ll IMl !T O ENA

iii i IMMBp

Petraq Kolevica

Me Mitrushin

BOTIMET TOENA

Kopertina: Petraq K olevica R edaktore teknike: A driana M atraku

Botnes: Fatmir Toçi

Në botimin e këtij libri ndihmoi edhe Fondacioni për Kulturën dhe Artet

"Fan Noli"

© Copyright 1997: Alltori

SHTËPIA BOTUESE TOENA Rr. "M. Gjollesha", K.Postare 1420

TIRANETel.: (042) 401 16; 401 17

Tel-Fax: (042)272 32

MITRUSH KUTELIT

Pate plot në dhe të huaj Mall' e breng' e lote,Por m 'i huaj ndër të huaj Qe në toka jote.

Te kjo tokë e bekuar,Që aq fort e deshe,Pate shkruar i harruar, Shpesh dhe u përqeshe.

Por mbi kaq e kaq këllirë, Që ndyn gjuhën tonë Fjala jote ndrit e d/irë Sot e përgjithmonë.

\

HYRJE

Shoqëria njerëzore, veçanërisht ajo shqiptare, largohet shpesh nga shpirti i të vdekurve të saj të mëdhenj, vete pas ambicjeve të rnëdha të të gjallëve të saj të vegjël dhe rrënohet.

Le t'u afrohemi të vdekurve tanë të mëdhenj jo te varret, po te shpirtrat e tyre që rnbeten të gjallë në veprën e në shëmbujt e dhënë me jetën e vdekjen e tyre, të cilat i harrojmë, paçka se i kemi pranë.

Poeti afrikan Birago Diop na siguron për këtë, kur thotë:

Ata që vdiqën, nuk ikën kurrkund,Po janë në tcrrin që na ndrit ne,Jane në terrin e dëndur pa fund Të vdekurit s'janë kurrë nën dhe.Ata janë te pema që fëshfëron,Janë te drun që thellë rënkon,Janë tek u ji që vrullshëm rrjedh,Janë me ujin që f/e nën ledh,Janë mes njerzve, mes turmës, kudo.Të vdekurit nuk kanë vdekur, jo !

Nuk ka vdekur as Mitrush Kuteli.Ai është mes njerzve, mes turmës, kudo. Është i

gjallë në kujtimet tona...Po ç'të kujtoj? Ç'të shkruaj për të?Dhimbje... Dhimbje...

5

NJOHJA ME MITRUSHIN

Me Mitrushin u njoha mirë që në vitet e para të Gjimnazit. Lexoja "Kapllan A gën...", "Ago Jakupin", "Netë Shqiptare" dhe s'më bëhej t 'i hiqja nga dora. Në vitin e tretë më ra në dorë "Shënime kritike " dhe "Maii e brengë" që më bënë ta doja Mitrushin më tepër, sepse thoshte fjaië aq të mira për krijimtarinë e Fan Nolit që për mua, atëherë, ishte idhulli më i adhuruar për poezitë e përkthimet.

Në vite t e para të pasluftës, në Korçë, u hap Shtëpia e Kulturës ku, gfatë verës, vija në kursin e vizatim it. A ty ishte dhe një sallë e vogël leximi me gazetat dhe revistat që dilnin atëherë. Për qëllime propagandistike, lexuesve më të rregullt dhe të pakët të asaj salle u lejohej, madje u jepej ndonjë gazetë apo revistë të cilat vinin në disa kopje. Atëherë doli organi i parë i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, revista "Bota e re".

Në njërin numër të asaj reviste gjeta tregimin e M itrushit "Lumi i m adh" e në një numër tjetër tregimin "Vj'eshta e Xheiadin beut". Të dyja revistat i mora dhe i lexoja me ëndje ato tregime. Vite më vonë, kur u njoha vërtet me Mitrushin, ato revista i a fala atij, sepse i a kishin marrë, si dhe mjaft libra të tjera, kur e futën në burg. Në vitin e tretë e të katërt të gjimnazit, në librin me të cilin bënim mësimin e letërsisë, lexuam që Mitrush Kuteli ishte shkrimtar fashist. Morëm vesh gjithashtu që e

7

kishin burgosur. Këto gjëra më mbushnin me zemërim, sepse, për mua, Mitrushi ishte ndër ata shkrimtarë të pakët Shqiptarë që - siç shkruan një miku i tij - "... derdhnin në letër me mellanin e zi, të kuqt e gjakut të tyre, për të na dhënë të qëruar neve sot nesër e sa të rrojë gjithësia e sa të rrojë gjithë dheu, gjuhën e shkruar, të bukurën gjuhë. " Nga sa kisha lexuar prej M itrushit, nuk kisha ndeshur në ndonjë lëvdatë për fash izm in . Përkundrazi, te libri i tij "Sulm e /otë" në "Poemën e Shëndaumit", kundër perandorisë zhurmëmadhe e famëkeqe të Italisë, kisha lexuar gjithë ato mallkime:

"Perandori! Perandori!Perandori, xhenem i zi!Ti që më veshe në të zi U bëfsh piuhr,U bëfsh h i!"Ndërsa te libri tjetër i tij, "Këngë e britma nga

qyteti i djegur" kisha lexuar britmën tallëse: "Rroftë Duçja,Rroftë Mbreti Që na sjeii Sheqer nga deti;Me kuintal E ha prefekti Me drehem E ha m iie ti."Vitet rrokulliseshin njëri pas tje trit me nxitim.

Fillova e vazhdoja Fakultetin e Inxhinierisë në Universitetin e Tiranës ku, interesimi për letërsinë e në veçanti për poezinë, ndonëse në plan të dytë e të tretë, nuk m 'u shua. Vendin e leximit të librave shqip e zunë librat rusisht. Lexova poetët rusë Pushkin, Lermontov, Bllok e pastaj Taras

8

Shevçenkon. Mirëpo aty nuk më linte të qetë tregimi i M itrushit "Në udhë, përtej Tiraspolit". Ja, thosha me vete, për këtë do ta kenë futur në burg . N gandon jëherë shkoja në K lubin e Shkrimtarëve dhe artistëve - atëherë pranë Teatrit Popullor. Nuk u njoha me ndonjë nga shkrimtarët apo poetët që po bënin emër. Aty, rastësisht, pashë Ali Asllanin, i shkuar në moshë, trup më pak se mesatar, i dobët, me një pallto të vjetër, të gjatë. Hyri e doli i vetëm. Nuk foli me askënd e nuk i foli askush. Rastësisht njoha Milto Sotir Gurën, por aty nuk pashë ndonjëherë Lasgush e as Mitrush.

Ndonjërin prej atyre që kishin miqësira me letrarët e kohës, kur më binte rasti ta pyesja për Lasgushin, më thoshin se ai rrinte në Pogradec, ndërsa për Mitrushin flisnin me drojtje, si nëpër dhëmbë, se kishte qenë në burg, po nuk e dinin nëse ishte liruar apo jo.

Gjatë kohës që isha në Gjimnazin e Korçës, e pastaj në Fakultet, në Tiranë, Lasgushi u dëgjua me ndonjë poezi si ajo për hekurudhën "që shkon s i g ja rp ë r g ja rp ë ru a r..." dhe më vonë me përkthimin e bukur të Eugjen Onieginit, ndërsa nga Mitrushi nuk kisha lexuar gjëkundi në ndonjë gazetë shkrim origjinal apo përkthim prej tij dhe n a ty r is h t, kur më shkonte mendja tek ai, shpjegimi ishte i thjeshtë: Me siguri është në burg. Vera e v itit 1 957. Mbarova Fakultetin dhe fillova punën. Përkohësisht banoja në Rrugën e Dibrës dhe çdo mëngjes, para orës 7, zbrisja gjatë kësaj rruge.

Një ditë, ndërsa po kaloja bashkë me një djalë, teknik, që më takoi pranë rrugicës së kinema "1 7 Nëntorit", na kaloi përpara një burrë ezrner, me

9

flokë të zinj e shumë kaçurela dhe si të lyer me brilantinë.

Ky është shkrimtar - më tha ai djali. Ka qenë në burg. E pyeta për emrin, nuk e dinte. U ndamë. Mua më shkoi mendja menjëherë te Mitrushi. Ky do të jetë Mitrush Kuteli - thashë me vete. E paskan liruar.

Të nesërmen, me shpresën se mos e shihja përsëri, dola më herët dhe u ula ta pres në një cep të rrugicës. Afër orës shtatë kaloi prapë ai burrë ezmer me kaçurela, i vetëm e me një ibrik në dorë. Shkoi ngadalë, mendueshëm, deri sa hyri në një portë nga fundi i rrugicës, majtas. Dola ditën tjetër në të njëjtën orë. Përsëri më kaloi përpara. E ndoqa me sy deri sa hyri tek ajo portë.

Ky të jetë Mitrush Kuteli? - pyesja veten, por nuk guxoja ta ndaloja.

Dola prapë ditën tjetër dhe tjetrën. Rrija aty te cepi i rrugës, shihja atë burrë me një ibrik në dorë që v in te nga d iku prapa M apo-s së atëhershme, shkonte deri nga fundi i asaj rrugice dhe vetmevete përsërisja pyetjen:

Ky të jetë Mitrush Kuteli? Ky?E përsërisja këtë pyetje ndërsa e shihja atë

burrë, por nuk thosha dot Po! Ky është!Nuk dija sepse Mitrushin e përfytyroja ndryshe

ose, të paktën, nuk dija pse ky njeri nuk më dukej të kishte shkruar "Ago Jakupin"...

Një ditë, shpëtova!Ndërsa rrija dhe e shihja tek po hynte në

rrugicë, dikush e thirri: Petro!Jo, s'qenka ky M itrushi... s'qenka...Më vonë mora vesh se ai burrë ezmer me aq

shumë kaçurela ishte Petro Marko.

10

Disa muaj më vonë, një shoku im i atëhershëm, që kishie filluar të thurrte poezi e që e kishte shtëpinë fare pranë Mitrushit, më çoi e më njohume të.

Pas kësaj njohje pata fatin të më falte miqësinë e tij të sinqertë që zgjati gati dhjetë vjet, deri në d itën që na la ... S iv je t, në p ë rv je to rin e nëntëdhjetë të lindjes së tij, e kam për detyrë të tregoj disa gjëra që nuk i di tjetër njeri e që besoj se vle jnë për ta njohur e kuptuar më mirë Mitrushin ata që e duan si dhe për të damkosur me turp kohën, apo siç thoshte vetë - këtë hadh të fatkeqësisë shqiptare - ku ai jetoi, punoi e voi.

* * *

Isha nja njëzet e tetë vjeç, ndërsa Mitrushi rreth të pesëdhjetë e pesave, kur po ngjiteshim nëpër rrugën "Katër dëshmorët", për të shkuar te shtëpia e tij.

Ishte një mbasdite fundvjeshte e vrënjtur dhe e ftohtë. Fjalët na ishin mbaruar.

Aty nga mezi i rrugës Mitrushi ndali e duke marrë frymë thellë, tha: "E përpjeta e kësaj rruge më lodh. Mori përsëri frymë thellë e vazhdoi: Fajin s'e ka rruga, jo. E kanë të tjerat. Ato rnë lodhin, po ç 'të them i..."

Të gjitha këto më kujtoheshin para ca ditësh, kur shkova nëpër atë rrugë përsëri, sepse doja ta shihja edhe një herë shtëpinë përdhese të M itrushit, përpara se të nisja këtë shkrim.

Vajta gjer atje e pastaj vija rrotull i hutuar. Kishte shkuar shumë kohë që atëherë, më se tridhjetë e pesë vjet... Jeta, vitet, kishin bërë të vetat. Shtëpia përdhese e M itrushit ishte prishur e në atë vend po ndërtohej një godinë trekatshe.

Para ca kohësh, njëri që i rastisi të ishte në krye të këtij vendi, bëri sikur vuri një pllakë përkujtimore në ish shtëpinë e M itrushit për të cilën, spec ia lis të t që k ish te përreth, nuk i paskëshin thërië se ajo shtëpi nuk ekzistonte më dhe pllakën e ruan tani në shtëpinë e vet një ish komshi i M itrushit.

Më duket se u zgjata. Le të kthehemi të tregojmë diçka më shumë për ish shtëpinë e M itrushit që nuk ekziston më.

* * *

Kur vinte fjala, Mirushi thoshte:"Kjo - ai nguronte ta quante shtëpi - përpara

se ta blinim ne, kishte qenë një mejhane e ndyrë. Ja, dhoma e madhe, ishte mejhane. Kjo, e vogla, akçihane apo kuzhina e asaj mejhanes. Ne e dimë ç 'h o q ë m deri sa e lam ë, e p a s tru a m , e meremetuam, e lyem dhe e bëmë për të futur kokën." Shtëpia ishte mbuluar me çati me tjegulla vendi, me mure pjesërisht prej tulle dhe më shumë prej qerpiçi. Suvatimet të vjetëruara. Kur i provoja, duke i goditur me nyjet e gishtave, bënin zhurmën e një daulleje të shpuar, d.m.th. gati për t 'u rrëzuar. Dyer e dritare druri që mezi hapeshin e mbylleshin. Nga jashtë - e lyer me gëlqere të bardhë. Brenda - me gëlqere e ngjyra të lehta.

Sado ta përshkruaj me fjalë, do të jetë e mangët përshtypja që mund të krijojë lexuesi, por fa ti e solli të kem p lan im etrinë e asaj përdhecke e me anë të saj do të përpiqem të shpjegoj se ku e se si banonte e punonte në Tiranë, në vitet 50-60 të shekullit të njëzetë, i madlii Mitrush Kuteli.

12

Në kërkesën që pati bërë më 1965 për t 'i akorduar një lejë krijuese, ndër të tjera, Mitrushi shkruante.

"Kam Hndur në Pogradec, ku nuk kam asnjë pasuri, veç gërmadhave të shtëpisë që e dogjën m ilicët italianë më 1943"

Dhe më poshtë:"E vetmja pasuri që kam është një shtëpi me

dy dhoma, në Tiranë, në rrugën "4 Dëshmorët" Nr. 73"

Le të shohim tani planimetrinë e asaj shtëpie me të gjitha ç'kishte brënda:

13

Që nga porta e jashtme, nuk duheshin më shumë se katër pesë hapa për të përshkuar oborrin e të hyje brënda në një korridor të ngushtë dhe prej atje në dhomën e vogël majtas, që askush nuk mund të dijë si ta quajë. Ajo ishte njëherësh kuzhinë, dhomë gjum i, rrobaqepësi, studio, dhomë studimi për fëmijët, dhomë pritje për miqt e afërt. E pabesueshme?

Ja si qenë rrasur të gjitha këto në një dhomë 3,2x4 m.:

1 - Shtrati, ose, më mirë, divani i ulët, ku flinte motra e M itrushit, më e madhe se ai.

2 - Shtrati ose, më mirë, divani i ulët, ku flinte njeri po shpesh dhe dy nga fëmijët e vegjël.

Te ky shtrat flin te sa herë vinte nga Pogradeci për ndonjë punë të vetën në Tiranë, nipi, djali i motrës tjetër të M itrushit, Dr. Misto Marko, i njohur si shkrim tar me pseudonim in Mirosh Markaj.

3 - M akina qepëse e E fte rp it, gruas të Mitrushit.

4 - Soba për ngrohje e gatim.5 - Tryeza e punës për të gjithëEfterpi, nga vendi pranë makinës, ku qepte

gjithçka që i duhej shtëpisë e fëmijëve, ndiqte me vëmendje gjellën që zjente mbi sobë. Kur mbaronte me këto dy punë, kthente karriken nga tryeza, ku ishte makina e shkrimit dhe i a niste daktilografimeve.

Mitrushi, te kjo tryezë, përmes zhurmës së makinës qepëse, avujve e llokoçitjes së tenxheres dhe tik-taku t therrës të makinës daktilografike, vazhdonte përkth im et mjeshtërore të shumë kryeveprave nga rusishtja, rumanishtja e tj., dhe herëpashere i përgjigjej pyetjeve të ndonjërit prej

17

fëmijëve që bënin detyrat e shkollës aty, te cepi i tryezës.

6 - Pjatalarësja.7 - Karrike për m iqt' e afërt.8 - Me që s'kishte vend tjetër, një raaio e vogël

ishte vendosur mbi një mensol që dilte nga muri në lartësi të paktën 1.5 m nga dyshemeja. Prej atje, herë-herë, vinin tinguj të lehtë muzike që e gëzonin atë ambient. Atalanta e vogël dëgjonte këngët e Amados, atëherë në modë.

Po dhoma tjetër?As atë nuk do të dinte kush se si ta quante. Në

këtë dhomë, disi të madhe, 5x5 m., kishte:1 - Shtrati bashkëshortor2 - Dy divanë, ku flinin fëmijët, po shpesh dhe

rrinin mësonin atje.3 - Dy doliapë të vjetëruar të mbushur me teshat

e verës e të dimrit të të gjithë pjesëtarëve të familjes. Përmbi ta - dengje me shtresa e mbulesa.

4 - Sënduk me libra, ndër to mund të përmend "Princin", jo fort të vjetra, po as të pëlqyeshme për kohën.

5 - Etazher me libra.6 - Por i madh cilindrik prej hekuri, me qyngje

të gjatë prej llamarine të lyer me varak alumini që kalonin përmes dhomës për ta ngrohur ca më shumë atë ambient me tavan dërrasash ngjyrë gri si në kafe.

7 - Pasqyrë dhe pranë saj një kopje allçie e bustit të Deas së Butrintit, kopje e mirë nga origjinali, që me atë nënqeshje ironike në cep të buzës, dukej sikur të thoshte me qesëndi: Jam dhe unë këtu!

8 - Kolltuk i vjetër dhe pranë tij një pufe e dy tre karrike.

18

Kështu pra, kjo dhomë, ishte dhomë gjumi matrimoniale, dhomë studim i e gjumi për të paktën dy nga fëmijët, si dhe sallon pritje për miq të rrallë.

Nga gjithë këto që përshkruam, shumkush mund të mendojë se kjo shtëpi ishte katandisur si një mulli me thasë e sende një mbi një... Gabohet, kushdo që mund të mendojë kështu! Duart e shkathta të nikoqires korçare e mbanin çdo gjë të pastër e në vendin e vet. Këtë shtëpi - thoshte Mitrushi - e mban Efterpi me thonj.

Mbaruam?Jo!Jashtë, në fund të atij oborri të ngushtë si

korridor, ishte nyja sanitare "a la turca", pranë saj një hashef për larje teshash etj., dhe më tej një tub zingato me një rubinetë primitive bronxi që quhej çezmë.

Megjithatë, sa herë hyje e dilje nga ajo shtëpi, merrie me vete përshtypjen e një oazis-i të bukur e të qetë.

Ai rryp i ngushtë oborri i shtruar me çimento ishte gjithmonë i larë, i rrethuar me lulet e Korçës e të Pogradecit dhe përmbi to binte hija e lehtë e pjergullës dhe e drurit të lartë të manit të bardhë...

Thashë pak më parë se fati e solli të kem planimetrinë e asaj përdhecke... Po. Fati i mirë e solli të kem sot planimetrinë e saj për këto arsye:

Jemi nga fundi i v itit 1 964. Fëmijët e Mitrushit u rritën, nuk ishin më fëmijë. Divanet s'po i nxinin. Edhe për të mësuar u duhej një copë vend më vete. Në kërkesën që bëri për heqjen e normës së përkthimeve (1965) Mitrushi shkruan:

"Kam katër fëmijë midis moshës 15 dhe 8 vjeç të gjithë në shkollë (kl. X, IX, VII, II,) Kam në

19

ngarkim dhe një motër të pamartuar, të sëmurë, gjithsej 7 shpirt. "

"Në këtë copë truall që kam - më tha një ditë Mitrushi - Duhet të shtoj, të paktën, një dhomë. Nga ty dua projektin." Që kur hoqa vijën e parë në atë si projekt, e dija se kjo punë nuk ishte për shpatullat e dobta të M itrushit, qoftë nga ana ekonomike e ca më tepër nga ajo praktike.

Në atë kohë, ndërtimet private ishin një torturë e vërtetë. Në rradhë të parë, nuk shiheshin me sy të mirë nga instancat partiake të çdo shkalle, duke fiiluar nga lagjia, quheshin tendenca borgjeze apo m ikroborgjeze dhe pengoheshin. Pastaj mungonin m aterialet e ndërtim it, transporti, specialistët, etj., dhe mund të gjendeshin me çmime shumë të larta. Por, mbi të gjitha, duheshin njerëz të shëndoshë, me llo j- llo j n joh jesh shoqërore e të aftë për sakrifica fizike. Shkurt, këto punë nuk ishin për Mitrushin dhe shtesa nuk u bë. Mbeti vetëm planimetria për të folur sot mbi të e për të hedhur pak dritë në errësirën e asaj kohe. Në skicidenë e projektit parashikova një dhomë 2 ,5 x3 ,5 për djalin, ku të kishte shtratin, një tavolinë pune dhe në njerën faqe muri të ndërtohej një raft për libra. Dhoma tjetër, rreth 3,5x5 m, u parashikua të ishte për të tri vajzat të cilat aty do të kishin shtretërit dhe një tavolinë të përbashkët për të shkruar e lexuar. Hyrjet mund të bëheshin drejtpërdrejt nga oborri, si në shtëpitë e vjetra tiranase, ose me kalim nëpër njëra-tjetrën.

Doemos, aty nuk mbetej vend për ndonjë dollap e sende të tjera, por gjithsesi hapësira e banimit do të zmadhohej. Problem i pazgjidhur mbetej ngrohja. Si? Me se? Edhe se u mundova

20

të jepja sipërfaqet më minimale, për kushtet në të cilat ishte ajo familje, kjo shtesë do të dukej një lluks i madh. Mirëpo as ky "lluks i madh" nuk u realizua dot.

Përveç sa thashë, në projekt parashikova të bëja dhe nyjen sanitare brënda, ku të vendosej dhe një duarlarëse, që Mitrushi të mos dilte në të ftoh tit dhe shirat e Tiranës të lahej në çezmën e oborrit. As kjo nuk u bë dot...

21

URBANIZMI"

Pasi doli nga burgu (viti 1949) për Mitrushin vazhduan vite të vështirë. Në Testamentin e vet ai i shkruan së shoqes:

. rrojtmë e bëmë fëmijë në vjete stuhije, burg, urbanizëm, ho te l..."

Ata që patën fatin e keq të banonin nëpër dhoma-birucat e atyre hoteleve të kategorive më të fundit si p.sh., Hotel "Çajupi" në Tiranë e ca më të këqinj nëpër rrethet, dinë të tregojnë se ç'ishte ajo jetë qeni, por shumicën e tyre tani po i ha dheu.

Për "URBANIZMIN", këtë sinonim djallëzor maskues të fjalës "INTERNIM", më ka treguar Mitrushi se ç'hoqën prej tij, por më mirë le të dëgjojmë Efterpin, të shoqen:

"Sa më kujtohet, ka qenë muaji mars, kur na erdhi një polic me një shkresë. Ju ka dalë urbanizmi - kështu u thuhej atëherë atyre që dëboheshin nga qyteti. Ne na thanë që do të shkonim në Kavajë, po se ku do të rrinim, nuk ta caktonin.

Pasaportat dhe atë që quhej "Libri i shtëpisë" na i damkosën me vulën A.P. d.m.th. armik i popullit.

Dhimitri nuk u tremb. Do të shkojmë, tha. Nuk vete t 'i lutem asnjë njeriu.

Ku dc të shkojmë more burrë - i thashë. Kemi tre fëmijë, ku do t 'i mbytim në Kavajë? Thuamë ku duhet vajtur dhe vete unë.

25

Filluam bëmë lutje në Ministrinë e Brendshme, në Kryem in istri, po nuk na kthente askush përgjigje. Ne prisnim me ankth. Kur ngrysej, thosha: Shyqyr që u bë natë dhe kur fillonte të gdhihej thosha: Bobo, si do të jetë kjo ditë, sepse polici vinte çdo ditë dhe na kërcënonte: Kur do të shkoni?

Një ditë na tha se do të vinin të na merrnin me kamion.

U ngritëm që në ora tre të mëngjesit, ishte natë, shkuam me gjithë fëmijë në shtëpinë e babait tim . Gjatë ditës i vinim rrotull shtëpisë dhe e shihnim nga larg ç'bëhej.

Atë mëngjes shkuam prapë në Ministrinë e Brendshme se mos na jepnin ndonjë përgjigje; Vajta unë. Dhimitri më priste atje në lulishtja në gropë e Sheshit Skënderbej. S 'm 'u përgjigj njeri. Kur u ktheva, Dhimitrin e kishte zënë gjumi në një nga ato stolat, sepse ishte i lodhur e i dërmuar nga gjithë sa po vuanim.

Pastaj shkuam në Fadil Paçrami që atëherë ishte kryeredaktor i "Zërit të Popullit". Ai e priti mirë Dhimitrin. Unë - i tha - do të ndihmoj ty si Dhimitër Pasko, sepse e çmoj punën që ke bërë. Mos kij merak, do ta rregullojmë. Dhe e rregulloi. Të nesërmen erdhi polici, mori librin e shtëpisë dhe letërnjoftim in, që ishin me vulën A.P. dhe na solli të reja." Pastaj - më tregonte Mitrushi - më dhanë dhe punë. Përktheja nga rusishtja materiale që botoheshin një herë në javë - më duket të shtunave - në të dy faqet e brendshme të gazetës "Bashkim i", nga eksperinca e kolkozeve dhe sovkozeve sovjetike".

Përkthenja dhe nga gazeta me emrin më të gjatë të gazetave të botës që quhej "Për një paqe

26

të qendrueshme, për një demokraci popul/ore". Ndërsa Efterpi e mbyll tregimin e saj me fjalët: "N u k d ij ç 'të them më shum ë për

"URBANIZMIN". Dij vetëm të them që ato ditë për ne ishin tmerr, lemeri..."

27

MITRUSHIDHE KRIJIMTARIA E TIJ PQETIKE

EPASLUFTËS

Besoj se ishte vjeshta e vitit 1 964, kur Mitrushi më dha ta shihja me sy kritik dorëshkrimin e përgatitur për botim të një vëllimi me poezi.

Kisha bindjen se fjalën e vet të fuqishme e të bukur si poet ai e pati thënë njëzet e ca vjet më parë me kulme si "Poemi kosovar", "Letër nga Shëndaumi", "Baltës shqiptare", "Po të vdes në dhe të huaj", e ndonjë tjetër të mëvonshme që mbeten modele të veçanta e të çmuara të poezisë shqiptare por, në letërsinë tonë, ai nuk do të shkëlqejë mbi të tjerët si poet.

M itrushi mbeti e do të mbetet mjeshtër i pakalueshëm i fjalës shqipe në prozë e mbi të gjitha, i tregimit.

Nga sa e njihja gjendjen e tij, e merrja memend se ai tani nuk po përpiqej të botonte një vëllim me poezi për t 'u afirmuar si rnjeshtër edhe në këtë g jin i le trare, por për që llim e th je s h t pragmatiste, për t 'u bërë disi më i pranueshëm nga pushteti dhe rrethet e larta e të indoktrinuara letrare, në mos për më shumë, të paktën, për të m os vazhduar të m be te j pengesë e pakapërcyeshme në rrugën e jetës së fëmijëve të tij në kushtet e diktaturës komuniste, shkurt, për një lloj mbijetese. Këtë sakrificë të ndërgjegjshme, ndonëse të dhimbshme fort, ai e bëri qysh me poemën përfëmijë "Pyiiiigështenjave", ku shkroi:

29

"Që nga dita e çlirim it Anembanë Shqipërisë Kumboi zëri i Partisë Kumboi zëri i kushtrim it... "

Dhe vazhdon:. "Fjal' e saj - një kokër ar,

Ra si shiu në behar,Që sjell jetë, begati,Dhe gëzim e lum turi."Atij qëllimi pragmatist i shërbeu deri diku botimi

i vëllim it me poezi "Baltë nga kjo tokë" (Botuar pas vdekjes së tij, më 1973). Te ky vëllim ka mjaft nga poezitë e dorëshkrimit që më pati dhënë atëherë Mitrushi ku, përveç poezive të ngrohta si "N jë nda jna të në Pogradecin e v je të r", "Pranverë në Enkelanën e re " apo të ndonjë shkëlqimi poetik si: "Pranvera eplakut", "Bje shi", "Më d i a nuk më di", gjenden dhe ca poezi të prera sipas modeleve të kohës për të c ila t M itrushi, natyrisht, nuk ishte ndonjë terzi i mirë. Kështu mund të përmendim poezitë "Dje dhe sot në fshatin tim ", "Pranvera në Myzeqenë e re " dhe "Ba/lada e udhës nëpër natë" për të cilën do të flas hollësisht më poshtë. Mitrushi kishte një përkushtim të veçantë përtë lartësuar periudhën ilire së cilës i kushtoi poemën "Rrjedhin lumenjtë" dhe romanin që nuk mundi ta përfundonte, "Në një cep të llirisë së poshtm e".

Kishte gjithashtu adhurim për rilindasit dhe aktet e tyre heroike patriotike.

Meqenëse krijimet letrare e artistike, me tema nga këto kohra, ishin të pëlqyeshme për drejtuesit letrarë komunistë, sepse nuk paraqisnin asnjë rrezik id e o lo g jik , madje, nën p re te ks tin e pa trio tizm it, këto lloj krijim tarish nxitesh in ,

30

M itrush i përm blodh i disa poezi të t illa në dorëshkrimin që më dha e që u botuan më vonë në vëllimin "Baltë nga kjo tokë."

E dija mirë që ajo kohë nuk ishte stinë poezie për Mitrushin. Përpara se ta lexoja atë dorëshkrim, e dija se gjithçka po e bënte me dhëmbë të shtrënguar për atë qëllim të shkretë pragmatik që shpjegova më lart, prandaj e vendosa t 'i flisja sa më hapur e po të mundja ta pengoja të botonte poezi të dobta artistikisht apo me lëvdata indirekte për kohën e atëhershme që do të vinin patjetër si pasojë e atij pragmatizmi. Për të qenë më i saktë dhe më i qartë, mendimet e mia ia dhashë të shkruara. Fotokopjen e letrës me mendimet që i pata shkruar atëherë, ma solli pa më të voglin ngurim tani vajza e M itrushit, Atalanta.

Përmbajtjen e saj po e vë këtu më poshtë:

/ DASHUR Z. P a SKo !Mosha, përvoja, dija - më ndalojnë të shkruaj.

Njohja jonë dhe dashuria më shtyjnë ta bëj këtë. Fituan këto dy të fundit. I bindur se s 'do të më merrni asgjë për keq, ju shkruaj pa rezerva dhe sinqerisht, siç më kin i fo iur juve gjithmonë.

Këto ditë kam lexuar disa herë përmbiedhjen e poezive që kin i përgatitur për botim. A e vlen ta bëni këtë?

Me bindje them dhe me gëzim : Po! Bile, doemos!

Vetëm më duket se do "tarur" aty-këtu."Ballada e udhës nëpër natë" është e mbaruar.

Vënia e saj në krye të vëllim it është me vend. Mendoj se poezia nuk do të humbte asgjë po të hiqnit strofën e parafundit në F-3 dhe dy strofat e fundit në F-5. Duhen hequr doemos dy strofat

31

e para në F -10 në mënyrë që poezia, pavarësisht nga dhimbja që e përshkon, të ketë një r'und op- tim ist e patetik. Le të mbetet vetëm strofa e fundit si leitmotiv.

"Letra e fundit e një d ja loshipartizan"m endoj se duhet hequr shprehja "Për Hri, për Shqipëri" se ka qenë parullë e ballistave. Pjesa tjetër vete fare mirë.

Për "Poemën e Shëndaumit"s'kam ç 'të them. Ajo është më e mira ndër poemat shqipe. Ribotimi është i domosdoshëm. "Teuta i/ire". Më ngjan se s 'duhet fu tu r në vëllim. Është tregim në vargje, por s'ka arritur të bëhet poezi. I kë tij mendimi /am edhe për poezinë "Spartaku", "Esat Pasha", "Efremi i Gjinit". Këto mendoj se duhen hequr. Tepër dhe vetëm deklamtive më duket poezia "Dje dhe sot në fshatin tim". Mendoj se duhet punuar për nga ritm i dhe figurat.

Më ngjan se poezia "Gjuhës shqipe" do të jetë më e bukur sikur të mos botonit pjesën e dytë e të tretë.

Një nga stolitë e volum it do të je të me siguri poezia "Pranvera ep/akut". Ndjenja dhe harmonia e saj të mbush e të njgop e të përlot...

A ty ka ca gjëra të vogla që ju kanë shpëtuar gjatë koregjimit s i p.sh. vargu i dytë, strofa e dytë:

Dhe vjen që s 'd i që ku një erë plisi.Përsëritja e që-së dy herë s ikur e rëndon

vargun.Mungon aty këtu ndonjë e ose ë për të dhënë

masën e duhur të vargut."Ballada e vogëi e syrit të z i" jo veëm që

s'm und të futet në këtë vëllim, por edhe si poezi më duket e dobët

32

"Bje shi". E bukur, po zor se botohet, veçse në pastë datë shkrim i para çlirimit.

"Letër nga sp ita li" duhet hequr për arsye që ju i dini.

E shkrova këtë ietër për t ' i menduar më mirë ato që do t 'u thosha dhe nga frika se përpara /ush s 'do thosha dot as çerekun.

Ju /utem të më fa ln ipër ndonjë gjë të pamatur a të nxituar.

M e dashuri, Petraqi.

Tani më duhet të flas më gjatë e më qartë pëf poezinë "Bailada e udhës nëpër na të" tek e cila fshihet një sekret që më duket se nuk e di askushveç meje.

Ajo u botua për herë të parë në gazetën "DP.ITA" 16 .08.1964 dhe u ribotua në vëllimin me poezi "Ba/të nga kjo tokë" më 1973.

Ciiido që e lexoi atëherë këtë "Baladë" si dhe ai që mund ta lexojë sot apo nesër, natyrisht, do ta kuptojë e shijojë sipas shënimit që i pati vënë atëherë në fund, M itrush i* ku thotë se ia ka kushtuar një ngjarje të luftës, kur autoritetet italiane "merrnin peng prindërit e partizanëve dhe i hidhnin, të Hdhur, në kamionë të hapur, nën grykat e mitrolozëve të rojeve. Këta kamionë i vendosnin në krye, në mes dhe rië b isht të autokollonave dhe I mbartnin posht e lart nëpër udhët e Shqipërisë. Në rast sulmesh, rojet vrisnin së pari peng je t." Pikërisht sipas këtij shëmm! është kuptuar e pëlqyer dikur kjo baiadë. Për këtë na bind edhe parathënia e botimit të Veprës Letare të M itrushit (Vëllimi I, F.43), ku thuhet:

33

..."Balada e udhës nëpër natë", ku tema e Luftës Nacionalçlirimtare gjen një trajtim origjinai, nga një këndvështrim i ri".

Në të vërtetë kjo përmbajtje, temë apo ide, tepër e pëiqyeshme nga pushteti politik e letrar partiak i asaj kohe, s'është veçse një mbulesë komode për të shprehur Mitrushi një brengë të madhe.

Në thelbin e kësaj balade ai përshkruan rrugën e rëndë të Kalvarit të vet kur, të burgosur, "të iidhur këmb'e do r'" e çonin me kamion nga Tirana për në kampin çfarosës të Maliqit e doemos, do të kalonin nëpër Pogradec, prandaj shkruan:

"T i mos më prit, o fshati im,Në muaj maj a në qershor- Se vij i iidhur këm b' e dor'Dhe kthehem m bytur n'hidhërim. "Po të flaken tej strofat false që shërbejnë si

pelerinë për të mbuluar vargjet e dhimbjes së vërtetë, do të kemi "Baiadën e udhës së Mitrushit nëpër natë" një variant të përafërt të së cilës do të shkruaj më poshtë duke e zhveshur prej strofave me material inert, mbushës, të përdorura për qëllimin praktik të maskimit:

34

* * *

Ti mos më prit, o fshati im Në muaj m aj a në qershor Se vij i iidhur këm b' e dor'Dhe kthehem m bytur n 'hidhërim.

Unap' i gjeibërth që fërmon, S'do të më njohë kurrsesi Të veshur tërë tym të zi Dhe të gozhduar në kamion;

S'o'o të më njohë i iargti vir Tek ngjizet dallga edhe vjen Me rrukullimë në liqen Kur të më shohë në zinxhir

Do ngazël/ohet korbi plak Në m a j' të she/gut fletargjënd Kur të nuhasë përnjëmënd Vargonj të njomurë me gjak.

Pra mos më prit, o fshati im,Në muaj maj a në qershor Se vij i Hdhur këm b' e dor'Dhe shkoj i kredhur n 'hidhërim.

Po, shorti im qe short i zi:Në fund të majit, në kamion, Të Hdhur kruspull me vargonj Më f/akin rishtas n'errësi.

35

Se jam i mjerë hapsanik Me kra e këmbë në zinxhir Nga vatra shkulur me pahir Dhe hedhur udhëve vërtik.

Ne jem i ve t' i trembëdhjet Që shkojm ' e vimë d it ' e nat,Ah, në kol/onën që na mbart Posht' e përpjet, posh t' e përpjet.

Dhs nëpër natën p lo t gjëmim Kur shpirtin jep i b ierti maj,Kalojmë gërxiie dhe pastaj Të shkumbëzuarin Shkumbin.

Pa vjen një amëz lu l' e bar Q 'e sje/l e lehtëza puh i Dhe s 'd i se qysh, nuk d i se si,Më dehu ma/i shqipëtar.

Pa kuspu/l mblidhem dhe duroj Të fundit rrësk të m uajit maj Në fy t e ndiej të helmtin vaj Dhe sytë m byll të mos shikoj.

Ne jem i ve t' i trembëdhjet Të flakur brënda në kamjon Me mitro/oz na kërcënon Xhelat i vrazhdë me helmet.

36

/ rreptë je, o dhë shqiptar,/ bukur je, i ëmbël je,Po qysh mëshirë vallë s'ke Epse s'na fal një cep për varr?

Majmalet flenë n'agullim,Buçasin grykat me përrënj,Dhe Z o t' i madh që kthjell e vrënj Na fat përgjumjen - ngushëllim.

Ndaj zbehen yjtë lart në qiell Nuk di se qysh, nuk d i se si,Një afsh i ëmbël ngrohtësi Të mardhtin kurm seç ma mbështjell.

Dhe s 'd i në jam a s'jam njeri A /ënd'e ndryshkur në vargonj Po nëpër ngjokje ëndërroj,Ah, vatrën time, në shtëpi.

Dhe etje kam që të shijoj Një çast të lumtur, në Hri,Kur do të çporret qen ' i z i Kështu, ndër ethe, ëndërroj...

Shkrep ag ' i ditës me uror Dhe qiell e kulme kuqëlon, Tu/iten mjegullat në hon Pa gdhihet dita një qershor.

37

Ky shtat i mardhur avuilon Siç avuiiojnë malet lart;Kollon' e ngathët që na mbart Nëpër këthesa rrotullon.

Ne jem i ve t' i trembëdhjet Të iidhur brenda në kamjon Që sipër honesh rrotullon Për tatëpjet, për tatëpjet.

Pa p lag ' e mpiksur fort më dhëmb Dhe hallk'e ndryshkur gjith më breh,Ah, mish e kockë porsi tehPo nuk më shëmb jo , nuk më shëmb.

Zjen vai' e shkumbtë në liqen, Vjen qark zgalemi fluturak Nxiton kollona varg e varg Dhe fshati, tutje, zbardhëiion.

Ah, mos më prit, o fshati im,Më një të muajjt qershor,Se vij i lidhur këmb e dor'Kaloj i m bytur'në vrerim.

POGRADEC, 2 0 KORRIK 1 9 6 4

38

Për kampin e Maliqit, ku përfundoi udha e tij nëpër natë, Mitrushi më ka treguar:

Kur na shkarkuan nga kamioni atje, isha me ca rroba të vjetra e si mos më keq nga pluhuri i asaj rruge të gjatë. Në kokë, për t 'u mbrojtur nga dielli, kisha lidhur një shami me nyje në të katër cepat, siç e lidhin armanxhinjtë.

Një plic erdhi e më pyeti:- Sa shkollë ke ti?- Hiç. Katër klasë të fillores kam - i thashë.- Mirë. Shko këtej, ti.Për fa tin tim të mirë e besoi se, siç isha

katandisur unë, do ta besonte dhe po t ' i kisha thënë: s'kam bërë shkollë... Kur më liruan, ndërsa po më hipnin në kampion, për të na sjellë në Tiranë, u ndodh përsëri ai polic. Më pa me ca sy katili e duke shtrënguar dhëmbët, më foli gjithë inat: "Ë ë ë ë!... Ti qen paske pasur shkollë të madhe, t i!" Ndërsa kunati i M itrushit, i burgosur në moshë të re dhe ai në Kampin e Maliqit, më ka treguar:

Kur e sollën Mitrushin, e mbyllën në një kotec derri. Ai kamp ishte Semeri. Në mëngjes vetëm një si çaj. Bukë si baltë vetëm një herë në ditë, më drekë. Në punë na detyronin të shkonim duke rendur. Rendnim zbathur nëpër baltrat, se këpucët na u prishën brënda dy-tre ditëve. Punonim në kanale me ujra përmbi gjunjë e gjer në mes. Poshtë na pinin ushujzat, sipër na grinin mushkonjat, Dizanteria bënte kërdinë. Kur ktheheshim nga puna, në mbrëmje, ecnim me këmbë e duar si bagtia, sepse nuk qëndronim dot më këmbë nga lodhja e nga dizanteria. A ty kisha të burgosur dhe babanë. E preu dizanteria dhe unë e kam larë babanë lakuriq, si fëmijë. Një tregtar nga Korça, Koci Misrasi, nuk duronte dot më dhe vari veten.

39

Alfred Ashikun e rahën për vdekje se hëngri një panxhar që e gjeti aty nëpër baltrai. Një tjetër, Niko Kirkën nga Korça, e lanë të lidhur me tel me gjemba te një shtyllë përkundrejt diellit. Atje e lanë si Krishtin në kryq dy dit e dy net dhe ne, 1 500 të burgosur, na detyruan të shkonim pranë tij e ta pështynim. Ky qe kampi i Maliqit. Për tmerret e atij kampi, ku ishte drejtor Tasi Marko, vëllai i Rita Markos, kanë shkruar të tjerë e nuk dua të zgjatem. Gjendjen e tij të rëndë e të pashpresë në burg e në atë kamp na e jep të gjallë Mitrushi në krijimet e veta të cilat kam fatin e madh t 'i kem të shkruara nga dora e tij. Ja, ato:

40

LETRA E FUND!TSlME SHOQE

Kaq afër jemi, por kaqe larg Të lutem mos më p rit - Na ndajnë terre rreth e qark Dhe yl/ për mua s 'ndrit.

Përse ta lidhësh fatin tënd Me një pafat s i unë,Kur d i se emri im u shëmb Me dhunë e përdhunë?

Pra hidhe hapin guxim tar Ndaj jetës së gëzuar.Dhe më harro këtu, në varr,Të vdekur pa mbuluar.

Se unë pres, përças po presNjë udhë fort të gjatëDhe një të martë, në mëngjes,Do hidhem nëpër natë.

Nëpër një natë që s'ka mbarim Po qetësi për jetë:Pushim... harrim... pushim... pushim... Në prehjen e vërtetë.

41

PRANVERE

Nëpër hekurat e thurrura s i gardh Nëpër dhogat e thumbuara me thumb Një rreze dielli hyri s i për çudi

Brenda në terrin e hadhit.

/ nemitur dritën e kuqe vështroj Dhe rrah ta shtie rrezen nër duar Por zinxhirat, që tringëllijnë me kobe

S'më lenë të ngrihem më këmbë.

Pra sytë i m byll që rrezen mos e shohPor s ’d i se si nga jashtë vjenNjë erë e athët p lis i dhelajmin sjell

Se në botë ka ardhur pranvera.

42

YLLI I KARVANIT

Doli y lli i karvanit - Lart m bi botë një q iri - E vështroj i je tim uar Nga zëndani im i zi.

Pas një rreze që më hodhi Lashë hadhin e po ik - Ah, më falni, jam i mjerë Pra po ik nga vend i lik.

Po më doli para reja Ma preu rrugën e karvanit...S'kam ç 'të bëj, do kthehem prapë,Brenda ferrit të zëndanit.

Dhe do pres të dalë rishtas Në mos sonte, tjetër herë, Që të sulem s i i çmendur Nëpër qiej, nëpër erë.

Kush e di... do të g je j udhës,Ndër ethire n j ' y ll me bisht- Do t ' i lutem të shpjerë Lart e lart ne Zoti Krisht.

43

Do t ' i falem, përgjërohem,Të më bëjë h i e baltë Të më shkeiin gjith të mirët Pranë fronit t ij të lartë.

Oh, për hir të Gollgothasë Dhe të brinjësë së shpuar Prit, o Zot edhe dëgjoji Gjithë tmerret që kam vuar.

Por në s 'do as Zoti i jetës - S'kam ç 'të bëj i m jeri unë E /e qiellin, zbres te yl/i,Doemos, me të përdhunë.

Pa kur y lli do kalojë Zotëronjës, sipër detit,Do të shëmbem tatëpjetë, Shpirtin do t'ja jap lanetit.

Veç në dhe mos kthehem prapë,Ku ka hekura, zinxhira Ore çast ta ndjekin hapin Errësira... Egërsira...

Ah, më fal, o t i këndonjës Se me fja t' të turbulloj. Jam në terr e jam i mjerë S 'd i ç 'të bëj, pra ëndërroj.

44

/g>~ / ‘ S&rrr-t 4 W » / **** / * r *** '

S Z c ^ r f t y n / * * * * * * * * A i * y,

* = & * ■ * , / # / * * • / > * < / * * ' /

*Or / * J / / t / y * * * / r * t s / s t §■

S K + * / + /X * * / / * * / S * **Si *» «*V « /y < /w » / /**» *+■ j / ssh £

M <****»y / s 4e / * * * ■

A .y < /S *f <?€**"»% t< *‘r/

/ 4 t / - e r r « jp > //* r< *s t

C>3^. s n * A m »r o / r / A er *r * t / « / ; _ /

/ y - * J C ? * / c s L ^ / l o s > r £ e » / k r e f r

.. / s S* *► r ./* «, * 9 / jt

A r ' jgym ’ A r*

• m jj-Xe r x / S r>V </*N m A - r ■»*'.•>

t 2 i» / i / c/Krjr>> + * ip » **

* £>.r s r x / . v s / ,

/% £ » *» * y & . '**< * V? '« **

Ary% * * /^4? r r / y 1’ * * • , '* /• * /■»*.. ^ ^

S Z / v e A . ' g s i r « < * V /* V fT

* - ' *

t y i K e t g■#*

<r / A u v r t f t mA 2 e /u ir V A (# # - r / n r

« { f r $ s *S A ' * y t * ' * " / % + * f u £ s '

/Q r r s r J m ^ V / r ^ * /* * £ * '< * .

* * > , /< , * c / r r A r V #<3UCr r c * < f 2rV x * * J t « * * & c r ir * *

£>0 1 £ S » , x A / / « * t

’V ' ' / n « ''/ ’»*t * / c* t ' n p * /4m/m r®»r

'* y * f / y e + *u » j ~

» *r£ ' -» /' / ♦ / / * •* / .*

f » / # J ^ A y ^ .

A / ‘ / # / * ■

/ / ♦ * » y«r»»/ /

» /* s * 4 s d m /m + y '+ 'p S rs '•

• S t jr * /» * '£ « '< + » S S jm ' JÇ S,

y / n j f e ^ / / w » ' 'ArnmAi*S A «.r / » •

, /•» * “ / > / I * / V * r «/’ *» |/> • */ » • / / ( / « ^ « S / * A .

JQm jm%m’ o ^ # / / y « » » * < / / «/» » # • < /»

* /* ^ o a , c ‘ A e ' ( / • y»' ^ « / > # r ' ^ » / M / y .

• 2 U r e / « / ! » W / # c/mSe » » W /W

>>2,r* «?/*«<*> ' * / ' * * ’<sw <<** - r ^ / js * y C J rt*~ 'S < **

Jh jyu T * * * * •

'ST ixee e M S t* * y > j , / / '+ * 4 ' M / - • ^ -» < ' / / Sv#m jm / V ' *»•✓ ' 'S 'y y ' t '

. # » / / * / JÇm/S z * ' ^ / / ' - .

r .» . . . . .

■ .. . .

* * * / + / * * , y i & j p * * * * * * *•S + •*Ha «/'» / » <t ̂■■■s. ' ’

■ •' • * ' * f , t * ,r » ,..'-;.i " ■ *.",. / * * <+ *•»-* , <f <*/• ' * J ' .»• » .-V-

; <?>£, 4« * » * * ' ' / > < * ' ' * +’ ^ -rA /ttrm x^ l*, * f G>fif <? r p/m / ‘

' t * m t“* »#•/ «mt' v-*.; •»#«*.«

. P - . „ • * %*// *V

•*/#♦ f

• > y * yy <A4»/»» r ' Ae t( / / * tmm * /' .:-L#^ X<* <? '+ /S S 4 , J tfre J? «% #• y f / r a - * *n * jr r /•«'* ^-vr > o)/ **»* r

A * t t y # / oS* / - m /ir t <® r « t • #V(f «/■ ~ / ■

... x ^0<* te* ~%H<* />, (|C/»«WJ

7 '

> A + /y r*yw 4f* / r" 1 /0 *• > //» c • / • /

2>#«> /»<* o£jf#> / r > *J AAitr-4~e*>>*/ 4 / * r A m Am‘ - A * r t < * / J t s m X A S t m

< -}*■ * r 4 J ' / /y% r j r t < a /, ? 4 l • .<•« A « f / < / ^ t•X* /'*c*V$re>*># , * /«/'/,'r«»>

+m * y fa / r * / V /c e 4 zt'tny/ <**

#v* « «^tr' >4«-. ■■-

X•>/

* ̂ *r #** 4L* r * «r y/ ** *nJ " ' r ' * * ’ <VV * / l ’

.•v > 4<*»■ v -/./ <'* ,

:

V ?* e#*w ? «f

JP

:

* * *

Në vitin e fundit të jetës së tij, ndërsa ishte tepër i sëmurë e i dëshpëruar, gjatë një bisede mbi shkrimtarët e mëdhenj erdhi fjala te R. Tagor, të cilin e pëlqente shumë. I thashë që kisha librat e tij rusisht. I shpura atë me poezi. Gjatë leximit kishte bërë shumë shënime me lapës të cilat i prishi me gomë para se të ma kthënte librin, por aty kanë mbetur dy shprehje nga R. Tagor që i paskan pëlqyer:

- / kam 7-Hi erës që si/let m i tokë dhe

- Njeriu është më i keq se kafsha kur bëhet kafshë.

Atëherë ra fjala dhe për shkrirptarin Anatol Frans nga i cili kisha dy vëllime rusisht. I dhashë njërin . Kur ma k theu, më tha : Në faqe t e brendshme të kapakut të kam lënë dy kujtime, t 'i kesh ti, kur të mos jem. Ai kujtim i hidhur, që parathoshte një vdekje të afërt, janë dy poezitë e mëposhtme:

LUTJEUnë, M itrushi, poet shqiptar,Fort do t ' i iutesha nënës,Që të më hidhte një iitarVarur në b ri të hënës.

Edhe pastaj, s i për çudi,Të gjendem varur n 'erë Dhe të thërres: "Sa lum tu ri!"

Në erë, m b i skëterë.

53

Ly.TJi..

p „ t / D-t i ' , U - trC - lb l u / ’ U S ,

\ > ' Q J : U >~< h ' H . f < h f i c / A t

■' -7s X / •'« ttr X -• r - / /U: Ju" J -.

■

Dihet, se sistem i kom unist kërkonte prej artistëve, e në veçanti prej shkrimtarëve e poetëve, një krijimtari të mbrujtur me ideologjinë e kohës e në shërbim të saj. Çdo krijimtari tjetër që mund të dilte jashtë kornizave të ngushta e të ngurta të realizmit socialist, quhej e kotë, e keqe, madje e dëmsnme dhe e dënueshme. Shëmbuj të tillë janë të shumtë, por ndër ta mund të përmendim dënimin e të ndjerit Vangjush Tushi dhe thyerjen e skulpturave nudo të të ndjerit Janaq Paço.

Kundër asaj ideologj ie që shkatër ronte krijimtaritë e mirëfillta dhe u linte fushë të lirë "krijuesve" ordinerë, Mitrushi shkroi këtë poezi që do ta quaja satiriko-dramatike, të cilën pata fatin të ma linte të shkruar si kujtim gjithashtu në kapakun e atij libri.

KOPSHTARI BILBILI DHE DERRI

- Pa më thuaj, shpes i kotë,Me ç 'qëllim je t i në botë?- Të këndoj - bilb ili tha.- Po kënga jo te ç'qëllim ka?- Këtë punë, vallahi, .Nuk e di.- Ti këndoke pa qëllimDhe kullot në kopshtin tim ?

Mora thikën dhe e therra.(Qiellin) do ta mbush me derra.

57

!i

!>-' '• >' v - 'v.V-

K c H H T m

p ) i< / / i *J *■ 4., * •

)

JJ fcr

| ". ' -* .4.

' A ÇJ~ J

f « Jiv« r k ‘ <s'~§

/ ) J k u S i ' A -

, i / // t ^ C K. J />v JJ •£/ ?<-•{

T } f T T *■ > . r —

» />> * / * / •»* \ , *£. ^ ‘ , •? 1 r*# ./ v . /■ /A •!.. 1 *■ ’ *f' A * & J* 1 j» •»; # t / v c lv / * ? t S / f f 7

?. ■- j •i / .# ^

f < 4 H f V l j k c ’ ' v v / ̂ ^/

)

V o / c - r

7 / ' / k e c~e A r A -

Nga Mitrushi kam një tjetër kujtim të hidhur, poemën "Rrjedhin lum enjtë"

Këtë poemë mund ta shkruante vetëm ai, sepse vetëm ai e dinte historinë e liirisë, si të thuash, në majë të gishtërinjve.

Në çdo varg të saj spikatin njohuritë e tij të thella e të sakta të gjeografisë dhe të historisë së asaj llirie që shtrihej nga Stërmadhi Danouv valëvezullonjës deri poshtë, Buzë Jonit të kaltër dhe të Adrias valëdendur.

Përshkrimi i hollësishëm në atë poemë i viseve dhe i fiseve ilire, i bëri redaktorët e atëhershëm të thoshin se s'kuptohet nga lexuesit, mbasi ka shumë emra të panjohur, por mendja të çon të dyshosh se prapa këtyre fjalëve fshiheshin shkaqe të tjera...

Mitrushi nuk ka dashurtë shkruajë një poemë me lajle e lule, me rima, ritme e figuracione të shumta, por të na jepte panoramën e plotë të llirisë së madhe të dikurshme, Së Epërme, Së Mesme dhe Së Poshtme, ku:

"Në gjithë skajat e vendit të /umur, Anembanë kumbonte një e folme E vetëme: ilirishtja e stra/lët - Vigmë barinjsh dhe kushtrim luftëtarësh, Farkuar në kudhra mijëvjeçarësh. ""... Gjuhë e fortë, vlugmadhe, e ëmbël,E m brujtur para se të ishin mbrujtur Tufët e hyjnive të lashtësive.. . "

61

Pastaj na tregon dyndjen e legjicneve gjakatare romane, me Skota të larme të shkulura vatrash...

"Por lukunitë nuk kishin të sosur,Se pas një skote nië tje tër vërshonte Nga fundra gufash dhe stërfundra honesh Me urë në dorë e thikë ndër dhëmbë,Që kishin banesa me tenda lëkurësh... "

Që linin pas"Rrënime, rrëmbime, varrime së g ja lli..."

Sepse fiset ilire ishinNjë fare dhe gjuhe, por - vaj! të ndarë

Pa besë/idhje armësh... Pëllëmbë e hapur Që grusiit nuk u bë për te goditur rëndë Armikun q& turrej të zgrapë piëngun... "Dhe tek sheh që nga gjithë ajo iliri e madhe

mbeti vetërn një pëllëmbë tokë dhe b ir im 'i vogël I llir it të iashtë, tiirn i Arbër,

Mitrushi nuk e mban dot rënkimin që i del nga shpirti:

"Hej, h istori! Ti, h istori e /ashtë E botës Hire së perënduar,Përse më bren e bluan kaq dhimbshëm Në orët e vogla të natës së bardhë?... "Me ankthin e frikshëm të humbjes edhe të

asaj cope tokë të mbetur nga lliria e Madhe këtu, buzë Adrias e Jonit, Mitrushi e mbyll poemën me kushtrimin:

"Mbani, burra,Me dorë të fortë flamurin e Arbërit Të skuqur me gjak ndër luftra të rrepta. "E dëgjojnë vallë b ijt' e sotëm të Arbërit thirrjen

e Mitrushit?

62

1 cX

c.&

. o

p

<&a c

■ . * 9 M

&Oo

u S §<U

fr. *1 •V &4C

o C "»1Ë»

5 ► *

rfS o• •

m « * * -»

t« g

b

5*c r es© t a .

* *♦ ’<K .W

*»•

CS

c . £ o cc r• H * K

» ‘ t

£« , «C T 5 •t + C

* t - e c «->.

o ctc

&u

h * e M C f* K c

E4» s «tc• • "*4

1

M iB B —HBMilMllin.l.nini

IKJA

Mars i v it it 1967. Një mbasdite nuk di si mbetëm vetëm të dy me M itrushin atje, në kuzhinën e tij që nuk mbetej kurrë pa njerës.. Fëmijët ishin diku jashtë a në dhomën tjetër, kurse Efterpi merrej me punët e shtëpisë nëpër obor'r.

Atmosfera politike në vend vazhdonte të ishte e rëndë pas lu ftë s së bu jshm e "k u n d ë r burokracisë" të një viti më parë, ndërsa ndihej të vepronte fort "revolucionarizimi i mëtejshëm i jetës së vendit" dhe forcimi i "iu ftës së klasave" që shkaktonin shqetësime te të gjithë.

Pasi fo li pak për g jendjen e rëndë e të pashpresë që po sundonte në jetën shqiptare, me një zë dëshpërimisht të thellë, Mitrushi tha:

"Tani unë duhet të iki!Fëmijët u rritën, u duhet të bëjnë shkollën e

lartë. Do t 'u duhen bursa, të drejta studimi, të paktën. Po të jem unë, janë dhe inatet ndaj meje dhe këto inate do të m 'i pengojnë fëmijët. Po të iki unë, do të ikin dhe inatet."

Fliste me një dëshpërim të thellë, po dhe me një vendosmëri të tillë të patundur, që më rrëqethi.

Ç'donte të thoshte me ato fjalë?Më lindë n dysh im e për një vend im të

frikshëm...U mundova të belbëzoja disa fjalë e argumenta

kundër, por ai vazhdonte të përsëriste sikur fliste me vete:

Tani unë duhet të ik il... duhet, duhet të iki...

65

Për vdekjen e tij të papritur, duke u gdhirë 4 maji i v it it 1967, shpesh kam menduar me dyshim:

"ishte vërtet natyrore?"Për ta shpejtuar ikjen që po dëshironte, atij

mbase do t': m jaftonte vetëm një dozë më tepër prej atyre "helmeve" të quajtur "ilaçe për zemrën" që i pinte dy-tri herë në ditë. E ka bërë këtë?

Duke e ditur mirë form.imin dhe besimin e tij fetar, që nuk e lejon një veprim të tillë, i largoj dyshimet e këqia dhe në heshtje i kërkoj të falur për mëkatin që bëj, po si ta harroj atë zërin e tij të dëshpëruar të asaj pasdite të vrërët marsi?

Megjithatë një gjë është e sigurt. Mitrushi po e ndiente fort afër fundin e vet, prandaj nxitoi të linte testamentin, ku i thotë së shoqes:

"Shënjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e uiet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me iiaçe. Netët i kam skëterrë, siç e d i vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë . "

* * *

4 maj 1967. Në drekë po kthehesha me nxitim bashkë me gruan nga zyra për në shtëpi. Në fillim të rrugës "Katër dëshm orët", te një shtyllë elektrike, pamë shpalljen e vdekjes: Vdiq Dhimitër Pasko!

Ndonëse nuk banoja larg shtëpisë së tij, nga gjëma dhe rrëmuja që shkaktoi vdekja në atë shtëpi, nuk u kujtua kush të më lajmëronte. Mbase nuk duhej shkelur porosia e tij në testament, ku thoshte:

"Nuk do të lajmëroni para varrimit, asnjeri, me

66

përjashtim të pesë a gjashtë njerzve më të afërm për të bërë formalitetet e varrimit dhe varrimin. Kaq. "

Për fat të mirë, ata pesë a gjashtë njerzit më të afërm, nuk i ndejtën besnikë porosisë tjetër të tij në testament, ku shkruante:

"Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ata që ngjiten nëpër m ure."

Lajmërimet, pra, ishin ngjitur nëpër mure si ai që po lexoja: Dhimitër Pasko vdiq.

Shkova me nxitim në shtëpi të M itrushit, sa për të shprehur ngushëllimet pa u ulur dhe me të shpejtë sosa tek studio e të ndjerit skulptor Janaq Paço.

I dhashë lajmin e hidhur dhe iu luta të vinte t 'i bënim maskën prej allçie të fytyrës.

Kur ka vdekur? - më pyeti Janaqi.Para nja 10 orëve - i thashë.Jemi vonë - vazhdoi Janaqi. Maskat bëhen

menjëherë pas vdekjes sepse, duke kaluar koha, f il lo jn ë e lëshohen m u sku jt, de fo rm ohen. Megjithatë, eja!

Rrëmbeu një qeskë me allçi e me nxitim , sosëm.

I thashë Efterpit kështu... kështu... Ju lutem të na lini vetëm.

Na duhet vazelinë - më tha në vesh Janaqi. Bëhet edne me sapun e me vaj, po s'jam i sigurt - vazhdoi. E, mor Mitrush, ç'na bëre - pëshpëriste ve tm e ve te me dëshpë rim Jana q i, ndërsa përgatiste aliçinë. Shkova shpejt në shtëpi, ku e dija se kisha një kuti me vazelinë dhe mbaruam punë.

Mitrushi ka disa fotografi të mira vetëm, me gruan e me fë m ijë t, që ngja llin ku jtim e të

67

këndshme, por maska me ata sy të mbyllur e me një si nënqeshje të hidhur në buzë, më duket se fle t e përbuz një epokë të tërë që e bëri Mitrushin të na ikte aq shpejt.

* * *

Nata shkoi si shkoi me ec e jake e pa gjumë. Të nesërmen, qysh herët, isha përsëri në shtëpinë e M itrushit. Vinin e iknin pak njerës, më shumë të afërm nga Tirana e disa nga Pogradeci. Erdhën disa kurorë me lule artificiale të porositura prej tyre. Shqetësimi im ishte se ç'do të shkruhej në shtypin zyrtar për vdekjen e tij. Afër drekës erdhi Sterio Spasse që më thanë se po interesohej për këtë gjë. E pyeta. Bëmë ç'mundëm - tha. Do të botohet në "DRITA", lajm ërim i i vdekjes me fotografinë dhe me fjalë të mira për kontributin e tij në letërsinë tonë.

Po diçka nga krijimtaria e tij do të botohet me këtë rast? - e pyeta.

Duke më vënë dorën në sup, kokulur, Sterio më tha:

Edhe kaq sa bëmë, u bë shumë...Ditën e diel, d.m.th. tre ditë më vonë, më 7

maj 1967, në faqen e katërt të gazetës "DRITA" u botuan ato që më pati thënë Sterio. Në faqen letrare të asaj gazete nuk mund të kishte vend për të botuar diçka nga krijimtaria e M itrushit, sepse duhej të botoheshin disa "poezi kote" kushtuar dëshmorëve prej poetësh kre jt të panjohur e që nuk u njohën ndonjëherë si të tillë. Nejse... M inutat po shkonin. Po afrohej ora e varrimit.

Ndërsa rrija në dhomë ulur në një cep, i mbyllur në vetvete sa më bezdisnin pësh-pësh-et që bënin

68

njerzit duke biseduar ultas njëri me tjetrin, u dëgjua një zë nga oborri: Erdhi makina!

N jerzit u ngritën . Dolëm në rrugën para shtëpisë ku kish qëndruar një makinë "ZUK" dhe një autobus i vjetër tip "IKARUS", prodhim i vjetër hungares, të dy të Ndërmarrjes të atëhershme të varrezave. Njerzit e moshëç. sime e dinë se çfarë shëmtirash e shkatërirash ishin ato makina. M itrushit i mbërthyen kapakun e qivurit, e ngritën dhe e futën te Zuk-u. Ne hipëm në IKARUS dhe ikëm. Nuk besoj të kemi qenë më shumë se nja dyzet veta në atë "autobus", ku shumica rrinte në këmbë. Autobuzi ikte me nxitim pas Zuk-ut sikur shkonte në dasmë e jo në varrim. Arritëm. Varri ishte hapur. Pa humbur kohë, qivuri me trupin e M itrushit u ul në fund. Askush nuk i tha dy fjalë te koka. Asnjëri nga shokët e m iqt' e vjetër. Po kush ishte prej tyre në atë varrim?

Nuk e di. Sikur të nesërmen e asaj dite të më pyeste dikush për këtë gjë, nuk do dija ç 't 'i thoja. Isha tepër i tronditur. Hodhëm të tërë nga një grusht dhe mbi atë qivur e pastaj punuan lopatat. Mbulohej M itrushi... por, ende pa e mbuluar mirë e pa i vendosur si duhej ato kurorë, erdhi shoferi e tha: "Shpejt, shpejt, se kaffi dhe varrim tjetër! Njerëzit u turrën drejt autobuzit që kishte ndaluar nja njëqind metra larg, duke lënë Mitrushin të rrethuar nga heshtja që e shoqëron deri më sot duke vërtetuar kështu fjalët e A t Gjon Shllakut:

"Tjetërkund, njerzt e idea/it, në u mbytshin për së gjaiii, nderohen për së dekuni. Ndër ne ata mbyten dy herë dhe harrohen."

Nuk duhet të lë pa thënë se për Mitrushin nuk u gjënd një copë vend në parcelën ballore, në hyrje të varrezave, ku groposeshin të privilegjuarit

69

e partisë dhe as në ndonjë parcelë diku pranë. Mitrushi u varros në cepin e fundit të parcelës më të fundit, pranë murit rrethues të atëhershëm.

Kur mbaroi varrimi që përshkrova më lart dhe njerëzit u detyruan të largoheshin me ngut, ishim bashkë me inxhinierin S.A., i afërm i familjes të M itrushit, dhe na u duk sikur po e bragtisnim atë varr e nuk do ta gjenim më. Prandaj ai solli një tu llë silikate nga muri që po ndërtohej, unë shkrova përmbi të me lapës emrin Dhimitër Pasko dhe tullën e vumë përmbi varr duke e mbuluar me dhe në mënyrë që të gjendej varri edhe sikur të shpërdoroheshin kurorët nga kalimtarë të pandërgjegjshëm.

Tani, varri i M itrush it, ndodhet në mes të parcelës e i rrethuar gjithandej me varre të tjerë sepse, gjatë këtyre tridhjetë vjetëve që kanë kaluar nga vdekja e tij, varreza është zgjeruar. Po për të s'ka rëndësi vendvarrim i. Ai është këtu, në Shqipëri, te nëna e tij

Dhe fy ty r ' e saj e tretur Që e ka ikonë,Përmbi varr do t ' i qendrojë Sot e përgjithmonë.Kështu u bë varrimi i M itrush Kutelit, i njerit

prej atyre pak të mëdhenjve të prozës shqiptare.Varrim më i thjeshtë, nuk mund të bëhej...

Megjithatë kam një ngushëllim: Diktatura nuk mundi ta turpëronte, si ndonjë tjetër, me falsitetin e fjalimeve e funeraleve zyrtare.

Vetë koha e rëndë e diktaturës komuniste bëri që të plotësohej dëshira e M itrushit, e lënë prej tij porosi në testament:

"Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shum tit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer

70

ngahera varrimet e bujshme, me kallaballëk. "Dikur kam shkruar se Pogradeci që ka bij të

vetët të mëdhenjtë Lasgush e Mitrush, mund të quhet VVeimari shqiptar. Mirëpo VVeimari e ka ngritur prej kohësh monumentin e Gëtes e të Shilerit. Pogradeci, kur do ta ngrerë monumentin e bijve të tij të mëdhenj?

Ajo që ka mbetur nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë apo, Lidhja e Cunguar e Shkrimtarëve dhe Artistëve të vendit amë, me rastin e tridhjetëvjetorit të humbjes të njerit prej themeluesve të saj, i vuri ndonjë buqetë me lule te varri? Po varrin ia di ndonjëri nga kryesia e saj?

Po ndonjë mbledhje përkujtimore (pa coctail) organizoi?

Po dale, se pyetjet nuk mbarojnë. Me lejë, më fal:

Cila shkollë, diku në këtë vend, mban emrin e Mitrushit?

Cila shtëpi botuese? Cila rrugë? Cili shesh?Cili skulptor i ka bërë ndonjë bust?Cili piktor i ka bërë portretin?Me rastin e tridhjetëvjetorit të vdekjes, iu dha

ndonjë t i tu l l , u rdhër apo dekora të? Ish in mbaruar?!

71

Më 4 maj vdiq në Tirarsë, pas një sëimatijjeje të gj&të, në moshën 60 vjee, shkrimtari DhimHër Paslto (Mi- trush Kuteli).

Dhimltër Pasko. me talentin dheaftësitë e t 'j si shkrim tar tihe përk- thyes. kontribum në proser. sho;oo dhe në përkthimin e disa veprave të rër.desishrr.e botërore,e vepravetë rciiiiztrut sociaiisfe Sh'.unë shkr,me te tij para çlirimit dhë ato që krijoi pm çlirinrit përshkohen nga fryma pop’Jiioro, nga dashuria p&- fjalën shqipe dhe për vendin. Me përkthi- nte «1 ndihtnoi ne iëvrimin e gjuhës letrare rfhe në pasutimin e iculturë® sone.

I shprehim ngushëiiimet tona fanti- ijes dhe të afërmv'5 për humbjen « parakoitësiime.

UDKJA E SIIKRIMTAREVE DHE ARTlSTEVF.

Ja, kështu u lajmërua vdekja e M itrush Kutelit... Por Dhimitër Xhuvani që në atë kohë, punonte në redaksinë e gazetës "DRITA", ku u botua ky lajmërim vdekje, më ka thënë se, pas nja dy ditësh, redaksisë iu tërhoq vërejtje e rëndë nga Komiteti Qendror i P.P.Sh sepse e kishte bërë lajmërimin edhe me fotografi, gjë që nuk lejohej sepse sipas kanunit të pashkruar të Komqendrorit, kësi lloj lajmërimesh me fjalë të mira dhe me fotografi, bëheshin vetëm për të ashtuquajturit "veteranë të shquar të luftës Naçl".

* * *

I gjori Mitrush, me ikjen e tij, shpresonte të iknin dhe armiqësitë. Kur i shkruante Testamentin së shoqes, të paktën kështu shpresonte:

"Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t 'ju ndihmojë. "

Por edhe me këtë fije shprese, brenga për të ardhmen e pasigurt të fëmijëve nuk i ndahet dhe vazhdon:

"Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për lavdi, po që fëmijët e m i - të ciiëve u lë trashëgim punën dhe ëndrrat e mia - të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në je të ."

Në të vërte të ndodhi ndryshe. Pasionet, urre jtjet dhe armiqësitë jo vetëm që mbetën kundër tij, por u shtrinë si ferra e driza edhe në rrugën e fëmijëve.

Vera e v itit 1 968. Njera nga vajzat e Mitrushit, Atalanta, mbaroi gjimnazin dhe si të gjithë, kishte bërë lutje për të drejtë studimi.

75

Në atë kohë, në seksionin e arsimit të Kom. Ekzekutiv të Tiranës ishte dhe një shoku im i gjimnazit të Korçës, i ndjeri Gaqo, i cili ishte në natyrë dashamirës për këdp, pa le mua që s'ma kthente fjalën kurrë.

E takova, i thashë kështu, kështu është puna për të drejtën e studim it të vajzës së M itrushit dhe i kërkova të interesohej. Hm! - ia bëri i ndjeri Gaqo. Shiko këtu në xhepin e këmishës sime! I shikon gjithë këto copa letre? Të gjitha kanë nga dy-tre emra. E di ti se kush m 'i ka dhënë? Ngrita supet. Ai vazhdoi: Kryetari!

Më thërret, më porosit me seriozitet të madh që për të drejtat e studimeve të kemi kujdes të zbatojmë të gjitha rregullat. Pastaj, kur bëj të ik, më zgjat nja dy-tri kartushka nga këto që pe ti dhe më thotë:

S h iko ji dhe këto emra "S ipas të g jitha rregullave". Unë, ato emra i kam atje poshtë, në lis ta t me të t je rë . A tëhe rë përse m 'i jep kartushkat? Që t ' i shoh sipas të gjitha rregullave?

E shikon se ç 'luhe t këtu? E sheh ç 'bëhet brenda të gjitha rregullave?

Sa për emrin e asaj çupës, të them që nuk i del e drejta e studim it.

Pse?Lëri psetë. Sipas të gjitha rregullave, kemi

porosi nga Dega e Kuadrit që të mos i dalë. S'kam ç'të bëj. Ika. Ku të vija?

Atëherë m 'u kujtua ndihma që i kishte dhënë M itrushit, vite më parë, Fadil Paçrami. Tani ai ishte m jaft i madh, Sekretar i Komitetit të Partisë për Tiranën. Me të kish rastisur të takohesha disa herë: Në Konferencën që mbajta për Arkitekturën Moderne, në konkursin për varret e dëshmorëve

76

në Tiranë e ndonjë rast tjetër dhe gjithmonë ishte treguar dasham irës e përkrahës, ndonëse qëndrimet e mia nuk shkonin sipas avazit të kohës. Mora guximin dhe i shkova. Më priti pa asnjë ngurim dhe unë, pa e zgjatur, hyra në temë.I thashë:

"Po të jetonte ai, patjetër tek ju do të vinte, se s'kish ku të shkonte përveç se këtu. Në vend të tij erdha unë. Fjalën e kam për Mitrush Kutelin, Dhimitër Paskon." Si është puna? - tha.

Vajza e tij mbaroi gjimnazin. Me nota e sjellje është shumë mirë po, me ç'm ora vesh, në seksionin e Arsim it, nuk i del e drejta e studimit. Ju lutem në emër të të atit, a mund të ndihmoni?

Menjëherë ngriti dorezën e telefonit, rrotulloi diskun e numrave dhe foli: "Seksioni i Kuadrit? Jam Fadili. Si është puna me të drejtën e studimit të një vajze me emrin Atalanta Pasko?"

Mbasi dëgjo i me kujdes një përgjigje të shkurtër, i tha atij që fliste në telefon:

"Të lutem ma përsërit edhe njëherë, se nuk dëgjohesh mirë" dhe në çast ma zgjati dorezën e telefonit e ma vuri në vesh, ku dëgjova fare qartë përgjigjen e shefit të atëhershëm të kuadrit J.K. i cili tha:

"Kemi porosi të prerë nga shoku Abdyl Këllezi që fëmijëve të këtij Dhimitri Paskos të mos u japim të drejta studim i." la ktheva telefonin, ai e mori e pa i thënë faleminderit e përplasi receptorin me inat duke më thënë: "S'kam ç'bëj. Është shumë më i madh nga unë." Ika duke menduar i inatosur e i dëshpëruar. Si ishte e mundur të funksiononte ky mekanizëm djallëzor?

Abdyl Këllezi, prej një viti a më tepër kishte ikur nga Kom. Ekz. i Tiranës, ku ishte për ca kohë

77

kryetar, por e paskësh lënë helmin në Seksionin e Kuadrit. Për Abdylin, Mitrushi më kishte treguar se qe njohur me të që në Berat, kur punonte si specialist pranë Qeverisë Provizore e më vonë në Bankë, pas mbarimit të luftës dhe e quante të rrezikshëm.

Paskësh qenë vërtet i tillë.

78

MIQ TË MITRUSHIT

Te Mitrushi - siç e kam shkruar në vend tjetër - vinte Profesori Sotir Papakristo, patriarku i pedagogëve të Shqipërisë, që sillte me vete të gjallë, të tërë botën e bukur dhe heroike të lashtësisë greke.

Vinte shkrimtari Sterjo Spasse, miku i tij i vjetër e i shtrenjtë, të cilin e thërriste shkurt Stespasse, po kur ngacmoheshin me thumba shoqërisht, e quante me përkëdhelje - Shule!

Por këtu dua të flas për dy miq të veçantë të M itrushit, për të cilët nuk di në ka njeri të thotë diçka më shumë.

Te Mitrushi vinte i ndjeri Ismail Mal' Osmani, një burrë i urtë tiranas, i pakët në trup, i drojtur, fjalëmbël, thellësisht modest, i njohur në kohë të vet si botues.

Tani janë harruar em rat e a tyre që me vetmohim të pabesueshëm, bënë të mundur të mbetet e shtypur fjala shqipe në Shqipërinë e posadalë e mosvarme, që bënë të mundur të mbeteshin të shtypura fillimet e letërsisë shqiptare të pavarësisë. Një ndër ta ishte dhe ai korçari i urtë i quajtur Dhori Koti që - siç thotë Mitrushi - ishte njëkohësisht shkrimtar, përkthenjës, editor dhe tipograf e që sot meriton të ketë diku një emër. Vazhdues i këtyre idealeve ishte dhe tiranasi Mal' Osmani.

Siç kam dëgjuar, kohët e fundit, qenka formuar Shoqata e Botuesve Shqiptarë. Më duket se nuk

79

gaboj po të them se do të ishte në nderin e botuesve të rinj shqiptarë t ' i vinin emrin "Ismail Mal' Osmani" shoqatës së tyre. Pse? Sepse ai ishte tipi i botuesit idealist. Pa shpresën e ndonjë fitim i, në vitet më të rëndë të luftës, 1941-1 944, ai r ibo to i disa nga vepra t e S heksp irit të përkthyera nga Fan Noli, si dhe "Kasollen" e Blasko Ibanjezit e tj., duke i bërë kështu një shërbim të veçantë kulturës sonë.

I ndjeri Ismail Mal' Osmani vinte me respekt të veçantë te M itrush i dhe e dëg jonte me vëmendje e gati me adhurim çdo fjalë që i thoshte ai për librat që duhej të botoheshin. Me sa di, për botimet që pati bërë i ndjeri Ismail, shtysë pati qenë M itrushi dhe shkrimtarë të tjerë të njohur të asaj kohe që ai, me intuitën e botuesit idealist, dinte t ' i zgjidhte.

Te Mitrushi vinte dhe Marilisi, balerina e bukur rumune, e martuar me një shqiptar dhe që debutoi me shumë sukses për disa kohë në trupën e Teatrit të Operas dhe Baletit në Tiranë.

Me sjelljen e saj dhe kur e sillte rasti, me njohuritë e veçanta kulturore, tregonte se vinte nga një ambient i kujtivuar. Ishte e dhënë fort pas leximit. Lexonte lirshëm italisht. Atëherë edhe mua më dha të lexoja një libër të Somerset M ohem -it, nëse s 'ga bohe m , "P u sh im e t e Pashkëve". A ty flitej dhe mbi Xherxhinskin, për jetën e tij asketike - fanatike në shërbim të ngritjes së armës famëkeqe të sigurimit në ish B. Sovjetik.

Që Marilisi vinte nga një ambient i kulturuar, na bindi më shumë, kur erdhi e ëma, një grua që dukej mbi të pesëdhjecat, por që ruante ende tiparet e një bukurie të fisme.

Me Mitrushin ajo preferonte të fliste frëngjisht.

80

Po le të kthehemi te Marilisi...Ajo ishte balerinë e talentuar që ra në sy dhe

u pëlqye qysh në fillim nga shikuesit.Atëherë, në Teatrin e Operas e të Baletit në

Tiranë, ishte dhe një prima balerinë shqiptare, gjithashtu interpretuese e mirë dhe e përkrahur fo rt nga partia por, siç ndodh shpesh nëpër ambientet artistike, e veçanërisht mes balerinash, me sa duket ajo ishte shumë ambicioze dhe xheloze ndaj Marilisit dhe i pati shkaktuar shumë telashe që nuk përshkruhen dot. Siç thashë, Marilisi vinte shpesh në shtëpinë e Mitrushit. Zoti Pasko është kisha ime - thoshte ajo. Te kjo kishë vinte rrëfehej e qante hallet e saj të rnëdha. Kur vdiq M itrushi, Marilisi solli një tufë zëmbakësh të bardhë që ia vuri përmbi kraharor. Qau në heshtje dhe tha: "Tani u prish dhe kisha ime."

Shumë shpejt pastaj, për arsye personaie familjare, ajo u largua nga Shqipëria për të mos u kthyer kurrë.

Te M itrushi vinin dhe miq e të njohur të tjerë, por atje nuk pashë të vinte ndonjëherë ndonjërin prej shkrimtarëve që i prinin realizmit socialist e as ndonjërin prej atyre shkrimtarëve të rinj që atëherë filluan të cicëronin e të bënin emër me krijimet e tyre të asaj rryme.

G jithashtu nuk pashë të vinte ndonjëherë ndon jë rin nga p ro feso rë t apo s tu d e n të t e Fakultetit të Gjuhës e të Letërsisë të Universitetit të Tiranës.

Emrin e M itrushit nuk i ra ndërmend askujt ta rradhiste makar në fund të turmës së kolegjiumeve të redaksive të dy organeve letrare "DRITA" dhe "NËNTORI".

Për emrin e autorit të "X inxifillos" nuk u gjend

81

vend as në kolegjiumet e redaksive të gazetës "PIONIERI" apo të revistës "FATOSI".

Këto e të tjera që mund të thosha, i përmenda për t 'u bërë më e qartë se sa e madhe ishte rrezja e sferës të vakuumit që e pati rrethuar Mitrushin, për së gjalli. Ndoshta kështu duhej të jetonte Mitrushi e jo ndryshe, sepse Lasgushi nuk thoshte më kot:

"Gjeniu është solitar."

82

SHPIRTI I ARTISTIT

Para nja pesëmbëdhjetë vjetësh, kur pyesja miq, snokë e bashkëmoshatarë të Lasgushit të më thoshin diçka për të, takova dhe të ndjerin Dhimitër Canco dhe e pyeta të më thoshte ndonjë gjë mbi Lasgushin, kur ishin në Rumani. Me Lasgushin - më tha i ndjeri Dhimitër - njihesha, po nuk kisha shoqëri apo miqësi. Ishim larg njëri- tje trit. Unë - tha - kam pasur shumë shoqëri me Dhimitër Paskon, me Mitrushin. Prit, prit, të të tregoj një gjë: "Kur ishim në Rumani, një ditë më takoi M itrush i dhe më tho të : Ah, Dhimitër, Dhimitër, ti nuk e di se sa bukur është lindja e diellit nga ana e detit!

Ne, në Shqipëri e shohim diellin vetëm që perëndon nga ana e detit, po nuk mund ta shohim lindjen e tij nga deti. Do të vish me mua ta presim nesër lindjen e diellit nga deti? Ë, do të vish?

- Po, ku, o Mitrush?- Lëre ku-në, e di unë - më tha. Do vish?Vajta. Shkuam që atë mbrëmje në një kazino

që ishte në breg të detit. Atë natë s'fjetm ë, prisnim mëngjesin. Të rinj, ku na fliheshe?

E pritmë dhe e pamë lindjen e diellit nga deti, nga Deti i Zi. Mitrushi kishte të drejtë. Ishte shumë bukur, po mua nuk më kishte shkuar mendja ndonjëherë të vinja të shihnja lindjen e diellit nga deti. M itrushit, po, i shkonte ndërmend, se ishte artist i madh.

Ah, Mitrush, Mitrush, ç'na bëre që na vdiqe..."

83

DISA SHPREHJE TË MITRUSHIT

Kam thënë se gjatë kohës prej gati dhjetë vjetësh të miqësisë me Mitrushin, nuk mbajta ndonjë shënim nga bisedat me të, por disa shprehje të tij më janë gdhëndur në kujtesë dhe gëzohem që erdhi rasti t ' i shkruaj.

1 - Kur binte fjala për domosdoshmërinë e mësimit të gjuhëve të huaja apo për shkollat, tekstet dhe mësuesit e këtyre gjuhëve se si duhet të jenë tek ne për t 'u përvetësuar më mirë ato gjuhë, M itrush i e m byllte bisedën me këtë shprehje:

Noti mësohet në det dhe gjuha në vend të vet.

2 - D ihe t se në atë kohë re d a k to rë t përgjithësisht ishin bezdisës për shkrimtarët dhe shpesh pë rflitesh in prej tyre. Kështu p.sh. Lasgushi shkroi atëherë poezinë tashmë shumë të njohur "Redaktorët trukokallë..." etj.

Kur hapej ndonjë bisedë mbi redaktorët që gjithmonë do të kishte pakënaqësitë e biseduesve ndaj tyre, Mitrushi thoshte me qesëndi këto fjalë:

/ shkreti Naim Frashëri, s i bënte që nuk kishte redaktorë!

3 - Atëherë qëllonte të botoheshin romane pa vlera artistike, por që çmoheshin nga propaganda zyrtare sepse kishin dalë nga kallëpet e "realizmit socialist" dhe i shërbenin ideologjisë së kohës.

Punë të tilla shkrim tarësh të paaftë e të papërgjegjshëm, M itrushit i dukeshin si punë

84

kalamajash dhe mbasi shprehte keqardhjen për nivelin e ulët të atyre shkrimeve dhe dëmin që sillnin në letërsinë tonë, nuk rrinte pa thumbuar me një nënqeshje të hidhur duke thënë:

"Ele unë do të skluaj një lom an!"

85

MITRUSHI, MËSUESI...

Për jetën dhe vlerat e veprës së Mitrushit, kanë shkruar dhe tani e tutje besoj se për to do të shkruajnë më shumë studiues e adhurues të fjalës së tij, por më duket se jeta dhe vlerat e veprës së tij, përmbiidhen e jepen të sakta në fjalët e pakta që ka thënë ai për Emineskun. Le të përfytyrojmë, pra, në vend të E m inesku t, M itru s h in të përshkruar nga vetë Mitrushi:

"Jeta tokësore e tij pat qenë e shkurtër.Pat qenë gatuar prej një brumi që s ’adaptohet

lehtë në botën e realiteteve.Ka një jetë të rëndë e të brengosur, me punë

shumë e të papagauar dhe me mungesa lëndore të mëdha. Gjuha e tij është një sintezë e lumtur e gjuhës që e gjeti në gojën e popullit, e zbuloi në rrëfenjat, në legjendat, në këngët popullore, në kronikat e lashta edhe e punoi me mjeshtëri të pashëmbëllyershme, duke e lartësuar - si vegël për të shprehur ndjenja e mendime - po në atë shkallë ku gjenden gjuhët e tjera të botës të zhvilluara pas shumë breza kulture. Ndër kumbimet e tij shquajmë atë të atdhedashurisë, adhurimin e madh për të kaluarën heroike, për luftëtarët e lirisë. Me fjalë të thjeshta, pa thirrma, pa shenja çuditëse, por me një harmoni të brendshme të pashëmbullt, diti të pasqyrojë botën e t i j të brendshme kaq të begatshme. 1 *

1 * - Fjalët e mësipërme janë nxjerrë nga shkrimet e Mitrushit për Emineskun në “Shënime Letrare " (F. 33,35,36) dhe në "DRtTA " dt. 16 Qershor 1964 (F.3,4)

86

M itrushit, për atë frymëzim të pashoq e me shpirt thellësisht shqiptar, mund të themi se i kishte hije, si askujt tjetër ndër shkrimtarët tanë, të përsëriste fjalët e francezit të madh Pierre-Jan Beranger:

"Le peuple c'est ma muse..."Dhe sepse populli ka qenë muza e tij, ai lexohet

e do të lexohet me ëndje nga njerëz të thjeshtë, nga intelektualë të lartë si dhe nga shkencëtarë të ftohtë dhe për të gjithë do të jetë një minierë e begatë. Në takimet e mia të rralla me shkrimtarë shqiptarë, përgjithësisht të njohur, gati të gjithë ata, kur ka ardhur fjala, më kanë dëshmuar pa ngurim, madje me një lloj krenarie të sinqertë, se librat e M itrushit i mbajnë te komodina pranë shtratit dhe se i kanë lexuar që në të ri, por u kthehen t ' i shfletojnë herë pas here. Lum ai shkrimtar që arrin të bëhet i tillë!

* * *

Mitrushin e njohin të gjithë si poet, tregimtar të pashoq, romancier të një lloji të veçantë, kritik, përkthyes. Këto e të tjera janë të njohura dhe sado të zgjatem do të mbetem i mangët. Këtu dua të flas për një shkrim të M itrushit që është gati krejt i panjohur për lexuesin tonë. Fjalën e kam për studimin "Vendet e largim it në këngët popuiiore shq ipe " që më duket se përmban tharmin për vepra shkrimtarësh të tjerë shqiptarë të shkruara prej tyre më se dyzet vjet rnë vonë.

Më poshtë po shënojmë disa fragmente nga ky studim dhe lexuesi vetë mund të shohë vlerat e veçanta të tij në shërbim të përshkrimit të saktë të biografisë historike të popullit tonë:

"Këngët tona popuiiore përmbajnë brenda tyre

87

edhe një pjesë të historisë të kom bit shqiptar.Midis vargjeve të këtyre këngëve hasim fort

dendur fakte që kanë një rëndësi shkencore dhe shoqërore të veçantë dhe të cilat mundin të na shërbejnë si penjë udhëheqës në mugëtirën e kohës së kaluar... "

"... Emrat e viseve të largme qëpërmenden në këngët popullore shqipe, shtrihen që nga Spanja e gjer në Brusë e ndofta më tej, që nga Krimea në Ab is in i, duke pushtuar në g jirin e saj tr i kontinente. Dhe në tridhjet-dyzet vitet e fundit nuk mungojnë as emrat e dy kontinenteve të tjerë - të dy Amerikat dhe Australia. "

"... Veç këtyre, në këngët popuiiore shqipe, kujtohen kombe të huaj me të ciiët shqiptari pat ardhur në marrëdhënie si: Frengu, ingiizi, Taiiani, Nemci, Maxhari, Shqau, Turku, Tartari, Greku, Viiahu, Moskovi, A rap i."

"... Lipset të kujtojmë se horizonti i këngëve popullore të kombeve të tjerë të Ballkanit është tepër i ngushtë."

"Ciiat janë shkaket - pyet M itrushi - që kanë krijuar këtë fenomen në këngët tona popuiiore?" dhe përgjigjet:

"Shkaqet e vërtetë mundim t ' i përmbiedhim në tre grupe: 1 - Shkake poiitike, 2 - Shkake Shoqërore, 3 - Shkake ekonomike"

Pasi analizon gjerësisht dy shkaket e para që kanë ndikuar në mërgimet e largëta të shqiptarëve, Mitrushi ndalet tek argumenti i tretë dhe thotë:

"Një shkak me rëndësi i eksodit shqiptar në viset e largëta ka qenë argumenti ekonomik, i ciii, fatkeqësisht, vepron dhe në ditët tona duke shtyrë të rin jtë të m arrin rrugën e g jatë të Amerikës, të Argjentinës dhe të Australisë" Pasi

88

jep shumë shëmbuj vargjesh popullorë për të ilu s trua r argum entat e m ësipërm , M itrush i përfundon:

"Të tillë vargje janë të shumtë në këngët popu/lore shqipe dhe përbëjnë një legjendë dokumentare me rëndësi të veçantë për studimin e kohës së kaluar. "

Me sa dimë, ky studim i M itrush it është përpjekja e parë për të shkruar biografinë e popullit tonë me vargjet e këngëve popullore.

* * *

Për legjendat e moçme të Mujit, Halilit e Gjergj Elez Alisë me shokë, qysh herët, kanë shkruar shkencëtarë të shquar vendes e të huaj, si dhe studiues të shtirë, por na duket se mbi të gjithë qëndron Mitrush Kuteli, në natyrë mësues, po që s'do të duket i tillë. Kur fle t për ato legjenda, Mitrushi nuk merr poza të rënda akademikësh për të folur "ex kathedra".

Ai ulet këmbëkryq pranë vatrës shqiptare dhe si ata pleqtë e hershëm fjalëmbël e fjalëbutë u fle t brezave të të rinjve të sotëm e të nesërm shqiptarë, duke filluar me gjuhën e qartë të shkencëtarit e duke vazhduar pastaj me shprehje thellësisht poetike që i hynë tje trit drejt e në zemër.

Ja ato mësime të çmuara të Mitrushit:"Këngët legjendare janë shumë të lashta,

mbase me prejardhje ilire, të ndryshuara gjatë shekujve, por me bërthamën e tyre të mbetur të pacënuar nga mbishtesat e mëvonshme. Të gjitha bashkë, s i këngët legjendare, ashtu edhe këngët me pikënisje historike, nxjerrin në shesh virtyte t e larta të popullit tonë: trimërinë dhe qëndresën

89

e papërkulur kundër arm ikut për të m bro jtur vendin dhe nderin.

Rapsoditë e M ujit dhe Haiiiit janë këngë me frymëmarrje të gjerë poetike. A ty bashkohen në një njesi të piotë epika dhe Hrika, hum ori dhe tragjedia, treg im i dhe përshkrim i e diaiogu, m ençuria e madhe e p o p u llit, trim ëria dhe qëndresa në çaste vështirësie. Në këtë qerthuii s 'di ç 'të adhurosh më parë: përshkrimin e bukur të natyrës dhe sidomos të bjeshkëve dimrit dhe verës, ditës dhe natës apo çastet kur tërë natyra vetiakësohet dhe i afrohet shumë e më shumë njeriut: kur die/li, yjtë dhe hëna, ahu, lis i dhe bredhi, zogu i malit, zanat dhe orët e bardha shfaqen të gjitha të mbështjella me atë natën e përndritur të poezisë madhore, të poezisë së vërtetë... Tërë kjo m ori afshesh shpirtërore, luftarake, hovmadhe, është s i të thuash, një farë lum i bjeshkësh që niset nga gurrat dhe kronjtë e shkëmbenjve, rrjedh rrëmbyeshëm e kumbonjës, kapërcen prag je shkëm bin jsh , bëhet Hvar i shkumbëzuar, thërm itet në stërkala tek të cilat shëndritin të gjithë ngjyrat e ylberit, bashkohet prapë, del në fushëtirë të butë, kalon disa grima qetas nëpër një amëzë të shturar, pastaj vërvitet r is h ta s n ë p ë r n g u s h tic a d re d h a -d re d h a , egërsohet, buçet, sulmon, godet, çan udhë fitimtar...

Këngët e kreshnikëve tanë janë një botë e tërë njerëzish p lo t gjallëri e poezi, një botë e tërë ndjenjash të larta, ndodhirash epike, trimërish vetiake dhe të përbashkëta, një m o ri e tërë tragjedish të nxjerra nga jeta e popullit tonë...

Këshilla e parë që u jep lexonjësve, sidomos të rin jve, është që shpe jt a vonë, sapo të

90

kapërcejnë vështirësitë dialektore, të përpiqen që të lexojnë drejt për së drejti baladat dhe rapsoditë tona dhe të mbushin shpirtin me bukuritë e pashëmbëiita të fjalës artistike që ka krijuar populli ynë gjatë shekujve..."

Duke përfunduar, mund të themi se sot, kur në Shqipëri janë trond itu r rëndë them elet e naciona lizm it, kur vetë shq ip tarë t qëllon të përflasin vlerat e heronjve tanë kombëtarë, kur shqiptari i mërguar ndjen nga pas vështrimet m ospë rfillëse , qesëndisëse dhe herë-herë armiqësore, jo pa shkak, të të huajve, na duket se është e udhës të mësohen përmendësh nga të gjithë ne e t ' i ripërsërisim me vete përpara se të biem të flemë e posa zgjohemi në mëngjes, këto fjalë të M itrushit:

"Një popull që nxjerr heronj të tillë dhe që thurr këngë kaq të bukura për të lavdëruar heronjtë e tij, mund të mbahet gjithnjë krenar dhe të shikojë plot besim të ardhmen e tij. "

91

- EPILOG -

Siç kam shkruar dhe më parë, me Mitrush Kutelin pata miqësi pothuaj dhjetëvjeçare (Vitet 1958-1967)

Ai - mjeshtër i njohur, në moshë të pjekur.Unë - një djalosh i ri që vraponte pas muzave,

por që ai, me zemrën e tij të madhe, gjithmonë më ngrinte e më vinte pranë, në vendin e shokut...

Te Mitrushi vinja shpesh sepse atje - siç thotë Lumo Skëndo për Naimin - '7 varfër vinja, ipasu r shkonja; / urët vinja, i nginjët shkonja; pa shpresë vinja, p lo t shpresë shkonja; me shpirt të sëmurë vinja, kur shkonja ndjenja veten të gjallë e me shpirt.. . "

Në atë dhomën e vogël në dimër, apo nën hijen e manit të bardhë në oborr, në verë, kur i dërgonte fëmijët në Pogradec, rrinim e bisedonim gjatë. Po më mirë të them: ai rrëfente e unë dëgjoja, megjithëse, më saktë, ato bashkëbisedime do të përshkruheshin me disa fjalë nga një libër i M itrushit, ku thotë:

"E linja të fliste ay dhe unë të dëgjoj. Sepse, kur flisn ja unë edhe ay kish urtësinë të më dëgjojë. "

Bisedat tona u gjallëruan më shumë pas botimit si libër më vete të përkthim it tim të poemës "Demoni" të M. Lermontovit që atëherë u pëlqye nga lexuesit.

Librin ia dhurova M itrushit dhe prej tij dëgjova fjalë të mira për përkthimin.

92

Me sa duket, për të më nxitur e dhënë më shumë guxim në ecjen e vështirë nëpër rrugën e përpjetë që të çon tek altari i shenjtë i letërsisë, ku ai kishte bërë therror një jetë të tërë e unë sa po bëja blatimet e para, më dhuroi librin e tij të posabotuar. "X in x if il lu a " , të shoqëruar me kushtimin që shihni në fotokopjen që vijon.

Ç 'kujtim më të mirë do të desha nga Mitrushi?

.

MITRUSH

XINXIFILUA; '

tli§fI . « • !

3** * *

N S H

Përmbajtja

Mitrush Kutelit .......................................... 3H yrje............................................................. 5Njohja me M itrushin................................. 7Urbanizmi ................................................... 25Mrtrushi dhe krijimtaria e tij poetike e pasluftës.. 29Letra e fundit.............................................. 41Pranverë ...................................................... 42Ylli i karvanit...............................................43Lutje...............................................................53Ikja ................................................................65Miq të Mitrushit......................................... 79Shpirti i artistit .......................................... 83Disa shprehje të M itrushit.......................84Mitrushi, mësuesi ..................................... 86Epilog............................................................92Përmbajtja....................................................94

P e t r a q K o l e v ic a

M e M i t r u s h i n

F orm ati: 70x100/32 T irazh i: 1000 kopje

_______ N u m ri i bo tim it: 00296_______S h ty p u r në S h ty p sh k ro n jën e S h tëp isë B otuese TO EN A

Rr. "M. G jollesha" K u tia P o s ta re 1420Tel.: (042) 40116; 40117

Tel/Fax: (042)27232 Tiranë,1997

PETRAQ KOLEVICAK A B O T U A R DH E K Ë T O L IB R A :

ORIGJINALE-L A SG U SH I M Ë K A TH ËN Ë -K Ë N G Ë N G A K O H A E K E Q E -A R K IT E K T U R A DH E D IK T A T U R A

PËRKTHIME-D E M O N I-PO EZI G JE R M A N E DHE A U S T R IA K E-PO EZI JA P O N E Z E-P E R L A N G A P E R L A T-N E K T A R P O E T IK-L E T R A G R U A S SIM E TE V D E K U R