TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ (Divan Şiiri, Halk Şiiri, Yeni Türk Şiiri)

FERİDE TURAN UZ. TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI ÖĞRETMENİ

01.08.2008

- 2 -

İÇİNDEKİLER

DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ ....................................................... 5 A. BEYİTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 5

1. GAZEL ........................................................................................................................... 5 2. KASİDE ......................................................................................................................... 7

3. MESNEVÎ ...................................................................................................................... 8 4. KIT’A ........................................................................................................................... 10 5. MÜSTEZAD ................................................................................................................ 10

B. BENTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 11 B1-TEK DÖRTLÜKLER- ............................................................................................... 11

B2-MUSAMMATLAR- ................................................................................................... 12 BENTLİLER .................................................................................................................... 14

DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ ........................................................ 15

1. TEVHİD VE MÜNÂCAAT ............................................................................................. 15 2. NA’T ................................................................................................................................ 15 3. MERSİYE ........................................................................................................................ 15 4. MEDHİYE ....................................................................................................................... 15

5. HİCVİYE ......................................................................................................................... 16 6. FAHRİYE ......................................................................................................................... 16

Divan Edebiyatında Diğer Şiirler ............................................................................................. 16 1. NAZÎRE ........................................................................................................................... 16

2. TEHZİL ........................................................................................................................ 16 3. TAZMİN ...................................................................................................................... 16 4. TARİH .......................................................................................................................... 16

5. BAHR-I TAVÎL ........................................................................................................... 17

HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ ...................................................... 18 I. HECE ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER .......................................................................... 18

A. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Olmayan Ürünler) ....... 18

B. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Ürünler) .............................. 22 II. ARUZ ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER ........................................................................ 24

HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ .......................................................... 25 A. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ ......................................................................... 25 B. TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ ...................................................................... 25

1. İLÂHİ ........................................................................................................................... 25 2. TEVHİD ....................................................................................................................... 26

3. MÜNÂCAAT ............................................................................................................... 26

4. NA’T ............................................................................................................................ 26

5. MİRACİYE .................................................................................................................. 26 6. MEVLİD ...................................................................................................................... 27 7. HİLYE .......................................................................................................................... 27 8. RAMAZANİYE ........................................................................................................... 27 9. MEDHİYE ................................................................................................................... 27

10. HİKMET .................................................................................................................... 28 11. NUTUK ...................................................................................................................... 28 12. DEVRİYE .................................................................................................................. 29 13. ŞATHİYE (ŞATHİYÂT-I SOFİYÂNE) .................................................................... 29

YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ ............................................ 30

A. DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ .................................................................................... 31

1. SONE ........................................................................................................................... 31 2. TRİYOLE ..................................................................................................................... 31 3. RİMES CROİÉES (Çapraz Uyak) ............................................................................... 31

- 3 -

4. RİMES EMBRASSÉES (Sarma Uyak) ....................................................................... 32 5. TERZA-RİMA (Örüşük Uyak) .................................................................................... 32

6. DÜZ UYAK ................................................................................................................. 32 7. HALK ŞİİRİNDEN ALINANLAR ............................................................................. 32

B. SERBEST DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ .................................................................. 32 1. EŞİT DÜZENLİ BİÇİMLER ....................................................................................... 33

2. KARIŞIK DÜZENLİ BİÇİMLER ............................................................................... 33 3. SERBEST NAZIM (ŞİİR) ........................................................................................... 33

C. DİVAN ŞİİRİNDEN GELİŞTİRİLENLER .................................................................... 34 1. BEYİTLERLE KURULANLAR ................................................................................. 34 2. BENTLERLE KURULANLAR .................................................................................. 34

YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ ............................................... 34 1. LİRİK ŞİİR ....................................................................................................................... 34 2. PASTORAL ŞİİR ............................................................................................................. 35

3. DİDAKTİK ŞİİR .............................................................................................................. 35 4. EPİK ŞİİR ........................................................................................................................ 36 5. DRAMATİK ŞİİR ............................................................................................................ 36

KAYNAKÇA .............................................................................................................................. 36

- 4 -

DĠVAN ġĠĠRĠ

NAZIM

ġEKĠLLERĠ

NAZIM

TÜRLERĠ

BEYĠTLERLE

KURULANLAR

BENTLERLE

KURULANLAR

gazel/ kaside/

mesnevi/ kıt’a/

müstezad

TEK

DÖRTLÜKLER

MUSAMMATLAR

DÖRTLÜLER:

murabba/ şarkı/ terbi’

BEŞLİLER:

muhammes/ tardiye/

tahmis/ taştir

ALTILILAR:

müseddes/ tesdis

YEDİLİ:

müsebba’

SEKİZLİ:

müsemmen

DOKUZLU:

mütessa’

ONLU:

muaşşer

BENTLİLER:

terkîb-i bend/

tercî-i bend

rübai/ tuyug

tevhid/ münacât/ na’t/

mersiye/ mehdiye/

hicviye/ fahriye

nazîre/ tehzil/

tazmin/tarih/

bahr-ı tavil

NOT: Divan şiirinde kullanılan

bütün şekil ve türler aruz

ölçüsüyle yazılır. Ayrıca

“nazım şekli” deyince şiirin

uyak düzeni, ölçüsü, nazım

birimi gibi sadece şekil

özellikleri söz konusudur.

Nazım türü denilince ise akla

şiirin konusu gelmelidir.

ÜÇLÜ:

müselles

DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ

- 5 -

DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ

A. BEYİTLERLE KURULANLAR

1. GAZEL

Gazel, kadınlar için söylenen güzel ve âşıkane söz demektir. Kadınlarla âşıkane

sohbet etmek anlamına da gelir. Şair Fuzulî, gazel için “Gazel akıllı insanlar sanatıdır.” der.

Arapça bir sözcük olan gazel, Arap edebiyatından İran edebiyatına oradan da Türk

edebiyatına geçmiş ve 13. yy.dan itibaren bizde örnekleri verilmeye başlanmıştır. 19. yy.ın

ikinci yarısında Tanzimat edebiyatında mesela Ziya Paşa siyasi, toplumsal eleştirileri içeren

gazeller yazsa da gazel aslında bir aşk ve şarap şiiridir. Özellikle bu konularda yazılır.

Gazellerin beyit sayısı genellikle 5 ile 9 arasında değişir. Şeyh Galip divanında 15

beyte kadar olan gazeller de vardır. Bu sayının Nedim divanında 4’e indiği de olur. 15 ve

daha çok beyitten oluşan gazellere gazel-i mutavvel denir.

Şairler “divan” isimli şiir kitaplarında gazelleri toplu bir şekilde “kaside” şeklinde

yazdıkları şiirlerden sonra koyarlardı. Gazelleri art arda sıralarken kendi içinde de

sınıflandırırlardı. Bu şiirler, uyak veya rediflerinin son harfine göre alfabetik sırayla dizilirdi.

Alfabetik sıra derken kastedilen, Arap alfabesidir. Klasik edebiyatımızda en çok kullanılan

nazım şekli olan gazel, divanların ağırlığını oluştururdu.

Gazelin önemli bir özelliği, beyitler arasında doğrudan doğruya anlam bağı

bulunmamasıdır. Beyitler arasında anlam birliği bulunan gazellere yek-âhenk denir.

Beyitler arasında anlam bağının genellikle olmayışından, şairler her beyti

kuyumcunun altını işlemesi gibi ince ince işlerdi. Her beytin aynı etkiyi bırakmasına özen

gösterirlerdi. İşte bu gayretin sonunda beyitleri aynı güçte, aynı değer ve güzellikte olan

gazellere yek-âvâz denir. Gazelin en güzel beytine ise beytü’l gazel ya da Ģâh beyit (şeh

beyit) adı verilir. Şah beyit şiirin herhangi bir beyti olabilir. Gazel yazan şairlere de gazel-

serâ (gazel söyleyen), gazel-gû (gazel söyleyen) gibi adlar verilir. Aşağıda 5 beyitlik bir

gazel şeması üzerinde gazelin bölümleri açıklanmıştır.

Gazelin kafiye (uyak) düzeni yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi aa, ba, ca, da, ea, fa,

ga...... şeklindedir. Demek ki her iki dize de birbiriyle kafiyeli ise bu beyit, gazelin ilk beyti,

yani matla’ bölümüdür. Mesela şairin mahlası varsa makta’ bölümüdür. Bu uyak düzenine

bakarak gazellerde ilk beyit dışındakilerin, dizeleri arasında kafiye olmadığını söyleyebiliriz.

Beyitler birbirlerine ikinci dizelerindeki kafiye ile şekil ve âhenk bakımından bağlanıyor. Bu

______________________________________a ______________________________________a

______________________________________b

______________________________________a

______________________________________c

______________________________________a

______________________________________d

______________________________________a

______________________________________e

______________________________________a

Gazelin 1. beytine matla’ denir. Matla’ “doğuş

yeri” anlamına gelir.

2. beyte hüsn-i matla denir. Bu beytin

matla’dan daha güzel olmasına dikkat edilir.

Gazelin son beytinden bir önceki beytine

hüsn-i makta denir. Bu beytin son beyitten

güzel olmasına dikkat edilir.

Gazelin son beytine makta’ denir. Makta’

“kesme yeri anlamına gelir. Şairin mahlası

(takma adı) genellikle bu beyitte bulunduğu için bu beyte mahlas beyti ya da mahlas-hâne

de denir. Mahlas söylenmesi “tahallüs etme” diye anılır. Bu yüzden mahlas beytine tahallüs

beyti de denir. Şair mahlas beytinden sonra zamanın padişahını veya bazı tarikat ulularını

öven beyitler eklerse bu tip gazellere gazel-i müzeyyel (ekli gazel) denir. Eklenen bu

beyitlere ise zeyl denir. Yani bu şekilde şair birkaç beyitle medhiye yazar. Gazel bu hâliyle

kimi bölümleri eksik küçük bir kasideyi andırır.

- 6 -

kafiye düzeni aynen kalmakla birlikte dize ortalarında da kafiyeli olan gazeller vardır. Böyle

iç kafiyeli gazellere musammat gazel denir. Musammat gazeller genellikle aruzun iki eşit

parçaya bölünebilen kalıplarıyla yazılır. Böylece beyit okunduğunda dörtlük gibi algılanır ve

uyak düzeni de aaab şeklinde görünür. İç kafiye yapılırken ilk dizenin sonundaki kelime esas

alınır. Bunu bir örnek üzerinde açıklayalım. Kamu bimârına cânân devâ-yı derd eder ihsân

Niçin kılmaz bana dermân beni bimâr sanmaz mı

Fuzulî

kamu: bütün

bimâr: hasta

cânân: sevgili

devâ-yı derd: derdin çaresi, iyileşmesi

ihsân etmek: bağışlamak

dermân kılmak: çare bulmak, iyileştirmek

Beyit kısaca şöyle der: “Sevgili bütün hastalarını iyileştiriyor; niçin beni

iyileştirmiyor? (Yoksa) Beni hasta(sı) sanmaz mı?” ve okunduğunda kulağa bir dörtlükmüş

gibi gelir. Kamu bimârına cânân

Devâ-yı derd eder ihsân

Niçin kılmaz bana dermân

Beni bimâr sanmaz mı

Fuzulî

Divan şairleri bu uyak düzeni yanında redif kullanmaya özellikle dikkat etmişlerdir.

Özgün ve etkili redifler bularak müreddef gazeller (redifli gazeller) yazmaya özen

göstermişlerdir. Çünkü pek çok gazel, redifinin çarpıcılığından dolayı sevilmiştir.

Türkçe, Arapça ya da Farsça ile karışık olarak yazılmış gazellere ise mülemma’

denir. Böyle gazellerde genellikle 1. dizeler Türkçe, 2. dizeler Arapça ya da Farsça olur.

Dizelerin bir parçası Türkçe, diğer parçası Arapça ya da Farsça olan mülemma’lar da vardır

ya da bir beyti Türkçe bir beyti Farsça veya Arapça olan gazeller de vardır.

Gazelin ilk beytinin mısralarından herhangi biri makta beytinde tekrar edilirse buna

redd-i matla, matlanın dışındaki bir mısra, maktada tekrarlanırsa buna da redd-i mısra denir.

Redd-i mısra, eski edebiyatta neredeyse hiç görülmez. Tanzimat’tan sonra kullanılmıştır.

Şairler gazel terimi yerine bazen gazelin beyit sayısına işaret eden penc-beyt (5

beyit), ĢeĢ-beyt (6 beyit), heft-beyt (7 beyit), heĢt-beyt (8 beyit) gibi adlar kullanırlar. Kaside

ve mesnevî nazım şekilleri içinde de eseri monotonluktan kurtarmak için gazel söylenir. Buna

tegazzül denir. İki şairin birlikte yazdığı gazeller vardır. Bunlara ise müĢterek gazel denir.

Müşterek gazellerde şairler sırayla birer dize ya da beyit söylerler. Divan şiirinde karşılıklı

konuşma biçiminde yazılmış gazellere de rastlanır. Dedim-dedi biçiminde yazılan böyle

şiirlere mürâcaa denir. Bunlar genellikle sorulu cevaplı konuşmalardır. Soruyu soran şair,

cevabı veren sevgilidir. Tekrir sanatının yoğun olarak kullanıldığı gazellere gazel-i mükerrer

denir. Her beytin son sözcüğünün bir sonraki beytin ilk sözcüğü olarak kullanmaya iâde sanatı

denir. İâde sanatı ile yazılmış şiirlere de muâd adı verilir. Her dizenin ilk harfi yukarıdan

aşağıya doğru okununca bir ad çıkacak biçimde düzenlenmiş şiire akrostiş denir. Divan

şiirinde bu yolda yazılmış gazellere gazel-i muvaĢĢah denir.

Üslup Yönünden Gazeller

Gazellerde en çok işlenen konu kadın ve aşktır; sevgili güzeldir, ulaşılmazdır,

âşığına hep eziyet eder. Şarabın verdiği zevk, bahar mevsiminin insan üzerindeki güzel etkisi,

talihin cilveleri de sıkça işlenen konulardır. Ayrıca dini, tasavvufi, felsefi düşünceler de konu

olabilir. İşte bu konuların çokluğu nedeniyle gazeller üslup yönünden çeşitli adlar alır.

1. ÂĢıkane (Lirik) Gazel: Aşkın verdiği mutluluğu, sıkıntıyı, sevgiliden yakınmayı

içli ve duygulu olarak anlatan gazellerdir. 16. yy. şairi Fuzulî’nin gazelleri buna

edebiyatımızdaki en güzel örneklerdir. Mesela yukarıdaki beyit âşıkane bir gazele aittir.

2. Rindane Gazel: İçkiyi, içki zevkini, içki ile ilgili türlü düşünceleri, hayata karşı

kayıtsızlığı, umursamazlığı, yaşamaktan zevk almayı konu olarak işleyen gazellerdir. 16.yy.

şairi Bâkî’nin gazelleri rindânedir.

3. ġûhane Gazel (Nedîmane Tarz): Kadını ve aşkı konu alan, zarif ve çapkın bir

anlatımla söylenmiş gazellerdir. 18 yy. şairi Nedîm bu tarzda yazdığı şiirleriyle tanınır. Bu

yüzden şûhane gazellere Nedîmane tarz da denir.

Yukarıdaki beyitte dizelerin ortalarındaki “cânân” ve

“dermân” kelimeleri 1. dizenin sonundaki “ihsân” la

kafiyelidir.

- 7 -

4. Hikemî (Hakîmâne) Gazel: Ahlâkla ilgili öğüt veren, türlü hayat görüşlerini

yansıtan, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellerdir. 17. yy. şair Nâbî’nin gazelleri

bu türün en belirgin örnekleridir.

5. Sofiyane Gazel: Daha çok mutasavvıf şairlerin tasavvuf felsefesini, türlü

tarikatların düşünce sistemini ve dinî konuları işleyen gazellerdir.

6. Sebk-i Hindî Gazel: Hint tarzı anlamına gelen bu akım 17. yy.da İran

edebiyatından bize geçmiştir. 17. yy. da Neşâtî’yi, 18. yy. da Şeyh Galip’i ve Nedîm’i

etkilemiştir. Bu şairlerin divanlarında bu tarzda çok sayıda gazel vardır. Sebk-i Hindî, şiire

yeni bir söyleyiş getirmeyi amaçlar. Daha önce yapılmamış benzetmeler, ince ve zor anlaşılan

sözler, orijinal ifadeler, karışık hayaller bu tür şiire damgasını vurur. Amaç anlam derinliğidir.

7. Türkî-i Basit Gazel: 18. yy.da Mahallîleşme Hareketi’nden doğmuştur. Sade bir

Türkçe ile yazılan gazellerdir. Nedîm, Tatavlalı Mahremî, hatta Şeyh Galip bu tarzda gazeller

yazmıştır.

8. Mesel-âmiz ( Emsâl-âmiz) Gazel: Mesel-âmiz, atasözü ve deyimle karışık

demektir. Deyim ve atasözlerinin gerçek ve mecaz anlamlarıyla başka sözler arasında ilişkiler

kuran gazellere denir. Böyle gazeller yazanlardan tezkirelerde övgüyle bahsedilmiştir.

Tezkire; Divan edebiyatında şairlerin hayatı ve eserlerini anlatan eserlere denir. Günümüzdeki

şairler antolojisi denilen kitaplara benzer.

2. KASİDE

Kaside, belli bir amaçla yazılmış manzume demektir. Türk edebiyatında din ve

devlet büyüklerini övmek amacıyla belli kurallar içinde yazılan uzun şiirlere denir. Arapça bir

kelime olan kaside, Arap edebiyatından; önce İran edebiyatına, bu yoldan da 13. yy.dan sonra

Türk edebiyatına geçmiştir.

Uzunluğu 31 ila 99 beyit arasında değişir. Ancak 15 beyitle söylenmiş ya da 100

beyti aşmış kasideler de vardır. Uyak düzeni gazelinkiyle aynıdır. Yalnız ondan çok daha

uzundur. Kasidenin ilk beytine gazeldeki gibi matla’, son beytine makta’ denir. En güzel

beytine beytü’l kasîd ya da beyt-i kasîd denir. Genellikle aruzun iki eşit parçaya bölünebilen

kalıplarıyla yazılan ve iç kafiyeleri bulunan kasidelere musammat kaside denir. Şairin

mahlasının bulunduğu beyte kasidede tâc beyti (taç beyit) adı verilir ve kasideni sonlarına

doğru bulunur. Gazelde ise genellikle son beyittedir.

Şairin kaside içinde herhangi bir yerde matla’ beytini yenilediği görülür. Buna

tecdîd-i matla’ denir. Matla’yı yenilerken kafiye bulmakta sıkıntı çekmeyecek kadar dile

hâkim olduğunu da ispatlamış olurdu.

Kasideler divan adı verilen şiir kitaplarının ilk bölümünde yer alırdı. Gelişigüzel

değil, önem sırasına göre dizilirlerdi. Mesela Allah için yazılanlar başa konur; Peygamber,

Dört Halife... diye devam ederdi. Devlet büyüklerine gelindiğinde ise padişaha yazılan kaside

başta, diğer kişiler için yazılanlar protokol sırasına göre divanda yerini bulurdu.

Kasidenin Bölümleri (Plan)

Kaside 6 bölümden oluşur.

a) Nesîb (TeĢbîb): Kasidenin girişi ve şiir yönünün en ağır basan bölümüdür.

Genellikle 15-20 beyit olur. Kasidede asıl amaç bir büyüğü övmektir. Fakat şair doğrudan

doğruya övgüye başlamaz. Nesib bölümüyle yani bir betimlemeyle başlar. Bu, spor yapmadan

önceki ısınma hareketleri gibidir. Hatta kasideler çoğu zaman bu bölümde yapılan

betimlemelere göre adlandırılır. Mesela kış tasviri yapılmışsa o kasideye “kış” anlamındaki

“şitâ” kelimesinden türetilen “şitâiye” denir.

Nesîb Bölümünde Anlatılan Konulara Göre Kaside ÇeĢitleri:

a) Bahariye ya da Rebîiye: Baharın güzelliği, çiçekler türlü benzetmelerle anlatılır.

b) Şitâiye: Kış tasviri yapılır. Kaside sadece kardan söz ederse “berfiye” adını alır.

Berf, kar demektir.

c) Temmûziye: Yazdan ve sıcaktan söz eden kasidelerdir.

- 8 -

ç) Ramazaniye: Ramazan dolayısıyla yazılan, nesîb bölümünde Ramazan’ı türlü

yönleriyle anlatan kasidelerdir.

d) İydiye: Bayramlarda sunulan kasidelerdir. Şair sunduğu kişinin bayramını kutlar.

e) Nevrûziye: Nevruz dolayısıyla yazılan kasidelerdir. Nevruz, bahar başlangıcı ve

Celâlî takvime göre yılbaşıdır. İranlıların kutladıkları bu gün sonradan Türklere de geçmiştir.

f) Rahşiye: Nesîb bölümünde atın anlatıldığı ve övüldüğü kasidelere denir.

g) Hammâmiye: Hamamın ve hamamdaki bir güzelin anlatıldığı kasidedir.

h) Dâriye: Devlet büyüklerinin yaptırdıkları köşkleri anlatır.

ı) Cülûsiye: Padişahın tahta çıkışı dolayısıyla yazılan kasideler.

i) Kudûmiye (İstikbâliye): Padişahlarla öteki devlet büyüklerinin savaş ya da

herhangi bir amaçla gittikleri yerlerden dönmeleri üzerine yazılan kasideler.

j) Fethiye: Bir kalenin, bir ülkenin fethi dolayısıyla o yerin fatihine sunulan

kasidelere denir.

k) Sulhiye: Savaşın sonunda imzalanan antlaşma ve sağlanan barış dolayısıyla

yazılmış kasidedir.

Kasideler nesîb bölümündeki konulara göre adlandırıldığı gibi redifi, eğer yoksa

kafiyesine göre de isimlendiriliyordu. Redif “su” ise şiir “Su Kasidesi” adını alır.

Edebiyatımızda aynı adda 16. yy. Âzeri şairi Fuzulî’nin Hz. Muhammed için yazdığı kaside

çok meşhurdur.

b) Girîzgâh (Girîz): Kasidelerin nesîb bölümünden mehdiye bölümüne geçerken

söylenen beyit ya da beyitler. Yani nesîb bölümünde anlatılanları asıl konuya bağlayan, asıl

konuyla ilişkilendiren bir basamak. Çünkü nesîbden hemen sonra övgüye geçilseydi anlam

yönünden bir kopukluk olurdu.

c) Medhiye: Kasidenin nesîbden sonra ikinci büyük bölümüdür. Bu bölümde kaside

kime sunulacaksa o kişi övülür. Aslında kaside planı bize pek yabancı gelmemelidir. Reklâmları bir düşünün. Kasidenin planına

benzemiyor mu? Mesela bir otomobil reklâmında ekranda önce bir kurbağa görünüyor. Tepesinde uçan

sivrisineği avlamak için kocaman dilini uzatıyor. Ne alaka değil mi? Otomobille kurbağanın arasında nasıl bir

ilişki kurulabilir ki? Reklâmın devamında ise kurbağa, dili ile sivrisineği kendine doğru çekmek ve avını yemek

istiyor; ama sinek direniyor, direniyor ve sonunda kurbağayı havaya kaldırıyor. Bütün bunların reklâmı yapılan

otomobille hiçbir ilgisi yok. Ta ki aynı reklâmda “Küçük; ama güçlü...” cümlesini fonda duyana kadar... İşte bu

girizgâhtır. Asıl konu ile alakası olmayan bu görüntüleri, asıl konuya, yani otomobile bağlayan “Küçük; ama

güçlü...” cümlesi... Sonra da otomobilin marka ve modeli veriliyor ve reklâm bitiyor. Şimdi aklımıza ister

istemez şunlar geliyor: Bu reklâmı hazırlayanlar ya bilinçli olarak kaside planını örnek almış ya da aklın yolu

bir... Bir fikri, duyguyu en etkileyici şekilde anlatmak için dikkat çekici bir giriş yapmak önemlidir. Bu girişin

asıl konuyla ilgisi olmasa daha iyidir. Böylelikle girizgâh, okuyucuda hayranlık uyandırır. İki ilgisiz konuyu

birbirine nasıl da bağlamış diye hayret ederler. Tabii bunun için çok düşünerek hareket etmelisiniz. Reklâmdaki

gibi...

d) Tegazzül: Gazel söyleme, gazel tarzında şiir yazma anlamına gelir. Genellikle

mehdiye bölümünden sonra, bir fırsatını düşürüp aynı ölçü ve uyakta bir gazel söylemektir.

Şair, duruma uygun bir beyitle gazel söyleyeceğini önceden haber verir. Kimi zaman kaside

tegazzülle başlayabilir. Bu durumda kasidede nesîb bölümü bulunmaz. Tegazzülün amacı

şiirde monotonluğu kırmak, şiire renk katmaktır.

e) Fahriye: Kaside içinde şairin kendini övdüğü bölümdür. 17. yy. şairi Nef’î bu

konuda çok başarılıdır. O, kimi kasidelerine fahriye ile başlar. Böyle kasidelerin nesîb bölümü

yoktur. Şairin kendini övmesinin amacı; kasidenin sunulduğu kişiye büyük bir şair tarafından

övüldüğü için çok önemli bir kişilik olduğunu hissettirmektir.

f) Dua: Kasidenin son bölümüdür. Birkaç beyit olur. Şair burada övdüğü kimsenin

başarılı, uzun ömürlü ve talihli olması yolunda dileklerde bulunarak dua eder. Dua bölümüne

geçtiğini şair, uygun bir sözle belirtir.

3. MESNEVÎ

Sözlük anlamı “ikişer ikişer, ikili” demektir. Her beyit kendi arasında kafiyelidir. Bu

demektir ki uyak düzeni aa, bb, cc, dd, ee, ff.... şeklindedir. Kısa aruz kalıplarıyla yazılır. Bu

- 9 -

yüzden kısa kısa mısraları vardır. Ancak şiir olarak çok uzundur, hatta bu şiirde beyit sayısı

sınırsız olabilir. Bu durumun nedeni uyak düzenidir. Her beyit kendi arasında kafiyeli olunca

sınırsız kafiye seçeneği doğar. Oysa gazel ya da kasidedeki gibi şiir, tek bir kafiye üzerine

kurulsaydı aynı kafiyeden çok sayıda kelime bulmak mümkün olmayacaktı.

Önceleri öğüt verici, uzun didaktik manzumelerin yazımında kullanılan mesnevî,

daha sonraları aşk ve macera hikâyelerinin yazımında daha çok kullanılmıştır. Bugünkü

romanın yerini 19. yy.a kadar bizde mesnevî tutuyordu.

Türk edebiyatının ilk mesnevîsi 11.yy.da Yusuf Has Hâcip’in yazdığı Kutadgu

Bilig’dir. Toplumun huzur içinde yaşaması için bir devletin nasıl yönetilmesi gerektiğimi

anlatan bu kitap aynı zamanda edebiyatımızdaki ilk siyaset-nâmedir.

Mesnevîler -diğer nazım şekillerinden farklı olarak- divan adı verilen şiir kitaplarına

alınmaz. Eserin adı neyse o adla ayrı bir kitap hâlinde yazılır. 5 mesnevînin bir araya

gelmesiyle oluşan büyük yapıta ise hamse denir. Divan Edebiyatı’nda sâhib-i hamse (hamse

sahibi) olmaya çok önem verilirdi. Edebiyatımızda ilk hamseyi 15. yy.da Çağatay şairi Ali Şîr

Nevâî yazmıştır. Hamsesinde bulunan 5 mesnevi ise şunlardır: Hayretü’l Ebrâr, Ferhâd ü

Şîrîn, Leylî vü Mecnûn, Seb’a-i Seyyâr, Sedd-i İskenderî.

Mesnevîler konuları açısından 6 sınıfta toplanabilir.

a) AĢk Konulu Mesnevîler: Genellikle iki ana kahramanı olur. 16. yy.da Fuzulî’nin

yazdığı Leyla vü Mecnun mesnevisi bu türe örnektir.

b) Dinî ve Tasavvufî Mesnevîler: Din kurallarını, peygamber ve din ulularının

yaşamlarındaki olayları ya da türlü simgelerle tasavvuf ilkelerini anlatan mesnevilerdir. 15.

yy.da yaşamış şair Süleyman Çelebi’nin Hz. Muhammed’in doğumunu anlattığı “Vesiletü’n

Necat”, herkesçe bilinen adı ile “Mevlid”, bu tür mesnevîlere güzel bir örnektir. Mevlid

birçok şairce kullanılmış bir türdür aynı zamanda. (bkz. 27. sayfa) Ayrıca hilyeler vardır.

Bunlar genellikle Peygamber'in fiziksel yapısını anlatan mesnevîlerdir. (bkz. 27. sayfa) Yine

Mi’rac olayını anlatan mi’raciyeler, kırk hadis çeviri ve şerhleri, ilmihâller de dinî konularda

yazılan mesnevilere girer. Mevlânâ’nın Mesnevi adlı eserinin çeviri ve şerhi, evliya

menkıbeleri, yani evliyaların başından geçen olağanüstü olaylar ve kerametlerini anlatan

eserler de tasavvufi mesnevilere örnektir.

c) Ahlâkî ve Öğretici Mesnevîler: Öğüt ve bilgi vermek amacıyla yazılan

mesnevîlerdir. “Pend-nâme” ya da “nasihat-nâme” de denir. Özellikle dinî, toplumsal ve

ahlâkî öğütler bu mesnevîler aracılığıyla verilir. Bu yüzden ayet, hadis ve atasözleriyle

doludur. 17. yy. şairi Nâbî’nin Hayriye adlı eseri böyle bir mesnevîdir.

Konusu eski bilimlerden “ilm-i kıyafet” olan mesnevilere kıyafet-nâme denir. İlm-i

kıyafet; insanların fiziksel yapısından, yani organlarının şekil özelliklerinden kişilik yapılarını

açıklayan bir bilimdir. Hatta günümüzde de buna benzer çalışmalar psikoloji bilimiyle

bağlantılı olarak yapılmaktadır.

d) SavaĢ ve Kahramanlık Konulu Mesnevîler: Başka dinlerden olanlarla yapılan

savaşları anlatan mesnevîlere denir. Bunlara gazâ-nâme ya da gazavat-nâme denir.

Genellikle düşmanla yapılan tek bir savaş, gazâ-nâmelerde; birden çok savaş ve akınlar

gazavat-nâmelerde anlatılır. Bir şehrin ya da kalenin alınmasını anlatan yapıtlara fetih-nâme,

zaferle sonuçlanan savaşları anlatan mesnevîlere zafer-nâme adı verilir.

e) Bir ġehri ve Güzellerini Anlatan Mesnevîler: Bu bölüme giren mesnevîlere

Ģehr-engîz ya da ta’rifat denir. Şehr-engîzler bir şehrin güzellerini anlatmak amacıyla yazılır.

İlk şehr-engîz 16. yy.da yazılmıştır.

f) Mizahî Mesnevîler: Kişileri ve toplumun aksak yönlerini hicveden, eleştiren

mesnevîlerdir. 15. yy. şairi Şeyhî’nin Har-nâme isimli eseri bu türe örnektir.

Mesnevînin Bölümleri (Plan)

Mesnevîlerde de kasidelerde olduğu gibi konuya doğrudan girilmez. Yalnız

kasideden farklı olarak kendine özgü bir düzeni vardır. Mesnevî bölümlerini 3 ana başlıkta

toplayabiliriz.

- 10 -

a) GiriĢ Bölümü

Besmele

Mensur ya da Manzum Dîbâce (Düz yazı ya da manzum ön söz)

Tevhîd ( Allah’ın birliğinin anlatılması)

Münâcaat (Allah’a yakarış, dua)

Na’t ( Peygamber’e övgü)

Mirâciye ( Mirac olayının anlatılması): Peygamber’in göğe çıkışı. Kimi

mesnevîlerde bu bölüm yoktur.

Mu’cizât (Mucizeler): Hz. Peygamber’in mucizelerini anlatan bölüm

Medh-i Çihâr-yâr-ı Güzîn (Dört Halife’nin medhi)

Yapıtın sunulduğu kişiye medhiye: Genellikle zamanın padişahı övülür.

Sebeb-i Te’lif ya da Sebeb-i Nazm-ı Kitab (Yapıtın yazılış nedeni): Bu bölüm bütün

mesnevîlerde bulunur. Burada şair yapıtını yazmaya başlamasının nedenini açıklar.

b) Konunun ĠĢlendiği Bölüm

Âgâz-ı Dâstan (Hikâyeye başlama): Bu başlık altında mesnevînin asıl konusuna

geçilir. Mesnevîlerde konu ne olursa olsun, ilk dikkati çeken özellik, olayın bir masal havası

içinde anlatılmasıdır. Esere adını veren bu bölüm türlü başlıklarla kendi içinde bölümlere

ayrılır. Bu başlıklar kimi zaman Farsça olarak yazılır.

c) BitiĢ Bölümü

Hâtime (Son söz): Yapıtın bittiğini bildiren bölümdür. Burada mesnevînin bitiş

tarihi, adı ve son söz söylenir. Ayrıca bu başlık altında şair şunları da söyler: Tanrı’ya hamd ü

senâ ve dua, sultana övgü ve saltanatının devamı için dua, şairin eseri ve kendi şairliği ile

övünmesi, tanınmış mesnevî şairleri ve eserlerini anma, hasetçilerden, eserini doğru olarak

çoğaltamayan kâtiplerden, iyi anlayamayan okuyucudan Tanrı’ya sığınma; mesnevînin beyit

sayısı, okuyucudan hayır dua isteme, mesnevînin vezni.

Mesnevîler içinde gazeller, murabbalar, muhammesler de yer alabilir. Uzun uzun

aynı şekli kullanmak tekdüzeliğe yol açabilir. İşte bu monotonluğu kırmak amacıyla şair

uygun aralara başka şekillerde şiirler koyabilir.

Edebiyatımızda bir de 13. yy. şairi Mevlânâ’nın Farsça olarak yazdığı, içinde dinî-

tasavvufî hikâyeler olan “Mesnevî” adındaki eseri vardır. 25.700 beyitten oluşan ve 6 cilt

tutan bu muazzam eserin adı gibi nazım şekli de mesnevîdir.

4. KIT’A

Kıt’a “parça, bölük, cüz” demektir. Uyak düzeni ab, cb’dir. Görüldüğü gibi 2. ve 4.

dizeleri birbiriyle kafiyeli, diğer dizeleri ise serbest olan iki beyitlik nazım biçimidir. Bu tür

kıt’alar genellikle dörtlük adıyla anılmaktadır. Kıt’alarda beyitler arasında, yani 4 dize

arasında anlam birliği bulunur. Bu nazım biçiminde şairler mahlasını kullanmaz. Ancak

mahlas olan kıt’alar da vardır. Kıt’alar türlü konularda yazılabilir. Herhangi bir konudaki

düşünce ya da bir kişinin yergisi olabilir. İki türlü kıt’a vardır.

a) Nazım: Kafiye düzeni aaba olan kıt’adır.

b) Kıt’a-i Kebîre (Büyük Kıt’a): Beyit sayısı 2’den fazla olan kıt’aya denir. Matla’

beyti olmayan bir gazele benzer. Gazelden ancak konu bakımından ayrılır. Uyak düzeni

şöyledir: ab, cb, db, eb. Şair mahlasını herhangi bir beyitte kullanır. Tarihler, genellikle bu tür

kıt’a biçimiyle yazılır. Tarih, eski edebiyatımızda bir olayın oluş yılını ebced hesabıyla

gösteren şiirlere denir. (bkz. 16. sayfa) Kıt’alar divanlarda mukattaât başlığı altında toplanır.

5. MÜSTEZAD

Sözlük anlamı “ziyadeleşmiş, artmış, çoğalmış demektir. Gazelin özel bir biçimidir.

Beyitlerde ilk dizeler uzun, 2. dizeler kısadır. Eklenen bu kısa dizelere “ziyade” denir. İki

ziyadeli müstezadlar da vardır. 1. dizelerin yazıldığı aruz kalıbı ziyadelerde hâliyle

kısaltılarak kullanılır. Müstezadın uyak düzeni çeşitli şekillerde olabilir. Yandaki şekilde

- 11 -

sadece bir tanesi verilmiştir. Başka bir şairin gazeline ziyadeler ekleyerek de müstezad

yazılabilir.

B. BENTLERLE KURULANLAR

B1-TEK DÖRTLÜKLER-

1. RÜBÂÎ Bize İran edebiyatından geçmiştir. Çeşitli konularda yazılır. Rübâî halk şiirindeki

mâniye benzer; ancak mâni hece ölçüsüyle, rübâî aruzla yazılır. Konu bakımından da

birbirlerinden farklıdır. Mâni hafif, şen konularda yazılırken rübâîde şair dünya görüşünü,

hayat felsefesini, tasavvuf anlayışını anlatır. Zaten bütün bunlar en özlü biçimde ancak

rübâîde anlatılabilir. Onun mâniye olan benzerliği sadece görünüşten ibarettir. Tek dörtlükten

oluşması ve aaba olan uyak düzeni ile mâniyi hatırlatır. Bu uyak düzeni ile ayrıca bir gazelin

ilk iki beytini de andırır. Bu yüzden ona dü-beyt (iki beyit) de denir. Ancak bu nazım şekli

beyitler hâlinde değil, dörtlük esasına göre kurulmuştur. Yani nazım birimi dörtlüktür. Rübâî

için terâne, çâr-mısra, çehâr-mısra terimleri de kullanılır. Dört dizesi de kafiyeli olan

rübâîlere rübâî-i musarra’ denir. Rübâîler divan adlı şiir kitaplarında rübâiyât bölümünde

uyaklarının alfabetik sırasına göre dizilir. İnce duygu ve düşünceleri en özlü biçimde

anlatmaya elverişli olduğundan divan edebiyatı nazım biçimleri içinde günümüze kadar

canlılığını yitirmeden yaşayabilmiş tek biçimdir. Şairler bu şiirlerde mahlas kullanmasa da

mahlası olan rübâîler de vardır. 11. yy. İran şairi Ömer Hayyam’ın rübâîleri dünyaca

tanınmıştır.

2. TUYUĞ (TUYUK)

Arap ya da İran edebiyatından gelmemiştir. Türklere ait, yani Türklerin bulduğu bir

nazım şeklidir. Halk edebiyatındaki mâni biçiminin karşılığı sayılabilir. Mânide olduğu gibi

tuyuğda da genellikle cinaslı uyak kullanılır. Halk edebiyatında 11’li hece kalıbıyla yazılan

mâni biçimindeki şiirlere de duyuğ denir. Uyak düzeni mâni ve rübâîdeki gibi aaba’dır. Aruz

_________________________a

_____________a

_________________________________a

_____________a

_________________________________b

____________b

_________________________________a

____________a

_________________________________c

____________c

_________________________________a

____________a

ziyade

ziyade

ziyade

ziyade

ziyade

ziyade

Edebiyat tarihimizde Servet-i

Fünûn (1896-1901) döneminde

müstezad nazım şekli biraz

değiştirilerek daha serbest şiir yazmak

için kullanılmıştır. Böyle müstezadlara

ise serbest müstezad denmiştir.

Serbest müstezadlarda türlü

uzunluktaki dizeler bir düzene bağlı

olmaksızın arka arkaya dizilir. Yine

aruz ölçüsü kullanılır; ancak bir şiirin

içinde dizelerin uzunluğuna uygun

başka başka aruz kalıpları tercih edilir.

Divan edebiyatında kurallar önemlidir. Bir şiirin bütün dizelerinde aruzun sadece

bir kalıbı kullanılır. Sadece müstezadda, ziyadelerin kalıbı diğer dizelerinkinden farklıdır. O

da kural gereğidir. Serbest şiir arayışı içindeki Servet-i Fünûn şairleri bu nazım şeklini

anlayışlarına yakın bulup istekleri doğrultusunda geliştirdiler. (bkz. 33. sayfa)

- 12 -

ölçüsünün yalnız fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılır. 4 dizesi birbiriyle uyaklı olan

tuyuğlara musarra’ tuyuğ denir. 16. yy.dan sonra edebiyatımızda neredeyse hiç tuyuğ

yazılmamıştır. Kadı Burhaneddin en çok tuyuğ yazmış şairimizdir.

B2-MUSAMMATLAR-

ÜÇLÜ

MÜSELLES

Her bendi 3’er mısradan oluşan nazım şeklidir. Uyak düzeni aaa, bba, cca, dda...

şeklindedir. Bu uyak düzenindeki müselleslere müselles-i müzdevic denir. Birinci bendin son

mısrası, diğer bentlerin de son mısrası olarak aynen tekrarlanabilir. Böyle müselleslere

müselles-i mütekerrir denir. Hemen hemen hiç kullanılmamış bir nazım şeklidir.

DÖRTLÜLER

1. MURABBA’

Her konuda yazılabilir. Bent adı verilen dört dizelik kıt’alardan (dörtlüklerden)

oluşur. Bent sayısı 3 ila 7 arasında değişir. Uyak düzeni genellikle aaaa, bbbba, ccca, ddda ...

şeklindedir. Murabba’da ilk bendin 4. dizesi öteki bentlerin 4. dizeleriyle kafiyeli olmak

zorundadır. İlk bendin 4. mısrası diğer bentlerin 4. mısralarında aynen tekrar ediyorsa, yani

nakaratsa böyle murabba’lara murabba’-i mütekerrir (tekrarlı murabba’) denir. İlk bendin

4. mısrası diğer bentlerin 4. mısralarında aynen tekrar etmiyorsa, yani nakarat değilse böyle

murabba’lara da murabba’-i müzdeviç denir.

2. ŞARKI

Türk edebiyatında doğmuştur. Tıpkı tuyuğ gibi Türklerin bulduğu bir nazım şeklidir.

Bestelenmek için yazılır. Bundan dolayı bent sayısı azdır. Biçim bakımından murabba’ya

benzer. Uyak düzeni genellikle şöyledir: aaaa, bbba, ccca, ddda... Şu uyak düzeni de

kullanılır: abab, cccb, dddb... İlk dörtlüğün 2. ve 4. dizeleri ya da sadece 4. dizesi bütün

dörtlüklerin 4. dizelerinde aynen tekrarlanabilir. Bu dizelere nakarat denir. Şarkılar nakaratlı

ya da nakaratsız olabilir. Bu şiirlerde konu genellikle aşk, sevgili, içki ve eğlencedir.

Şarkıların 3. dizelerine miyân ya da miyân-hâne denir. Sözün ve bestenin en dokunaklı yeri

bu dizeye denk getirilir. 5 ya da 6 mısralık bentlerle yazılmış şarkılar da vardır. Divan

edebiyatında en güzel şarkılar 18. yy. da yaşamış, Lale Devri’nin şairi Nedîm’e aittir.

3. TERBİ’

Sözlük anlamı “dörtleme, dörtlü duruma getirme” demektir. Bir gazelin beyitlerinin

üstüne başka bir şair tarafından aynı ölçü ve uyakta ikişer dize ekleyerek yazılan murabba’ya

denir. Gazelin kafiye düzeni aa, ba, ca, da, ea... olduğuna göre üstüne konulacak iki dizenin

murabba’ oluşturması için gazelin 1. dizeleriyle kafiyeli olması gerekir. Eklenen bu iki dizeye

zamîme denir. O zaman terbi’nin uyak düzeni şöyle olur: aaaa, bbba, ccca, ddda... Koyu

yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir. Bu zamîmelerin, eklendiği beyitlerle anlam

bakımından kaynaşması gerekir. Edebiyatımızda az kullanılmış bir nazım şeklidir.

- 13 -

BEŞLİLER

1. MUHAMMES

Arapça “beş, beşte bir” anlamına gelen “hams, hums” kökünden gelen bir kelimedir.

Her bendi 5 dizeden oluşan nazım biçimidir. Her konuda muhammes yazıldığı gibi,

muhammes biçiminde yazılmış şarkılar da vardır. Böyle şarkılara muhammes Ģarkı denir.

Muhammesin kafiye düzeni çeşitli şekillerde olabilir. Mesela bbbaa, cccaa, dddaa, eeeaa...

veya aaaaa, bbbba, cccca, dddda... tarzında olabilir. İlk bendin 4. ve 5. ya da sadece 5. dizesi

diğer bentlerde tekrarlanabilir. Böyle olanlarına muhammes-i mütekerrir denir. O zaman

uyak düzeni aşağıdaki şekillerde olur.

a a a a (n)

a (n)

– b b b a (n)

a (n)

– c c c a (n)

a (n)

– d d d a (n)

a (n)

...

a a a a a (n)

– b b b b a (n)

– c c c c a (n)

– d d d d a (n)

...

(a (n)

: “a” kafiyeli dizenin nakarat olarak tekrarlandığını gösteren işarettir.)

2. TARDİYE

Türk edebiyatında pek az kullanılmış nazım biçimidir. Yalnız 18. yy. şairi Şeyh

Galip çok önem vermiştir. Muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes aruzun her kalıbıyla

yazıldığı hâlde tardiye tek bir kalıbıyla yazılır. Kafiye düzeni muhammesten farklıdır: bbbba,

cccca, dddda, eeeea... Bir tek bu uyak düzeniyle yazılır. Mesnevilerde şairler yapıtı

tekdüzelikten kurtarmak için olayın kahramanlarının ağzından yer yer gazel, murabba’ gibi

manzumeler söylerdi. Bunlara da tardiye denilmektedir.

3. TAHMİS

Sözlük anlamı “beşleme, beşli duruma getirme” demektir. Başkası tarafından

yazılmış bir gazeli alıp beyitlerinin üstüne aynı ölçü ve uyakta 3’er dize ekleyerek yazılmış

muhammese denir. Uyak düzeni şöyledir: aaaaa, bbbba, cccca, dddda, eeeea... Koyu

yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir. Tahmiste en önemli nokta, eklenen dizelerin

gazelin beyitleriyle anlam ve güç bakımından kaynaşabilmiş olmasıdır. Tahmis yapan şair,

mahlasını tahmisin son bendinde kullanır.

Tahmis, divan şiirinde muhammesten daha çok rağbet görmüştür. Hemen hemen

bütün şairler kendinden önceki şairlerin birkaç gazelini, bazen kasidesini tahmis etmiştir.

Kendi gazelini tahmis ederek muhammes durumuna getiren şairler de vardır. Bu çeşit

tahmisler divanlarda “tahmis-i gazel-i hod” (kendi gazelini beşleme) başlığı altında yer alır.

Eğer tahmis edilen gazel musammat gazel ise tahmis de musammat olarak yapılır.

4. TAŞTİR (TEŞTÎR)

Taştir, tahmisin başka bir biçimidir. Uyak düzeni aaaaa, bbbba, cccca, dddda,

eeeea... şeklindedir. Koyu yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir. Uyak düzeninden de

anlaşılacağı gibi tahmiste gazelin her beytinin üstüne eklenen 3 dize, taştirde beyitlerin

arasına konur. Taştir, iki dizenin arasına girerek beyti iki tarafa ayırmış olur. İşte bu

özelliğinden dolayı ona tahmis-i mutarraf ya da kısaca mutarraf denir. Bu nazım biçiminde

eklenen dizeler -tıpkı tahmis ve terbi’de olduğu gibi- gazelin ölçü ve uyağıyla uyuşmalı,

beytin anlamıyla da kaynaşmalıdır. Tahmiste olduğu gibi şair mahlasını son bentte kullanır.

Gazel beyitlerinin dizeleri arasına 3 yerine 2 dize eklenen taştirler de vardır. Bunlara terbi’ de

denir.

- 14 -

ALTILILAR

1. MÜSEDDES

Bentleri 6 dize olan nazım biçimine denir. Müseddes çeşitli konularda yazılır. Uyak

düzeni genellikle şöyle olur: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Ama şu iki şekilde de olabilir:

aaaaaa, bbbbcc, ddddee... / bbbbca, ddddca, eeeeca... Bütün bu uyak düzenlerinde olan

müseddeslere müseddes-i müzdeviç denir. Eğer ilk bendin 5 ve 6. dizesi ya da yalnız 6.

dizesi öteki bentlerde tekrarlanıyorsa böylesine müseddes-i mütekerrir denir. Uyak düzeni

şöyledir: a a a a a(n)

a(n)

– b b b b a(n)

a(n)

– c c c c a(n)

a(n)

- d d d d a(n)

a(n)

... (a (n)

: “a” kafiyeli

dizenin nakarat olarak tekrarlandığını gösteren işarettir.)

2. TESDİS

Arapça “Altıya çıkarma, altılama” demektir.Tahmis gibidir. Yalnız tahmiste gazelin

beyitlerinin üstüne aynı ölçü ve uyakta 3 dize eklenirken, tesdiste 4 dize eklenir. Az

kullanılmış bir biçimdir. Uyak düzeni şöyledir: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Koyu

yazılmış harfler sonradan eklenen dizelerdir.

YEDİLİ: MÜSEBBA’

Bentlerin dize sayısı 7 olan nazım biçimidir. Neredeyse hiç kullanılmamıştır. 14.

yy.dan itibaren kullanılmıştır.

SEKİZLİ: MÜSEMMEN Bentlerinin dize sayısı 8 olan nazım biçimidir. Uyak düzeni şu iki şekilde olabilir:

aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca... / aaaaaabb, ccccccdd, eeeeeeff...

DOKUZLU: MÜTESSA’ Bentleri 9 dize olan nazım biçimidir. Neredeyse hiç kullanılmamıştır.

ONLU:MUAŞŞER

Bentlerinin dize sayısı 10 olan nazım biçimidir. Çok az kullanılmıştır.

BENTLİLER

1. TERKÎB-İ BEND Bentlerle kurulan uzun musammatlardır. Bentlerin uzunluğu 5 ila 10 beyit arasında

değişir. Bir terkib-i bentte ilk bent kaç beyitten oluşuyorsa diğer bentler de aynı sayıda

beyitlerden oluşur. Bu nazım biçimi 5 -15 arasında değişen bentlerden oluşur. Daha fazla da

olabilir. Her bent iki bölümden oluşur:

I) Terkîb-hâne: Bendin birinci bölümüdür. Kıt’a da denir; ama genellikle kısaca

bent terimi kullanılır. Bendin son beytinin dışındaki beyitlerden oluşur.

II) Vasıta: Bendin ikinci bölümüdür. Bendin son beytidir. Bendiye de denir. Bu

beyit her bendin sonunda değişir ve mutlaka kendi dizeleri arasında bentten ayrı olarak

kafiyelenir. Bentleri birbirine bağlar. Aşağıdaki uyak düzenlerinde ff, kk, bb, dd harfleriyle

gösterilen beyitler vasıtadır.

Uyak düzeni şu iki şekilde olabilir: (Bentleri 6 dizeden oluşan tekîb-i bend)

- 15 -

aa, ba, ca, da, ea ff - gg, hg, ıg, ig, jg, kk - ...

1. bent 2. bent

aa, aa, aa, aa, aa, bb - cc, cc, cc, cc, cc, dd - ...

1. bent 2. bent

Tekîb-i bendlerde genellikle talihten ve hayattan şikâyet edilir. Dinî, tasavvufî,

felsefî düşünceler anlatılır, toplum çeşitli konularda eleştirilir. Mersiyeler (ölen kişinin

arkasından yazılan şiirler) de genellikle terkîb-i bend biçimiyle yazılır. (bkz. Mersiye) Konusu

toplumsal yergi olan en ünlü terkîb-i bend 16. yy. şairi Bağdatlı Rûhî’ye aittir ve bu şiire

300’den fazla nazîre (bkz. 11. sayfa) yazılmıştır. Bu nazîrelerin en ünlüsü ve en beğenileni 19.

yy. şairi Ziya Paşa’ya aittir.

2. TERCÎ-İ BEND Biçim ve uyak yönünden terkîb-i bende benzer. Yalnız tercî- bendde, bentleri

birbirine bağlayan vasıta beyitleri her bendin sonunda aynen tekrar edilir. Yani bir tercî-i

bendde tek bir vasıta beyti her bendin sonunda nakarat gibi tekrarlanır. Her biri 10

beyte yakın 10-12 bentlik bir şiirde bütün bentlerin böyle tek beyte bağlanabilmesi için, anlam

yönünden hepsinin bu beyitle bağlantılı olması gerekir. Bu yüzden tercî-i bend yazmak daha

zordur. Bu şiirler genellikle Allah’ın gücü, evrenin sonsuzluğu gibi dinî ve felsefî konularda

yazılır. Toplumsal eleştiri, talihten ve dünyadan şikâyet genellikle terkîb-i bendlerde işlenen

konulardır.

DİVAN ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ

1. TEVHİD VE MÜNÂCAAT Allah’ın birliğini ve ululuğunu anlatan şiirlere tevhid, Allah’a karşı yapılan yalvarış

ve yakarışları anlatan şiirlere de münâcaat denir. Tevhid ve münâcaat kutsal bir konu

olduğundan şairler divan adlı şiir kitaplarında bu şiirleri en başa koyarlar. Tevhid ve

münâcaatlar genellikle kaside biçimiyle yazılır. Diğer nazım biçimleri ile yazılmış olanları da

vardır.

2. NA’T Hz. Muhammed’i övmek için yazılan şiirlere denir. Genellikle kaside nazım

biçimiyle yazılır. Bu konuda diğer nazım biçimleri de kullanılmıştır. Na’tlar divanlarda tevhid

ve münâcaatlardan sonra yer alır; ancak sadece na’tla başlayan divanlar da vardır. Na’tlarda

daha çok Hz. Muhammed’e karşı duyulan sevgi ve saygı dile getirilir. O, insanlığın en

hayırlısıdır. Hiç kimse onun makamına erememiştir. Bu tür şiirler, bir bakıma Peygamber’in

şiirle yapılmak istenilen portresidir. Na’tlarda âyetler ve âyetlere telmihler fazladır. Tertip

edilmiş bütün divanlarda teorik olarak na’t vardır. Divan edebiyatında en tanınmış na’t “Su

Kasidesi”dir ve 16. yy. şairi Fuzulî’ye aittir.

3. MERSİYE Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlere

denir. Divan edebiyatında mersiyelerin terkîb-i bend nazım şekliyle yazılması bir gelenek

hâline gelmiştir. Tercî-i bend biçimiyle yazılmış mersiyeler de vardır.

4. MEDHİYE Bir kimseyi övmek için yazılan şiirlere denir. İki türlüdür.

I. Padişah, vezir, şeyhülislam gibi yaşayan devlet büyükleri için yazılanlar.

II. Din ve tarikat uluları için yazılanlar.

- 16 -

Medhiyeler genellikle kaside nazım biçimiyle yazılır. Medhiye yazmak için diğer

nazım şekilleri de kullanılmıştır. Divan edebiyatında en çok işlenmiş konudur.

5. HİCVİYE Bir kimseyi yermek amacıyla yazılan şiirlere denir. Medhiyenin zıddıdır. Eskiler

hicvedene heccav derdi. Genellikle kaside biçimiyle yazılır. 17. yy. şairi Nef’î hicviyeleriyle

tanınmıştır; hatta onun “a köpek” redifli bir hicviyesi vardır. Bu konuda yazılan şiirlere halk

edebiyatında taşlama denir.

6. FAHRİYE Şairlerin kendilerini övmek için yazdıkları şiirlere denir. Genellikle kasideler içinde

bir bölüm olarak bulunan fahriyeler, bunun dışında ayrı bir nazım biçimiyle ya da bir gazelin

makta bölümünde karşımıza çıkabilir. 17. yy. şairi Nef’î fahriyeleriyle tanınmıştır.

Divan Edebiyatında Diğer Şiirler

1. NAZÎRE Bir şairin şiirine başka bir şairce aynı ölçü, uyak ve redifte yazılan benzerine denir.

Divan şairlerince bir şairin şiirini tanzîr etmek, yani benzerini yazmak ona karşı bir saygı

duyulduğunu ve onun şiirlerinin beğenildiğini anlatmak içindir. Taklit etmek amacı yoktur.

Nazîrenin asıl şiir kadar güzel olması gerekir. Böylece nazîre yazan şair kendi ustalığını da

göstermiş olur. Gazelde nazîrecilik divan şairleri arasında çok yaygındır. Bundan dolayı divan

edebiyatına nazîreler edebiyatı diyenler de vardır. Tanınmış bir şairin beğenilen, sevilen bir

gazeline başka şairlerce pek çok nazîre yazılmıştır. Bu nazîreler nazîre mecmuası adı verilen

kitaplarda toplanmıştır. Halk şairleri arasında da birbirlerine nazîre söylemek geleneği vardır.

2. TEHZİL

Ünlü bir şiire aynı ölçü ve uyakta şaka veya alay yollu yazılmış nazîredir. Buna hezl

de denir. Şair hezlle ya bir konuya mizahî bir nitelik verir ya da ciddi şiirleri mizahî duruma

sokar; ancak bunun bayağılıktan uzak ve zarif olması gerekir. 17. yy.daan sonra

yaygınlaşmıştır.

3. TAZMİN

Bir şaire ait bir dize ya da beytin başka bir şairce herhangi bir nazım biçimine

tamamlanmasına ve de bu şekilde yazılan şiirlere tazmin denir. Tazmin edilen mısra ya da

beytin sahibi mutlaka belirtilmelidir. Ancak herkesçe bilinen bir sözse belirtmeyebilir.

4. TARİH

Bir olayın oluş yılını gösteren şiirdir. Yıl, şiirde açıkça, yani rakam olarak

belirtilmez. Ebced hesabı aracılığıyla kelime ya da kelimeler üzerinde gösterilir. Ebced

hesabı; Arap alfabesindeki her bir harfe -ayrı ayrı olmak üzere- 1’den 1000’e kadar bir sayı

değeri verilmesiyle oluşturulan bir sistemdir. Yani Arap alfabesindeki her harfin sayı olarak

bir değeri vardır. İşte bu sistem sayesinde olayın yılı bazen dize içindeki bir veya birkaç

sözcükte gizlidir. Bazen de dizedeki bütün harflerin sayı değerlerinin toplamı tarihi gösterir.

Bunlardan başka şekillerde de olabilir. Tarih yazmak, aynı zamanda bir söz sanatıdır ve bu

sanata “tarih düĢürme” denir. Tarihler genellikle kıt’a nazım biçimiyle yazılır. Bir beyit,

dize, kısa ölçülü bir söz ya da bir tek sözcükle de tarih düşürülür.

- 17 -

Tarih düşürmede esas alınan ebced hesabında harflerin sayı değerleri şöyledir:

elif 1 ze 7 mim 40 kaf 100 zel 700

be 2 ha 8 nun 50 re 200 dad 800

cim 3 tı 9 sin 60 şın 300 zı 900

dal 4 ye 10 ayn 70 te 400 gayn 1000

he 5 kef 20 fe 80 se 500

vav 6 lam 30 sad 90 hı 600

“Ebced” sözcüğü ebced hesabındaki ilk dört harfin (elif, be, cim, dal) yan yana

getirilerek okunuşudur. Aynı zamanda bu tabloyu kolay ezberlemek için bulunan bir formülün

ilk kelimesidir. O zaman ebced kelimesindeki tüm harfler sırasıyla 1, 2, 3 ve 4 rakamlarına

karşılıktır. Tarih düşürmeyi bir örnek üzerinde inceleyelim:

“Feth-i Bağdâd’ı târîh oldı gazâm”

IV. Murat’a ait bu dizede “gazâm” sözcüğü tarihtir; çünkü dizede “gazâm tarih

oldu” sözleri ile bu kelimeye işaret ediliyor. “Gazâm” ebced hesabına göre 1048 rakamını

gösterir. Yani bu dizeden IV. Murat’ın Bağdat’ı 1048’de fethettiğini öğreniyoruz. Şimdi de

kelimedeki harfleri tek tek toplayarak bu bilginin doğruluğunu kontrol edelim. “Gazâm”

kelimesi Arap alfabesine göre sırasıyla şu harflerden oluşur: gayn, ze, elif, mim. Gayn 1000’e,

ze 7’ye, elif 1’e, mim 40 rakamına karşılıktır. Öyleyse 1000+7+1+40=1048’dir.

5. BAHR-I TAVÎL

Ölçülü ve uzun nesir cümleleri niteliğinde uyaklı dizelerden meydana gelen bir

biçimdir. Dizelerde seci’ler de yapılır. Çok az kullanılmış bir biçimdir.

- 18 -

HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ

I. HECE ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER

A. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Olmayan Ürünler)

1. MÂNİ

Halk şiirinin en küçük nazım biçimidir. 4 mısralık bağımsız şiirlerdir. 7’li hece

ölçüsüyle yazılır. Uyak düzeni aaba şeklindedir. Kafiyelenişi bakımından İran kaynaklı bir

şekil olan rübâîye benzer. 14. ve 15. yy. şairlerimizin divan şiirine kattıkları “tuyuğ”un da

HALK

ŞİİRİ

NAZIM

ġEKĠLLERĠ

NAZIM

TÜRLERĠ

HECE

ÖLÇÜSÜ

ĠLE

SÖYLENENLER

ARUZ

ÖLÇÜSÜ

ĠLE

SÖYLENENLER

ANONĠM

HALK ġĠĠRĠ mâni

türkü

ÂġIK

EDEBĠYATI koşma

destan

semâî

varsağı

divan

semâî

kalenderî

selis

satranç

vezn-i âhar

ÂġIK

EDEBĠYATI

TEKKE

EDEBĠYATI

güzelleme

taşlama

koçaklama

ağıt

ilâhiler, tevhid,

münâcat, na’t,

miraciye, mevlid,

hilye, Ramazaniye,

medhiye, hikmet,

nutuk, devriye,

şathiye

HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ

- 19 -

mâniden geliştirildiği sanılmaktadır. Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel

düşünceye bir giriş yapmak için söylenir. Bunlara doldurma mısralar da diyebiliriz. Bazen

sadece ilk dize doldurma olabilir. Genellikle asıl söylenmek istenen düşünceyle ilgisiz gibi

görünür; ama konu ile ilgili de yorumlanabilir. Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya

çıkar. Başlıca konusu aşktır. Mânilerde şen ve hafif temalar işlenmiştir. Anadolu’da kadınlar

arasında mâni söyleme geleneği yaygındır.

Mâniler genellikle 4 dizeden oluşur. Ama bu sayı bazen 14’e kadar yükselir. Çok

dizeli mâniler genellikle tercih edilmemiştir. Çünkü bunlara hem uyak bulmak hem de uzun

mânileri akılda tutmak daha zordur. Mâniler hangi amaçla söylenirse söylensin mânici, mâni

yakıcı, mâni düzücü denilen kişiler tarafından doğmaca olarak ve özel bir ezgiyle söylenir.

Mâniciler mâninin kafiye ve redif kısmına ayak derler. “Ayak bulmak”, “Ayağı ayağına

getirmek”, aynı kafiyede bir başka beyit bulup veya hemen düşürüp söylemek demektir ve bu,

onlar arasında en makbul sanat, bir zekâ eseridir.

Mâni Türleri

1. Tam Mâni (Düz Mâni): Dört dizeli ve 7’li hece ölçüsüyle söylenen klasik

mânilerdir. Aşağıda örnekler verilmiştir. -1-

Elmayı bütün dildim

Çamura düştü sildim

Ben yârimin kıymetin

Gittikten sonra bildim

-2-

Kaşların ok dedikçe

Kirpiğin çok dedikçe

Pek mi gönlün büyüdü

Sen gibi yok dedikçe

-3-

Kaleden iniş olmaz

Ham demir gümüş olmaz

Güzele gönül verdim

Ölürüm dönüş olmaz

-4-

Gidene bak gidene

Güller sarmış dikene

Mevlâ sabırlar versin

Gizli sevda çekene

2. Kesik Mâni: Birinci dizesinin hece sayısı yediden az olan mânilerdir. Dizeleri

cinaslı uyaklarla kurulur. Bundan dolayı böyle mânilere cinaslı mâni de denir. Kesik

mânilerde anlam birimi beyittir. Yani her beytin anlamca öteki beyitlerle ilgisi yoktur. Aradan

bir beyit çıkarılmasıyla mâninin yapısında ve anlamında bir bozukluk meydana gelmez.

Cinaslı mânilerin çoğu İstanbul mânileridir. Aşağıda örnekler verilmiştir.

Örneklerde görüldüğü gibi kesik mâniler dört dizeden oluşabildiği gibi daha fazla

dizeden de oluşabiliyor. Birinci dizesi 7 heceli olan kesik mânilere doldurmalı kesik mâni ya

da ayaklı mâni denir. Aşağıda örnekler verilmiştir. -1-

Ah o beni o beni

Kâkül örtmüş o beni

Ben yârimi unutmam

Unutsa da o beni

-2-

Ah demedi demedi

Elinde gül demedi

Ben nasıl güleceğim

Yâr bana gül demedi

3. Artık Mâni: 4 dizeli genel tipte olan mâniye, aynı uyakta başka dizeler eklenerek

söylenen mâniye denir. Bunları dize sayısı 4’ten fazla olan kesik mânilerle karıştırmamak

gerekir. Artık mânilerde genellikle cinaslı uyak kullanılmadığı gibi 1. dizeleri de anlamlıdır.

Yani doldurma dediğimiz mısralar yoktur. Bütün dizeler asıl konu ile ilgilidir. Artık mânilere

yedekli mâni de denir. Aşağıda örnekler verilmiştir.

-7-

Böyle bağlar

Yâr başın böyle bağlar

Gül açmaz bülbül ötmez

Yıkılsın böyle bağlar

-2-

Yâr asar

Hekimsen bak nabzıma

Cerrah isen yara sar

Beni kimse asamaz

Asar ise yâr asar

-4-

Sürüne

Madem çoban değilsin

Arkandaki sürü ne

Ben bir körpe kuzuyum

Al kat beni sürüne

Beni böyle yandıran

Sürüm sürüm sürüne

-6-

Yaraşır

Geçti gönül yaraşır

Ben bu dağı aşamam

Tut kolumdan yâr aşır

Yâr cemâlin pek güzel

Her ne giysen yaraşır

-3- Ayna güzel

Yüz güzel, ayna güzel

Güzel yâri görenler Dediler ay ne güzel

Oturmuş zülfün tarar

Dizinde ayna güzel

-1-

Dağıdır

Çıktım dağlar başına

Sordum bu ne dağıdır

Felek bana ses verdi

Dedi sevda dağıdır (dağ: yara)

Çirkin otağın kurmuş

Gelir güzel dağıtır

Ellerle gönül oynar

Bana çene dağıtır

-5-

Bugün al

Yârim giymiş bugün al

Şâd edersen bugün et

Can alırsan bugün al

-1-

Ağlarım çağlar gibi

Derdim var dağlar gibi

Ciğerden yaralıyım

Gülerim sağlar gibi

Her gelen bir gül ister

Sahipsiz bağlar gibi

-2-

İlkbahara yaz derler

Şirin söze naz derler

Kime derdim söylesem

Bu dert sana az derler

Kendin ettin kendine

Yana yana gez derler

-3-

Ekin ektim bitmiyor

Boya vurdum tutmuyor

Aramızda dağlar var

Elim yâre yetmiyor

Şekerli yemek yaptım

Boğazımdan gitmiyor

- 20 -

4. DeyiĢ (KarĢılıklı Mâni): İki kişinin karşılıklı olarak söyledikleri mânilere denir.

Bunlar sorulu cevaplı bir biçimde düzenlendikleri gibi karşılıklı konuşma olmadan bir konu

üzerine de söylenebilir. 4 dizeli klasik mâni şeklinde söylenir.

Mâniler anonim olmakla birlikte söyleyeni belli olanları da vardır. Bunlar kimi saz

ve tekke şairlerince söylenmiştir. Bu mânilerin ilk dizelerinde şair mahlasını söyler. Aşağıda

örnekler verilmiştir. Hatâyi’m hâl çağında

Hak gönül alçağında

Bin Kâbe’den yeğrektir

Bir gönül al çağında Halk şairlerimizden başka ünlü edebiyat tarihçisi Mehmet Fuat Köprülü; yine

edebiyatımızda Beş Hececiler isimli şairler topluluğundan Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya

Ortaç da mâniler yazmıştır. Aşağıda örnekler verilmiştir. Elinde altın tepsi

Kız yolunu kim kesti?

Çiçekler takınsana

Sevda yelleri esti

Mehmet Fuat Köprülü

Can işte canan hani

Dert işte derman hani

Gönül sarayı bomboş

Beklenen sultan hani

Orhan Seyfi Orhon

Gözlerin mavi mine

Vuruldum perçemine

Aşkın beni çevirdi

Aslı’nın Kerem’ine

Yusuf Ziya Ortaç

Mâniler 7’li hece ölçüsüyle söylenir. Ancak 8 veya 4, hatta 11 heceli mâniler de

vardır. Özellikle bekçi ve davulcu mânileri diye tanınan Ramazan mânilerinin çoğu 8

hecelidir.

2. TÜRKÜ

Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Halk şiirinin en eski

biçimlerindendir. Anadolu dışında türkü yerine “yır” veya “cır” kelimesi kullanılmıştır.

Anadolu’da da yırlamak, ırlamak türkü söylemek anlamlarında kullanılır. Türkü kelimesi

Türk kelimesine Arapça î nisbet eki getirilerek ortaya çıkmıştır ve “Türk’e mahsus” demektir.

Bu kelime ilk defa 15. yy.da Doğu Türkleri tarafından kullanılmıştır. Söyleyeni belli olan

türküler var dense de memlekete yayılarak yeni mısra ve ezgilerle değişip genişlemiştir. Yani

ilk söylendiği şekliyle kalmaz, değişir ve toplumun tamamına mal olur. Türküler bir olay

karşısındaki içli duyguları, tepkileri dile getirir. Büyük tarihî olaylardan değil de çevreyi

ilgilendiren olaylardan çıkar. Olağanüstü olay ve kişilere yer vermez. Daha çok bireysel ve

sosyal olaylara dayanır. Bunlar türküyü destandan ayıran özelliklerdir. Türkülerimizin çoğu

aşk, üzüntü, ölüm, hasret ve gurbet üzerine söylenmiştir. Genellikle acıklı ve dokunaklı

olmaları nedeniyle “türkü yakmak” deyimi yaygındır. Bu deyim aynı zamanda türkünün

bilinen bir olaydan çıktığını da gösterir. Türküler hece ölçüsünün her kalıbıyla söylenir.

Bir türkü iki bölümden oluşur.

I. Bent: Türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür.

II. Bağlama (KavuĢtak): Her bendin sonunda tekrarlanır, yani nakarattır.

Bentler ve kavuştaklar kendi aralarında uyaklanır.

Türküler söylendikleri bölgelere, ezgilerine, konularına ve yapılarına göre çeşitli

isimler alır.

Söylendikleri Bölgelere Göre Türküler

Bingöl ağzı, Urfa ağzı, Eğin ağzı... Kimi tanınmış türküler de içindeki en etkili

sözlerle anılır: Ayşe’m, Zeynep’im, Fidayda, Adanalı gibi.

Seydi’m eder taşlı dağlar

Çiçekli kuşlu dağlar

Sen de mi yârdan ayrıldın?

Gözlerin yaşlı dağlar

- 21 -

de bu bölüm içinde yer alır. Uzun hava şeklinde olan usulsüzlerin ise divan, bozlak, koĢma,

hoyrat, kayabaĢı, Çukurova, ağıt, maya, türkmani gibi çeşitleri vardır.

Konularına Göre Türküler: Ninniler: Annenin çocuğunu kucağında, ayağında, beşikte veya salıncakta uyutmak

için sağa sola belirli bir ritimle sallarken kendine özgü bir besteyle söylediği basit sözlü

türkülerdir. Daha önceden ezberlenen metinler tekrar edilebildiği gibi o anda doğmaca olarak

da söylenir. Ninnilerde anne çocuğu ile ilgili iyi dileklerini, kendi sevinç ve üzüntülerini

yanık bir hava içinde dile getirir.

Çocuk Türküleri: Çocuklara sağlam bir kişilik kazandırmak, iyi duygu ve

düşünceler aşılamak için yazılmış ve bestelenmiş türkülerdir. Okullarda ulusal bayram

günlerinde söylenen şarkılar da bu bölüme girer.

Doğa Türküleri: Yaylalar, dağlar, ormanlar, dereler, geyikler, kuşlar, çiçekler gibi

türlü doğa varlıklarını konu alan türkülerdir. Bu konular belli bir olaya bağlı olabileceği gibi

türlü duyguların anlatılmasında da etkili olur. Bu türkülerde doğanın canlı cansız bütün

varlıkları duygulu ve anlayışlı bir insan gibi düşünülür.

AĢk Türküleri: Aşk, kavuşma ve ayrılığı dile getiren içli türkülerdir.

Kahramanlık ve Askerlik Türküleri: Savaş, göç, akın gibi olayları yiğitçe bir

üslupla anlatan türkülerdir. Cinayet, baskın, isyan gibi olaylarla ilgili türküler de bu bölüme

girer. Kahramanlık türkülerinin çoğu halk şairlerince söylenmiş, sonradan halka mal olmuştur.

Örneğin Genç Osman Türküsü Kul Mustafa’ya aittir.

Tören Türküleri: Kına gecesi, nişan, düğün gibi törenlerde okunan türkülerdir.

ĠĢ Türküleri: Toplu olarak bahçede, bağda, bostanda, tarlada çalışırken söylenen

türkülerdir.

KarĢılıklı Türküler: İki kişinin karşılıklı olarak belli bir konu üzerinde söylediği

türkülerdir. Genellikle eğlenceli ve hafif konuludur ve halk hikâyelerinde görülür.

Dörtlüklerle söylenir.

Ölüm Türküleri (Ağıtlar): Genç yaşta hastalık, cinayet, kaza gibi nedenlerle

ölenler için yakılan türkülerdir. Bu türküler ölenin yakın akrabası, nişanlısı, karısı ya da kendi

ağzından söylenir. Ağıtlarda ölen kişinin kişisel özellikleri, ona karşı duyulan sevgi; yaşayışı,

yaptıkları ve geride kalanların duyguları dile getirilir. Sözleri ve bestesi acıklıdır. Ağıt,

usulsüz türküler arasındadır, yani uzun havadır. Ölü başında okunan ağıtlarda ise saz

kullanılmaz. Başka yerlerde okunduğu takdirde saz, açılıştan sonra karar sesinde kalır. Bu

karar sesinde kalmaya “dem tutma” denir. Ağıtçı bu karar perdesinden daha tiz seslere

çıkarak ve daha sonra da pes seslere inerek doğaçlama olarak yaktığı ağıtı okur. Ağıtlardan

düz yazı veya başka şiir biçiminde olanları da vardır.

En eski ağıt Firdevsî’nin Şehnâme’sinde Afrâsyâb olarak geçen Alp Er Tunga için

söylenen ağıttır. İslamiyet’ten önce bu şekildeki şiirlere sagu deniliyordu.

Ağıtları ölen kişilerin ardından söylenen destanlarla karıştırmamak gerekir. Bu tür

destanları genellikle adlarını, mahlaslarını açıkça belirten âşıklar söyler. Bunlar ağıtlardan çok

daha geniş bir alana yayılabilir. Destanlar metin hâlinde kalır ve özel bir ezgiyle okunmaz.

Oyun Türküleri: Besteleri oyun hareketlerine ve figürlerine uygun türkülerdir.

Bunlar oyun sırasında söylendiği gibi oyun dışında da söylenir.

Ezgilerine Göre

Türküler

Usullüler

Genellikle oyun

havalarıdır.

Usulsüzler

Bunların hepsi de

uzun havalardır.

Genellikle oyun havaları olan usullü türküler

Konya’da oturak, Urfa’da kırık hava,

Ege’de zeybek, Karadeniz kıyılarında horon,

Kars ve Erzurum’da Sümmani ağzı; Ordu,

Giresun, Trakya ve Marmara’da karĢılama;

Isparta ve Eğridir’de datdiri adlarıyla da

tanınmaktadır. Bu oyun havalarından başka

güzelleme, koşma, ninni, taşlama, yiğitleme

- 22 -

B. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ (Sahibi Belli Ürünler)

1. KOŞMA

Divan edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım biçimi gazel, halk

edebiyatında ise koşmadır. Koşma hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla yazılır. 6+5 ya da 4+4+3

duraklı olur. 4 dizeli bentlerden (dörtlüklerden) oluşur. Dörtlük sayısı genellikle 3 ile 5

arasında değişir. Dörtlük sayısı 5’ten fazla koşmalar vardır; ancak 3’ten az olanı yoktur. Uyak

düzeni genellikle şu 2 şekilde olur: abab, cccb, dddb.../ abcb, dddb, eeeb.. Şair koşmanın son

dörtlüğünde mahlasını söyler.

Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir. Tabiat, aşk, hasret, yiğitlik ve başka

temalar işlenebilir. Konu aşk ve tabiatsa saz şairleri daima koşma nazım şeklini tercih eder.

Koşmalar kendine özgü bir ezgiyle okunur. Ezgiyle okunuşlarına göre çeşitli adlar alır: Acem

koşması, Kerem, Kesik Kerem, Gevherî gibi. Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla söylenmiş bazı

şiirlere, koşma ezgisiyle okunduğu için koşma denilir. Halk arasında özel bir ezgiyle okunan

Yapılarına

Göre

Türküler

Bentleri Mâni

Dörtlükleriyle

Kurulan Türküler

Bentleri

Dörtlüklerle

Kurulan

Türküler

Bentleri

Üçlüklerle

Kurulan

Türküler

Bentleri

Beyitlerle

Kurulan

Türküler

Mâni dörtlükleriyle

kurulan kavuştaksız

türküler: Birbiriyle ilgili

maniler arka arkaya

sıralanır.

Kavuştakları mâni

biçiminde olan türküler:

Hem bent hem kavuştak

mâni biçimindedir.

Kavuştakları 1

dize olan mâniler

Kavuştakları 2

dize olan mâniler

Kavuştakları 3

dize olan mâniler

Kavuştakları 4

dize olan mâniler

Dörtlüklerle kurulan

kavuştaksız türküler:

Genellikle 11’li hece

ölçüsündedir. Uyak

düzeni: aaab, cccb...

Bentlerinin 4. dizesi

kavuştak olan türküler:

Bentlerin ilk 3 dizesi

kendi arasında

uyaklıdır.

Üçlüklerle kurulan

kavuştaksız türküler: Uyak düzeni aaa,

bbb...

Kavuştakları 1 dize olan

türküler: Kavuştak, bent

ile aynı ölçüde değildir.

Kavuştakları 2

dize olan türküler

Kavuştakları 3

dize olan türküler

Kavuştakları 4

dize olan türküler

Beyitlerle kurulan

kavuştaksız türküler: Uyak düzeni aa, bb,

cc...

Kavuştakları 1

dize olan türküler

Kavuştakları 2

dize olan türküler

Kavuştakları 4

dize olan türküler

- 23 -

şiirlere de koşma denir. Karşılıklı konuşma biçiminde söylenen koşmalara mürâcaa denilir.

Bunlar dedim-dedi şeklinde yazılır ve genellikle sorulu cevaplı olarak düzenlenir.

KoĢma ÇeĢitleri

KoĢma-ġarkı: Bu tür koşmalarda ilk dörtlüğün 2. dizesi ilk dörtlük dâhil bütün

dörtlüklerin 4. dizesinde nakarat olarak tekrarlanır.

Tecnis: Bütün uyakları cinaslı olan koşmalara denir.

Musammat KoĢma: Dizelerinde iç uyak bulunan koşmalara denir. Her dizenin

sonundaki uyak, dizelerin içindeki belirli duraklarda tekrarlanır. Divan şiirinde musammatlar

eşit iki parçaya ayrılabilen kalıplarla yazılır; fakat halk şiirinde bu kurala uyulmaz. 6+5

duraklı kalıpla yazılan musammat koşmalarda iç uyak genellikle 6. hece üzerinde bulunur.

Ayaklı (Yedekli) KoĢma: Koşmanın ilk dörtlüğünün 2. ve 4., öteki dörtlüklerinin

de sadece 4. dizelerine 5 heceli bir dize eklenerek oluşturulan koşmalardır. Eklenen bu

dizelere divan şiiri nazım biçimi müstezadda olduğu gibi ziyade denir. Uyak düzeni baAbaA,

cccaA, dddaA şeklindedir. Ziyade dizeler büyük harfle gösterilmiştir. Ziyade dizeler bazen 2

ve daha fazla olabilir. Ayaklı koşmalar genellikle musammat koşma biçiminde yazıldığından

onlara musammat ayaklı koĢma veya musammat müstezad koĢma da denir.

Zincir-bend Ayaklı KoĢma: Zincirleme biçiminde yazılan koşmalara denir.

Zincirleme şöyle yapılır: Dörtlüklerin 4. dizesinin uyaklı sözcüğü, bir sonraki dörtlüğün ilk

sözcüğü olur. Bu zincirleme biçimi, ezberlemeyi kolaylaştırdığı için daha çok destanlarda

kullanılır.

2. DESTAN Halk şiirinde en uzun nazım biçimi destandır. Kimi destanlarda dörtlük sayısı 100’ü

geçer. Nazım birimi, uyak düzeni koşma ile aynıdır. 11’li hece ölçüsüyle söylenir. Hece

ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılan destanlar da vardır. Son dörtlükte şair mahlasını söyler.

Destanların da kendine özgü bir ezgisi vardır ve bu ezgiyle okunur. Destanın özelliği savaş,

göç gibi halk hafızasında iz bırakmış ve az çok efsaneye karışmış bir olayı işlemesidir. Yalnız

bu destanın, sözlü edebiyat verimleri arasındaki Oğuz Kağan Destanı, Ergenekon Destanı gibi

büyük destanlarla bir ilgisi yoktur. Bu büyük destanlar anonimdir.

Konularına Göre Destanlar

a) Savaş Destanları: Bir savaşı görmüş ya da başkasından dinlemiş şairin,

gördüklerini ya da duyduklarını şiir olarak anlatmasıdır.

b) Felaket Destanları: Deprem, yangın, salgın hastalık gibi felaketleri etkili ve acıklı

bir dille anlatan destanlardır.

c) Eşkıya ve Ünlü Kişilerin Serüvenlerini Anlatan Destanlar

d) Mizahi Destanlar

e) Taşlama ya da Eleştiri Destanları: Toplum çeşitli yönlerden eleştirilir.

f) Atasözleri Destanları: Atasözleriyle türlü öğütler verilir.

g) Hayvan Destanları: Hayvanlar hakkında bilgi veren destanlardır.

h) Yaş Destanları: İnsanın doğumundan ölümüne kadar geçirdiği yaşam evrelerini

anlatan destanlardır.

3. SEMÂİ Uyak düzeni koşma ile aynıdır. Yalnız semâiler hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır.

Dörtlük sayısı 3 ile 5 arasında değişir. 5’ten fazla dörtlükten oluşan semâiler de vardır. Bu

şiirlerde daha çok sevgi, doğa, güzellik gibi konular işlenir. Koşma ve destanlar nasıl

kendilerine özgü bir ezgiyle okunuyorsa semâiler de kendine özgü bir ezgiyle okunur.

Koşmaya göre daha canlı ve kıvrak bir üslubu vardır. Şair son dörtlükte mahlasını söyler.

- 24 -

4. VARSAĞI Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri

türkülerden gelişmiş bir biçimdir. Uyak düzeni, dörtlük sayısı ve ölçüsü semâi ile aynıdır.

Yalnız 11’li hece ölçüsüyle söylenen varsağılar da vardır. Böyle varsağılar kendine has

ezgisiyle koşma nazım şeklinden ayırt edilir. Bu şiirler semâiye şekil olarak benzese de ondan

daha değişik bir ezgiyle okunur. Varsağılar yiğitçe, mertçe bir üslupla söylenir. “Be hey, bre,

hey gidi” gibi ünlemler bu üsluba katkıda bulunur. İçinde bu ünlemler bulunmayan varsağılar,

ezgilerinden dolayı semâiden ayırt edilir. Ama genellikle bu ünlemler vardır. Son dörtlükte

şair mahlasını söyler. Halk edebiyatında en çok varsağı söylemiş şair Karacaoğlan’dır. (16.

veya 17. yy.)

II. ARUZ ÖLÇÜSÜYLE SÖYLENENLER Divan ve halk şairleri birbirinden etkilenmiştir. Divan şairleri koşma nazım

şeklinden esinlenip şarkı nazım şeklini, mâni nazım şeklinden esinlenip “tuyuğ”u meydana

getirmişlerdir. Halk şairleri de, bilhassa şehir kültürü almış olanları, divan şiiri nazım

biçimleri ile şiir yazmıştır. Mesela 17. yy. şairleri Âşık Ömer, Gevherî ve 19. yy. şairi Emrah

bunlardan birkaçıdır. Halk şairlerince en çok kullanılan nazım şekli ise gazeldir. Bunun yanı

sıra bazı musammatlarla da şiir yazılmıştır. Saz şairleri aruzu gereği gibi bilmediklerinden

şiirlerinde pek çok vezin hataları görülür. Vezni kullanmaktaki bu başarısızlıkları dil

yanlışlarına da neden olmuştur. Ayrıca divan şiirinin üslup ve estetik özelliklerini de taklit

etmeye çalıştıklarından yazdıkları şiirler türlü acemiliklerle doludur.

1. DĠVAN (DĠVANÎ): Aruzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla yazılır.

Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde yazılan şiirlere denir. Özel bir ezgiyle

okunur. Musammat olanları da vardır. 17. yy.dan sonra yaygınlaşmıştır. Divanın bir de ayaklı

divan veya yedekli divan adı verilen çeşidi vardır. Divan edebiyatı nazım şekillerinden

müstezada benzer.

2. SEMÂÎ: Aruzun mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün kalıbıyla yazılır. Gazel,

murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Musammat olanları da vardır. Bir

de ayaklı semâiler vardır ki müstezada benzer. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak düzeni divanla

aynıdır. Hece ölçüsüyle yazılan semâilerle karıştırılmamalıdır.

3. KALENDERÎ: Aruzun mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûlün kalıbıyla yazılır.

Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Ayrı bir ezgiyle okunur.

Uyak düzeni divan ve semâînin aynıdır. Bir de ayaklı veya yedekli olanları vardır ki

müstezada benzer.

4. SELĠS: Aruzun fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün kalıbıyla yazılır. Gazel,

murabba, muhammes, müseddes biçimindeki şiirlere denir. Ayrı bir ezgiyle okunur. Uyak

düzeni divan, semâî ve kalenderî ile aynıdır.

5. SATRANÇ (ġATRANÇ): Aruzun müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün

kalıbıyla yazılır. Musammat gazel biçimindeki şiirlere denir. 19. yy.da ortaya çıkan satrancın

örnekleri azdır.

6. VEZN-Ġ ÂHAR: Aruzun müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün

kalıbıyla yazılır. Murabba’ biçimindeki şiirlerdir. Uyak düzeni murabba’ya benzer. Kendine

has bir özelliği vardır.Her mısra bir “müstef’ilâtün” parçasına sığacak şekilde 4 kelime ya da

kelime grubuna bölünmüştür ve böylece 1. dizenin 2. parçası 2. dizenin başında; 3. parçası 3.

dizenin başında; 4. parçası ise 4. dizenin başında aynen tekrarlanır. Ayrıca bu parçalardan

sonra gelen parçalar da birbirlerini takip eder. Yani dörtlük dizelerinin ilk parçalarının

yukarıdan aşağıya okunmasıyla 1. dize ortaya çıkar. Aşağıda bir örnek verilmiştir:

- 25 -

1 2 3 4

1. Ey vasl-ı cennet/ kıl câna minnet/ vay serv-i kâmet/ cân içre cansın

2. Kıl câna minnet/ vay serv-i kâmet/ cân içre cansın/ nev-res fidansın

3. Vay serv-i kâmet/ cân içre cansın/ nev-res fidansın/ şûh-i cihansın

4. Cân içre cansın/ nev-res fidansın/ şûh-i cihansın/ gözden nihânsın

Tokatlı Nuri

Bentleri 3 dize olan vezn-i âharlara da rastlanır. O zaman yukarıdaki düzenden daha

karışık bir düzen vardır.

HALK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ

A. ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ Âşık edebiyatı nazım türleri genellikle koşma ve semâi nazım biçimiyle yazılır. Bu

türler koşma ve semâilerden konuları bakımından ayrılır.

1. GÜZELLEME: Doğa güzelliklerini anlatmak ya da kadın, at gibi sevilen

varlıkları övmek için yazılan şiirlerdir. Güzellemeler bu konuların ayrı ayrı ya da birlikte ele

alabilir.

2. TAġLAMA: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk yönlerini eleştirmek

amacıyla yazılan şiirlerdir. Divan şiirinde bu konudaki şiirlere hicviye denir.

3. KOÇAKLAMA: Kahramanlık, savaş ve kavga şiirleridir. Coşkun ve yiğitçe bir

üslupla söylenir. Halk şiirinde en güzel koçaklamalar 16. yy. şairi Köroğlu’nundur.

4. AĞIT: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan acıları anlatmak amacıyla söylenen

şiirlerdir. Bu tür şiirleri söylemeye ağıt yakma denir. Türk toplumunda çok eski bir geçmişi

vardır. İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatındaki “sagu” türünün bir devamı niteliğindedir.

Sagular yuğ adı verilen ölü gömme törenlerinde okunurdu. Divan edebiyatında bu konuda

yazılan şiirlere “mersiye” denir. Anonim halk şiiri malı olan, yani söyleyeni belli olmayan

ağıtlar da vardır. Bunlar genellikle genç yaşta ölen kız ve delikanlılar için söylenir. Ayrıca

gelin olup anasının evinden ayrılan kızlar için de ağıtlar yakılır.

B. TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ Tekke edebiyatının kendine ait bir nazım şekli yoktur. Tekke şairleri hem divan hem

de halk edebiyatına ait nazım şekillerini başarıyla kullanır. Bu demektir ki hem aruza

hâkimler hem de hece ölçüsünü tercih etmişlerdir. Tekke edebiyatını oluşturan eserler biçim

yönünden divan ve halk edebiyatının birleşimi gibidir; konu yönünden ise kendine has

özellikleri vardır. Tekke edebiyatına ait nazım türleri din ve tasavvufla ilgili kavram, duygu,

düşünce, ilke ve kuralları halka yaymak amacıyla bir tarikata bağlı şairlerce yazılan şiirlerdir.

Demek ki bu konularda şiirler yazan tekke mensupları şiirlerini yazarken bazen divan bazen

halk şiiri nazım şekillerini tercih ederler. Divan edebiyatından gazel, kaside, kıt’a, musammat,

murabba’, terkîb-i bend, tercî-i bend, rübâi, tuyuğ, mesnevi; halk şiirinden ise koşma ve mâni

nazım biçimlerini kullanmışlardır.

1. İLÂHİ

Tekke edebiyatının en önemli nazım türlerinden biridir. Hemen hemen bütün

mutasavvıf şairler tarafından işlenmiştir. Hatta büyük pîrlerin çoğu şair olmadıkları hâlde ilâhi

türünde şiirler söylemişlerdir. İlâhilerde işlenen en önemli unsur Allah’ın “bir”liği

meselesidir. Tekke edebiyatının Anadolu’daki ilk ve büyük üstadı Yunus Emre bütün

ilâhilerinde ilâhi aşk, vahdet (Allah’ın birliği), yaratılış, nefis, dünya gibi temaları

işlemektedir. Bu şiirlerde Allah’ın birliği, büyüklüğü, gücü anlatılır ve telkin edilir.

İlâhiler aruz ve hece ile yazılırlar. Hece ölçüsüyle yazılanlarda hecenin 7’li, 8’li ve

bazen 11’li kalıbı kullanılır. Bu şiirler ağır ve sırlı ezgilerle tarikat âyinlerinde söylenir ve

tarikatlara göre aşağıdaki adları alır.

- 26 -

Âyin: Mevlevî tekkelerinde okunur.

Tapuğ: Gülşenî tekkelerinde okunur.

Nefes: Genellikle Bektaşî-Alevî tekkelerinde okunur. Melamî tarikatında “vahdet-i

vücûd” telkinleri hep nefeslerle yapılır. Zaten bu şiirlerde genellikle vahdet-i vücut kuramı

anlatılır. Bunun yanı sıra Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgüler de söylenir. Bu tarz şiirlerde

rindâne, kalenderâne ve alaycı bir üslup dikkati çeker. Mesela dünya hayatının geçiciliği

yüzünden bu dünyayı umursamama, boş verme, başa gelene râzı olma kalenderlik ya da

rindliktir ve böyle bir üslup ister istemez hafif alay da içerir. Nefesler gazel ve koşma tarzında

hece ölçüsüyle yazılır. Sonradan bu şiirlerde aruz ölçüsü de kullanılmıştır. Daha çok “ayn-ı

câm”larda saz eşliğinde makamla okunur.

Durak: Genellikle Halvetî tekkelerinde ve zikrin arasında bir ya da iki kişi

tarafından okunur.

Cumhur: Mevlevî ve Bektaşî dergâhından başka tekkelerde herkes tarafından

okunur.

2. TEVHİD

Tevhid, aslında divan şiiri nazım türüdür. Allah’ın varlığına ve birliğine dair yazılan

şiirlerdir. Zaten sözlük anlamı da “birlemek” demektir. Düz yazı şeklinde olanları da vardır.

Manzum olarak yazılan tevhidler kaside, gazel ve mesnevi tarzındadır. Eski şairler, âlimler,

yazarlar eserlerine daima tevhidle başlardı. Tevhidlerde ele alınan konu âyet ve hadislerle

açıklanır. Bu tür şiirlerde Allah’ın birliği, yüceliği ve sıfatları gibi dini konular ya da vahdet-i

vücûd gibi tasavvufi konular işlenir. Mutasavvıf bir divan şairi ile bir tekke şairi arasında

zihniyet ve yaşayış bakımından bir fark olmadığı için aynı amaçla meydana getirilmiş böyle

şiirlerde de aslında pek fark yoktur. Ancak tasavvufî tevhidlerin genel karakteri divan

şiirindekinden biraz farklıdır. Ele alınan dini konulara şer’i yorumlardan çok tasavvufi

yorumlar getirilir. Mutasavvıf, tevhidde kendi tasavvuf anlayışını yansıtır.

3. MÜNÂCAAT

Münâcaatlar da tevhid gibi aynı zamanda divan şiiri nazım türüdür. Allah’a dua

etme, yalvarma demektir ve bu konuda yazılır. Eski şairler divanlarına tevhid ve münâcaatla

başlardı. Divanların dışında İslâmî eserlerin başında da münâcaat görülmektedir. Manzum ya

da mensur olarak yazılabilir. Manzum münâcaatlar genellikle kaside, gazel, kıt’a, mesnevi

biçimlerinde yazılır ve divan şiiri nazım türüdür. Bu tür eserler sadece Allah’a yalvarmak ve

ona olan güçlü duyguları açıklamak için değil, aynı zamanda Hz. Muhammed’e karşı da

yazılır. Ancak bunlar na’tlardan içerik yönünden farklıdır. Övgüden ziyade ona hitap, yakarış

vardır.

4. NA’T

Tevhid, münâcaat gibi aslında divan şiiri nazım türüdür. Hz. Muhammed’i

methetmek için yazılır. Mensur olanları da vardır. Divan ve tekke edebiyatlarında yazılmış

pek çok na’t vardır. Ayrıca diğer peygamberler, velîler, din büyükleri, mürşitler, halifeler

hakkında da na’tlar vardır. Manzum na’tlar genellikle kaside biçimiyle yazılır. (bkz. 7. s.)

5. MİRACİYE

Mirac, göğe çıkma demektir; Hz. Muhammed’in Recep ayının 27. gecesi “Burak”

isimli atıyla göğe çıkması, orada Allah ile bizzat görüşmesidir. Ayrıca burada diğer

peygamberlerin ruhları ile de görüşmüştür. Miraciye Hz. Muhammed’in miracından bahseden

eser veya bu sebeple yazılan parçalardır. Manzum ve mensur olarak yazılmıştır. Manzum

olanları genellikle kaside ve mesnevi biçimindedir. Mirac, konu olarak Kur’an-ı Kerim’deki

İsra Sûresi’nin 1. âyetine dayandırılır. Âyet şöyledir: “Bütün eksikliklerden yüce olan o Allah,

kendisine bir kısım âyetlerimizi göstermek için kulunu (Hz. Muhammed’i) bir gece Mescid-i

- 27 -

Haram’dan, çevresini mübarek kıldığımız o Mescid-i Aksa’ya götürdü. Hakikat şu ki O, her

şeyi işitir, her şeyi görür.” Mirac, Hz. Muhammed’in Allah’a bizzat yakınlık anıdır.

Miraciyeler camilerde ve özel toplantılarda mevlid ve hilye gibi okunurdu. Özellikle

Recep ayının 27. gecesi mirac-nâme okumak bir gelenek hâline gelmişti. Mirac-nâme

okuyana mirachan denir ve bu kişiler bu eserleri bestelenmiş hâliyle okurlar.

Mirac inancı sadece Müslümanlarda değil, diğer dinlerde de vardır. Hatta göğe

çıkma olayını anlatan mirac ve miraciyeler eski Türk dinlerinde de mevcuttur. Fakat bunlar

Hz. Muhammed’le ilgili değildir.

6. MEVLİD

Mevlid, “doğum zamanı” ve “doğum yeri” anlamlarına gelir. Peygamber’in doğduğu

geceye ve doğduğu eve denir. Onun doğduğu eve Mevlidü’n Nebî adı verilir. Mevlid Hz.

Peygamber’in doğumu veya onun doğumunu anma bayramı, yani Kutlu Doğum Günü’dür.

Şiir türü olarak mevlid, Peygamber’in doğumunu mesnevi biçimiyle, yani manzum

olarak anlatan eserlere denir. Bu eserlerde özellikle Hz. Muhammed’in hayatı, diğer

peygamberlerden üstünlüğü dile getirilmiştir. Kadı Darîr’in Siyretü’l Nebî adlı eseri mevlid

geleneğinin Türk edebiyatında ilk örneklerindendir. Fakat en güzel örneği 15. yy. şairi

Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n Necât adlı mevlididir. Bu eser tevhid, münâcaat, dua, velâdet

(doğum), mirac, vefat, hatime (bitiş) bölümlerinden oluşur. Yani mevlidlerde sadece doğum

hadisesi anlatılmaz.

Halk arasında birçok vesileyle işte bu Mevlid okutulur. Hz. Peygamber’in

doğumunun yıl dönümünde, çocuğun doğumu münasebetiyle, sünnet düğünlerinde; bir

kimsenin ölümünden sonra, haftasında, kırkıncı gününde, senesinde; bir adağın yerine

getirilmesinde Hz. Peygamber’in ruhunu şad etmek için Süleyman Çelebi’nin yazdığı Mevlid

okutulur. Mevlid okuma esnasında yemek verilir, gül suyu dökülür, lokum, şeker ya da helva

dağıtılır.

Hz. Ali’yi anlatan mevlidler de vardır. 19. yy. da Süleyman Celaleddin’in “Mevlid-i

Cenâb-ı Ali Kerem Allah-ü Vecheh” adlı eseri buna bir örnektir. Eserde şair ilk önce bir

tevhid şiiri yazar, ardından münâcat, na’t-ı nebevî (Peygamber’e övgü), İmameyn (Hz. Hasan

ve Hüseyin) hakkında bir şiir, dibâce (ön söz), ilahi, mukaddime (başlangıç) ve yine kısa bir

na’t-ı nebevî yazarak Hz. Ali’nin doğumu bölümüne başlar. Hz. Ali’ye medhiyeden sonra dua

ve bitiriş şiiri ile mevlidi tamamlar.

7. HİLYE

16. yy.da ortaya çıkmıştır. Bunlar peygamberlerin fiziksel yapılarını anlatan

eserlerdir. Manzum ve mensur olarak yazılır. Manzum olanlar mesnevi biçimiyle yazılır.

Sadece Hz. Muhammed’i anlatan hilyelere hilye-i nebevî, hilye-i Ģerîf, hilye-i Fahr-ı âlem

adı verilir. Yine de hilye deyince akla ilk olarak Hz. Muhammed’in vasıflarını ve

güzelliklerini anlatan eserler gelir. Hilyeler bağımsız, ayrı bir eser olarak yazıldığı gibi

miraciyeler ve mevlidler içinde de yer alır.

8. RAMAZANİYE

Ramazan ayının faziletleri, Ramazan orucunu tutmanın gerekliliği ve faydalarını

manzum olarak anlatan eserlerdir. Ramazaniyeler genellikle mâni biçimiyle yazılır; ama

kaside ve gazel şekliyle yazılanlar da vardır.

9. MEDHİYE

Birini övmek için yazılan manzum ve mensur eserlerdir. Genellikle kaside biçimiyle

yazılır; ancak diğer nazım şekilleri ile yazılmış medhiyeler de vardır. Medhiye aslında divan

şiiri nazım türüdür. (bkz. 15. sayfa) Tekke edebiyatında sadece din ve tarikat büyükleri

- 28 -

övülür, yani devlet büyükleri övülmez. Bu iki tür medhiye birbirinden farklıdır: Ölüler

hakkında yazılmış medhiyelerde şair ondan bir menfaat beklemeyeceği için bunlar daha

inandırıcıdır. Diriler hakkında yazılanlar ise inandırıcılıktan yoksundur. Çünkü övülen kişinin

övgüyü hak eden özelliklerinden çok, methetmek ve üslup güzelliği ön plandadır. Ayrıca bu

tür medhiyelerde amaç; övülenden câize, yani para veya altın gibi değerli hediyeler almaktır.

Divan şairleri maddi beklenti karşılığında medhiye yazarken, Tekke şairleri herhangi bir

maddi beklenti karşılığında yazmaz.

Dört Halife için yazılan medhiyelere medh-i çihâr-yâr-ı güzîn (Hz. Muhammed’in

dört dostunun mehdi) denir. Çihâr, Farsça dört demektir. Dört halife içinde kendilerine en çok

medhiye yazılanlar Hz. Ali ve Hz. Ebu Bekir’dir. Çünkü tarikatların çoğunda tarikatı bu

ikisine dayandırma, bir şekilde onlarla ilişkilendirme söz konusudur. Bazı derviş şairlerin

mensubu oldukları tarikatın pîrine veya daha önce yaşamış tarikat büyüklerine yahut da aziz

bildikleri mürşitlerine hitaben medhiye yazdıkları olur. Bu tür ilahilerde o mürşidin özellikleri

uzun uzun anlatılır.

10. HİKMET

12. yy. da Türkistan’da yaşamış ve Yesevîlik tarikatını kurmuş Hoca Ahmed

Yesevî’nin şiirlerine verilen isimdir. Onun şiirlerine hikmetli söz olarak bakıldı. Bu yüzden

onlara, diğer şiirlerden ayırt etmek için hikmet adı verilmiştir. Hikmet bilgisi bir bakıma

tasavvuf bilgisi demektir. Bu şiirleriyle Ahmed Yesevî aynı zamanda tasavvuf edebiyatının

kurucusu olmuştur. Hikmetler İslamiyet’e yeni girmiş veya henüz girmemiş Türklere

İslamiyet’in esaslarını, şer’i kuralları anlatır. Ayrıca Hoca Ahmed Yesevî’nin adıyla anılan

Yesevîlik tarikatının âdâbını müritlere telkin eder. Bu amaçlarla yazılan hikmetler didaktik

(öğretici) özellikte olduğu için sanat endişesinden uzaktır. Bu yüzden hikmetlerde daha

sonraki tasavvuf şiirlerinde görülen coşkunluk yoktur. Yesevî, ağır, ölçülü sözleriyle dinî,

ahlâkî öğütler verir. Ancak duygulardaki samimiyet ve coşkunluk, hikmetlere zaman zaman

lirizm katar. Bu şiirler söyleyiş bakımından millî özellikler taşır ve bu yüzden Türk edebiyatı

için önemlidir. Şair öğretmek amacı güttüğünden onları sade bir Türkçe ile yazmıştır.

Hikmetler, o zamanlarda hâkim olan Kaşgar-Hakâniye lehçesinin ürünüdür. İslâmî Türk

edebiyatının Orta Asya’daki ilk eserleri o çağlarda Orta Asya’nın ortak edebiyat dili hâline

gelen Kaşgar-Hakâniye lehçesi ile yazılmıştır. Yesevî, hikmetlerinde aruz ve hece ölçüsünü

kullanmıştır. Ama çoğunlukla hecenin 7’li ve 12’li kalıplarını tercih etmiştir. Manzumeler

genel olarak dörtlüklerle düzenlenmiştir, destan biçimindedir. Kullanılan kafiyeler de halk

şiirinin karakteristik yarım kafiyeleridir ve çoğunlukla rediflidir.

Hikmet yazmak, yani Yesevî tarzında şiir yazmak daha sonra Yesevî dervişlerince

gelenek hâline gelmiştir. Bazı Yesevî dervişleri ise bu şiirlere kendi adlarını koymamışlardır.

Bunun sebebi şeyhlerinin hikmetleriyle bütünleşmek olabilir. Bu yüzden Ahmed Yesevî’nin

hikmetleri “Divan-ı Hikmet” adıyla sonradan toplanırken başkalarının yazdığı hikmetler de

divana girmiştir. Bugün elde bulunan Divan-ı Hikmet bütünüyle Yesevî’ye aittir, denemez;

Yesevîlik’in bir hikmetler kitabıdır, demek daha doğrudur.

Ahmed Yesevî’inin Türk tasavvuf hayatı ve Tekke Edebiyatı üzerindeki etkisi geniş

ve devamlıdır. Anadolu’da kurulan Nakşibendîlik, Haydarîlik, Bektaşîlik gibi belli başlı

tarikatlar üzerinde Yesevîlik’in açık izleri vardır.

11. NUTUK

Pîrlerin ve mürşitlerin tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve âdâbını

öğretmek için söylediği şiirlerdir. Hece ölçüsünde koşma şeklinde söylenir. Genellikle 5 ila 7

dörtlükten oluşur. Müzik eşliğinde söylenmeyen, sadece okunmak için yazılan nefesler de

nutuk diye anılır.

- 29 -

12. DEVRİYE

Devriyeler tasavvuftaki “devir” kuramını anlatan şiirlerdir. Mensur olanları da

vardır. Devir kuramı; yaradılış olayının, varlığın nereden gelip nereye gittiği ve bu ikisi

arasındaki safhalarının tasavvufa göre açıklanmasıdır. Tasavvufçular bu sistemin esasını bir

daireye benzettiği için “devr” adını vermiştir. Bu kurama göre vakti gelen ruh, âlem-i gaybdan

(bilinmeyen âlem) âlem-i şuhûd’a; yani görünen, maddî âleme iner ve çeşitli merhalelerden

sonra tekrar Tanrı’ya döner. Buna devir denir. Ruh, önce cansız varlıklara, sonra bitkilere,

hayvana, insana ve en sonra da insan-ı kâmile geçer. Oradan da ilk büyük ruh olan Tanrı’ya

döner ve O’nunla birleşir. Ruhun maddî âleme inişine nüzûl (aşağı inme, iniş), tekrar

Tanrı’ya dönüşüne de urûc (yukarı çıkma, yükselme) denir. Bu yüzden sadece inişi anlatan

devriyelere ferĢiye, çıkışı anlatanlara ise arĢiye denir. Bu kuramı savunanlar Kur’an-ı

Kerîm’de çeşitli yerlerde zikredilen “O’ndan gelip O’na dönme” ifadelerini gösterirler. Devir

kuramı Hz. Muhammed’in “Ben nebî iken Âdem su ile çamur arasındaydı.” hadisi ile ilgilidir.

Mutasavvıflara göre vücut hâlindeki Muhammed, yeryüzüne sonradan gelmiştir. Hâlbuki ruh

hâlindeki Muhammed ezelden beri vardı. Demek ki ruh hep vardır; ama sırası gelen ruh, bu

dünyaya iner. Aslında devir kuramı vahdet-i vücut anlayışının bir parçasıdır. Yalnız devir

kuramını reenkarnasyon (tenâsüh) inancıyla karıştırmamak gerekir. Tenasüh inancında ruh bir

cisimden ötekine belli bir sıra gözetmeksizin sıçrar. Mesela bir hayatında insan olan ruh,

sonraki hayatında hayvan olabilir.

Türk edebiyatında Sünnî tarikatlara mensup olanlar yaratılış ve ruh konusu hassas

bir konu olduğundan pek fazla devriye yazmamışlardır. Sadece Kur’an ve sünnet

çerçevesinde insanın ana rahmine düşmesini, ölüm ve kabir hayatını hayalî ve sofiyâne bir

şekilde anlatan devriyeler yazmışlardır. Böylece Türk edebiyatında devriyeler, Mevlânâ’dan

başlayarak Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve daha birçok şair ve nesir yazanın eserlerinde yer

alan bir tür olmuştur.

13. ŞATHİYE (ŞATHİYÂT-I SOFİYÂNE)

Allah ile teklifsizce, şakalı bir dille konuşur gibi yazılan şiirlere verilen isimdir. Bu

tür, sonradan bazı şairler tarafından şeriat ölçülerinden uzaklaşmıştır. Bu yüzden de din

bilginlerince kelam-ı küfür, yani dinden çıkaran söz olarak sayılmıştır. Görünüşte alaycıdır ve

çocuk eğlencelerine benzer. Gerçekte şathiyelerde tasavvufî sırlara işaret edilir. Tasavvufî

sırlar yine üstü kapalı bir şekilde, sembollerle anlatılır. Bunu ancak erbabı anlar. Hatta bunu

Yunus Emre’nin “Çıktum erik dalına anda yidüm üzümi” matlalı şathiyesi de destekler. Son

beyitte şair şöyle der: Yunus bir söz söylemiş hiçbir söze benzemez Münâfıklar elinden örter ma’ni yüzünü

Böyle diyerek şathiyelerde bazı gerçeklerin bilerek gizlendiğini, üstü örtülü bir dille

anlatıldığını dile getirir. Şathiyeler genellikle Bektaşî şairlerinde rastlanır. Yunus Emre’nin

pek az şathiyesi vardır. Mevlânâ’nın ise Farsça şathiye gazeli vardır. Edebiyatımızda

Kaygusuz Abdal şathiyeleriyle tanınır.

- 30 -

YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ Yeni nazım şekilleri Türk edebiyatında ilk kez Tanzimat’tan sonra görülmeye başlar.

Tanzimat dönemi şairleri (1860-1896) genellikle divan şiirinin nazım şekillerini kullandılar.

Şiirde şekil olarak değişiklik yapmadılar, şiire yeni konular getirdiler. Mesela Namık Kemal

divan şiiri nazım şekli olan kasidesinde “hürriyet” kavramını övmüştür. Oysa kaside divan

şiirinde birini övmek için kullanılır. Yine Ziya Paşa bir gazelinde hükümeti eleştirmiştir.

YENĠ TÜRK

ġĠĠRĠ

NAZIM

ġEKĠLLERĠ

NAZIM

TÜRLERĠ

DÜZENLĠ

NAZIM

ġEKĠLLERĠ

SERBEST

DÜZENLĠ NAZIM

ġEKĠLLERĠ

DĠVAN ġĠĠRĠNDEN

GELĠġTĠRĠ-

LENLER

SONE

TRİYOLE

RİMES

CROİÉES

(Çapraz Uyak)

RİMES

EMBRASSÉES

(Sarma Uyak)

TERZA-RİMA

(Örüşük Uyak)

DÜZ UYAK

HALK

ŞİİRİNDEN

ALINANLAR

Koşma tipi

Semâi tipi Mâni tipi

EŞİT DÜZENLİ

BİÇİMLER

KARIŞIK

DÜZENLİ

BİÇİMLER

SERBEST

NAZIM

BEYİTLERLE

KURULANLAR

BENTLERLE

KURULANLAR

LİRİK ŞİİR

PASTORAL

ŞİİR

DİDAKTİK

ŞİİR

EPİK ŞİİR

DRAMATİK

ŞİİR

YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ

- 31 -

Hâlbuki gazel, bu konuda yazılmaz. Gerçi Abdülhak Hamit Tarhan ve Recâîzâde Mahmut

Ekrem yeni nazım şekilleri denemeleri yapmıştır; ancak biçim yönünden asıl önemli

değişiklikleri Servet-i Fünûn şairlerinde (1896-1901) görürüz. Batıdan yeni nazım şekilleri

alarak eskileri tümüyle bıraktılar; ancak âhenge çok önem verdiklerinden aruz ölçüsünden

vazgeçmediler. Yeni Türk şiirinin eski şiirden ilk göze çarpan farklılıkları şunlardır: Şiirlerin

konuya uygun bir adı vardır, mahlası yoktur, şiirin bütününde konu birliği var, nazım birimi

beyit ya da dörtlük değil, dizedir. Dizede her zaman anlam bütünlüğü olmayabilir. Bir dizede

tamamlanmamış düşünce öteki dizeye geçebilir. Bir nazım biçimi değişik sayıda dizede

oluşan bentlerden kurulabilir.

A. DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ Düzenli nazım biçimlerini Türk edebiyatında ilk kez Servet-i Fünûn şairleri

kullanmıştır. Batı edebiyatlarından alınan bu şekiller, Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âti şairlerince

sevilmiş ve çok kullanılmıştır; ancak daha sonra tercih edilmemiştir. Yalnız çapraz uyak,

sarma uyak ve düz uyak Cumhuriyet döneminde kullanılmaya devam etmiştir.

1. SONE

İtalyan edebiyatından çıkmış ve daha sonra bütün Avrupa edebiyatlarında

kullanılmış kurallı bir nazım şeklidir. Bize Fransız edebiyatından geçmiştir. En çok Servet-i

Fünûn şairlerince kullanılan bu şekil 14 dizeden oluşur. İlk iki bendi dörder, son iki bendi

üçer dizelidir. Sonenin ilk iki bendi son iki üçlükte söylenecek duygu ve düşünce için bir

hazırlık, bir giriş bölümüdür. Özellikle son dize duygu yönünden en güçlü dize olur. Bu biçim

daha çok lirik konulara elverişli olduğu için sevilmiştir. Edebiyatımızda ilk olarak Cenap

Şahabettin sone şeklinde şiir yazmıştır.

Uyak düzeni bakımından 3’e ayrılır.

I. Ġtalyan tipi sone: abba, abba, ccd, ede.

II. Fransız tipi sone: abba, abba, ccd, eed.

III. Ġngiliz tipi sone: İlk 12 mısra tek bir bent, son iki mısra da ayrı bir bent hâlinde

yazılır. Uyak düzeni şöyledir: ababcdcdefef gg.

Türk şairleri daha çok İtalyan ve Fransız tipi soneyi kullanmıştır. Onların da uyak

düzenlerinde bazı değişiklikler yapmışlardır. Buna göre en çok kullandıkları uyak

düzenleri şöyledir: 1. abba, cddc, eff, egg./ 2. abba, cddc, eef, ggf./ 3. abab, cdcd, eff, egg./ 4.

abab, cdcd, eff, ggf. Mesela Cenap Şahabettin’in Makdem-i Yâr isimli şiiri bir sonedir.

2. TRİYOLE

On dizeli bir nazım şeklidir. Üç bölümden oluşur. İlk bölümü iki dizeden, diğerleri

dörder dizeden oluşur. Birinci dize ilk dörtlüğün dördüncü dizesinde, şiirin ikinci dizesi ise

ikinci dörtlüğün son dizesinde aynen tekrarlanır. Ancak yinelenen bu iki dize, dörtlüğü

oluşturan öteki üç dizenin anlamıyla uyuşmalıdır. Uyak düzeni a(n)

b(n)

, aaaa(n)

, bbbb(n)

şeklindedir. Aynen tekrarlanan dizeler a(n)

ve b(n)

olarak gösterilmiştir.

3. RİMES CROİÉES (Çapraz Uyak)

4 dizeli bentlerle (dörtlüklerle) kurulan bir biçimdir. Dörtlük sayısı sınırlı değildir.

Uyak düzeni abab, cdcd, efef... şeklindedir. Çapraz uyak her türlü konuya elverişli bir biçim

olduğundan çok kullanılır. Abdülhak Hamit’ten itibaren kullanılan bu nazım biçimine

çaprazlı uyak, çaprazlama veya çapraz diziliĢ de denir. Cenap Şahabettin’in Terâne-i

Sabah; Yahya Kemal Beyatlı’nın Geçmiş Yaz ve Rindlerin Ölümü şiirleri bu nazım şekline

örnektir.

- 32 -

4. RİMES EMBRASSÉES (Sarma Uyak)

Dört dizeli bentlerle (dörtlüklerle) kurulan bir nazım biçimidir. Dörtlük sayısı sınırlı

değildir. Uyak düzeni abba, cddc, effe... şeklindedir. Sarma uyak her konuya uygun bir

şekildir. Ancak çapraz uyak kadar çok kullanılmamıştır. Bu biçim sarmalı uyak, sarmalama

adlarıyla da anılır. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Her Şey Yerli Yerinde ve Yahya Kemal

Beyatlı’nın hece ölçüsü ile yazdığı tek şiiri olan Ok, bu nazım şekline birer örnektir.

5. TERZA-RİMA (Örüşük Uyak)

İtalyan edebiyatından bütün Avrupa’ya geçmiş bir nazım şeklidir. Hatta Dante’nin

İlahi Komedya’sı baştan sona terza-rima biçimiyle yazılmıştır. Bize Fransız edebiyatı yoluyla

gelen bu biçim Servet-i Fünûn’dan sonra Fecr-i Âti’de kullanılmış; 1908’den sonra ise pek

tercih edilmemiştir. Terza-rima üç dizeli bentlerden oluşur. Bent sayısı sınırlı değildir. Son

üçlünün bitiminde bağımsız bir dize bulunur. Son dizenin şiirin en güçlü ve en etkili dizesi

olmasına dikkat edilir. Bu nazım biçimine örüĢük üçlü de denir. Uyak düzeni aba, bcb, cdc,

ded, ... e şeklindedir. Ali Canip Yöntem’in Kelebek adlı şiiri terza-rimadır.

6. DÜZ UYAK

Tanzimat şairleri bu şekli Fransız edebiyatından almıştır. Her beyit kendi arasında

uyaklı olan bu biçime eĢleme de denilmektedir. Düz uyak, uyak düzeni bakımından divan

şiirindeki mesnevinin aynıdır. Bu yüzden bu biçime yeni mesnevi de denilir. Fransız

edebiyatında kullanılan bu şekil aslında mesneviden farklı özelliklere sahiptir. Divan

edebiyatı nazım şekli mesnevi, içinde bir olay veya ders bulunan uzun şiirlerdir. Bu şiirler ise

her türlü konuda birkaç beyitlik kısa şiirler de yazılmıştır. Mesnevide her beyit kendi arasında

anlam bütünlüğüne sahipti; oysa bu biçimde şiirin bütününde, beyitler arasında sıkı bir anlam

ilişkisi vardır. Ayrıca mesnevi, aruzun kısa kalıpları ile yazılır, yani kısa kısa mısralardan

oluşur. Bu nazım şeklinde ise aruzun uzun kalıpları yanında hece ölçüsü de kullanılır. Düz

uyak biçimi, şiirin planına göre çeşitli bentlere ayrılabilir. Yahya Kemal Beyatlı’nın Ses şiiri,

Mehmet Âkif Ersoy’un Âsım şiiri düz uyak nazım biçimine birer örnektir.

7. HALK ŞİİRİNDEN ALINANLAR

1911 yılından sonra başlayan Türkçülük akımıyla birlikte şairlerde halk şiirine bir

yöneliş görülmektedir. Ancak bu şiirler halk şiirlerinden dil, üslup ve içerik yönünden ayrılır.

Bu biçimlerde yazılan şiirlerde konu bütünlüğü, plân ve şiirin konu ile ilgili bir adı vardır.

Mahlas kullanılmaz; ama şekil yönünden halk şiirinin örnek alındığı şiirlerdir. Bu yolla yeni

Türk şiirine giren biçimler koşma, semâi ve mâni tipindedir.

a.Koşma tipi: Koşma tipinde şiirin uyak düzeni halk şiirindeki koşmanın aynıdır.

Hece ölçüsünün 11’li kalıbının genellikle 6+5 ve 4+4+3 duraklı biçimleri kullanılır. Ahmet

Kutsi Tecer’in Nerdesin isimli şiiri bu biçime örnektir.

b.Semâi tipi: Semâi tipinde hece ölçüsünün 8’li ve 7’li kalıpları kullanılır. Oktay

Rifat’ın Rüya adlı şiiri bu biçime örnektir.

c. Mâni tipi: Mâni dörtlüklerinin arka arkaya sıralanmasından doğmuştur. Dörtlükler

anlam bakımından bağımsız değildir, birbiriyle ilgilidir. Uyak düzeni şöyledir: aaba, ccdc,

eefe... Orhan Seyfi Orhon’un Usanç isimli şiiri mâni tipine bir örnektir.

B. SERBEST DÜZENLİ NAZIM ŞEKİLLERİ Bu biçimleri kesin kurallarla sınırlandırmak mümkün değildir. Şairin kendi

beğenisine ve şiir anlayışına göre oluşturduğu ya da Batı ve Türk edebiyatındaki nazım

biçimlerini değiştirerek yeniden düzenlediği nazım biçimleridir. Bu biçimlerde aruz ve hece

ölçüsünün türlü kalıpları kullanılmıştır.

- 33 -

1. EŞİT DÜZENLİ BİÇİMLER

Bentleri eşit sayıda dizelerle kurulmuş biçimlerdir. Bu biçimlerde şiirin bütününde

bir ölçü kullanılır. Bentlerin uyak düzeni birbirinin aynıdır.

ÜÇLÜLER: Bentleri 3 dizeden oluşur. Bu biçimlerde en sık rastlanan uyak

düzenlerinden bazıları şunlardır: aaa, bbb, ccc, ddd... / aba, cbc, ded, fef... / aab, ccb, dde,

ffe... Yahya Kemal Beyatlı’nın Akşam Mûsikîsi bu biçime örnektir.

DÖRTLÜLER: Bentleri 4 dize olan biçimlerdir. Bunları çapraz uyak, sarma uyak,

koşma, semâi ve mâni tipi biçimlerle karıştırmamak gerekir. Dörtlüler, uyak düzenleriyle

bunlardan ayrılır. Uyak düzenleri şöyledir: aaaa, bbbb, cccc, dddd.../ abcb, defe, ghıh...

İstiklâl Marşı bu şekle bir örnektir.

BEŞLİLER: Bentleri 5 dizedir; yalnız uyak düzeni muhammese benzemez. Bu

biçimlerde en sık rastlanan uyak düzenleri şöyledir: ababb, cdcdd, efeff... / ababa, cdcdc,

efefe.../ abbba, cdddc, efffe... Tevfik Fikret’in Doksan Beşe Doğru, Cahit Sıtkı Tarancı’nın

Otuz Beş Yaş şiirleri bu biçime birer örnektir.

ALTILILAR: Bentleri 6 dizedir; yalnız uyak düzenleri müseddese benzemez.

Bentleri 6 ve daha fazla olan biçimlerde uyaksız dizeler olabilir. Bir dize belirli bir yerde ya

da herhangi bir yerde tekrarlanabilir. Az kullanılan bir şekildir. Şu uyak düzenleri

kullanılmıştır: abcabc, defdef... / aabcbc, ddefef... / ababcc, dfdfgg... / aabccb, ddeffe... Tevfik

Fikret’in Mâzî...Atî isimli şiiri bu biçimde yazılmıştır.

YEDİLİLER: Bentleri 7 dize olan biçimlerdir. Yedili biçimlerde bentlerin bir dizesi

uyaksız da olabilir. Uyak düzenleri şunlardır: ababccb, dedeffe... / aabbbcc, ddeeeff... Yahya

Kemal Beyatlı’nın Itrî isimli şiiri bu biçime bir örnektir.

SEKİZLİLER: Bentleri 8 dizedir. Uyak düzeni aabbaacd, ddeeffgd... şeklindedir.

Abdülhak Hâmit Makber adlı eserini bu biçimle yazmıştır.

2. KARIŞIK DÜZENLİ BİÇİMLER

Bentleri oluşturan dizelerin sayıları ve bu dizelerin ölçüleri ya da dizelerin hece

sayısı bakımından değişiklik gösteren biçimlerdir.

a) Dizelerin hece sayısı değiĢik olanlar: Bentlerinin dize sayısı eşit olan

biçimlerdir. Yalnız dizelerin hece sayısı değişiktir. Cahit Külebi’nin Hik^ye adlı şiiri bu

biçime bir örnektir.

b) Bentlerinin dize sayısı değiĢik olanlar: Dizeleri aynı ölçüde olan biçimlerdir.

Ancak bentlerde dizelerin kümelenişi değişiktir. Ahmet Haşim’in Merdiven adlı şiiri bu

biçimde yazılmıştır.

3. SERBEST NAZIM (ŞİİR)

Ölçü ve uyak kurallarına bağlı olmayan şiirdir. Divan şiiri nazım şekli müstezaddan

geliştirilmiştir; ancak serbest şiir Batı edebiyatlarından alınmış ve Türk şiirine uygulanmış bir

biçimdir. Uygulanırken de bu amaca en uygun nazım şekli olarak müstezad görülmüştür.

(bkz. 7. sayfa) Ortaya çıkan şekil müstezaddan tamamen farklıdır, sadece adını ondan

almıştır.

Serbest nazmın uygulanışı 3 merhale geçirmiştir.

I) Ölçülü-Uyaklı Olanlar: Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âtî şairlerinin kullandığı

biçimdir. Bu bölüme giren biçimlere serbest müstezad da denilmiştir. Mısralar bir kelimeye

kadar kısalmış, kafiye belli bir kurala göre sıralanmamıştır. Aruz veznine yer verilmiş, bir

şiirde birkaç aruz kalıbı veya bu kalıpların çeşitli cüzleri kullanılmıştır. Türlü uzunluktaki

dizelerin şiir içinde düzenleniş durumuna göre ikiye ayrılır.

a) 1. Uzun ve kısa dizeleri düzenli olanlar: Bu tür içine giren biçimlerde uzun ve kısa

dizeler belirli bir düzen içinde birbirini izler. Uyak örgüsü düzenlidir, kısa dizeler birbiriyle

uyaklı olabilir. Tevfik Fikret’in Resim Yaparken adlı şiiri bu biçimde yazılmıştır.

- 34 -

b) 2. Uzun ve kısa dizeleri düzensiz olanlar: Uzun ve kısa dizelerin şiir içinde belli

bir düzenleri yoktur. Kimi dizeler uyaklı olsa da uyak örgüsü bulunmaz. Ahmet Haşim’in O

Belde adlı şiiri bu biçime örnektir.

II) Ölçüsüz-Uyaklı Olanlar: 1925-1930 yıllarında görülmüş, 1930'dan sonra

yaygınlaşmıştır. Bu bölüme giren biçimlerde uzun dizelerin hece sayısı 20’den bile fazla

olurken en kısa dizeler kimi zaman tek heceye kadar düşer. Ölçü yoktur, uyak düzeni ise

esnektir. Şair belirtmek istediği fikri taşıyan kelimeyi öne çıkarır. Bu biçimler uzun ve kısa

dizelerin düzenlenişine göre ikiye ayrılır.

b) 1. Uzun ve kısa dizeleri düzenli olanlar: Uzun ve kısa dizelerin hece sayısı belli

bir düzen içerisinde azalıp çoğalarak birbirini izler. Enis Behiç Koryürek’in Gemiciler şiiri

böyle bir biçimde yazılmıştır.

b) 2. Uzun ve kısa dizeleri düzensiz olanlar: Uzun ve kısa dizelerin hece sayısı belli

bir düzen içinde değildir. Dizelerin kümelenişinde de bir düzen kaygısı yoktur. Behçet

Necatigil’in Solgun Bir Gül Dokununca adlı şiiri bu biçime bir örnektir.

III) Ölçüsüz-Uyaksız Olanlar: 1940 yılından sonra yaygınlaşan bir anlayıştır.

Hiçbir ölçü ve uyak kuralına bağlı olmayan şiirdir. Bu tür şiirlerde amaç, ölçü ve uyağa

başvurmadan şiirde bir iç âhenk sağlamaktır. Şiirde ara sıra ölçü ve uyak görünse de belli bir

kurala bağlılık söz konusu değildir. Orhan Veli’nin Kitabe-i Seng-i Mezar, Sereserpe, Söz ve

daha başka birçok şiiri bu biçimde yazılmıştır.

C. DİVAN ŞİİRİNDEN GELİŞTİRİLENLER Türk edebiyatında son yıllarda ortaya çıkan bir akımla, divan şiiri nazım biçimleri

üzerinde şekil ve konuda bazı değişiklikler yapılarak oluşturulan nazım biçimleridir.

1. BEYİTLERLE KURULANLAR

Beyitlerle kurulan biçimlerde genellikle divan şiiri nazım biçimlerinin uyak

düzenine bağlı kalınmıştır. Ancak bazen esnek olunmuştur, hatta uyak düzenine hiç

uyulmamıştır. Ölçü olarak ise hece ölçüsü kullanılmıştır. Genellikle hece ölçüsünün uzun,

duraksız kalıpları tercih edilmiştir. Şiirin bütününde hece ölçüsünün farklı kalıpları

kullanılabilir. Mesela bir dizedeki hece sayısı, diğerinden farklı olabilir.

Kaside tipi, gazel tipi, mesnevi tipi, rübâi tipi beyitlerle kurulan şekillerdir. Turgut

Uyar ve Ziya Osman Saba bu biçimlerde şiirler yazmıştır.

2. BENTLERLE KURULANLAR

Bentlerle kurulan biçimlerden murabba, şarkı ve muhammeslerde divan şiirindeki

uyak düzenine az çok uyulmuştur; ancak genellikle bu konuda esnek davranılmıştır. Mesela

Attila İlhan bu biçimlerde şiirler yazmıştır. (müjgân’a aşk şarkıları)

YENİ TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM TÜRLERİ Bu nazım türleri Batı edebiyatındaki sınıflandırmaya göre şunlardır: Lirik, pastoral,

didaktik, epik, dramatik

Şiir diye adlandırılan her eser aslında mutlaka lirik olmalıdır. Lirizm, türü ne olursa

olsun her şiirde zaten bulunmalıdır. Yine lirik şiirlerde pastoral motifler ya da didaktik taraflar

bulunabilir. Öyleyse şiirin türü belirlenirken şiirin bütününe bakılmalı, bütününe hâkim tür

bulunmalıdır.

1. LİRİK ŞİİR İçten gelen heyecanları coşkulu bir dille anlatan duygusal şiir türüdür. Lirik,

Yunanca lykrikos (saz) kelimesinden çıkmış bir terimdir. Eski çağlarda dünyanın her yerinde

şairler yazdıkları şiirleri saz eşliğinde söylerdi. Zaten lir de telli bir çeşit sazdır. Eski Yunan

- 35 -

şairleri de şiirlerini bu sazla söylediklerinden sonraları türlü duyguları anlatan şiirlere Batı’da

lirik şiir denmiştir. Eski kitaplara göre ilk efsanevî lirik şair Orfeus’tur.

Bizde lirik terimi karşılığında Tanzimat döneminden sonra rebâbî terimi de

kullanılmıştır. Bu terim kemençeye benzer bir çeşit telli saz olan rebâb kelimesinden

türetilmiştir. Gınâî de aynı anlamda kullanılmıştır. Yahya Kemal Beyatlı da lirik terimi

karşılığında “âĢık” kelimesini teklif etmişti. Lirik şiirin edebiyatımızdaki ilk örnekleri Divanü

Lügati’t-Türk’te yer alır. Divan edebiyatında özellikle gazeller, murabbalar, şarkılar; halk

edebiyatında koşmalar, semâiler liriktir.

Lirik şiirler dramatik ve epik şiirlere göre daha kısadır ve onlarda edebî sanatlar

daha çok kullanılır.

2. PASTORAL ŞİİR Doğa güzelliklerini, orman, yayla, dağ, köy ve çoban yaşamını ve bunlara karşı

duyulan özlemleri dile getiren şiir türüdür. Pastoral, Latince Pastoralis kelimesinden çıkmış

bir terimdir. Pastoralis “çobanlar için”, “çobanlara ilişkin” anlamlarına gelir. Grekler bu türe

buklolik derlerdi. Eski Yunan edebiyatında Theokrites (M.Ö. 3.yy.) ile Latin edebiyatında

Vergilius (M.Ö. 70-19) pastoral şiirin kurucuları ve büyük temsilcileridir.

Edebiyat-ı Cedideciler, yani Servet-i Fünûn şairleri ise bu türü çoban şiirleri

anlamına gelen eş’âr-ı râiyâne diye adlandırmışlardı. Ayrıca edebiyatımızda pastoral şiir için

rüstâî terimi de kullanılmıştır.

Pastoral şiir süsten, kelime oyunlarından, yapmacıktan uzak, sade bir dille yazılır.

Şiirin dışında roman, tiyatro, resim ve müzik dallarında da pastoral eserler verilmiştir. İdil ve

eglog olmak üzere iki çeşidi vardır.

Ġdil: Kır ve çobanların hayatını anlatan aşk şiirleridir. İdil, Grekçede küçük tablo

demektir. Önceleri Yunan şairi Theokritos’un mitolojik, epik ve pastoral şiirlerine bu ad

verilirdi.

Eglog: Karşılıklı konuşma biçiminde yazılan pastoral şiirlerdir. Latin edebiyatında

gelişen bu şiir türü genellikle Batı edebiyatında görülür. Bir olaya dayandığı ve karşılıklı

kişileri konu aldığı için küçük bir piyesi andırır. Eglog, Türk edebiyatında kullanılmamıştır.

3. DİDAKTİK ŞİİR Belli bir düşünceyi aşılamak ya da belli bir konuda öğüt, bilgi veya ahlakî ders

vermek amaçlarıyla; kısaca öğretmek amacıyla yazılan manzumelerdir. Bu eserlerde yer yer

lirizm görülse de amaç, öğretmek olduğundan eserlerin duygu yönü zayıftır.

Didaktik terimi Yunanca “öğretici” anlamına gelen didaktios kelimesinden çıkmıştır.

Türk edebiyatında ta’limî veya hikemî terimleri de aynı anlamda kullanılmıştır. Daha çok

dinî, ahlakî, felsefî, sosyal, edebî gibi konularda yazılır.

Eski çağlarda şairlerin eğitici, yol gösterici bir görevi olduğu kabul edildiğinden ilk

edebî eserlerin çoğu didaktiktir.

Öğretici nitelikteki fabllar bu türün ilk örnekleri sayılır. İnsan dışındaki canlı ve

cansız varlıkların başından geçiyormuş gibi gösterilen; ancak insanı anlatan ibretli bir olaya

dayalı manzum hikâyeler fabl denir. Teşhis ve intak sanatı üzerine kurulmuştur. Olaydaki

varlıklara insan karakteri ve davranışı verilir ve insan dışı varlıklar insan gibi konuşturulur.

Şair fabl sonunda hangi dersi vermek istediğini açıklar. Fabl ilk olarak Eski Yunan

edebiyatında Hesiodos’un (M.Ö.8. yy.) kardeşine öğüt vermek için yazdığı İşler ve Günler

adlı kitabının bir bölümünde bir hayvan masalını nazımla anlatmasıyla görülür. Aisopos

(Ezop) (M.Ö. 6. yy.) gezdiği ülkelerden topladığı fablları nesirle yazmıştır. Dünya

edebiyatında en önemli fabllardan biri Beydaba adlı Brahman filozofunun Sanskritçe yazdığı

söylenen Pança Tantra (beş kıt’a) adlı bu eseridir, bu eser Türkçe’ye Farsça’dan Kelile ve

Dinme adıyla tercüme edilmiştir. Bu türün en ünlü şairi La Fontaine (1621-1695)’dir. Bu şair

konularının çoğunu aslında Hint yazarı Beydaba ile Yunan masalcısı Aisopos (Ezop)’tan

- 36 -

almıştır; ama fabl türüne en olgun şeklini o vermiştir. Bu tür eski edebiyatımızda daha çok

kıssadan hisse adıyla bilinir. 13. yy.da yaşamış ünlü İran şairi Sâdî’nin Bostan ve

Gülistan’ında, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde fabllar vardır. Bu türde edebiyatımızda en önemli

eser 15. yy. şairi Şeyhî’nin yazdığı Hâr-nâme’dir. Yeni Türk edebiyatında Tanzimat dönemi

edebiyatçılarından Şinasî birkaç fabl yazmıştır. Orhan veli Kanık ve Sabahattin Eyuboğlu da

La Fontaine’in fabllarını dilimize çevirmişlerdir.

Fabllardan ayrı olarak edebiyatımızda önemli ilk didaktik manzume 11. yy. da

Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’dir. Edip Ahmet Yüknekî’nin Atabetü’l Hakayık’ı,

Ahmed yesevî’nin Divan-ı Hikmet’i, Yunus Emre’nin Risâletü’n Nushiye’si, Mevlânâ’nın

Mesnevî’si, Nâbî’nin Hayriye’si edebiyatımızın önemli didaktik manzumelerindendir. Ayrıca

divan edebiyatında manzum siyer, hilye, mevlid ve diğer dinî eserler, yine manzum hikâyeler

didaktiktir.

Manzum hikâyeler de didaktik şiir türüne örnektir. Manzum hikâyeler, eski

edebiyatımızda bir olay üzerine kurulmuş mesnevîlerdi ve günümüzde roman ve hikâyenin

yerinde bunlar vardı. Bugün anladığımız manzum hikâye türü, Recâizâde ve Muallim

Naci’nin küçük denemeleriyle ve özellikle Servet-i Fünûn şairleri ile başlamıştır. Manzum

hikâye konu, olay, çevre, zaman gibi ögeler bakımından düz yazı şeklindeki bildiğimiz

hikâyeden farksızdır. Yalnız daha hisli, etkili ve ders verici olaylar seçilir. Üslupta şiir gücü

de aranır. Manzum hikâyenin ilk güzel örnekleri Tevfik Fikret’te, sonra Mehmet Âkif’te

görülür. Sonraları Beş Hececiler de bu türde şiirler yazdılar. Yahya Kemal Beyatlı’nın Nazar

şiiri en güzel manzum hikâyelerimizdendir.

4. EPİK ŞİİR Savaş, kahramanlık, yiğitlik, yurt sevgisi konularında yazılan ya da tarihî bir olayı

coşkulu bir anlatımla işleyen uzun şiirlere epik şiir denir. Epik kelimesi Yunanca epos’tan

gelir. Aynı anlamda destanî şiir, hamâsî şiir ve kahramanlık şiiri terimleri de kullanılır. Batı

edebiyatında başlıca örnekleri Homeros’un İlyada ve Odisse destanlarıdır. Bizde bu türün en

güzel örneği 15. yy. şairi Süleyman Çelebi’nin Peygamber’in doğum olayını anlattığı

Mevlid’dir.

5. DRAMATİK ŞİİR Yunanca drama kelimesinden çıkmış bir terimdir. Drama, hareket hâlindeki olay

demektir. Tragedya, komedya, dram gibi tiyatro türlerinde yazılmış şiirler için kullanılır. Epik

ve lirik sözlerine karşıt bir anlamı da vardır.

KAYNAKÇA 1. Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi 1-2, MEB Yayınları, İstanbul, 1971.

2. Banarlı, Nihad Sami, Lise 2 Metinlerle Türk ve Batı Edebiyatı, Remzi Kitapevi, İst., 1972.

3. Dilçin, Cem, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.

4. Kabaklı, Ahmet, Türk Edebiyatı 1, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul, 1990.

5. Tekin, Arslan, Edebiyatımızda Terimler, Elips Kitap, Ankara, 2006.

6. Türk Dili Dergisi, Divan Şiiri Özel Sayısı, 1986.

7. Türk Dili Dergisi, Halk Şiiri Özel Sayısı, 1989.