziś jest księdzem diecezjalnym. Mieszka w Belgii.

- Przylecę do księdza. Chciałbym...

- Chciałby pan napisać prawdę. A nie ma się czym chwalić.

Jerzy Mączka też nie wie, o co księża się wtedy modlili. Choć zaglądał do nich co jakiś czas.

Mówił im, co się dzieje przed kościołem.

- Odmawiali brewiarz i udawali, że mnie nie słyszą. Jerzy Mączka stał przy ogrodzeniu

oddzielającym teren

misji od placu przed kościołem. Była to siatka z drutu, zamocowana na ziemnym podwyższeniu.

Można się było za nim schować i stamtąd patrzeć.

Myśliwi z Interhamwe zeskoczyli z ogrodzenia. Zabić! Zabić wszystkich! Zabić dużego! Zabić

małego! Zaczęło się polowanie, wściekła gonitwa, jazgot katów i lament ofiar. Bo ofiary wreszcie

ruszyły się z miejsca. Wreszcie wydobyły z siebie głos przerażenia. Wyły jak osaczone zwierzęta.

Zamknięte w pułapce. Biegały w kółko. Bez cienia szansy. Już zrozumiały, że stąd wyjścia nie ma.

Zabić węże! Ruszyły maczety. Rany cięte, rany rąbane. Zabić karaluchy! Cięcie, cięcie, cięcie.

Trzask rozłupywanej głowy brzmi jak trzask rozłupywanej kapusty. Pierwszy, dziesiąty, dwudziesty.

Świetnie to słychać nawet z daleka. Ale rozcinany brzuch otwiera się w ciszy. I w ciszy płonie

ogień na skatowanym ciele: trzech morderców dopadło dziewczynę. Dźgali ją pałą, aż przestała się

ruszać. Wciąż żyła, kiedy kładli na niej suche gałęzie. I kiedy je podpalali. Żyła i potem, kiedy

wokół kościoła zapadła cisza.

- Jej ciało całe różowe - tej agonii Jerzy Mączka nigdy nie zapomni. A chciałby. Był

żołnierzem, a nie zrobił nic.

Tak jak jego kolega - wojskowy z Krakowa - nie zapomni umierania chłopca. Pięć lat miał, nie

więcej. Czaszka rozcięta na pół, zdziwione czarne oczy wciąż szukały ratunku. Albo wyjaśnienia:

kto mi to zrobił i dlaczego? Chłopiec nie płakał, na żaden szept nie miał"już siły. Na żaden ruch.

Polski wojskowy (w Krakowie czekał na niego syn w podobnym wieku) wziął dziecko na ręce i

przeniósł w cień - do wnętrza kościoła. I tam je zostawił. Nie potrzymał chłopca za rękę, nie

poczekał, aż umrze.

- Studiowałem zarządzanie konfliktem - mówi dzisiaj w Krakowie. - Wiedziałem, że nie mogę

mu towarzyszyć, nie mogę dać się emocjom. Bo Rwanda by mnie zaraz zabiła. Rzuciłbym się z

pięściami na morderców. Zostawiłem go przy tamtych kobietach.

Tamtych kobietach?

Kolejny obraz, którego polski wojskowy do dziś wymazać nie potrafi: przy wejściu do zakrystii,

na posadzce, półżywe młode kobiety. W lepkich czerwonych kałużach. Zaraz skonają. Ale zanim to

się stanie, jedna unosi się lekko i resztkami sił próbuje wtoczyć się na ciało drugiej. Jakby ją chciała

osłonić. Albo być blisko niej w chwili ostatniego tchnienia. Może to siostry, może przyjaciółki?

Kobieta słabnie. Nic z tego. Ciało obok jest wielką górą, już nie do zdobycia. Ale ona wciąż nie

rezygnuje, jeszcze walczy, jeszcze próbuje się wdrapać. Na to ta druga swoim ostatnim w życiu

ruchem prosi, by tego nie robiła. By dała jej spokojnie odejść.

Może to ich zwłoki, kiedy przyszedł zmierzch, zobaczył w kościele brat Piotr.

- Poszedłem do sióstr - Jerzy Mączka tak pamięta to, co działo się jeszcze za dnia. -

Powiedziałem im, żeby się ruszyły. Żeby przyniosły wody i dały konającym pić.

Stan trzech rannych dawał nadzieję na przeżycie. Trzeba

było im pomóc.

- Poszedłem do księży - mówi Mączka. -> Ale oni nie zamierzali nawet nosa za próg

wychylić. Powiedziałem do Filipka: chodź, Staszek, mamy rannych, pomóż nam ich opatrywać. Za

piętnaście lat ktoś cię zapyta, jak się dzisiaj zachowałeś. Ja ci zrobię zdjęcie, będzie jak znalazł.

Będziesz mógł się pochwalić.

Dziś Jerzy Mączka pokazuje to zdjęcie. A ksiądz Stanisław Filipek pisze: „Nie zapomnę, jak w

rogu podwórka pod zadaszeniem opatrywałem Emmanuela z Gikondo"11.

Kiedy dla żywych zrobiono, co dało się zrobić, polscy wojskowi ruszyli między martwe ciała.

Wciąż w mocnym słońcu.

- Powiedziałem do Filipka - Jerzy Mączka relacjonuje szczegół po szczególe - przyślij mi tu

swoich kucharzy, niech kopią dół. Bo jak zaraz tego nie zrobimy, jutro już nikt nas nie zmusi.

Odór wzmagał się z minuty na minutę. Psy podchodziły pod ogrodzenie. Zbierałem te ciała,

ciągnąłem za nogi. Dlaczego dziś mam o tym milczeć? Pojadę tam.

Pamiętam każdy detal. Każdy nasz krok. I każde słowo, którym ktoś ośmielił się tamtą ciszę

naruszyć.

11 Filipek, Zamiast..., s. 292.

Czy Jerzy Mączka przyleci do Kigali? Wróci na Gikondo? Odważy się? Stanie na placu przed

kościołem?

Na razie jadę do Butare (w autobusie wszyscy blisko, wszyscy w permanentnym dotyku, ciało

przy ciele). Na uniwersytecie poznaję Leonarda. Stamtąd jedziemy razem w jego rodzinne strony.

Zatrzymujemy się w pensjonacie na wysokim klifie, który zwisa nad wodami Kivu. Obok stoi

kamienny kościół. Ma otwarte wrota.

- Odejdź! - męski głos jest stanowczy. - Idź stąd! Idź!

- Wybacz mi! - płacze kobieta. - Proszę, wybacz mi.

- Aniele Gabrielu, przybądź! - teraz kilka kobiecych głosów. - Jezu! Jezu! Jezu!

- Proś! — nakazuje kapłan.

- Wybacz mi! - kobieta jęczy, krztusi się, pluje. Widzimy z Leonardem, jak leży na jakimś

materacu we wnęce po lewej stronie ołtarza. Wnękę zasłonięto kotarą, która jednak nie dosięga

posadzki, bo jest za krótka. Z klęczek mamy więc widok doskonały. Kobieta tarza się, kopie, wije.

Twarz ma mokrą raczej od potu niż od łez. Albo od wody święconej, bo właśnie wylewają na nią

zawartość sporej plastikowej miednicy. Trafiliśmy na egzorcyzmy. W Kibuye, w kościele na

wysokim klifie, gdzie tamtego kwietnia jednego dnia zamordowano jedenaście tysięcy ludzi. Trafić

w Rwandzie na wypędzanie diabła to podobno nic szczególnego. Jak wiemy, szatan mieszka tu

wszędzie. Rzecz jasna, przede wszystkim w ludziach, niektórzy nawet są przekonani, że jest go tu

więcej niż gdzie indziej na świecie.

Ludobójstwo było przecież owocem paktu z diabłem. Co do tego większość Rwandy nie ma

wątpliwości.

- W imię Jezusa Chrystusa rozkazuję ci! Wyjdź! Kobietą, która leży na kościelnej posadzce,

targa teraz głośny

śmiech obłąkanej. Na to pomocnice egzorcysty jeszcze głośniej wołają: Jezu! Jezu! Jezu!

- A nie mogłyby zawołać lekarza? - Leonard najwyraźniej uważa, że widzimy obłęd, a nie

opętanie. Ale nie ma racji, bo kapłan z pewnością wcześniej sprawdził, czy ma do czynienia z

chorobą psychiczną, czy ze złym duchem w ludzkim ciele. Taki szybki sprawdzian to abecadło

egzorcyzmów.

- Ilu was jest? - pyta egzorcysta.

- Kogo pytasz? Mnie czy tę, która tu leży?

- Kto jesteś? - egzorcysta dopytuje.

- Nazywam się Interhamwe.

Nie wiemy, czy dzisiaj odbył się tu akurat taki dialog, bo weszliśmy do kościoła już w trakcie

wypędzania Antychrysta. Ale takie doświadczenie ma ksiądz Stanisław Urbaniak, pallotyn, polski

misjonarz (w Afryce od trzydziestu lat). Jest egzorcystą. Opowiada mi o tym jakiś czas potem:

najpierw trzeba zapytać, ilu was jest i kto jesteś.

- Nazywam się Krew - i taką odpowiedź ksiądz Stanisław pamięta. - Bo piłem szklankę krwi

pierwszej osoby zabitej przez tego, który tutaj leży.

Polski misjonarz opowiada ciekawe rzeczy: że Złego nie należy odsyłać do piekła, on nie chce tam

wracać, to dla niego najgorszy adres, bo i jego tam maltretują; że trzeba go wysłać pod stopy Jezusa

albo pod krzyż, żeby Jezus nim rozporządzał; że wodę na diabła najlepiej święcić w starym rycie,

solą, taka woda Antychrysta pali; że dużo jest w Rwandzie opętań, ale jeszcze więcej w Kongu, tam

już dziesięciolatki są satanistami, spożywają ciało ludzkie, gotują je z warzywami, pieprzem i solą;

że Kivu jest jeziorem szatańskim, chodzą nad jego wody tutejsze kobiety i cudzołożą tam z

diabłem, który na czas stosunku przybiera ludzkie ciało. I tak dalej. I jeszcze, że naród rwandyjski

jest umiłowany przez Boga.

- Dlaczego?

- Bo taki mały kraj - mówi ksiądz Stanisław - i ma aż dwa sanktuaria. W Kibeho i w

Ruhango.

Sanktuarium Jezusa Miłosiernego w miejscowości Ruhango kilka lat przed ludobójstwem

stworzył właśnie ksiądz Stanisław Urbaniak. Wiadomo, że tamtego kwietnia był jednym z

nielicznych europejskich misjonarzy, który nie zabrał się z Rwandy w pierwszych dniach

ludobójstwa. Wiadomo, że jego bracia z Gikondo, w większości Polacy, też odlecieli. Ale on nie.

Został w środku kraju, w swym sanktuarium z cegły. Wiadomo, że dwudziestego pierwszego

kwietnia włożył albę, wziął w dłonie ciężką figurę Matki Boskiej Fatimskiej i tak uzbrojony

przemówił do tych, którzy przyszli ciąć ukrytych w budynkach parafii: to są wasi bracia! nie wolno

wam ich zabijać!

Na to ci z Interhamwe pchnęli księdza w błoto, a resztę wsadzili na ciężarówki. I wywieźli na

śmierć. Wiadomo, że nie znaleźli wszystkich. Że wielu ukrywało się w parafii w rozmaitych

komórkach, zakamarkach, w księżowskich szafach.

Cudowna funkcja szafy! Ile szaf w historii świata uratowało prześladowanych! Przed strzałem,

ogniem, gazem, maczetą. Ile istnień szafa ocaliłaHSdzie te szafy teraz wszystkie są? Kto

0 tych szafach pamięta? O szafach ratowniczkach? O Szafach Sprawiedliwych wśród Mebli

Świata? Kto spisał ich historię? Kto zapisał los każdej szafy z osobna? Szafa powinna doczekać się

pomników, sławiących ją pieśni, dziękczynnych poematów

1 drzewek pamięci.

Ale i ksiądz Stanisław Urbaniak zasługuje na pomnik. Bo nie wyjechał. Na nic zdałyby się szafy

na jego plebani, gdyby nie on.

- To są wasi bracia - mówił do tych, którzy przyszli ciąć. -Odejdźcie! w imię Jezusa Chrystusa

mówię wam: idźcie!

Bywali katoliccy księża, którzy ginęli razem z wiernymi. Za nich ginęli. Męczennicy. O takim

przykładzie opowiada zgwałcona na oczach swoich dzieci muzułmanka, dziś zakażona wirusem

HIV. Wtedy schroniła się w kościele w Mukarange. Była niedziela, dziesiąty kwietnia. Byli tam

dwaj duchowni: Jean Bosco Munyaneza i Joseph Gatare. Każdemu, kto do kościoła przyszedł po

ratunek, dawali kamyk.

Potem kamyki zebrali i policzyli: dziesięć tysięcy dwieście. Nie była to stała liczba, bo ludzie

przychodzili i odchodzili. Ale księża nie, choć wiele razy mieli okazję uciec. Zresztą ksiądz Jean

Bosco nie musiał uciekać. Był Hutu. Mógł przejść na stronę morderców, zamiast załatwiać dla ludzi

jedzenie. Mógł wiernych wydać, zamiast ich chronić.

Chronił. Ale nie dał rady. Najpierw miedzy ludzi weszli żandarmi. Sprawdzili, czy ktoś nie ma

broni. Potem strzelili w powietrze. Był to znak dla Interhamwe: karaluchy są bezbronne, gotowe na

wasze maczety!

- Śmierć nadchodzi - ogłosił któryś z księży. - Ci, którzy nie byli ochrzczeni, niech teraz

przyjmą chrzest. Ci, którzy żyli w grzechu, niech wezmą ślub.

Sam burmistrz regionu przyszedł ze swoim oddziałem Interhamwe. Puścili w ludzi gaz łzawiący.

Ksiądz Gatare próbował się schronić u sióstr obok. I tam go dopadli. A zaraz potem księdza Jeana

Bosco Munyanezę.

- Za karę - mówi ta, która widziała śmierć kapłana. - Miał szczęście, bo od kuli zginął.

Ciągnęli jego ciało po ziemi, tyt-łali w błocie.

Jerzy Mączka wsiada w samolot na Heathrow, przesiada się w Brukseli i koło siódmej wieczorem

ląduje w Kigali. Odbieram go z lotniska. Pierwszy po szesnastu latach wieczór w Rwandzie. Ten

sam co wtedy pokój na Gikondo.

- Chodź - mówi do mnie.

- Tak od razu?

- Idziemy.

- Ciemno.

- Ale jak pięknie pachnie. Inaczej niż wtedy.

- Tutaj?

- Stąd widziałem, jak rozpalają ogień na jej zgwałconym pałą ciele.

- Na tej, która wciąż żyła?

- Patrzyła na mnie naga. Nic nie zrobiłem. Piękna. Nie pomogłem. Bogini bez skóry. Nie

miałem broni. Różowa. Koło niej wszędzie trupy.

- Tutaj?

- I tutaj, i tu, i tam. Dzieci zastygnięte, zamarznięte kurczaki.

- Tu jest grób.

- Tu znosiliśmy ciała. Przez cały dzień. Ślizgałem się na mózgach. Bezcześciłem te zwłoki.

Rzygałem na nie. Nie było wyjścia.

- Kolega ci pomagał?

- Tak, ile dał radę.

- A księża?

- Patrzyli. Piotr albo Filipek dał mi jakiś alkohol.

- Długo patrzyli?

- Chwilę, bo wciąż« było gorąco. A ciała nosiliśmy do wieczora.

- Brat Piotr mówi, że i on nosił.

- On je wrzucał do grobu. Wieczorem, kiedy ja już padłem.

- Tak, mówi, że wieczorem.

- Jeszcze za dnia zobaczyłem jelito. Choć na początku nie byłem pewny.

- I?

- Rozwinięte, długie na dwadzieścia metrów.

- Na dwadzieścia metrów?

- Tędy się ciągnęło. Aż do salki katechetycznej. Tutaj leżał jego właściciel.

- Martwy?

- Żywy. Zastanawialiśmy się z Ryśkiem, co zrobić. Zwinąć mu to jelito?

- I?

- Któryś z nas powiedział, że to niezbyt higieniczne takie brudne jelito z ziemi wkładać

komuś do środka.

- Co było dalej?

- W nocy kucharze zasypali grób. Rano przyjechali koledzy z kwatery głównej i nas stąd zabrali.

Księża odmówili wyjazdu.

Doktor Naasson Munyandamutsa, lekarz psychiatra, urzęduje w swym biurze nieopodal parafii

Gikondo. Pochodzi z Ki-buye, stracił tam wielu bliskich, dobrze zna historię kościoła na wysokim

klifie. I wie, co działo się potem. Państwo i stowarzyszenia ocalałych chciały w kościele stworzyć

centrum pamięci. Bo dokonał się tam mord bez precedensu. Oznaczałoby to, że sprofanowany

budynek kościoła już nigdy więcej nie będzie pełnił religijnych funkcji. Katoliccy hierarchowie nie

wyrazili na to zgody. Chcieli, żeby kościół został kościołem12. Kazali więc mordercom umyć mury,

okadzili je, odprawili stosowne modły i świątynia znów nadawała się do użytku.

Dzisiaj przed wejściem widać jedynie pomnik, grób pod betonową płytą, nad nim gablotę pełną

piszczeli i czaszek. A wewnątrz kościoła ci, którzy wtedy te głowy ścinali. Teraz

12 Zgodzono się na desakralizację kościoła w miejscowości Nyamata, w którym zabito kilkanaście

tysięcy ludzi. Widziałem to miejsce. Obowiązek jego opisu zdejmuje ze mnie Konrad Karpieszuk

(na swoim blo-gu „Konrad jest w Rwandzie" http://konradjestwrwandzie.wordpress. com), młody

polski informatyk pracujący w Rwandzie jako wolontariusz: „Chłód i delikatnie przytłumione

światło. W dali zasłany obrusem ołtarz, na prawo od niego na podwyższeniu tabernakulum. Po

bokach i pośrodku rzędy kilkudziesięciu ławek, na których wydaje się, że wciąż ktoś siedzi. Nad

nami o dziwo rozgwieżdżone niebo. Od razu uderza jednak niekościelna część wystroju.

Kilkadziesiąt ławek dokładnie, szczelnie bez miejsca, by można przysiąść, obłożona jest stertami

wysokimi na trzydzieści, czterdzieści centymetrów dawno zaschniętych i zesztyw-niałych ubrań.

Brudnych od zakrzepniętej krwi. Tak samo brudnych jak niegdyś biały, a teraz bordowy obrus na

ołtarzu; tak samo teraz brudny jak obrus pod tabernakulum. Pod tylną ścianą kościoła zgromadzone

ubrania, które nie zmieściły się na kilometrach ławek. Nie do policzenia. Ściany ochlapane

rozbryzgami krwi. Rozgwieżdżone niebo to sufit kościoła podziurawiony tysiącami odłamków

granatów".

no

klęczą przed ołtarzem i gorliwie chwalą Chrystusa Pana ukrytego w Najświętszym Sakramencie.

Trudno nie zgodzić się z doktorem psychiatrą. Można by nawet powiedzieć to mocniej: w

kościołach Rwandy wierni nie wiedzą, co czynią. Ale - z pomocą misjonarzy i tutejszego kleru -

chwalą Złego. Trwa nieustająca cicha adoracja: O Zły! Bądź pochwalony, Cudowny Lekarzu

sumienia! Uzdrowicielu duszy! Wielka jest moja wdzięczność, Panie, że nie opuszczasz człowieka

ani na krok. Satanas! Satanas! Nawet jeśli cię nie ma - wybacz moją słabą wiarę - jak dobrze się

łudzić, że istniejesz! O Lucyferze! Dzięki Ci, bo wszystkim, co uczyniłem, mogę teraz obciążyć

Ciebie. Wszystko, co zrobiliśmy naszym braciom i naszym siostrom, Ty uczyniłeś. Te litry

przelanej krwi, wlanej spermy i wylanych łez. O Panie Ciemności! Każde cięcie karku dzisiaj nic

już nie znaczy. Chwała Ci wielka i dziękczynienie. Bo spławiłeś, że jeszcze nie postradałem

zmysłów. Dzięki Tobie jeszcze oddycham. I nie czuję strachu. Chwała i cześć Szatanowi!

Wygląda na to, że dzięki Złemu Kościół może tu trwać i udawać, że nic się nie stało. Dzięki Złemu

Kościół jeszcze się w Rwandzie nie rozpadł. Kłopot jest tylko wtedy, kiedy któryś morderca zbyt

mocno zatraci się w uwielbianiu Szatana. Kiedy sławi go zbyt widocznie, zbyt czytelnie. Wtedy

wyjścia nie ma. Trzeba pokazać, że Kościół jest przeciw Złemu - lokalni kapłani odprawiają

egzorcyzmy. Nie kryją się z tym. Przeciwnie, każdy może wejść do kościoła i zobaczyć, jak mierzą

się z diabłem, jak leją na jakiegoś biedaka wodę z plastikowych miednic i wypowiadają zaklęcia

zgodne z procedurą. Apage Satanas! A kysz! A kysz! A kysz! I po kłopocie. Antychryst wypędzony.

- Egzorcyzmy - mówi lekarz psychiatra - to oszustwo Kościoła. Egzorcyzmy są zamiast.

To, co mówi doktor, dla wszystkich jest tutaj jasne: niektórzy księża zachowywali się wtedy jak

ludzie. Ale niektórzy jak

111

- W nocy kucharze zasypali grób. Rano przyjechali koledzy z kwatery głównej i nas stąd zabrali.

Księża odmówili wyjazdu.

Doktor Naasson Munyandamutsa, lekarz psychiatra, urzęduje w swym biurze nieopodal parafii

Gikondo. Pochodzi z Ki-buye, stracił tam wielu bliskich, dobrze zna historię kościoła na wysokim

klifie. I wie, co działo się potem. Państwo i stowarzyszenia ocalałych chciały w kościele stworzyć

centrum pamięci. Bo dokonał się tam mord bez precedensu. Oznaczałoby to, że sprofanowany

budynek kościoła już nigdy więcej nie będzie pełnił religijnych funkcji. Katoliccy hierarchowie nie

wyrazili na to zgody. Chcieli, żeby kościół został kościołem12. Kazali więc mordercom umyć mury,

okadzili je, odprawili stosowne modły i świątynia znów nadawała się do użytku.

Dzisiaj przed wejściem widać jedynie pomnik, grób pod betonową płytą, nad nim gablotę pełną

piszczeli i czaszek. A wewnątrz kościoła ci, którzy wtedy te głowy ścinali. Teraz

12 Zgodzono się na desakralizację kościoła w miejscowości Nyamata, w którym zabito kilkanaście

tysięcy ludzi. Widziałem to miejsce. Obowiązek jego opisu zdejmuje ze mnie Konrad Karpieszuk

(na swoim blo-gu „Konrad jest w Rwandzie" http://konradjestwrwandzie.wordpress. com), młody

polski informatyk pracujący w Rwandzie jako wolontariusz: „Chłód i delikatnie przytłumione

światło. W dali zasłany obrusem ołtarz, na prawo od niego na podwyższeniu tabernakulum. Po

bokach i pośrodku rzędy kilkudziesięciu ławek, na których wydaje się, że wciąż ktoś siedzi. Nad

nami o dziwo rozgwieżdżone niebo. Od razu uderza jednak niekościelna część wystroju.

Kilkadziesiąt ławek dokładnie, szczelnie bez miejsca, by można przysiąść, obłożona jest stertami

wysokimi na trzydzieści, czterdzieści centymetrów dawno zaschniętych i zesztyw-niałych ubrań.

Brudnych od zakrzepniętej krwi. Tak samo brudnych jak niegdyś biały, a teraz bordowy obrus na

ołtarzu; tak samo teraz brudny jak obrus pod tabernakulum. Pod tylną ścianą kościoła zgromadzone

ubrania, które nie zmieściły się na kilometrach ławek. Nie do policzenia. Ściany ochlapane

rozbryzgami krwi. Rozgwieżdżone niebo to sufit kościoła podziurawiony tysiącami odłamków

granatów".

klęczą przed ołtarzem i gorliwie chwalą Chrystusa Pana ukrytego w Najświętszym Sakramencie.

Trudno nie zgodzić się z doktorem psychiatrą. Można by nawet powiedzieć to mocniej: w

kościołach Rwandy wierni nie wiedzą, co czynią. Ale - z pomocą misjonarzy i tutejszego kleru -

chwalą Złego. Trwa nieustająca cicha adoracja: O Zły! Bądź pochwalony, Cudowny Lekarzu

sumienia! Uzdrowicielu duszy! Wielka jest moja wdzięczność, Panie, że nie opuszczasz człowieka

ani na krok. Satanas! Satanas! Nawet jeśli cię nie ma - wybacz moją słabą wiarę - jak dobrze się

łudzić, że istniejesz! O Lucyferze! Dzięki Ci, bo wszystkim, co uczyniłem, mogę teraz obciążyć

Ciebie. Wszystko, co zrobiliśmy naszym braciom i naszym siostrom, Ty uczyniłeś. Te litry

przelanej krwi, wlanej spermy i wylanych łez. O Panie Ciemności! Każde cięcie karku dzisiaj nic

już nie znaczy. Chwała Ci wielka i dziękczynienie. Bo sprawiłeś, że jeszcze nie postradałem

zmysłów. Dzięki Tobie jeszcze oddycham. I nie czuję strachu. Chwała i cześć Szatanowi!

Wygląda na to, że dzięki Złemu Kościół może tu trwać i udawać, że nic się nie stało. Dzięki Złemu

Kościół jeszcze się w Rwandzie nie rozpadł. Kłopot jest tylko wtedy, kiedy któryś morderca zbyt

mocno zatraci się w uwielbianiu Szatana. Kiedy sławi go zbyt widocznie, zbyt czytelnie. Wtedy

wyjścia nie ma. Trzeba pokazać, że Kościół jest przeciw Złemu - lokalni kapłani odprawiają

egzorcyzmy. Nie kryją się z tym. Przeciwnie, każdy może wejść do kościoła i zobaczyć, jak mierzą

się z diabłem, jak leją na jakiegoś biedaka wodę z plastikowych miednic i wypowiadają zaklęcia

zgodne z procedurą. Apage Satanas! A kysz! A kysz! A kysz! I po kłopocie. Antychryst wypędzony.

- Egzorcyzmy - mówi lekarz psychiatra - .to oszustwo Kościoła. Egzorcyzmy są zamiast.

To, co mówi doktor, dla wszystkich jest tutaj jasne: niektórzy księża zachowywali się wtedy jak

ludzie. Ale niektórzy jak diabły. Niektórzy zwyczajnie stchórzyli i nie zrobili nic. Inni (nie jeden,

nie dwóch) byli gorliwi: wskazywali mordercom kryjówki albo pomagali wyciągać z tłumu tych,

którzy figurowali na listach śmierci. Jak ksiądz Wenceslas Munueshyaka z parafii Świętej Rodziny

w Kigali. Przechadzał się po kościele pełnym Tutsi sparaliżowanych strachem, ubrany w kamizelkę

kuloodporną, z pistoletem w ręku. Potem oskarżony o udział w ludobójstwie, także o gwałcenie

kobiet, skazany na dożywocie. Zaocznie, bo schronił się we Francji, która wciąż odmawia jego

wydania. Bywali i tacy księża, jak słynny na cały kraj ojciec Athanase Seromba. W parafii Nyange

ksiądz namawiał swych wiernych z Interhamwe do zburzenia buldożerem jego własnego kościoła.

Z parafianami zaryglowanymi w środku. Podobno krzyczał do morderców: sprzątnijcie te śmieci!

„Nie można uznawać, że Kościół jako taki jest odpowiedzialny za winy swoich członków, którzy

działali niezgodnie z Ewangelią - napisał dwa lata po wszystkim Jan Paweł u do Rwandyjczyków. -

Będą oni musieli rozliczyć się ze swoich czynów. Wszyscy członkowie Kościoła, którzy zgrzeszyli

w okresie ludobójstwa, muszą odważnie ponieść konsekwencje czynów, które popełnili przeciwko

Bogu i przeciwko bliźniemu"13.

Ojciec Athanase Seromba uciekł za granicę niedługo po tym, jak buldożerem pogrzebał swych

parafian. Międzynarodowy

13 Cytuję za książką Luigi Accatollego Kiedy papież prosi o przebaczenie, s. 195. Nie była to

pierwsza wypowiedź Jana Pawła 11 na temat ludobójstwa w Rwandzie. 15 maja 1994 roku - cytuję

również za Acca-tollim - papież powiedział: „Jest to prawdziwe ludobójstwo, za które niestety

odpowiedzialni są również katolicy. Każdego dnia jestem z tym narodem przeżywającym agonię i

chciałbym ponownie zaapelować do tych wszystkich, którzy planują owe masakry i ich dokonują.

Oni to spychają ten kraj w przepaść. Wszyscy będą odpowiadać za swe zbrodnie przed historią, a

przede wszystkim przed Bogiem. Trzeba położyć kres przelewom krwi! Bóg czeka na moralne

przebudzenie wszystkich Ruandyjczyków, którzy dzięki pomocy przyjaznych narodów muszą

znaleźć odwagę i budować nowe braterstwo", s. 193.

Trybunał w Arushy wydał więc za nim list gończy. Ale władze Włoch i Watykanu, gdzie ścigany się

schował, odmówiły wydania księdza.

W końcu, choć zajęło mu to jakiś czas, kapłan morderca sam zdecydował się wrócić do Afryki i

stanąć przed trybunałem w Arushy. Chciał „dać świadectwo prawdzie, która zwycięży". Został

skazany na dożywocie14.

Co z resztą?

- Nic - mówi lekarz psychiatra. - Katoliccy duchowni w Rwandzie nie zamierzają konfrontować

się z niedawną przeszłością. Nie chcą przeanalizować swojego udziału w ludobójstwie. Nie chcą się

zmierzyć z klęską swojej stuletniej krucjaty, misji, ewangelizacji. I swoim wielkim grzechem. Wolą

propagować magię. Egzorcyzmy. Nie braliśmy udziału w zabijaniu. I to nie wy zabijaliście. To

Demon.

Demon w dziewięćdziesiątym czwartym wtargnął do kościołów i kaplic między innymi w Kigali,

Gahanga, Ruhan-ga, Busongo, Nyundo, Kibuye, Muhororo, Nyange, Kaduha,

14 Prof. Timothy Longman, dyrektor Studiów Afrykańskich z Boston University, podaje za Agence

France Presse - w książce Christianity and Genocide in Rwanda - zupełnie inne nazwiska

katolickich duchownych z Nyange, którzy w czasie ludobójstwa nakłaniali morderców do zburzenia

kościoła buldożerem: Jean-Francois Kayiranga i Eduoard Nkurikiye. Rwandyjski sąd, jak pisze

Longman, skazał księży na śmierć w roku 1998, a więc jeszcze przed uruchomieniem sądów

gacąca.

O księdzu Athanase Serombie piszą liczne źródła, m.in. James M. Smith i Carol Rittner w

Genocide in Rwanda. Complicity of the Church-es?\ „podobno współpracował z wojskiem i milicją,

które wrzuciły granaty przez kościelne okna, kalecząc w ten sposób setki ludzi. Kiedy próba

spalenia kościoła nie powiodła się, niektórzy uchodźcy wspięli się na kościelną wieżę, aby uniknąć

dymu i płomieni. Ojciec Seromba wezwał morderców: sprzątnijcie te śmieci! Przyjechały buldożery

i zrównały kościół z ziemią, grzebiąc tysiące ofiar" s. 196. Informację o liście gończym za

księdzem Seromba, o reakcji Włoch i Watykanu oraz o wydanym wyroku podaję za serwisem

Agence France Presse z 13 marca 2008 roku.

Murangara, Mubuga, Hanika, Nyamasheke, Shangi, Mibirizi, Nyabitimbo, Musebeya, Cyahinda,

Kansi, Nyumba, Kibeho, Nyaruhengeri, Mugombwa, Huye, Gakoma, Cyanika, Kaduha, Mutenderi,

Nyarabuye, Zaza, Nyamata, Gasave, Kabarondo, Musha, Gahini, Rukara, Kiziguro i na Gikondo15.

„Niemoc wobec szalejącego zła - pisze ksiądz Stanisław Filipek - przerosła granice naszej

wytrzymałości"16.

Pallotyni na Gikondo długo nie wytrzymali. Trzy dni po mordzie na placu przed kościołem „około

godziny 16.30 rozpoczęto szturm na nasz dom - relacjonuje ksiądz Filipek. - Tłuczenie szyb,

ogromna wrzawa i dobijanie się do drzwi. Razem z księdzem Pastuszką trzy razy przymierzaliśmy

się, aby podejść do drzwi, ale obleciał nas strach i szybko się schowaliśmy. Słyszymy groźby

napastników, że przetrzymujemy w domu Tutsi, że wysadzą dom... Przyszło nam na myśl, że

przecież

15 Konrad Karpieszuk znalazł w książce Rwanda. Death, Despair and

Defiance nazwiska księży - katów z Kibeho i Kaduha. Cytuję za nim.

Kibeho: „Thadee Rusingizadenkwe. Były kapłan polowy, nauczyciel w Wyższym Seminarium w

Gishanwu. Po ludobójstwie osadzony w więzieniu w Butare. Uczestniczył w masakrze w kościele

w Kibeho, gdzie żołnierze i cywile przy użyciu pistoletów, granatów i maczet zabili chroniących się

tam ludzi. Osobiście rozstrzeliwał uchodźców Tutsi, wydawał rozkazy traktowania ich gazem

łzawiącym".

Kaduha: „Athanese Nyandwi. Proboszcz parafii Kaduha. Na dzień przed atakiem na uchodźców

chroniących się w kościele opuszcza parafię i przenosi się do pobliskiej szkoły będącej w tym

czasie lokalną bazą Interahamwe - bojówki Hutu. Dzień później w rzezi w kościele ginie

16 000 ludzi. W czasie gdy uchodźcy chronili się w murach kościoła,

sprzedawał im ryż, jaki został mu dostarczony jako dar przez Caritas.

Przez cały czas podnosił cenę, co doprowadziło do skrajnej sytuacji.

W czasie ludobójstwa wielokrotnie widziano go z maczetą w ręku; poka-

zywał się też w towarzystwie liderów Interahamwe. Oskarżony o gwałty

na dziewczynkach Tutsi oraz o dostarczanie dziewczynek do siedziby

Interahamwe, gdzie także były gwałcone. African Rights dysponuje

nazwiskami jego ofiar. Przed ludobójstwem zaangażowany politycznie,

wspierał partie zrzeszające Hutu i dążące do eksterminacji Tutsi".

16 Filipek, Zamiast..., s.298.

mogą to zrobić, więc podbiegliśmy szybko pod drzwi. Wychodząc na zewnątrz, udało nam się

zamknąć je na klucz. Zostaliśmy otoczeni przez bandę około 200 osób, rozwścieczonych jak złe

psy, uzbrojonych w maczety, granaty, karabiny... Znałem z widzenia ich szefa, mieszkał niedaleko

naszej misji. Otoczyli pięć osób lekko rannych, krew lała im się z palców, wśród nich był także nasz

kierowca z drukarni.

Próbujemy rozmawiać, błagam, żeby im nic nie robili, bo to nasi ludzie, którzy tu pracują.

Niestety znałem tylko kierowcę, inni ludzie byli mi nieznani.

Chcą, żeby im dać klucz do kaplicy, ale my kategorycznie odmawiamy. Mówimy, że kluczy nie

mamy, co było zresztą prawdą, bowiem ludzie, którzy ukryli się w kaplicy, mieli klucz do

dyspozycji i zamykali się od wewnątrz. Chcą jednak wejść do naszego domu. Tłumaczymy im z

księdzem Pastuszką, że w domu są tylko księża i siostry, że wszyscy się bardzo boimy. Udało nam

się przekonać szefa, że wejdą do domu tylko trzy osoby, żeby sprawdzić, kto tam jest...

Idąc w kierunku domu, spostrzegłem jakieś zamieszanie wokół naszej kaplicy. Wchodzimy do

domu z trzema osobami z Interhamwe (szef i dwóch innych), reszta zostaje na zewnątrz.

Sprawdzają pomieszczenia drukarni, nie znajdując nikogo. Wchodzimy na piętro, wszyscy są na

kolanach, zgromadzeni na korytarzu przy malutkiej domowej kaplicy, w której jest wystawiony

Najświętszy Sakrament... Dreszcze przechodzą każdego. Trzej panowie wchodzą do każdego

pomieszczenia, idą w kierunku kaplicy... Szef tej grupy Interhamwe mówi do naszego brata Jeana

Marii Vianney:

- Wiemy, że tu jesteś.

Naprzeciwko kaplicy jest mój pokój. Na korytarzu jest szafa z paramentami liturgicznymi.

Otwieram drzwi do mojego pokoju i plecami opieram się o drzwi szafy, w której siedzi przykryta

albami siostra Balancila. Serce bije mi coraz mocniej ze strachu, ale Bóg czuwa nad nami, bo

zaglądali w pokojach do szaf, ale nie zajrzeli do tej, w której Pan ochronił życie siostry Balancili.

Na koniec szef szyderczo mówi:

- Nie bójcie się, mam nadzieję, że wnet będziecie mogli wyjechać.

Wracamy do drzwi wejściowych i wypuszczając ich, spostrzegam nad kaplicą dym. Już zapadł

zmrok i ogień palącej się kaplicy oświetlał całe otoczenie. Palił się Chrystus obecny w

Najświętszym Sakramencie razem z kilkoma ludźmi, którzy znaleźli tam schronienie"17.

Dzień później przyjechali na Gikondo belgijscy żołnierze i zabrali polskich księży na lotnisko. W

ewakuacji brał udział także polski wojskowy - Jerzy Mączka.

Pallotyni odlecieli do Kenii. „Nie chcę gloryfikować postaw ludzi Kościoła - pisze ksiądz

Stanisław Filipek. - Oczywiście mogły zdarzyć się sporadyczne przypadki zaangażowania

politycznego duchownych czy nieudzielenia wystarczającej pomocy mordowanym. Trzeba jednak

mieć świadomość, że w takiej sytuacji zagrożenia własnego życia, potwornego terroru i strachu, nie

możemy żądać od każdego człowieka postawy heroicznej, bo taka jest darem Boga. Często zarzuty

pod adresem Kościoła wysuwają ci, którzy masakr nie widzieli"18.

- Jestem saperem - powtarza Jerzy Mączka. - Pamiętam każdy szczegół. Najświętszy

Sakrament był najważniejszy.

Ale czy z Najświętszym Sakramentem było tak, jak relacjonuje polski wojskowy? czy naprawdę

udało się go wynieść z kościoła? Bo ksiądz Filipek pisze, że już po wszystkim znalazł w kościele

„porzuconą monstrancję z Najświętszym Sakramentem"19. Może to była jakaś inna monstrancja?

Tego od księdza Filipka się nie dowiem.

A chciałbym jeszcze o kilka spraw polskiego misjonarza zapytać: gdzie, jego zdaniem, mieszka

Jezus Chrystus?

17 Filipek, Zamiast..., s.296-298.

18 Filipek, Zamiast..., s.304.

19 Filipek, Zamiast..., s.293.

W kawałku opłatka z mąki i wody? Czy raczej w człowieku, który w Niego wierzy? I o cierpieniu

świadka warto by z kapłanem porozmawiać. Świadek jest trochę ofiarą i trochę sprawcą. Patrzy na

zabijanie i ucieka. Co taki świadek myśli po latach, co czuje? nic? czy dziś tak tylko udaje? czego

się obawia? przed czym dzisiaj ucieka? przed czym i przed kim się chowa? dlaczego ignoruje

obecność dobrego znajomego - polskiego wojskowego, który przyleciał do Rwandy po szesnastu

latach i chciał się spotkać także z nim? swym cierpieniem świadek nie ma obowiązku dzielić się z

innymi? jego myśli i jego uczucia związane z masowym mordem na Gikondo należą jedynie do

niego? nie wolno mi o to pytać świadka, który jest kapłanem? A wolno mi uważać, że ludobójstwo

dokonane na kościelnym placu nie jest niczyją osobistą sprawą? zwłaszcza duszpasterza, który

każdej niedzieli w tym kościele mówił ludziom, co jest dobre, a 50 złe?

Nie dostanę jasnych odpowiedzi. Mogę tylko - w świadectwie napisanym przez księdza Filipka -

szukać odpowiednich cytatów: „ginęli ludzie. Nie mogliśmy ich jednak ochronić i ta bezsilność

wobec szalejącego zła była i jest dla nas powodem wielkiego cierpienia"20.

Czy na pewno? Można by przecież spytać autora tego tekstu, dlaczego dopuszcza się manipulacji.

Bo słowo Tutsi wymienia kilka razy. Czytelnik nie ma wątpliwości, że chodzi o mordowanych. A

mordercy? Kim byli? Tego z tekstu księdza Filipka nie dowiadujemy się wcale. To „rozwścieczone

grupy" „napastnicy" „banda", „Interhamwe" „z nożami, z maczetami w rękach".

Ani słowa o Hutu.

Trzeba by zapytać księdza: dlaczego?

Ale ksiądz nie chce rozmawiać. Sam szukam jakiejś odpowiedzi, wytłumaczenia: bo po co

przypominać Hutu, jak wielu z nich cięło karki sąsiadów? jak wielu siłą zagłębiało penisy

20 Filipek, Zamiast..., s.304.

w pochwach sąsiadek? po co mówić Hutu, że większość z nich (większość z was!), jeśli nawet nie

mordowała, przyglądała się zabijaniu bliźnich i nie zrobiła nic, by zabijanie zatrzymać?21 jak o tym

mówić do Hutu, skoro ich duszpasterz, kaznodzieja i spowiednik uciekł stąd bez oglądania się za

siebie?22

I ksiądz mógłby mnie pytać, gdyby miał odwagę rozmawiać: słyszałeś kiedyś gwizdki zbliżającej

się śmierci? zgrzyt metalu? wycie ofiar? trzask rozłupywanych czaszek? smród palonego białka? tę

suchość w swoim gardle kiedykolwiek poczułeś? miałem tu zostać i zginąć? tego ode mnie

oczekujesz? ty byś tu został?

Jerzy Mączka wraca do domu.

- Dobrze, że odwiedziłem Gikondo - mówi do mnie na lotnisku w Kigali. - Dopiero teraz

wszystkich ich pogrzebałem. Tu, gdzie powinni być pogrzebani. Nie we mnie. Ale w ziemi.

Wracam lekki, świeży.

Dzisiaj w księżowskiej jadalni na Gikondo nie rozmawia się ani o Żydach, ani o masonach. Inne

czasy, inni ludzie, inne tematy. Jedyny biały, który jada tutaj codziennie, to brat

21 Philip Zimbardo \ł Efekcie Lucyfera pisze: „Podejmując problem zła, zwykle koncentrujemy się

na agresywnych, destrukcyjnych działaniach sprawców, lecz brak działania także może być formą

zła, gdy trzeba udzielić pomocy, sprzeciwić się, okazać nieposłuszeństwo lub ujawnić zło. Jedną z

najistotniejszych, a najmniej uznawanych przyczyn zła, poza głównymi sprawcami, protagonistami

krzywdy, jest milczący chór, który patrzy, lecz nie widzi, który słucha, lecz nie słyszy" (s. 323).

22 Revćrien Rurangwa w Ocalonym: „Nasi pasterze porzucili swoją trzodę. Uciekli w pośpiechu.

Nie zabrali nawet jednego dziecka. Tego porzucenia nie mogę ani pojąć, ani wybaczyć. Wskakując

do busów, wykrzykiwali tylko hasła: miłujcie się wzajemnie i wybaczajcie swoim nieprzyjaciołom,

zwracając się do tych, którzy mieli zginąć z rąk sąsiadów. [...] Jedna z zakonnic, zanim wsiadła do

ciężarówki, tym, którzy się do niej cisnęli, rzuciła tylko: Powodzenia! Dziękujemy siostro,

będziemy tego powodzenia bardzo potrzebowali" (s.45).

Piotr. Ale nierzadko wpada tu jakiś inny europejski misjonarz, zwykle Polak. I wtedy jestem

egzaminowany: - Czy pan wie, że w Rwandzie było też drugie ludobójstwo? że Rwanda to kraj, w

którym tylko jedna, ta mniejsza część ludności, może głośno opłakiwać swych pomordowanych? że

druga musi to robić w ciszy, po kryjomu? czy pan wie o krzywdzie ludu Hutu, która trwała i trwa

nadal?

Misjonarze w Rwandzie razem z tutejszymi księżmi pielęgnują podział wiernych na Hutu i Tutsi.

Tak było sto lat temu i pięćdziesiąt, i teraz. Duchowieństwo karmi się tym podziałem: teraz

uciśniony lud Hutu cierpi pod reżimem Tutsi. Kościół - rzecz jasna - musi stać po stronie słabszego.

O czasie, kiedy było inaczej, misjonarze nie mówią wcale: przez trzydzieści pięć lat rządów Hutu

ich politycy kazali mordować Tutsi i wypędzali ich z kraju. Katoliccy biskupi nie tylko tolerowali

pogardę, ale jfcden z nich należał nawet do komitetu centralnego jedynie słusznej partii. Chętnie -

podczas częstych kolacji w prezydenckiej rezydencji - wspierał swą radą reżim morderców. Biskupi

dbali o to, by księża Tutsi nie awansowali w kościelnej hierarchii zbyt licznie i zbyt wysoko.

Ocaleni z dziewięćdziesiątego czwartego rwandyjscy katolicy oskarżają swój Kościół nie tylko o

udział w zabijaniu, nie tylko o bierność i tchórzostwo. Także o to, co duchowni robią dzisiaj: o

negowanie ludobójstwa. Bo mówienie o dwóch ludobójstwach to negacjonizm23. Kościół -

zdaniem wielu ocalonych - wciąż i pomimo tego, co się tu stało, sprzyja jednej grupie: Hutu.

Księdza Stanisława Filipka, gdyby był otwarty na rozmowę z drugim człowiekiem, można by

dopytać jeszcze i o to: po co - już po wszystkim - wrócił do Rwandy? palił go wstyd,

23 Taki sposób myślenia - bilansujący zbrodnie Hutu i Tutsi - ilustruje stwierdzenie pallotyna, ks.

Stanisława Kani, że ludobójstwo 1994 było „dramatycznym momentem wzajemnej eksterminacji i

masakry Hutu i Tutsi" (Rwanda wczoraj i dziś, s. 153).

kiedy na lotnisku w Kigali wysiadał z samolotu? nos zatykał, kiedy stawiał stopę na ziemi

uginającej się od trupów? od zarżniętych owiec, które jako pasterz porzucił? po co tu wrócił? żeby

pokutować? zapłakać? czy żeby tryumfować? obnosić się ze swą pychą?

Taką jedynie w tekście księdza Filipka znajduję odpowiedź: „Kościół katolicki nadal jest

największą i najbardziej dynamiczną wspólnotą wyznaniową tego kraju".

Albo taką: „Kościół w Rwandzie, nie bojąc się prawdy, bo prawda jest fundamentem pokoju,

będzie wzywał do nawrócenia i głosił orędzie nadziei, którą może dać tylko Bóg - bogaty w

Miłosierdzie"24.

Jerzy Mączka zrobił zdjęcia polskim misjonarzom w chwili, kiedy wyjeżdżali z Gikondo. I dziś je

pokazuje: księża stoją na ciężarówce.

- Ja nie dałem rady - mówi do mnie brat Piotr. I dłonią zasłania oczy.

24 Filipek, Zamiast..., s.304.

Chwyciła Teodora za rękę.

- Chodźcie się schronić przed deszczem - kiwnęła i na drugiego mężczyznę, który

najwyraźniej nie miał pomysłu na swoje ocalenie. I na> trzeciego. Bo stali we trzech. I patrzyli, jak

sto metrów dalej inni mężczyźni zabijają człowieka. Nie było dokąd uciekać. Ciasna gliniana

zabudowa. Śliskie błoto zamiast ulicy. Rynsztoki. Wszędzie ludzie. Wszędzie złe spojrzenia, złe

oczy. Oczy kobry. Jeden ruch - kobra zabija. Zero szansy. Jeden krok - cała ulica podnosi wrzask:

zabić karalucha!

Czekali bez ruchu, w stuporze. Na swoją kolej. Sto metrów dalej mordercy pozałatwiali już

sprawy. I zbliżali się. Wtedy jeden z oczekujących sięgnął do portfela. Chciał płacić za śmierć od

kuli. Podeszła ona. Nie znali jej. Ale cała ulica tak: to Józefina. Prowadziła w domu mały sklepik,

każdy z okolicy codziennie coś u niej kupował.

Wszyscy widzieli, jak zdejmuje z siebie kolorową chustę. Jak usiłuje z niej zrobić parawan. Jak

staje na palcach. I jak tą jedną chustą próbuje zasłonić twarze trzech mężczyzn. Stężałe od widoku

śmierci. Nikt nie krzyknął.

- Ostatnie słowo i tak do Boga należy - mówi Józefina dzisiaj i metalowym kubkiem nabiera z

beczki piwo. Sama je zrobiła. Z mąki sorgo. Z tego żyje. Sto franków za pół litra. Kiedyś przez

sobotę i niedzielę dziesięć takich beczek sprzedawała. Teraz - trzy. Czasy niedobre. Sklepiku dawno

już nie ma. Nie opłaca się. Ludzie odchodzą. Bo władze burzą domy. Nowych nie stawiają.

Prezydent chce wieżowców w centrum stolicy, banków, korporacji. A nie osiedli biedoty. Niedługo

pewnie całej Muhimy nie będzie. Dzielnica slumsów leży zbyt blisko dworca, w środku miasta.

Spychacze zniszczą dom po domu, zrównają z ziemią każdą ścianę. Zostawią goły plac, gotowy

pod nowe budynki. Przyjdą nowi ludzie. Przyniosą swoje nowe myśli. Nie będzie wspomnień, nie

będzie pamięci.

- Babcię trzeba pamiętać - mówi Józefina. - Moja zawsze mi powtarzała: jak mieszkasz przy

drodze, nigdy garnka nie czyść do spodu. Dzięki babci ja ich wtedy sprzed domu wzięłam.

Teodor pamięta inaczej pierwsze zdanie Józefiny. Podeszła i zagadnęła cicho: - A wy się tak

przechadzacie, kiedy was zabijają?

Jest kogo pamiętać. I co. Muhimą rządziła wtedy Mama Frozina. Żarliwa katoliczka: codziennie w

kościele, codziennie na kolanach. Raz w tygodniu zapraszała do siebie sąsiadów z okolicy i

opowiadała im, co mówi Matka Boska, która objawia się w Kibeho. Że trzeba się modlić, bo świat

idzie w złą stronę. Że krew się poleje. Odmawiała z sąsiadami różaniec. Nazywała go koronką

smutku albo koronką cierpienia: Święta Maryjo, Matko Boża.

Miała dobrego męża, który zarabiał dobre pieniądze. Urodziła dziesięcioro dzieci. Dbała o ich

zdrowie i edukację. Dziś chyba wszystkie mieszkają w Europie. Troszczyła się także o dobre relacje

z sąsiadami. I o dobre stosunki z władzą. Wstąpiła do jedynie słusznej partii prezydenta

Habyarimany. Została radną dzielnicy. A potem jej przewodniczącą. Kiedy przyszedł ósmy kwietnia

dziewięćdziesiątego czwartego, do drzwi jej domu zapukała matka z sąsiedztwa. Z trójką dzieci: -

Ukryj je!

- Dla karaluchów miejsca tu nie ma - odpowiedziała i zamknęła drzwi. Mama Frozina - kat

Muhimy. Wszechwładna, bezlitosna. I miłosierna. Bo podobno ukrywała u siebie dziewczynę Tutsi.

Na pewno mówiła mordercom, pod jaki adres mają pójść, kogo mają tam znaleźć, kogo zabić.

Może, nie raz i nie dwa, wskazała również dom Józefiny. Potem uciekła do Konga. Wróciła po

dwóch latach. Ocaleni zbiegli się z całej dzielnicy patrzeć, jak nadchodzi w kolumnie uchodźców.

Zaraz została aresztowana, osądzona, zamknięta w więzieniu. Tam po kilku latach zmarła. Józefina

powinna była pójść na pogrzeb sąsiadki. Nie poszła.

Józefina miała wtedy czwórkę małych dzieci. Słowa nie mówi o tamtym strachu: co z nimi, kiedy

mnie zabiją za tych Tutsi w komórce?

Ci z Interhamwe zaglądali tu regularnie. Ograbili jej sklepik, ale trzech mężczyzn znaleźć nie

potrafili. Jeden z nich dzisiaj przypuszcza, że i mąż Józefiny nie wiedział, gdzie żona ich ukrywa.

Że w ogóle o nich nie wiedział. Choć mordercy bili go bez litości: chowasz tu karaluchy! Jaki z

ciebie Hutu!

Józefina opowiada, że mąż był dzielnym człowiekiem. Wiedział i słowa nie pisnął. Dziś spytać go

o tamten czas nie można. Bo jest już świętej pamięci. Zresztą czy pamiętałby cokolwiek? Istnieje

domniemanie, że przez kilkadziesiąt dni Józefina utrzymywała męża w stanie upojenia

alkoholowego. Non stop. Niewiele do niego docierało.

Ale do ukrywanych tak. Gospodyni zapewniała im nie tylko jedzenie - serwis informacyjny także:

gdzie przed południem zabijali, gdzie po południu, kogo i kto. Bo jak, to wszyscy mniej więcej

wiedzieli. Tak to wspomina Teodor, dziś mężczyzna po sześćdziesiątce.

Jak wyglądała jego kryjówka? Jak ukrywani załatwiali potrzeby? Jak często mogli się umyć? Czy

w ogóle? A wszy? Czy jakimś cudem ich ominęły? Co jedli? Teodor nie mówi. Ja nie pytam. Po co

pytać ofiarę o jej wstyd?

Warto pytać, co naprawdę działo się w domu Marii? Dzisiaj ocaleni nazywają ją - jak Józefinę -

Sprawiedliwą. Ta, która ratowała, ukrywała i karmiła prześladowanych, sama szuka teraz ratunku.

Trzeba wierzyć Marii, kiedy opowiada o bohaterstwie swojego męża. I płacze, bo mąż siedzi w

więzieniu. Wtedy mieli ośmioro dzieci (potem jeszcze piątkę), duży dom i dobre życie. On był

mechanikiem samochodowym i członkiem władz stołecznej dzielnicy Nyamirambo. Uczył młodych

mężczyzn zawodu. Bez żadnej zapłaty. I bez zapłaty, kiedy kobietom z okolicy odchodziły wody

płodowe, zawoził je do szpitala. Czekał przed wejściem i jeśli poród przebiegł bez komplikacji, po

kilku godzinach przywoził matkę z dzieckiem przy piersi. Wszyscy go tutaj znali. I szanowali. I

Tutsi, i Hutu. Więc kiedy siódmego kwietnia zaczęło się zabijanie, ci pierwsi przybiegli licznie do

jego domu i poprosili o schronienie. Nie odmówił. I sam chodził po sąsiedztwie w poszukiwaniu

prześladowanych. Kogo znalazł - przyprowadzał do siebie.

- Miałam wrażenie - mówi dzisiaj Maria - że jest u nas cała dzielnica. Dwadzieścia osób,

czterdzieści. Jedni przychodzili, drudzy wychodzili. Spali jedną noc albo mieszkali u nas od

początku do końca ludobójstwa. Czasem pod dom podjeżdżała ciężarówka pełna manioku. Bo coś

trzeba było jeść. Tego nie dało się ukryć.

Mordercy nie śmieli przyjść pod drzwi męża Marii i żądać wydania ludzi na zabicie. Tak było na

początku, bo potem nachodzili dom nawet po kilka razy dziennie, już bez żadnych oporów. Pytali:

kim jest ta kobieta? a tamta?

Mąż Marii miał opinię kobieciarza.

- Ja go nie znałam - mówi Yvonne. - Ale mój mąż tak.

Yvonne wyszła za mąż osiem miesięcy przed ludobójstwem. Siódmego kwietnia o świcie jej mąż

poszedł do męża Marii i spytał go, co robić. Iść po ciężarną żonę - usłyszał - i natychmiast wracać

tu, gdzie bezpiecznie. Pobiegł. Nie wiedział, że w radiu Tysiąca Wzgórz znany piosenkarz Bikindi

właśnie wypowiada jego nazwisko. I adres. Tak Radio Maczeta wskazywało ofiary: taki a taki

mieszka tu a tu, idźcie tam i zetnijcie go. Mąż Yvonne był znanym koszykarzem, jego dwa metry

musiały drażnić wielu. Na przykład niskiego piosenkarza. Mordercy zaraz przybiegli. Dopadli męża

Yvonne, gdy tylko wrócił do domu. Kazali mu położyć się w łóżku. Razem z jego bratem i żoną

brata, którzy akurat tam przyszli. I rozstrzelali ich.

Ciężarna Yvonne wraz z siostrą schowały się w jakiejś komórce. Mąż Marii szybko dowiedział się,

co się stało, i przyszedł po nie. Zadbał o pochowanie zabitych.

- W jego domu był tkm - tak to pamięta Yvonne. - Ale ja, ze względu na swój stan, dostałam

osobny pokój. Urodziłam córkę. Maria uczyła mnie, jak karmić, jak myć. Gotowała wszystkim

jedzenie. Dbała o nas bez słowa sprzeciwu. Ale i bez specjalnego rozgadywania się, bez ciepłego

gestu.

- To nie był czas na uczucia - mówi dzisiaj Maria. - Strach nas znieczulał. I pozwalał działać.

Po chwili dodaje: - Słyszę, że któraś moja sąsiadka kaleczyła narządy rodne innej kobiety. W

głowie mi się to nie mieści. Albo że ta, która zna cierpienia porodu, potrafiła zabić czyjeś dzieci.

Choćby tak, że im odmówiła schronienia. Bóg tego nie pojmie, kiedy z nią porozmawia na Sądzie

Ostatecznym.

Któregoś dnia mordercy wtargnęli do domu: kim jest ta kobieta? kim tamta?

Mąż Marii powiedział, że wszystkie należą do niego. Wszystkie są jego żonami. Ale ci z

Interhamwe mieli wyraźną ochotę zabrać choć jedną. Wybrali Marię. Bo najstarsza. Po co ci ona -

powiedział młody chłopak i przyłożył wielki nóż do jej szyi - skoro masz tyle młodszych? Był

gotowy do cięcia, ale

Maria wyjęła dowód osobisty, który uprawniał ją do życia bez żadnej dyskusji.

Ale pewne małżeństwo dobrych dokumentów nie miało: ona też jest twoja? - mordercy zapytali

gospodarza. Dobrze wiedział, że potwierdzenie na nic się zda. Nie potwierdził. I o to dzisiaj jest

oskarżony: że wydał zabójcom tę kobietę i jej męża. I że ukradł ich rzeczy. Bo znaleziono je w jego

domu już po ludobójstwie. To prawda. Przyszedł po nie brat zabitego. I dzisiaj o zbrodnię oskarża

męża Marii. Jakby nie wiedział, że ci, którzy szukali schronienia, zabierali z domów osobiste

przedmioty. Niekiedy zakradali się nocą do siebie raz jeszcze, by przynieść coś, czego akurat

potrzebowali. Jakieś radio, czajnik, ręcznik.

Teraz brat zabitego znajduje świadków. Nie ma z tym problemu, bo ludzie bywają zawistni.

Szczególnie wobec tych, którzy wprost mówią innym, co myślą. Jak mąż Marii. Zawsze potrafił

powiedzieć prawdę bez żadnych ogródek. Twarzą w twarz. A ludzie tego nie lubią. Więc teraz

spiskują przeciwko niemu. I donoszą, że miał wtedy broń. Ano miał. Ale nie dostał jej od

Interhamwe, jak wielu Hutu w Rwandzie, żeby zabijać Tutsi. Sam ją sobie zorganizował, żeby

bronić domu, w którym Tutsi ukrywał.

To, co działo się w domu Marii i jej męża, budzi moje niedowierzanie. Jego nie mogę o nic

zapytać, sąd nie zgadza się na rozmowę z oskarżonym. Mogę rozmawiać z nią. Czy Maria mówi mi

całą prawdę? A czy całą prawdę mówi Yvonne? Czy coś ukrywa? Nie będę o to pytał. Po co pytać

ofiary o ich wstyd?

Maria skompletowała już listę dziewięćdziesięciu ośmiu osób, które szczęśliwie wciąż żyją i mogą

przed gacąca zaświadczyć, że jej mąż im pomógł. Że ich ocalił. Czy sąd, który już dwa lata bez

wyroku trzyma go w więzieniu, zechce ich wszystkich wysłuchać? Czy wszyscy będą świadczyć

tak samo? Czy sąd w ich świadectwa uwierzy?

Mokre oczy Marii patrzą na mnie z nadzieją, że jej pomogę. Czy raczej z błaganiem: zrób coś!

ocal człowieka, który ocalił wielu.

Kiedy myślę o kobietach Hutu spotkanych w Rwandzie, myślę także o wiecznym odpoczywaniu w

Murambi.

Stoi tam szkoła, która nie zdążyła być szkołą. Stoi tam kobieta. Nieruchoma. Posąg. Czeka przed

wejściem do biurowego budynku: w długiej kolorowej sukni, ma na imię Juliette, czterdzieści lat,

trzyma w ręku pęk kluczy.

Był czwartek, siódmy kwietnia. Schodzili się tutaj Tutsi z okolicznych wzgórz. Juliette przyszła z

mężem i trójką dzieci. Najmłodsze było maleńkie, nosiła je na plecach, w chuście.

Budynki szkoły - rozrzucone na dziesięciu hektarach - dopiero co zbudowano. Miało tu być

technikum. Pierwszy semestr planowano po wakacjach. Był luksus: prąd i bieżąca woda.

Ale kiedy na terenie .szkoły zgromadziło się pięćdziesiąt tysięcy Tutsi, którzy uciekli ze swych

domów przed maczetami sąsiadów - prąd i wodę odcięto. Aby osłabli. Szkołę otoczono.

Żołnierze Hutu wchodzili między zgromadzonych i spisywali ich nazwiska. Mówili, że chcą się

zorientować, ile jedzenia trzeba tu przywieźć, by nikt nie umarł z głodu. Ludzie im wierzyli, bo

ludzie wierzą do końca, i chętnie się przedstawiali.

Jedzenia nie przywieziono. Spis oblężonych miał wykazać, który z okolicznych Tutsi nie dotarł na

teren szkoły i gdzieś się jeszcze ukrywa. Kogo trzeba wytropić, na kogo polować, na kogo zastawić

pułapkę.

Kto w szkole nie umiał załatwić sobie wody i choćby surowego patata - po kilku dniach umierał i

leżał między tymi, którzy jeszcze żyli.

Minął tydzień, drugi. Tłum śmierdział i na nic nie miał już siły. Juliette wzięła dzieci, całą trójkę, i

podeszła do żołnierzy.

- Słuchajcie - powiedziała - ja nie jestem Tutsi. Jestem Hutu.

Pokazała dowód tożsamości, który to potwierdził.

- Co tu robisz? - spytali zdziwieni.

- Przyszłam za mężem - mówiła. - On jest Tutsi. Ale podjęliśmy decyzję, że dłużej bez wody

nie można. On tu zostanie, a ja z dziećmi wrócę do domu.

Żołnierze nie namyślali się długo.

- Nie ma sprawy. Ucieszyła się.

- Nie ma sprawy - mówili. - Możesz iść. Ale jeżeli jesteś prawdziwą Hutu, wrócisz do domu

sama, a dzieci zostawisz tutaj.

Przypomnijmy: przynależność do Tutsi, Hutu lub Twa dziedziczy się w Rwandzie po ojcu. Nikt z

tym nie dyskutuje. I Ju-liette nie dyskutowała. Wróciła z dziećmi do męża, w sam środek tłumu.

Zaczęli strzelać. Ludzie biegli wprost na lufy karabinów i niektórym udało się nawet przedrzeć.

Ale za plutonem egzekucyjnym, w drugim pierścieniu, który otaczał szkołę, stali sąsiedzi z

maczetami.

Juliette z mężem i dziećmi pobiegli do biura, by tam się schronić. Kiedy Hutu podeszli pod drzwi

budynku, wybiegła do nich: - Słuchajcie, ja jestem Hutu!

- OK — powiedzieli - uciekaj.

Chciała wrócić do biura po całą rodzinę, ale tam już nie było po co wchodzić.

Dziś Juliette jest jedną z siedmiu osób ocalałych z Mu-rambi.

Drugą jest dziecko, które miała wtedy na plecach. Starsza dwójka i mąż leżą teraz tutaj, pod

betonem, razem z pięćdziesięcioma tysiącami innych1. Albo leżą gdzie indziej.

i Kigali Memoriał Centrę podaje na swojej stronie internetowej (http://

www.kigalimemorialcentre.org), że w Murambi zabito 27 tysięcy ludzi.

Juliette prowadzi mnie za budynek biurowy. Baraki: każdy czterdzieści metrów na pięć. W

każdym po sześć sal lekcyjnych. Każda pięć metrów na pięć. Każda zamknięta metalowymi

drzwiami. Brzęczą klucze.

W klasach nie ma szkolnych ławek, są drewniane prycze. Stelaże zbite z surowych desek.

Na nich - ludzie. Cali. Nie zdążyli się rozłożyć, bo wyschli. Ich skóra też jest cała.

Cichy skład figur, rzeźb, śmierdzących pomników. Leżą ciasno obok siebie. Zastygłe bryły.

Zwykle łyse, ale niektóre z czarnymi włosami. W rozmaitych pozach: trzymają się za głowy,

zasłaniają oczy, uszy, podkulają kolana do brody. W podkoszulkach, które do dziś zachowały

kolory, ale częściej nadzy. Zasłaniają podbrzusza. Przytuleni do siebie. Lub przeciwnie - ich

ręce^terczą do góry, jakby coś chciały odepchnąć. Otwarte w krzyku usta. Albo zamknięte. Cali

biali, jak z mlecznego szkła albo z lodu. Jakby ktoś obsypał ich mąką. To wapno - ulubiona

substancja tych, którzy spychają swe ofiary do masowych grobów. Sprawdzona przez historię,

przetestowana na wszystkich kontynentach.

Juliette zamyka pierwsze drzwi, otwiera następne. I kolejne. Wszędzie trupy. Wystawione, aby je

oglądać. Mogę wchodzić między prycze, muszę tylko uważać, żeby żadnego nie trącić nogą,

czasem martwa ręka wystaje poza stelaż. Nawet jak jej dotknę - nic się nie stanie, nikt mi nie

zwróci uwagi.

Mogę liczyć te ciała, fotografować jak eksponaty, mogę tu być tak długo, jak zechcę.

Jaka była twoja historia? kim byłeś? a ty, tam pod ścianą, z czego żyłeś?

Niektórym mogę spojrzeć w oczy. Otwarte. Patrzą na mnie.

To jakiś bezwstyd, pornografia, podglądactwo. Wszedłem do domu umarłych, do którego nikt z

nich mnie nie zapraszał. Chciałbym się już wycofać, nie przeszkadzać. Juliette otwiera kolejną salę.

Choć nic nie mówi, ja słyszę: - Patrz!

Dzieci. W odróżnieniu od dorosłych nie są przestrzennymi bryłami, ich czaszki nie są okrągłe.

Płaskie ciała leżą jak placki rozwałkowanego ciasta. Ale widać, gdzie był nos, gdzie usta -jakby

ktoś dla zabawy nakleił im na twarze inny kawałek ciasta. Znowu klucze.

Teraz dzieci w objęciach swych matek. Niemowląt nie zabijano, zabijano matki. Dzieci ssały

martwe piersi i konały z głodu. I dzisiaj do tych piersi się tulą.

Kiedy tamtego kwietnia w Murambi skończono zabijanie, odór szybko spowił całą okolicę. Na

terenie szkoły, która nie zdążyła być szkołą, buldożery wykopały wielkie doły. Ruszyły spychacze,

koparki, nie było łatwo. Doły zapełniono szybko, ciała ledwo się w nich pomieściły. Przysypano je

wapnem i cienką warstwą lekkiej piaszczystej ziemi2.

Rok po masowym morderstwie, zgodnie z wolą ocalałych, grób postanowiono otworzyć i

przenieść zmarłych pod betonowe płyty. Wtedy odkryto, że ci, którzy leżeli tuż pod powierzchnią,

wciąż są cali, jak suszone grzyby. A niektóre z wyschniętych ciał dzieci pod ciężarem dorosłych

uległy sprasowaniu.

Wyselekcjonowano osiemset czterdzieści mumii, położono je w klasach.

Milczymy. To trwa i trwa. Może wypadałoby coś wreszcie powiedzieć, zapytać Juliette, jak ma na

imię jej dziecko. Ma teraz z szesnaście lat, uczy się? Jak miały na imię tamte? Jak mąż? Czy w

czasie wielkiej ekshumacji trafiła może na ich ciała?

2 Dwa miesiące później na tym masowym grobie francuscy żołnierze grywali w siatkówkę. Ten

zwyczaj upamiętnia dziś tablica wbita w trawę. Według świadków wojskowi nie mogli nie

zauważyć, że ziemia w tym miejscu się ugina. Żołnierze przybyli z Francji w ramach Operacji Tor-

ąuoise (23 czerwca - 21 sierpnia 1994), która - najkrócej mówiąc - miała polegać na zapewnieniu

bezpieczeństwa ocalonym, a w praktyce chroniła ludobójców, którzy uciekali do Konga przed

siłami RPF.

Milczymy. Kolejne metalowe drzwi, kolejne małe mączne placki. Co czuje dwuletnie dziecko,

kiedy widzi maczetę? O tym teraz myślę. Wierzę, że nie ma w nim strachu, bo niewiele pojmuje.

Wierzę, że nie czuje bólu, bo ginie w sekundę. Zakrywam oczy. Wiem, że zaraz je szeroko otworzę,

by stąd wybiec. Muszę patrzeć pod nogi, by nikogo nie dotknąć.

Ucieknę. Zostawię Juliette bez słowa pożegnania. Niech pilnuje tu swoich umarłych dzieci. Niech

stoi dalej jak posąg, kamienna. Niech czeka. Dumna strażniczka swojego Murambi. Nie jest ono

moje.

A jeśli nie wybiegam z domu umarłych, to tylko z lęku, że uciekając, zobaczę w swych dłoniach

maczetę.

- Najpierw musimy umrzeć - powiedziała Juliette do córki, kiedy dziewczynka zażądała, by

się spakowały i wyruszyły w drogę do nieba. W poszukiwaniu taty i starszych braci. Bo mama

mówiła, że tam zamieszkali jakiś czas temu.

- No to umrzyjmy - nalegała córka. - I chodźmy do nich.

- To nie takie proste. Najpierw trzeba na coś zachorować.

- A na co tata chorował?

Miała siedem lat, kiedy matka zdecydowała się jej powiedzieć: był zdrowy. I bracia na nic nie

chorowali. Zabili ich.

- Kto?

- Hutu.

- Dlaczego?

- Bo byli Tutsi. Tak jak ty jesteś Tutsi.

- A ty?

- Jestem Hutu.

Przyjechałem do Murambi raz jeszcze po kilku miesiącach. Ostatnio nie miałem siły zapytać

Juliette o kilka szczegółów. Choćby o dziecko, które wtedy nosiła w chuście na plecach. I o te

starsze, których nie zdołała ocalić.

Nic się tu nie zmieniło: Juliette stoi przed wejściem do biurowego budynku szkoły, która nie

zdążyła być szkołą. W długiej kolorowej sukni, z pękiem kluczy w ręku, patrzy daleko przed

siebie. Bez żadnego ruchu, grymasu, drgnięcia. Aż do momentu, kiedy młody wysoki mężczyzna,

który właśnie przyjechał na motocyklu, ściąga kask z głowy i pozdrawia ją. Ona odpowiada mu

delikatnym uśmiechem i patrzy na niego czule. Czy tak mi się tylko wydaje? Kiedy chłopak

podchodzi bliżej, Juliette dłonią głaszcze go po policzku. Powoli, kilkakrotnie, aż do pierwszej łzy,

którą stara się ukryć.

- Wy się znacie? - pytam Leonarda.

- A skąd. Jestem tu pierwszy raz.

Leonard pomoże mi rozmawiać z Juliette. Będzie tłumaczył z kinyarwanda na angielski to, czego

ostatnio nie chciałem słuchać: nie znalazła ciał synów. Ani męża. Widać nie ma ich pośród tych

kilkuset niepochowanych, które leżą w barakach. Ale ona ciągle się ciałom przygląda. Kiedy je

odkurza co jakiś czas. I obsypuje wapnem. Żeby opóźnić rozkład.

Ostatni raz widziała synów, kiedy dwudziestego pierwszego kwietnia wbiegła do biurowego

budynku. Najpierw dotknęła martwego ciała męża.

Nazywał się Frederic Kayihura, miał trzydzieści jeden lat.

Dotknęła ciała starszego syna: Jean D'Amour, lat siedem.

I młodszego: Vincent Kurerimana, lat pięć.

Rzecz jasna, nie pytam o to, jak w tamtej chwili wyglądali, jak byli okaleczeni, jak matka tamten

widok dzisiaj pamięta. Wybiegła stamtąd, tyle teraz mówi, z córką na plecach.

Przedarła się przez rząd maczet. Co ją ocaliło? Dowód osobisty? Który z morderców miał wtedy

czas przeglądać dokumenty? Któremu się chciało? W tym pędzie śmierci? Opętaniu? Amoku?

Każdy wolał ciąć: zabić dużego! zabić małego!

Wtedy zgubiła ten dowód? Bo nagle okazało się, że go nie ma. Został w rękach tego, który

kontrolował? Czy wypadł jej, kiedy biegła? Dziecka musiała pilnować, nie papierów jakichś! Tylko

że bez dobrego dokumentu między żywymi nie miała czego szukać. Nawet do minuty na drodze

prawa nie miała. Ani jej dziecko. Schowała się więc w niedalekim buszu. I nocą dotarła tam, gdzie

się urodziła. Gdzie wszyscy ją znali: ma karalucha na plecach! zabić! zabić małego węża!

Leonard tłumaczy płynnie, nie słychać, by przełykał ślinę: uciekła. Dziś nie pamięta, jakim cudem.

I jak dotarła do innych krewnych kilka wsi dalej. Ukryli ją i przez następne miesiące zabraniali

wychodzić przed drzwi. Mądrzy dobrzy Hutu. Bo kiedy rok później odważyła się pozbierać koło

domu pataty, natychmiast przybiegła jakaś kobieta. Z krzykiem na pół wsi: patrzcie, jak karaluch

rośnie!

Córka ma dziś szesnaście lat, chce zostać pielęgniarką. Uczy się. Chce mówić wieloma językami.

Chce z Rwandy wyjechać.

Tyle Juliette tytułem uzupełnienia.

Teraz dzwoni kluczami. I patrzy na Leonarda. Próbuję ją powstrzymać. Ale Leonard podnosi się

bez wahania: - Chodźmy tam.

Leonard nigdy nie pokaże słabości. Jest mocny. Chce, by ludzie tak go odbierali. Patrzy nam

prosto w oczy: uśmiechnięty, zadowolony, wykształcony, pewny siebie, schludny, pachnący,

odprasowany (w pokojach ocalałych studentów może nic nie być, ale żelazko jest zawsze), dobry

kolega, dobry przewodnik, tłumacz, poliglota. A nie zawstydzona i upokorzona ofiara. Nie drżące

zwierzątko, które czuje na sobie oddech myśliwego. Nie dziewięciolatek ubrudzony gównem, bo

narobił w majtki. Nie głodny chłopiec, który z trudem żuje ścierwo znalezione w buszu. Nie

dziecko, które boi się psów. I nie sierota, który płacze za mamą. Jego płaczu mordercy nigdy nie

zobaczą. Nigdy podczas rocznicowych ceremonii żałobnych nie złoży publicznego świadectwa. Nie

będą go słuchali kaci. Tej satysfakcji Leonard im nie da. A wciąż boi się psów. Psy jedzą ludzi. Boi

się ciemności. Tam została mama. I dnia się boi. Każdy może być ostatni. I sąsiadów Hutu. Bo oni

wciąż są. Gotowi.

We wrześniu dziewięćdziesiątego czwartego, w sierocińcu, nauczyciel spytał Leonarda, czy

pamięta, gdzie jest jego dom.

Pojechali tam. Wzdłuż drogi - trupy. Prawie żadnych żywych. Jakieś ubrania, buty, kości. Psy.

Dotarli na miejsce. Zobaczyli Kivu. I resztki glinianych ścian bez śladu dachu. Tyle zostało po

domu. Jeszcze kilka miesięcy temu stał cały. Stąd Leonard wybiegł w ciemność. A za nim dwaj jego

bracia. A co z trzecim, najmłodszym? Niedawno skończył piętnaście lat, był wtedy niemowlęciem,

nie mógł uciekać.

- Małego nie było - do swojego świadectwa Leonard dodaje nowy i ważny szczegół. Robi to

po wyjściu z baraków pełnych wysuszonych ciał. Zaraz po tym, jak nieznajoma Juliette tuli go na

pożegnanie.

- Jak to nie było, skoro teraz jest?

- Mama... - to słowo Leonard wypowiada do mnie po raz pierwszy, ale zdania nie kończy.

Brakuje mu śliny.

Po chwili zaczyna od początku: tamtego popołudnia, jak co dzień, ojciec wyszedł do cabaret. Na

jedno piwo z sąsiadami. Jeszcze świeciło słońce, kiedy wychodził. Wieczorem ktoś załomotał w

drzwi. Mama zgasiła światło i powiedziała przerażona: to Interhamwe. Wypchnęła synów przez

okno w tylnej ścianie domu, prosto w ciemność. Najpierw Leonarda, potem jeszcze dwóch. Sama

została w innej ciemności. Był dwunasty kwietnia.

Leonard przez kilka miesięcy nie wiedział, co stało się w domu potem. Najpierw trafił do urzędu

gminy, potem z braćmi przedzierał się przez busz, potem ukrył się w kościele, gdzie cudem uniknął

śmierci. Wreszcie zamieszkał w sierocińcu i patrzył, jak po inne dzieci przyjeżdżają krewni.

Tygodnie mijały, a po nich nie przyjechał nikt. W końcu zrozumiał dlaczego.

Ucieszył się, kiedy nauczyciel zaproponował mu podróż do domu. Bo na moment odzyskał wiarę

w spotkanie z mamą i tatą. Kiedy dojechali na miejsce, zobaczył, że nikt tam na niego nie czeka. I

że domu już nie ma.

Przyszedł jakiś człowiek z drugiego końca wsi. Patrzył daleko, na Kivu, nie w oczy. I powiedział

raczej do jeziora niż do nich: ludzi nie ma, pusto wszędzie, wszyscy do Konga wyjechali.

Dla ścisłości powinien dodać: wszyscy fiutu. Bo wszyscy Tutsi gniją gdzieś tutaj po krzakach. Aż

czuć.

- Spytałem go o mamę i tatę - tak Leonard tamten moment pamięta.

Mężczyzna nic nie odpowiedział. Poprosił nauczyciela na bok. Rozmawiał z nim ponad godzinę.

Leonard patrzył z daleka, jak sąsiad gestykuluje, kręci głową, jak łapie się za głowę, za kolana, jak

pokazuje drogę, najpierw jeden kierunek, potem przeciwny, wreszcie jezioro pokazał, niebo i

ziemię. Na koniec wrócił do Leonarda i przygarnął go do siebie bez jednego słowa. Bez spojrzenia

w oczy.

- Miałem dziewięć lat i musiałem wysłuchać tego, co miał mi do powiedzenia mój nauczyciel.

W samochodzie nauczyciel zrelacjonował to, co przed chwilą usłyszał: mama pobiegła za wami.

- Wyszła przez to małe okienko? Z tym wielkim brzuchem?

Ojca ścięli w cabaret na oczach całej wsi. Leonard nie wie kto. To znaczy: nie wie, który z

sąsiadów trzymał maczetę, a którzy jedynie patrzyli z aprobatą na zabijanie taty.

Mama schroniła się u małżeństwa dwie miedze dalej. Ich dom, choć byli Hutu, i tak podlegał

kontroli. Ci z Interhamwe każdego dnia sprawdzali, czy nikogo nie chowają w środku. Więc mama

przed świtem wychodziła między bananowce i tam spędzała całe dnie. W deszczu albo w upale.

Wracała po zmroku: obolała, spuchnięta, brudna, głodna. Wspinała się po drabinie i tam, pod

dachem, leżała na deskach przez kilka godzin. Bez żadnego szmeru, bez picia, bez sikania. Tam

było najciemniej. To znaczy: najbezpieczniej. Sąsiedzi nie mieli prądu. A mordercy latarek. No i

siły na nocne patrole, zmęczeni całym dniem zadawania śmierci.

A czy mama była w stanie spać pod tym dachem? Czy raczej rozmyślała o trzech synach, których

wysłała w ciemność dwunastego kwietnia? Czy ktoś jej powiedział o śmierci męża? Tego Leonard

nie wie.

Któregoś dnia, po tygodniu lub po dwóch, urodziła chłopca. Bez jednego stęknięcia, krzyku?

Leonard nie ma kogo o to zapytać. Wiadomo, że zaraz musiała wyjść z domu i przylgnąć do ziemi

gdzieś pod bananowym liściem. Gdzieś w pobliżu, bo jak daleko kobieta w połogu mogłaby odejść?

Za dnia dziecka chyba nie karmiła. Czy dlatego, że nie miała pokarmu, czy raczej z pewności, że

płacz noworodka szybko sprowadziłby morderców?

Zostawiała dziecko pod opieką sąsiadki.

- Skąd je masz? - spytali Interhamwe, kiedy znowu przyszli na kontrolę.

- Z brzucha - zaśmiała się sąsiadka.

- Z twojego? - któryś ją znał, widywał ostatnio i nie dowierzał.

- A z czyjego? Co ty się gówniarzu znasz na kobiecych sprawach! - wrzasnęła i zamknęła drzwi

przed nosem mordercy.

Nad Kivu zbliżali się Tutsi z RPF. Sąsiedzi zabrali konieczne rzeczy i w kolumnie uchodźców

ruszyli do Konga. Wzięli ze sobą niemowlę sąsiadki.

- Czy mógłbym ich odszukać? - Leonard zapytał nauczyciela.

- Znasz nazwisko sąsiada?

- Znam.

- Napisz list. Ja go przekażę do Czerwonego Krzyża. Napisał: czy dziecko, które jest z wami,

to mój brat? A co

z moją mamą? Nauczyciel dotrzymał słowa. Odpowiedź nadeszła szybciej, niż można się było

spodziewać: tak, to twój mały brat. A co z mamą? Nie wiemy. Codziennie przed świtem wychodziła

z domu i co noc wracała. Aż któregoś wieczoru nie wróciła. Był już maj.

Kierownik sierocińca, był już styczeń dziewięćdziesiątego piątego, wezwał Leonarda i jego dwóch

braci: to jest wasz najmłodszy brat.

- Miał dziewięć miesięcy nasz Mały. Nasza krew w jego żyłach. Pokochaliśmy go

natychmiast - Leonardowi śmieją się oczy. - Chodź, pojedziemy do niego i postawimy mu fantę.

Sąsiedzi, którym Leonard jest wdzięczny, nigdy do Rwandy nie wrócili. Nigdy, po tamtym, nie

miał okazji z nimi porozmawiać. Zostawili swój dom, pewnie w przekonaniu, że wszyscy Hutu

zostaną zabici przez zwyciężających Tutsi. I może w to wierzą do dziś. A może mają powody bać

się powrotu. Może dobry sąsiad, który ppzwolił matce Leonarda urodzić syna i potem go ocalił, na

drugim końcu wsi mordował innych Tutsi. Może szczególnie gorliwie. Żeby odciągnąć od siebie

wszelkie podejrzenia.

- Co Mały wie? - z Leonardem zbliżamy się do sierocińca.

- Niewiele. Rośnie między dziećmi, które nie mają rodziców. Ich brak wydaje mu się

naturalny.

- Rozmawiacie o mamie?

- Nie. Weźmy go dzisiaj na lotnisko i pokażmy mu samoloty. Dobrze?

Nie rozmawia o śmierci matki z nikim. Musiałby dotknąć tego, co najbardziej boli. Powiedzieć o

cierpieniu ukrytym najgłębiej. O natręctwach. Bezwzględnych prześladowcach. Dręczą co dzień i

co noc. Są otwartą raną każdego ocalonego, który wtedy stracił ukochaną kobietę: córkę, żonę albo

matkę. Ale przy jej śmierci nie był. Nie widział, nie wie. To znaczy wie: każdą kobietę Tutsi

najpierw gwałcili. Bez wyjątku. Takie przekonanie panuje w Rwandzie często także wśród

ocalonych.

I w Leonardzie siedzi ono jak drzazga. Te, które z jakichś powodów (urody, wszy, wieku, okresu,

połogu) nie powodowały u morderców wzwodu, były gwałcone jakimś drągiem, czymkolwiek, co

było wystarczająco podłużne, twarde i duże. Aż do momentu, kiedy przestawały oddychać.

Dlaczego jego matka miałaby być wyjątkiem?

Można by na to znaleźć jakąś kojącą odpowiedź. Coś wymyślić, jakoś się pocieszyć. Leżała w

krzakach, aż dostała infekcji? Umarła z zakażenia? Z wykrwawienia? Z odwodnienia? Może serce

nie wytrzymało tego, co się dookoła dzieje? Przestało bić nagle? Taka śmierć nie byłaby zła. Dałaby

jakąś ulgę, przynajmniej tym, którzy zostali: synom. Dobrze byłoby taką ulgę poczuć. Dobrze

byłoby wiedzieć. Wiedza lepsza jest od niewiadomej, która ciągle męczy, kaleczy.

Trzeba się jakoś pocieszać: matka Leonarda nie doświadczyła najgorszego. Nie musiała - to już

wiemy - jak inne matki patrzeć na śmierć swoich dzieci. Ale i te, które musiały, nie miały najgorzej.

Tak ludzie w Rwandzie mówią. Bo było i tak, że zmuszano kobiety do zabijania tych, które

urodziły. One też nie miały najgorzej. Bo zdarzało się i tak, że rodziły na bagnach, a potem kazano

im zjadać martwe ciała swych dzieci1. Mówi o tym znana rwandyjska piosenka.

Na ten temat nie ma z Leonardem żadnej rozmowy. Taka rozmowa kruszyłaby ścianę, którą

oddzielił się od tego, co przeżył w dziewięćdziesiątym czwartym. Sam tak to nazywa: ściana, mur.

i Véronique Nahoum-Grappe w eseju Gwałt jako broń wojenna odnotowuje podobny fakt gdzie

indziej: „W Bośni rodzina uciekająca ze Srebrenicy w lipcu 1995 roku poświadczyła przypadek

starca zmuszanego do zjedzenia wątroby własnego wnuka. Chodziło tam o innego rodzaju zerwanie

więzi, kiedy to krewny w linii wstępnej musi pożreć tego, którego pośrednio spłodził, zmuszając go

niejako do powrotu do stanu sprzed urodzenia, sprzed zapłodnienia. Zbrodnia przeciw więzom krwi

nie ma prowadzić do śmierci wroga, lecz do tego, by wróg nigdy się nie narodził" {Czarna księga

kobiet, s. 51).

- Ale w tej ścianie są drzwi. Zwykle zamknięte. Uchylam je tylko w kwietniu. I patrzę, czy

coś tam w środku się zmieniło. I zamykam je znowu. Bo tam nie zmienia się nic.

Mieszka tam Leonard, lat dziewięć? Opuszczony? Sam? W szoku? Bez żadnej dłuższej myśli?

Bez rejestracji faktów, w pędzie? Tuż po tym, jak wybiegł w ciemność? Wciąż jeszcze biegnie, czy

już schował się w jakiejś norze? Jeszcze dobrze pamięta mamę i tatę: ich spojrzenia, głosy, zapach i

dotyk? I smak tego, co mama gotowała wieczorem? Jeszcze do niego nie dociera, co się z rodzicami

stało? Jeszcze nie rozumie, że wszystko, co było dotąd, zostało właśnie unicestwione? Że tamtego

życia już nie ma? Że ono nigdy nie wróci? Że dzieciństwa nie ma? Że poza strachem nic nie ma?

Nawet słów, którymi można by to wszystko nazwać? Złożyć z nich świadectwo? Mały Leo mieszka

za murem? Czy tylko za szybą? Takie pytania przychodzą mi do głowy, kiedy patrzę, jak duży

Leonard pieści dłonią chropowatą glinianą ścianę. Przełyka ślinę i wskazuje krzak tulipanowca: tu

były drzwi, tu okienko, tu ciemność. Był dwunasty kwietnia.

- Nie pomogłem jej.

Gloriose - pisze imię matki w formularzu wizowym.

W środku nocy, dwunastego kwietnia, na wysokości dziesięciu tysięcy metrów, już daleko od

Rwandy, gdzieś między Afryką a Europą, rozkłada stolik i kładzie na nim czystą kartkę A4. Przez

jej środek cienkopisem rysuje drogę. Poniżej rysuje dom. I podpisuje go: Leonard's Father. Poniżej

rysuje jezioro: Kivu. Na prawo od domu - inny prostokąt. Tam mieszkali sąsiedzi. Ścięci: kobieta,

dwie córki, syn. Na lewo od domu: gospodarstwo brata ojca. Zabici. W górnym rogu kartki:

cabaret. Tam Leonard rysuje krzyżyk. Po przekątnej: trzy małe ludziki, biegną gęsiego. I dalej, w

dolnym lewym rogu: kolejny dom. Ten kwadrat Leonard wskazuje grubą mocną strzałką. I starannie

dorysowuje dach - pod nim mama urodziła Małego.

Rysuje kolejną strzałkę: w kierunku jeziora musiała co rano wychodzić. Tam była najmniej

widoczna, bo najdalej od drogi. Tam w ogóle nikt nie mógł jej dostrzec. Ani usłyszeć. Kryjówka

była dobra. Ktoś musiał wiedzieć.

- Sąsiedzi ocalili Małego - Leonard przekreśla dom z dachem. -1 zabili mamę.

Może powinienem zapytać, skąd ma tę pewność, ale właśnie nachyla się nad nami steward i z

uśmiechem proponuje coś do picia. Prosimy o piwo.

- Wypijmy za ciebie - mówi do mnie Leonard. - Przecież dziś są twoje urodziny.

Leonard po raz pierwszy leci samolotem. Pierwszy raz jest za granicą Rwandy. I to od razu na

innym kontynencie. Pierwsze ruchome schody (na lotnisku w Brukseli, gdzie się przesiadamy),

pierwsza winda (w moim domu, w Warszawie), pierwszy tramwaj, metro, pociąg, kolejka linowa.

Pierwszy śnieg (w Tatrach) i pierwsze morze (w Sopocie). Na widok fal Leo aż podskakuje z

radości. I wysyła SMS do braci w Rwandzie: morze jest wielkie i słone.

Jedziemy do Berlina. Granica państwa, której już nie ma. Nikt tu już nie sprawdza, kim jesteś:

Polakiem? Niemcem? Rwandyjczykiem? Tutsi czy Hutu? Leonard cieszy się na tę niebywałą

atrakcję. Ale dzieje się inaczej: do pociągu wchodzą polscy strażnicy, potem niemieccy. I jedni, i

drudzy nikogo nie proszą o paszport. Leonarda - tak.

W Berlinie - pomnik ofiar Holocaustu. Leonard chce pobyć z nimi przez chwilę. Monument stoi

nieopodal Bramy Brandenburskiej, na linii dawnego muru, tuż obok amerykańskiej ambasady.

Składa się z wielu prostopadłościanów ustawionych pionowo i poziomo. To labirynt zbudowany z

pustych mogił. Cmentarz.

- Co oni robią? - Leonardowi aż okrągleją oczy ze zdziwienia. Bo ludzie, na których teraz

patrzymy, kładą się na symbolicznych grobach ludzi zagazowanych i spalonych w krematoriach. I

leżąc na ich sarkofagach, z radością zażywają pierwszego wiosennego słońca. Skaczą po nich,

tańczą, śmieją się. I robią sobie zdjęcia, na pamiątkę. Europejczycy.

Zbliża się pierwszy majowy weekend. Za kilka dni Leonard wraca do siebie. Na razie siedzimy w

ogrodzie moich rodziców. Słońce już grzeje, ale chwilami czuć jeszcze lód w powietrzu. Mama

niesie nam kawę, upiekła dla nas dobre ciasto. Przynosi też sweter mojego ojca. Kładzie go

Leonardowi na plecach.

Skończone. Nic mi się nie śni. I nikt.

2008-2010

Podziękowania

Dziesiątki Rwandyjek i Rwandyjczyków znalazło siły i czas, by porozmawiać ze mną o tym, jak

ludobójstwo dotknęło ich osobiście. W książce z oczywistych powodów nie wymieniam ich imion i

nazwisk. Wszystkim dziękuję za zaufanie, otwartość, gościnność i ciepłe gesty przyjaźni.

Za otwartość i podzielenie się swoją wiedzą dziękuję pani doktor Odette Nyiramirimo, która w

czasie kiedy z nią rozmawiałem w 2009 roku, była sekretarzem stanu ds. rodziny, kobiet i dzieci.

Minister bezpieczeństwa wewnętrznego Sheikh Harerimana Mussa Fazil umożliwił mi dotarcie do

więźniów skazanych za udział w ludobójstwie i znalazł czas w ważny dla siebie dzień świąteczny,

aby spotkać się ze mną i wyjaśnić to, czego nie rozumiałem.

Doktor Naasson Munyandamutsa, lekarz psychiatra, pomógł mi zbliżyć się do poznania prawdy o

psychologicznych skutkach ludobójstwa. Jestem pod wielkim wrażeniem jego wiedzy i jego

stosunku do ludzi.

Wielkie dzięki dla pana sędziego Philiberta Kambibi, który rozmawiał ze mną godzinami i

cierpliwie tłumaczył, na czym polega gacąca.

Dziękuję za pomoc paniom ze stowarzyszenia Avega. Ich praca budzi mój najwyższy szacunek i

podziw.

Dziękuję księżom, siostrom i braciom zakonnym, którzy okazali mi życzliwość i pomoc.

Zwłaszcza na początku mojej pracy w Rwandzie nie poradziłbym sobie bez ich logistycznego

wsparcia. Jednemu z księży dziękuję szczególnie za przyjaźń.

Książka nie powstałaby bez pomocy tłumaczy. Jednym z nich jest Leonard - bohater mojej

opowieści. Wspaniały człowiek, wspaniały przyjaciel. Na jego prośbę, pisząc o nim, zmieniłem mu

imię. W przypadku kilku innych osób występujących w książce postąpiłem tak samo.

Moją tłumaczką i przewodniczką była także Assumpta Mu-giraneza. Poznałem ją dzięki

Konstantemu Gebertowi. Jej udział w powstaniu mojej książki jest nieoceniony. Assumpta pomogła

mi dotrzeć do większości osób, o których opowiadam. Tłumaczyła rozmowy ze zgwałconymi

kobietami i ze sprawcami gwałtów, przełamywała biurokratyczne bariery, które niekiedy stawiano

mi na drodze. Kiedy coś w naszej pracy szło niezgodnie z założonym wcześniej planem, cierpliwie

znosiła moje niepokoje. Wiedza Assumpty o Rwandzie, o ludobójstwie, a także jej wykształcenie

psychologiczne w istotny sposób wpłynęły na kształt tego, co napisałem.

Jednak muszę zaznaczyć, że żaden z moich rozmówców i współpracowników nie jest

odpowiedzialny za to, jak interpretuję fakty i jakie wyciągam wnioski. Mogę śmiało założyć, że

wielu z nich nie zgadza się z moimi konkluzjami i że o niektórych omawianych w książce sprawach

mają odmienną od mojej opinię.

Bardzo szczególne podziękowania należą się ode mnie Małgorzacie Szczurek. Małgosia

towarzyszyła mi w Rwandzie zawsze wtedy, gdy język angielski musiał ustąpić językowi

francuskiemu. Jest perfekcyjną tłumaczką, wyrozumiałą współpracowniczką i dobrą koleżanką.

Przeżyliśmy razem w Rwandzie wiele trudnych chwil. Pracowaliśmy od świtu do nocy, często bez

przerwy na posiłek. Przegadaliśmy wiele godzin o tym, co nas tam spotyka. Bez Małgosi byłoby mi

jeszcze trudniej.

W odnalezieniu polskich żołnierzy pomógł mi pewien major Wojska Polskiego, którego spotkałem

w bazie ONZ W Sarajewie.

Dziękuję Jerzemu Mączce za życzliwość i znakomitą współpracę.

W Polsce mojej pracy nad książką przyglądali się znakomici psychoterapeuci: Marta Bieniasz,

Anna Siemińska i Krzysztof Mędrzycki. Ich wiedza, którą dzielili się ze mną podczas specjalnych

„rwandyjskich konsultacji", była ważnym drogowskazem w pracy nad książką. Także pewne letnie

spotkanie na Podlasiu z Haliną Bortnowską przyczyniło się do powstania książki. Dziękuję.

Literatura

Luigi Accatolli, Kiedy papież prosi o przebaczenie. Wszystkie „mea culpa"Jana Pawia ii, przeł.

Anna Dudzińska-Facca, Kraków 1999.

Bp. Kizito Bahujimihigo, Świadkowie Boga w kraju męczeństwa, przeł. Danuta Szumska, Ząhjri

1998.

Steven K. Baum, The psychology of genocide. Perpetrators, bystanders, and rescuers, Cambridge

2008.

John A. Berry, Carol Pott Berry, Genocide in Rwanda, Washington DC 1999.

Jolanta Brach-Czaina, Szczeliny istnienia, Warszawa 1998.

Philip Briggs, Janice Booth, Rwanda, Chalfont St Peter, Bucks 2006.

Anne-Marie de Brouwer, Sandra Ka Hon Chu, The men who killed

me. Rwandan survivors of sexual violence, Vancouver, Toronto,

Berkley 2009.

Susan E. Cook (red.), Genocide in Cambodia and Rwanda. New perspectives, New Brunswick,

London 2007.

Gil Courtemanche, Niedziela na basenie w Kigali, przeł. Grażyna Majcher, Warszawa 2005.

Romeo Dallaire, Shake hands with the devil. Thefailure of humanity in Rwanda, New York 2004.

Nigel Eltringham, Accounting for horror. Post:genocide debates in Rwanda, London, Sterling

Virginia 2004.

Stanisław Filipek, Zamiastposłowia, w: Waligórski, To ty, Emmo?...

Caroline Garland (red.), Czym jest trauma. Podejście psychoanalityczne, przeł. Danuta Golec i in.,

Warszawa 2009.

Philip Gourevitch, We wish to inform you that tomorrow we will be killed with our families. Stories

from Rwanda, New York 1998.

Jean Hatzfeld, Dans le nu de la vie. Récites de marais rwandais, Paris 2000.

Jean Hatzfeld, Strategia antylop, przeł. Jacek Giszczak, Wołowiec 2009.

Judith Lewis Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, przeł. Aneta i Magdalena

Kacmajor, Gdańsk 2004.

Immaculée Ilibagiza, Steve Erwin, Ocalona, aby mówić, przeł. Agnieszka Płoch, Warszawa 2007.

Franciszek Kania, Rwanda wczoraj i dziś, Ząbki 2005.

Annick Kayitesi, Jeszcze żyjemy, przeł. Krystyna Dąbrowska, Warszawa 2007.

Ryszard Kapuściński, Heban, Warszawa 2001.

Konrad Karpieszuk, Konrad jest w Rwandzie, http://konradjest wrwandzie.wordpress.com.

Shaharyar M. Khan, The shallow graves of Rwanda, London, New York 2000.

Kigali Memorial Centre, http://www.kigalimemorialcentre.org. Clea Koff, Bone woman. A forensic

anthropologist's search for truth

in the mass graves of Rwanda, Bosnia, Croatia and Kosovo, New

York 2004.

Karolina Kosińska, Zbrodnia ludobójstwa w prawie międzynarodowym, Toruń 2009.

Timothy Longman, Christianity and genocide in Rwanda, Cambridge 2010.

Linda Melvern, Conspiracy to murder. The Rwandan genocide, London, New York 2004.

Manus I. Midlarsky, Ludobójstwo w xx wieku, przeł. Bartosz Wojciechowski, Warszawa 2010.

Kazimierz Nowak, Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd. Listy z podróży afrykańskiej z lat 1931-

1936, Poznań 2009.

Christine Ockrent (red.), Czarna księga kobiet, przeł. Katarzyna Bartkiewicz i in., Warszawa 2007.

Piotr Ostaszewski (red.), Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869-2006,

Warszawa 2006.

Carol Rittner, John K. Roth, Wendy Whitworth (red.), Genocide in Rwanda. Complicity of the

Churches?, St. Paul, Minnesota 2004.

Reverien Rurangwa, Ocalony. Ludobójstwo w Rwandzie, przeł. Marlena Deckert, Radom 2009.

Eugeniusz Rzewuski, Azania Zamani. Mity, legendy i tradycje ludów Afryki Wschodniej,

Warszawa 1978.

Susan Sontag, O fotografii, przeł. Sławomir Magala, Kraków 2009.

Dina Temple-Raston, Justice on the grass, a story of genocide and redemption, New York 2005.

Carina Tertsakian, Le Chateau. The lives of prisoners in Rwanda, London 2008.

Allan Thompson (red.), The media and the Rwandan Genocide, London, Ann Arbor 2007.

Samuel Totten, William S. Parsons (red.), Century of Genocide. Critical essays and eyewitness

accounts, New York, London 2009.

Jacek Waligórski, To ty, Emmo? Ni wowe Emma?, Ząbki 2009.

Philip Zimbardo, Efekt^ucyfera, przeł. Anna Cybulko i in., Warszawa 2008.

WYDAWNICTWO CZARNE S.C

www.czarne.com.pl

SEKRETARIAT: ul. Kołłątaja 14,111 p.

38-300 Gorlice, tel./fax +48 18 353 58 93

e-mail: arkadiusz@czarne.com.pl, mateusz@czarne.com.pl,

tomasz@czarne.com.pl

REDAKCJA: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa tel./fax +48 18 351 02 78, tel. +48 18 351 00 70 e-

mail: redakcja@czarne.com.pl

SEKRETARZ REDAKCJI: zofia@czarne.com.pl

DZIAŁ PROMOCJI: ul. Andersa 21/56, 00-159 Warszawa tel./fax +48 22 62110 48

e-mail: anna@czarne.com.pl, agnieszka@czarne.com.pl, dorota@czarne.com.pl

DZIAŁ SPRZEDAŻY: Beata Motyl, MTM Firma

ul. Zwrotnicza 6, 01-219 Warszawa, tel./fax +48 22 632 83 74

e-mail: mtm-motyl@wp.pl

Skład: D2D.PL

ul. Morsztynowska 4/7, 31-029 Kraków, tel. +48 12 432 08 52 e-mail: inf0@d2d.pl

Druk i oprawa: Drukarnia READ ME

ul. Olechowska 83, 92-403 Łódź, tel. +48 42 649 33 91

Wołowiec 2010 Wydanie 1

Ark.wyd. 6,1; ark. druk. 9,5

1

10

11

17

18

49

20

3

51

72

74

87

128

6

89

95

134

103