TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ

7/29/2019 TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER

1/36

TRK RNDEKULLANILAN NAZIM

EKLLER VE TRLER(Divan iiri, Halk iiri, Yeni Trk iiri)

FERDE TURAN

UZ. TRK DL ve EDEBYATIRETMEN

01.08.2008


2/36

- 2 -

NDEKLER

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER....................................................... 5A. BEYTLERLE KURULANLAR...................................................................................... 5

1. GAZEL ........................................................................................................................... 5

2. KASDE ......................................................................................................................... 73. MESNEV ...................................................................................................................... 84. KITA ........................................................................................................................... 105. MSTEZAD ................................................................................................................ 10

B. BENTLERLE KURULANLAR ...................................................................................... 11

B1-TEK DRTLKLER- ............................................................................................... 11B2-MUSAMMATLAR- ................................................................................................... 12

BENTLLER.................................................................................................................... 14DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER ........................................................ 15

1. TEVHD VE MNCAAT............................................................................................. 152. NAT ................................................................................................................................ 153. MERSYE ........................................................................................................................ 154. MEDHYE ....................................................................................................................... 155. HCVYE ......................................................................................................................... 166. FAHRYE......................................................................................................................... 16

Divan Edebiyatnda Dier iirler............................................................................................. 161. NAZRE ........................................................................................................................... 16

2. TEHZL ........................................................................................................................ 163. TAZMN ...................................................................................................................... 164. TARH.......................................................................................................................... 165. BAHR-I TAVL ........................................................................................................... 17

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER ...................................................... 18I. HECE LSYLE SYLENENLER .......................................................................... 18

A. ANONM HALK R NAZIM BMLER (Sahibi Belli Olmayan rnler) ....... 18B. IK EDEBYATI NAZIM BMLER (Sahibi Belli rnler) .............................. 22II. ARUZ LSYLE SYLENENLER........................................................................ 24

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER.......................................................... 25A. IK EDEBYATI NAZIM TRLER ......................................................................... 25B. TEKKE EDEBYATI NAZIM TRLER ...................................................................... 25

1. LH ........................................................................................................................... 252. TEVHD ....................................................................................................................... 263. MNCAAT ............................................................................................................... 264. NAT ............................................................................................................................ 265. MRACYE .................................................................................................................. 26

6. MEVLD ...................................................................................................................... 277. HLYE .......................................................................................................................... 278. RAMAZANYE ........................................................................................................... 279. MEDHYE ................................................................................................................... 2710. HKMET .................................................................................................................... 2811. NUTUK ...................................................................................................................... 28

12. DEVRYE .................................................................................................................. 2913. ATHYE (ATHYT-I SOFYNE).................................................................... 29

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER ............................................ 30A. DZENL NAZIM EKLLER .................................................................................... 31

1. SONE ........................................................................................................................... 31

2. TRYOLE ..................................................................................................................... 313. RMES CROES (apraz Uyak) ............................................................................... 31


3/36

- 3 -

4. RMES EMBRASSES (Sarma Uyak) ....................................................................... 325. TERZA-RMA (rk Uyak) .................................................................................... 326. DZ UYAK................................................................................................................. 327. HALK RNDEN ALINANLAR............................................................................. 32

B. SERBEST DZENL NAZIM EKLLER .................................................................. 321. ET DZENL BMLER....................................................................................... 332. KARIIK DZENL BMLER ............................................................................... 333. SERBEST NAZIM (R) ........................................................................................... 33

C. DVAN RNDEN GELTRLENLER.................................................................... 341. BEYTLERLE KURULANLAR................................................................................. 342. BENTLERLE KURULANLAR .................................................................................. 34

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER ............................................... 341. LRK R....................................................................................................................... 342. PASTORAL R............................................................................................................. 353. DDAKTK R.............................................................................................................. 354. EPK R........................................................................................................................ 365. DRAMATK R............................................................................................................ 36

KAYNAKA.............................................................................................................................. 36


4/36

- 4 -

DVAN R

NAZIM

EKLLERNAZIM

TRLER

BEYTLERLEKURULANLAR

BENTLERLE

KURULANLAR

gazel/ kaside/mesnevi/ kta/

TEK

DRTLKLERMUSAMMATLAR

DRTLLER:murabba/ ark/ terbi

BELLER:muhammes/ tardiye/

tahmis/ tatir

ALTILILAR:mseddes/ tesdis

YEDL:

msebba

SEKZL:msemmen

DOKUZLU:

mtessa

ONLU:

muaerBENTLLER:terkb-i bend/terc-i bend

rbai/ tuyug

tevhid/ mnact/ nat/mersiye/ mehdiye/

hicviye/ fahriye

nazre/ tehzil/tazmin/tarih/

-

NOT:Divan iirinde kullanlanbtn ekil ve trler aruz

lsyle yazlr. Ayrcanazm ekli deyince iirinuyak dzeni, ls, nazm

birimi gibi sadece ekilzellikleri sz konusudur.

Nazm tr denilince ise aklaiirin konusu gelmelidir.

L:mselles

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER


5/36

- 5 -

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER

A. BEYTLERLE KURULANLAR

1. GAZEL

Gazel, kadnlar iin sylenen gzel ve kane sz demektir. Kadnlarla kane

sohbet etmek anlamna da gelir.air Fuzul, gazel iin Gazel akll insanlar sanatdr. der.Arapa bir szck olan gazel, Arap edebiyatndan ran edebiyatna oradan da Trkedebiyatna gemi ve 13. yy.dan itibaren bizde rnekleri verilmeye balanmtr.19. yy.nikinci yarsnda Tanzimat edebiyatnda mesela Ziya Paa siyasi, toplumsal eletirileri ierengazeller yazsa da gazel aslndabir ak ve arap iiridir. zellikle bu konularda yazlr.

Gazellerin beyit says genellikle 5 ile 9 arasnda deiir. eyh Galip divannda 15beyte kadar olan gazeller de vardr. Bu saynn Nedim divannda 4e indii de olur. 15 vedaha okbeyitten oluan gazellere gazel-i mutavvel denir.

airler divan isimli iir kitaplarnda gazelleri toplu bir ekilde kaside eklindeyazdklar iirlerden sonra koyarlard. Gazelleri art arda sralarken kendi iinde desnflandrrlard. Bu iirler, uyak veya rediflerinin son harfine gre alfabetik srayla dizilirdi.

Alfabetik sra derken kastedilen, Arap alfabesidir. Klasik edebiyatmzda en ok kullanlannazm ekli olan gazel, divanlarn arln olutururdu.

Gazelin nemli bir zellii, beyitler arasnda dorudan doruya anlam babulunmamasdr. Beyitler arasnda anlam birlii bulunan gazellere yek-henkdenir.

Beyitler arasnda anlam bann genellikle olmayndan, airler her beytikuyumcunun altn ilemesi gibi ince ince ilerdi. Her beytin ayn etkiyi brakmasna zengsterirlerdi. te bu gayretin sonunda beyitleri ayn gte, ayn deer ve gzellikte olangazellere yek-vz denir. Gazelin en gzel beytine ise beytl gazel ya da h beyit (eh

beyit) ad verilir. ah beyit iirin herhangi bir beyti olabilir. Gazel yazan airlere de gazel-ser (gazel syleyen), gazel-g (gazel syleyen) gibi adlar verilir. Aada 5 beyitlik birgazel emas zerinde gazelin blmleri aklanmtr.

Gazelin kafiye (uyak) dzeni yukardaki ekilde grld gibi aa, ba, ca, da, ea, fa,ga...... eklindedir. Demek ki her iki dize de birbiriyle kafiyeli ise bu beyit, gazelin ilk beyti,yani matla blmdr. Mesela airin mahlas varsa makta blmdr. Bu uyak dzenine

bakarak gazellerde ilk beyit dndakilerin, dizeleri arasnda kafiye olmadn syleyebiliriz.Beyitler birbirlerine ikinci dizelerindeki kafiye ile ekil ve henk bakmndan balanyor. Bu

______________________________________a______________________________________a

______________________________________b______________________________________a

______________________________________c

______________________________________a

______________________________________d______________________________________a

______________________________________e

______________________________________a

Gazelin 1. beytine matladenir. Matla douyeri anlamna gelir.2. beyte hsn-i matla denir. Bu beytinmatladan daha gzel olmasna dikkat edilir.

Gazelin son beytinden bir nceki beytinehsn-i makta denir. Bu beytin son beyittengzel olmasna dikkat edilir.

Gazelin son beytine makta denir. Maktakesme yeri anlamna gelir. airin mahlas(takma ad) genellikle bu beyitte bulunduu iin bu beyte mahlas beyti ya da mahlas-hnede denir. Mahlas sylenmesi tahalls etmediye anlr. Bu yzden mahlas beytine tahallsbeyti de denir. air mahlas beytinden sonra zamann padiahn veya baz tarikat ulularnven beyitler eklerse bu tip gazellere gazel-i mzeyyel (ekli gazel) denir. Eklenen bu

beyitlere ise zeyldenir. Yani bu ekilde air birka beyitle medhiye yazar. Gazel bu hliylekimi blmleri eksik kk bir kasideyi andrr.


6/36

- 6 -

kafiye dzeni aynen kalmakla birlikte dize ortalarnda da kafiyeli olan gazellervardr. Bylei kafiyeli gazellere musammat gazel denir. Musammat gazeller genellikle aruzun iki eit

paraya blnebilen kalplaryla yazlr. Bylece beyit okunduundadrtlk gibi alglanr veuyak dzeni de aaab eklinde grnr. kafiye yaplrken ilk dizenin sonundaki kelime esasalnr.Bunu bir rnek zerinde aklayalm.

Kamu bimrna cnn dev-y derd eder ihsnNiin klmaz bana dermn beni bimr sanmaz m

Fuzulkamu: btnbimr: hastacnn: sevgili

dev-y derd: derdin aresi, iyilemesiihsn etmek: balamakdermn klmak: are bulmak, iyiletirmek

Beyit ksaca yle der: Sevgili btn hastalarn iyiletiriyor; niin beniiyiletirmiyor? (Yoksa) Beni hasta(s) sanmaz m?ve okunduunda kulaa bir drtlkmgibi gelir.

Kamu bimrna cnnDev-y derd eder ihsnNiin klmaz bana dermnBeni bimr sanmaz m

Fuzul

Divan airleri bu uyak dzeni yannda redif kullanmaya zellikle dikkat etmilerdir.

zgn ve etkili redifler bularak mreddef gazeller (redifli gazeller) yazmaya zengstermilerdir. nk pek ok gazel, redifinin arpclndan dolay sevilmitir.Trke, Arapa ya da Farsa ile kark olarak yazlm gazellere ise mlemma

denir. Byle gazellerde genellikle 1. dizeler Trke, 2. dizeler Arapa ya da Farsa olur.Dizelerin bir paras Trke, dier paras Arapa ya da Farsa olan mlemmalar da vardrya da bir beyti Trke bir beyti Farsa veya Arapa olan gazeller de vardr.

Gazelin ilk beytinin msralarndan herhangi biri makta beytinde tekrar edilirse bunaredd-i matla, matlann dndaki bir msra, maktada tekrarlanrsabuna da redd-i msra denir.Redd-i msra, eski edebiyatta neredeyse hi grlmez. Tanzimattan sonra kullanlmtr.

airler gazel terimi yerine bazen gazelin beyit saysna iaret eden penc-beyt (5beyit), e-beyt (6 beyit), heft-beyt (7 beyit), het-beyt(8 beyit) gibi adlar kullanrlar. Kaside

ve mesnevnazm ekilleri iinde de eseri monotonluktan kurtarmak iin gazel sylenir. Bunategazzldenir. ki airin birlikte yazd gazeller vardr. Bunlara ise mterek gazel denir.Mterek gazellerde airler srayla birer dize ya da beyit sylerler. Divan iirinde karlklkonuma biiminde yazlm gazellere de rastlanr. Dedim-dedi biiminde yazlan byleiirlere mrcaa denir. Bunlar genellikle sorulu cevapl konumalardr. Soruyu soran air,cevab veren sevgilidir. Tekrir sanatnn youn olarak kullanld gazellere gazel-i mkerrerdenir. Her beytin son szcnn bir sonraki beytin ilk szc olarak kullanmaya ide sanatdenir. de sanat ile yazlm iirlere de mud ad verilir. Her dizenin ilk harfi yukardanaaya doru okununca bir ad kacak biimde dzenlenmi iire akrosti denir. Divaniirinde bu yolda yazlm gazellere gazel-i muvaah denir.

slup Ynnden Gazeller

Gazellerde en ok ilenen konu kadn ve aktr; sevgili gzeldir, ulalmazdr,na hep eziyet eder. arabn verdii zevk, bahar mevsiminin insan zerindeki gzel etkisi,talihin cilveleri de ska ilenen konulardr. Ayrca dini, tasavvufi, felsefi dnceler de konuolabilir. te bu konularn okluu nedeniyle gazeller slup ynnden eitli adlar alr.

1. kane (Lirik) Gazel: Akn verdii mutluluu, sknty, sevgiliden yaknmayili ve duygulu olarak anlatan gazellerdir. 16. yy. airi Fuzulnin gazelleri bunaedebiyatmzdaki en gzel rneklerdir. Mesela yukardaki beyit kane bir gazele aittir.

2.Rindane Gazel: kiyi, iki zevkini, iki ile ilgili trl dnceleri, hayata karkaytszl, umursamazl, yaamaktan zevk almay konu olarak ileyen gazellerdir. 16.yy.airi Bkningazelleri rindnedir.

3. haneGazel (Nedmane Tarz): Kadn ve ak konu alan, zarif ve apkn biranlatmla sylenmi gazellerdir. 18 yy. airi Nedm bu tarzda yazd iirleriyle tannr. Buyzden hane gazellere Nedmane tarz da denir.

Yukardaki beyitte dizelerin ortalarndaki cnn vedermn kelimeleri 1. dizenin sonundaki ihsn lakafiyelidir.


7/36

- 7 -

4. Hikem (Hakmne) Gazel: Ahlkla ilgili t veren, trl hayat grleriniyanstan, zdeyi niteliindeki szlerin ar bast gazellerdir. 17. yy. air Nbnin gazelleri

bu trn en belirgin rnekleridir.5. Sofiyane Gazel: Daha ok mutasavvf airlerin tasavvuf felsefesini, trl

tarikatlarn dnce sistemini ve din konular ileyen gazellerdir.6. Sebk-i Hind Gazel: Hint tarz anlamna gelen bu akm 17. yy.da ran

edebiyatndan bize gemitir. 17. yy. da Netyi, 18. yy. da eyh Galipi ve Nedmietkilemitir. Bu airlerin divanlarnda bu tarzda ok sayda gazel vardr. Sebk-i Hind, iireyeni bir syleyi getirmeyi amalar. Daha nce yaplmam benzetmeler, ince ve zor anlalanszler, orijinal ifadeler, kark hayaller bu tr iire damgasn vurur. Ama anlam derinliidir.

7. Trk-i Basit Gazel: 18. yy.da Mahallleme Hareketinden domutur. Sade birTrke ile yazlan gazellerdir. Nedm, Tatavlal Mahrem, hatta eyh Galip bu tarzda gazelleryazmtr.

8. Mesel-miz ( Emsl-miz) Gazel: Mesel-miz, atasz ve deyimle karkdemektir. Deyim ve ataszlerinin gerek ve mecaz anlamlaryla baka szler arasnda ilikilerkuran gazellere denir. Byle gazeller yazanlardan tezkirelerde vgyle bahsedilmitir.Tezkire; Divan edebiyatnda airlerin hayatve eserlerini anlatan eserlere denir. Gnmzdekiairler antolojisi denilen kitaplara benzer.

2. KASDEKaside, belli bir amala yazlm manzume demektir. Trk edebiyatnda din ve

devlet byklerini vmek amacyla belli kurallar iinde yazlan uzun iirlere denir. Arapa birkelime olan kaside, Arap edebiyatndan; nce ran edebiyatna, bu yoldan da 13. yy.dan sonraTrk edebiyatna gemitir.

Uzunluu 31 ila 99 beyit arasnda deiir. Ancak 15 beyitle sylenmi ya da 100beyti am kasideler de vardr. Uyak dzeni gazelinkiyle ayndr. Yalnz ondan ok dahauzundur. Kasidenin ilk beytine gazeldeki gibi matla, son beytine makta denir. En gzel

beytine beytl kasd ya da beyt-i kasd denir. Genellikle aruzun iki eit paraya blnebilen

kalplaryla yazlan ve i kafiyeleri bulunan kasidelere musammat kaside denir. airinmahlasnn bulunduu beyte kasidede tc beyti (ta beyit)ad verilir ve kasideni sonlarnadoru bulunur. Gazelde ise genellikle son beyittedir.

airin kaside iinde herhangi bir yerde matlabeytini yeniledii grlr. Bunatecdd-i matla denir. Matlay yenilerken kafiye bulmakta sknt ekmeyecek kadar dilehkim olduunu da ispatlam olurdu.

Kasideler divan ad verilen iir kitaplarnn ilk blmnde yer alrd. Geliigzeldeil, nem srasna gre dizilirlerdi. Mesela Allah iin yazlanlarbaa konur; Peygamber,Drt Halife... diye devam ederdi. Devlet byklerine gelindiinde ise padiaha yazlan kaside

bata, dier kiiler iin yazlanlar protokol srasna gre divanda yerini bulurdu.Kasidenin Blmleri (Plan)

Kaside 6 blmden oluur.a) Nesb (Tebb): Kasidenin girii ve iir ynnn en ar basan blmdr.

Genellikle 15-20 beyit olur. Kasidede asl ama bir by vmektir. Fakat air dorudandoruya vgye balamaz. Nesib blmyle yani bir betimlemeyle balar. Bu, spor yapmadannceki snma hareketleri gibidir. Hatta kasideler ou zaman bu blmde yaplan

betimlemelere gre adlandrlr. Mesela k tasviri yaplmsa o kasideye k anlamndakiit kelimesinden tretilen itiye denir.

Nesb Blmnde Anlatlan Konulara Gre Kaside eitleri:a) Bahariye ya da Rebiye: Baharn gzellii, iekler trl benzetmelerle anlatlr.

b) itiye: K tasviri yaplr. Kaside sadece kardan sz ederse berfiye adnalr.Berf, kar demektir.

c) Temmziye: Yazdan ve scaktan sz eden kasidelerdir.


8/36

- 8 -

) Ramazaniye: Ramazan dolaysyla yazlan, nesb blmnde Ramazan trlynleriyle anlatan kasidelerdir.

d) ydiye: Bayramlarda sunulan kasidelerdir. air sunduu kiinin bayramn kutlar.e) Nevrziye: Nevruz dolaysyla yazlan kasidelerdir. Nevruz, bahar balangc ve

Cell takvime gre ylbadr. ranllarn kutladklar bu gn sonradan Trklere de gemitir.f) Rahiye: Nesb blmnde atn anlatld ve vld kasidelere denir.g) Hammmiye: Hamamn ve hamamdaki bir gzelin anlatld kasidedir.

h) Driye: Devlet byklerinin yaptrdklar kkleri anlatr.) Clsiye: Padiahn tahta k dolaysyla yazlan kasideler.i) Kudmiye (stikbliye): Padiahlarla teki devlet byklerinin sava ya da

herhangi bir amala gittikleri yerlerden dnmeleri zerine yazlan kasideler.j) Fethiye: Bir kalenin, bir lkenin fethi dolaysyla o yerin fatihine sunulan

kasidelere denir.

k) Sulhiye: Savan sonunda imzalanan antlama ve salanan bar dolaysylayazlm kasidedir.

Kasideler nesb blmndeki konulara gre adlandrld gibi redifi, eer yoksakafiyesine gre de isimlendiriliyordu. Redif su ise iir Su Kasidesi adn alr.Edebiyatmzda ayn adda 16. yy. zeri airi Fuzulnin Hz. Muhammed iin yazd kasideok mehurdur.

b) Girzgh (Girz): Kasidelerin nesb blmnden mehdiye blmne geerkensylenen beyit ya da beyitler. Yani nesb blmnde anlatlanlar asl konuya balayan, aslkonuyla ilikilendiren bir basamak. nk nesbden hemen sonra vgye geilseydi anlamynnden bir kopukluk olurdu.

c) Medhiye:Kasidenin nesbden sonra ikinci byk blmdr. Bu blmde kasidekime sunulacaksa o kii vlr.

Aslnda kaside plan bize pek yabanc gelmemelidir. Reklmlar bir dnn. Kasidenin plannabenzemiyor mu? Mesela bir otomobil reklmnda ekranda nce bir kurbaa grnyor. Tepesinde uan

sivrisinei avlamak iin kocaman dilini uzatyor. Ne alaka deil mi? Otomobille kurbaann arasnda nasl biriliki kurulabilir ki? Reklmn devamnda ise kurbaa, dili ile sivrisinei kendine doru ekmek ve avn yemek

istiyor; ama sinek direniyor, direniyor ve sonunda kurbaay havaya kaldryor. Btn bunlarn reklm yaplanotomobille hibir ilgisi yok. Ta ki ayn reklmda Kk; ama gl... cmlesini fonda duyana kadar... te bu

girizghtr. Asl konu ile alakas olmayan bu grntleri, asl konuya, yani otomobile balayan Kk; amagl... cmlesi... Sonra da otomobilin marka ve modeli veriliyor ve reklm bitiyor. imdi aklmza isteristemez unlar geliyor: Bu reklm hazrlayanlar ya bilinli olarak kaside plann rnek alm ya da akln yolubir... Bir fikri, duyguyu en etkileyici ekilde anlatmak iin dikkat ekici bir giri yapmak nemlidir. Bu giriinasl konuyla ilgisi olmasa daha iyidir. Bylelikle girizgh, okuyucuda hayranlk uyandrr. ki ilgisiz konuyubirbirine nasl da balam diye hayret ederler. Tabii bunun iin ok dnerek hareket etmelisiniz. Reklmdaki

gibi...

d) Tegazzl: Gazel syleme, gazel tarznda iir yazma anlamna gelir. Genelliklemehdiye blmnden sonra, bir frsatn drp ayn l ve uyakta bir gazel sylemektir.air, duruma uygun bir beyitle gazel syleyeceini nceden haber verir. Kimi zaman kaside

tegazzlle balayabilir. Bu durumda kasidede nesb blm bulunmaz. Tegazzln amaciirde monotonluu krmak, iire renk katmaktr.e) Fahriye:Kaside iinde airin kendini vd blmdr. 17. yy. airi Nef bu

konuda ok baarldr. O, kimi kasidelerinefahriye ile balar. Byle kasidelerin nesb blmyoktur. airin kendini vmesinin amac; kasidenin sunulduu kiiye byk bir air tarafndanvld iin ok nemli bir kiilikolduunu hissettirmektir.

f) Dua:Kasidenin son blmdr. Birka beyit olur. air burada vd kimseninbaarl, uzun mrl ve talihliolmas yolunda dileklerde bulunarak dua eder. Dua blmnegetiini air, uygun bir szle belirtir.

3. MESNEV

Szlk anlam ikier ikier, ikili demektir. Her beyit kendi arasnda kafiyelidir. Budemektir ki uyak dzeni aa, bb, cc, dd, ee, ff.... eklindedir. Ksa aruz kalplaryla yazlr. Bu


9/36

- 9 -

yzden ksa ksa msralar vardr. Ancak iir olarak ok uzundur, hattabu iirde beyit sayssnrsz olabilir. Bu durumun nedeni uyak dzenidir. Her beyit kendi arasnda kafiyeli oluncasnrsz kafiye seenei doar. Oysa gazel ya da kasidedeki gibi iir, tek bir kafiye zerinekurulsayd ayn kafiyeden ok saydakelime bulmak mmkn olmayacakt.

nceleri t verici, uzun didaktik manzumelerin yazmnda kullanlan mesnev,daha sonralar ak ve macera hikyelerinin yazmnda daha ok kullanlmtr. Bugnkromann yerini 19. yy.a kadar bizde mesnev tutuyordu.

Trk edebiyatnn ilk mesnevsi 11.yy.da Yusuf Has Hcipin yazd KutadguBiligdir. Toplumun huzur iinde yaamas iin bir devletin nasl ynetilmesi gerektiimianlatan bu kitap ayn zamanda edebiyatmzdaki ilk siyaset-nmedir.

Mesnevler-dier nazm ekillerinden farkl olarak- divan ad verilen iir kitaplarnaalnmaz. Eserin ad neyse o adla ayr bir kitap hlinde yazlr. 5 mesnevnin bir arayagelmesiyle oluan byk yapta ise hamse denir. Divan Edebiyatnda shib-i hamse (hamsesahibi) olmaya ok nem verilirdi. Edebiyatmzda ilk hamseyi 15. yy.da aatay airi Ali r

Nev yazmtr. Hamsesinde bulunan 5 mesnevi ise unlardr: Hayretl Ebrr, Ferhd rn, Leyl v Mecnn, Seba-i Seyyr, Sedd-i skender.

Mesnevler konular asndan 6 snfta toplanabilir.a) Ak Konulu Mesnevler: Genellikle iki ana kahraman olur. 16. yy.da Fuzulnin

yazd Leyla v Mecnun mesnevisi bu tre rnektir.b) Din ve Tasavvuf Mesnevler: Din kurallarn, peygamber ve din ulularnn

yaamlarndaki olaylar ya da trl simgelerle tasavvuf ilkelerini anlatan mesnevilerdir. 15.yy.da yaam air Sleyman elebinin Hz. Muhammedin doumunu anlatt Vesiletn

Necat, herkese bilinen ad ile Mevlid, bu tr mesnevlere gzel bir rnektir. Mevlidbirok airce kullanlm bir trdr ayn zamanda. (bkz. 27. sayfa) Ayrca hilyeler vardr.Bunlar genellikle Peygamber'in fiziksel yapsn anlatan mesnevlerdir. (bkz. 27. sayfa) YineMirac olayn anlatan miraciyeler, krk hadis eviri ve erhleri, ilmihllerde din konulardayazlan mesnevilere girer. Mevlnnn Mesnevi adl eserinin eviri ve erhi, evliyamenkbeleri, yani evliyalarn bandan geen olaanst olaylar ve kerametlerini anlatan

eserler de tasavvufi mesnevilere rnektir.c) Ahlk ve retici Mesnevler: t ve bilgi vermek amacyla yazlanmesnevlerdir. Pend-nme ya da nasihat-nme de denir. zellikle din, toplumsal veahlk tler bu mesnevler araclyla verilir. Bu yzden ayet, hadis ve ataszleriyledoludur. 17. yy. airi Nbnin Hayriye adl eseri byle bir mesnevdir.

Konusu eski bilimlerden ilm-i kyafet olan mesnevilere kyafet-nmedenir. lm-ikyafet; insanlarn fiziksel yapsndan, yani organlarnn ekil zelliklerinden kiilik yaplarnaklayan bir bilimdir. Hatta gnmzde de buna benzer almalar psikoloji bilimiyle

balantl olarakyaplmaktadr.d) Sava ve Kahramanlk Konulu Mesnevler:Baka dinlerden olanlarla yaplan

savalar anlatan mesnevlere denir. Bunlara gaz-nme ya da gazavat-nme denir.

Genellikle dmanla yaplan tek bir sava, gaz-nmelerde; birden ok sava ve aknlargazavat-nmelerde anlatlr. Bir ehrin ya da kalenin alnmasn anlatan yaptlara fetih-nme,zaferle sonulanan savalar anlatan mesnevlere zafer-nmead verilir.

e) Bir ehri ve Gzellerini Anlatan Mesnevler: Bu blme giren mesnevlereehr-engz ya da tarifat denir. ehr-engzler bir ehrin gzellerini anlatmak amacyla yazlr.lk ehr-engz 16. yy.da yazlmtr.

f) Mizah Mesnevler: Kiileri ve toplumun aksak ynlerini hicveden, eletirenmesnevlerdir. 15. yy. airi eyhnin Har-nme isimli eseri bu tre rnektir.

Mesnevnin Blmleri (Plan)Mesnevlerde de kasidelerde olduu gibi konuya dorudan girilmez. Yalnz

kasideden farkl olarak kendine zg bir dzeni vardr. Mesnev blmlerini 3 ana balktatoplayabiliriz.


10/36

- 10 -

a) Giri BlmBesmele

Mensur ya da Manzum Dbce (Dz yaz ya da manzum n sz) Tevhd ( Allahn birliinin anlatlmas)Mncaat (Allaha yakar, dua)

Nat ( Peygambere vg)Mirciye ( Mirac olaynn anlatlmas): Peygamberin ge k. Kimi

mesnevlerde bu blm yoktur.Mucizt (Mucizeler): Hz. Peygamberin mucizelerini anlatan blmMedh-i ihr-yr- Gzn (Drt Halifenin medhi)Yaptn sunulduu kiiye medhiye: Genellikle zamann padiah vlr.Sebeb-i Telif ya da Sebeb-i Nazm- Kitab (Yaptn yazl nedeni): Bu blm btn

mesnevlerde bulunur. Burada air yaptn yazmaya balamasnn nedenini aklar.b) Konunun lendii Blmgz- Dstan (Hikyeye balama): Bu balk altnda mesnevnin asl konusuna

geilir. Mesnevlerde konu ne olursa olsun, ilk dikkati eken zellik, olayn bir masal havasiinde anlatlmasdr. Esere adn veren bu blm trl balklarla kendi iindeblmlereayrlr. Bu balklar kimi zaman Farsa olarak yazlr.

c) Biti BlmHtime (Son sz): Yaptn bittiini bildiren blmdr. Burada mesnevnin biti

tarihi, ad ve son sz sylenir.Ayrca bu balk altnda air unlar da syler: Tanrya hamd sen ve dua, sultana vg ve saltanatnn devam iin dua, airin eseri ve kendi airlii ilevnmesi, tannm mesnev airleri ve eserlerini anma, hasetilerden, eserini doru olarakoaltamayan ktiplerden, iyi anlayamayan okuyucudan Tanrya snma;mesnevnin beyitsays, okuyucudan hayr dua isteme, mesnevnin vezni.

Mesnevler iinde gazeller, murabbalar, muhammesler de yer alabilir. Uzun uzunayn ekli kullanmak tekdzelie yol aabilir. te bu monotonluu krmak amacyla airuygun aralara baka ekillerde iirler koyabilir.

Edebiyatmzda bir de 13. yy. airi Mevlnnn Farsa olarak yazd, iinde din-tasavvuf hikyeler olan Mesnev adndaki eseri vardr. 25.700 beyitten oluan ve 6 cilttutan bu muazzam eserin ad gibi nazm ekli de mesnevdir.

4. KITAKta para, blk, cz demektir. Uyak dzeni ab, cbdir. Grld gibi 2. ve 4.

dizeleri birbiriyle kafiyeli, dier dizeleri ise serbest olan iki beyitlik nazm biimidir. Bu trktalar genellikle drtlk adyla anlmaktadr. Ktalarda beyitler arasnda, yani 4 dizearasnda anlam birlii bulunur. Bu nazm biiminde airler mahlasn kullanmaz. Ancakmahlas olan ktalar da vardr. Ktalar trl konularda yazlabilir. Herhangi bir konudakidnce ya da bir kiinin yergisi olabilir.ki trl kta vardr.

a) Nazm:Kafiye dzeni aaba olan ktadr.b) Kta-i Kebre (Byk Kta):Beyit says 2den fazla olan ktaya denir. Matla

beyti olmayan bir gazele benzer. Gazelden ancak konu bakmndan ayrlr. Uyak dzeniyledir: ab, cb, db, eb. air mahlasn herhangi bir beyitte kullanr. Tarihler, genellikle bu trktabiimiyle yazlr. Tarih, eski edebiyatmzda bir olayn olu yln ebced hesabylagsteren iirlere denir. (bkz. 16. sayfa) Ktalar divanlarda mukattatbal altnda toplanr.

5. MSTEZADSzlk anlam ziyadelemi, artm, oalm demektir. Gazelin zel bir biimidir.

Beyitlerde ilk dizeler uzun, 2. dizeler ksadr. Eklenen bu ksa dizelere ziyade denir. ki

ziyadeli mstezadlar da vardr. 1. dizelerin yazld aruz kalb ziyadelerde hliyleksaltlarak kullanlr. Mstezadn uyak dzeni eitli ekillerde olabilir. Yandaki ekilde


11/36

- 11 -

sadece bir tanesi verilmitir. Baka bir airin gazeline ziyadeler ekleyerek de mstezadyazlabilir.

B. BENTLERLE KURULANLAR

B1-TEK DRTLKLER-

1. RBBize ran edebiyatndan gemitir. eitli konularda yazlr. Rb halk iirindeki

mniye benzer; ancak mni hece lsyle, rb aruzla yazlr. Konu bakmndan dabirbirlerinden farkldr. Mni hafif, en konularda yazlrken rbde air dnya grn,hayat felsefesini, tasavvuf anlayn anlatr. Zaten btn bunlar en zl biimde ancakrbde anlatlabilir. Onun mniyeolan benzerlii sadece grnten ibarettir. Tek drtlktenolumas ve aaba olan uyak dzeni ile mniyi hatrlatr. Buuyak dzeni ile ayrca bir gazelinilk iki beytini de andrr. Bu yzden onad-beyt (iki beyit) de denir. Ancakbu nazm ekli

beyitler hlinde deil, drtlk esasna gre kurulmutur.Yani nazm birimi drtlktr. Rbiin terne, r-msra, ehr-msra terimleri de kullanlr. Drt dizesi de kafiyeli olanrblere rb-i musarra denir. Rbler divan adl iir kitaplarnda rbiytblmndeuyaklarnn alfabetik srasna gre dizilir. nce duygu ve dnceleri en zl biimdeanlatmaya elverili olduundan divan edebiyat nazm biimleri iinde gnmze kadarcanlln yitirmeden yaayabilmi tek biimdir. airler bu iirlerde mahlas kullanmasa damahlas olan rbler de vardr. 11. yy. ran airi mer Hayyamn rbleri dnyacatannmtr.

2. TUYU (TUYUK)Arap ya da ran edebiyatndan gelmemitir.Trklere ait, yani Trklerin bulduu bir

nazm eklidir. Halk edebiyatndaki mni biiminin karl saylabilir. Mnide olduu gibi

tuyuda da genellikle cinasl uyak kullanlr.Halk edebiyatnda11li hece kalbyla yazlanmni biimindeki iirlere de duyu denir. Uyak dzenimni ve rbdeki gibi aabadr. Aruz

_________________________a_____________a

_________________________________a

_____________a

_________________________________b____________b

_________________________________a____________a

_________________________________c

____________c

_________________________________a

____________a

ziyade

ziyade

ziyade

ziyade

ziyade

ziyade

Edebiyat tarihimizde Servet-i

Fnn (1896-1901) dnemindemstezad nazm ekli birazdeitirilerek daha serbest iir yazmakiin kullanlmtr. Byle mstezadlaraise serbest mstezad denmitir.Serbest mstezadlarda trluzunluktaki dizeler bir dzene balolmakszn arka arkaya dizilir. Yinearuz ls kullanlr; ancak bir iiriniinde dizelerin uzunluuna uygun

baka baka aruz kalplar tercih edilir.

Divan edebiyatnda kurallar nemlidir. Bir iirin btn dizelerinde aruzun sadecebir kalb kullanlr. Sadece mstezadda, ziyadelerin kalb dier dizelerinkinden farkldr. Oda kural gereidir. Serbest iir aray iindeki Servet-i Fnn airleri bu nazm eklinianlaylarna yakn bulup istekleri dorultusunda gelitirdiler. (bkz. 33. sayfa)


12/36

- 12 -

lsnn yalnz filtn filtn filn kalbyla yazlr. 4 dizesi birbiriyle uyakl olantuyulara musarra tuyu denir. 16. yy.dan sonra edebiyatmzda neredeyse hi tuyuyazlmamtr. Kad Burhaneddin en ok tuyu yazm airimizdir.

B2-MUSAMMATLAR-

L

MSELLES

Her bendi 3er msradan oluan nazm eklidir. Uyak dzeni aaa, bba, cca, dda...eklindedir. Bu uyakdzenindeki mselleslere mselles-i mzdevic denir. Birinci bendin sonmsras, dier bentlerin de son msras olarak aynen tekrarlanabilir. Byle msellesleremselles-i mtekerrirdenir. Hemen hemen hi kullanlmam bir nazm eklidir.

DRTLLER

1. MURABBAHer konuda yazlabilir. Bent ad verilen drt dizelik ktalardan (drtlklerden)

oluur. Bent says 3 ila 7 arasnda deiir. Uyak dzeni genellikle aaaa, bbbba, ccca, ddda ...eklindedir. Murabbada ilk bendin 4. dizesi teki bentlerin 4. dizeleriyle kafiyeli olmakzorundadr. lk bendin 4. msras dier bentlerin 4. msralarnda aynen tekrar ediyorsa, yaninakaratsa byle murabbalara murabba-i mtekerrir (tekrarl murabba)denir. lk bendin4. msras dier bentlerin 4. msralarnda aynen tekrar etmiyorsa, yani nakarat deilse bylemurabbalara da murabba-i mzdevi denir.

2. ARKITrk edebiyatnda domutur. Tpk tuyu gibi Trklerin bulduu bir nazm eklidir.

Bestelenmek iin yazlr. Bundan dolay bent says azdr. Biim bakmndan murabbayabenzer. Uyak dzeni genellikle yledir: aaaa, bbba, ccca, ddda... u uyak dzeni dekullanlr: abab, cccb, dddb... lk drtln 2. ve 4. dizeleri ya da sadece 4. dizesi btndrtlklerin 4. dizelerinde aynen tekrarlanabilir. Bu dizelere nakarat denir. arklar nakaratlya da nakaratsz olabilir. Bu iirlerde konu genellikle ak, sevgili, iki ve elencedir.arklarn 3. dizelerine miyn ya da miyn-hnedenir. Szn ve bestenin en dokunakl yeri

bu dizeye denk getirilir. 5 ya da 6 msralk bentlerle yazlm arklar da vardr. Divanedebiyatnda en gzel arklar18. yy. da yaam, Lale Devrinin airi Nedme aittir.

3. TERBSzlk anlam drtleme, drtl duruma getirme demektir. Bir gazelin beyitlerinin

stne baka bir air tarafndan ayn l ve uyakta ikier dize ekleyerek yazlan murabbayadenir. Gazelin kafiye dzeni aa, ba, ca, da, ea... olduuna gre stne konulacak iki dizeninmurabba oluturmas iin gazelin 1. dizeleriyle kafiyeli olmas gerekir. Eklenen bu iki dizeyezamme denir. O zaman terbinin uyak dzeni yle olur: aaaa, bbba, ccca, ddda... Koyuyazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir. Bu zammelerin, eklendii beyitlerle anlam

bakmndan kaynamas gerekir. Edebiyatmzda az kullanlm bir nazm eklidir.


13/36

- 13 -

BELLER

1. MUHAMMES

Arapa be, bete bir anlamna gelen hams, hums kknden gelen bir kelimedir.Her bendi 5 dizeden oluan nazm biimidir. Her konuda muhammes yazld gibi,muhammes biiminde yazlm arklar da vardr. Byle arklara muhammes ark denir.

Muhammesin kafiye dzeni eitli ekillerde olabilir. Mesela bbbaa, cccaa, dddaa, eeeaa...veya aaaaa, bbbba, cccca, dddda... tarznda olabilir. lk bendin 4. ve 5. ya da sadece 5. dizesidier bentlerde tekrarlanabilir. Byle olanlarna muhammes-i mtekerrir denir. O zamanuyak dzeni aadaki ekillerde olur.

a a a a (n) a (n)b b b a (n) a (n)c c c a (n) a (n)d d d a (n) a (n)...a a a a a (n)b b b b a (n)c c c c a (n)d d d d a (n)...(a (n) : a kafiyeli dizenin nakarat olarak tekrarlandn gsteren iarettir.)

2. TARDYE

Trk edebiyatnda pek az kullanlm nazm biimidir. Yalnz 18. yy. airi eyhGalip ok nem vermitir. Muhammesin zel bir biimidir. Muhammes aruzun her kalbyla

yazld hlde tardiye tek bir kalbyla yazlr. Kafiye dzeni muhammesten farkldr: bbbba,cccca, dddda, eeeea... Bir tek bu uyak dzeniyle yazlr. Mesnevilerde airler yapttekdzelikten kurtarmak iin olayn kahramanlarnn azndan yer yer gazel, murabba gibimanzumeler sylerdi. Bunlara da tardiye denilmektedir.

3. TAHMS

Szlk anlam beleme, beli duruma getirme demektir. Bakas tarafndanyazlm bir gazeli alp beyitlerinin stne ayn l ve uyakta 3er dize ekleyerek yazlmmuhammese denir. Uyak dzeni yledir: aaaaa, bbbba, cccca, dddda, eeeea... Koyuyazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir. Tahmiste en nemli nokta, eklenen dizelerin

gazelin beyitleriyle anlam ve g bakmndan kaynaabilmi olmasdr. Tahmis yapan air,mahlasn tahmisinson bendinde kullanr.Tahmis, divan iirinde muhammesten daha ok rabet grmtr. Hemen hemen

btn airler kendinden nceki airlerin birka gazelini, bazen kasidesini tahmis etmitir.Kendi gazelini tahmis ederek muhammes durumuna getiren airler de vardr. Bu eittahmisler divanlarda tahmis-i gazel-i hod(kendi gazelini beleme) bal altnda yer alr.Eer tahmis edilen gazel musammat gazel ise tahmis de musammat olarak yaplr.

4. TATR(TETR)

Tatir, tahmisin baka bir biimidir. Uyak dzeni aaaaa, bbbba, cccca, dddda,eeeea... eklindedir. Koyu yazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir. Uyak dzeninden de

anlalaca gibi tahmiste gazelin her beytinin stne eklenen 3 dize, tatirde beyitlerinarasna konur. Tatir, iki dizenin arasna girerek beyti iki tarafa ayrm olur. te buzelliinden dolay onatahmis-i mutarrafya da ksaca mutarrafdenir. Bu nazm biimindeeklenen dizeler -tpk tahmis ve terbide olduu gibi- gazelin l ve uyayla uyumal,

beytin anlamyla da kaynamaldr. Tahmiste olduu gibi air mahlasn son bentte kullanr.Gazel beyitlerinin dizeleri arasna 3 yerine 2 dize eklenen tatirler de vardr. Bunlara terbi dedenir.


14/36

- 14 -

ALTILILAR

1. MSEDDES

Bentleri 6 dize olan nazm biimine denir. Mseddes eitli konularda yazlr. Uyak

dzeni genellikle yle olur: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Ama u iki ekilde de olabilir:aaaaaa, bbbbcc, ddddee... / bbbbca, ddddca, eeeeca... Btn bu uyak dzenlerinde olanmseddeslere mseddes-i mzdevi denir. Eer ilk bendin 5 ve 6. dizesi ya da yalnz 6.dizesi teki bentlerde tekrarlanyorsa bylesine mseddes-i mtekerrir denir. Uyak dzeniyledir: a a a a a(n) a(n)b b b b a(n) a(n)c c c c a(n) a(n)- d d d d a(n) a(n)...(a (n) : a kafiyelidizenin nakarat olarak tekrarlandn gsteren iarettir.)

2. TESDS

Arapa Altya karma, altlama demektir.Tahmis gibidir. Yalnz tahmiste gazelinbeyitlerinin stne ayn l ve uyakta 3 dize eklenirken, tesdiste 4 dize eklenir. Azkullanlm bir biimdir. Uyak dzeni yledir: aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... Koyuyazlm harfler sonradan eklenen dizelerdir.

YEDL: MSEBBABentlerin dize says 7 olan nazm biimidir.Neredeyse hi kullanlmamtr. 14.

yy.dan itibaren kullanlmtr.

SEKZL: MSEMMENBentlerinin dize says 8 olan nazm biimidir. Uyak dzeni u iki ekilde olabilir:

aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca... / aaaaaabb, ccccccdd, eeeeeeff...

DOKUZLU: MTESSABentleri 9 dize olan nazm biimidir.Neredeyse hi kullanlmamtr.

ONLU:MUAERBentlerinin dize says 10 olan nazm biimidir. ok az kullanlmtr.

BENTLLER

1. TERKB- BENDBentlerle kurulan uzun musammatlardr.Bentlerin uzunluu 5 ila 10 beyit arasnda

deiir. Bir terkib-i bentte ilk bent ka beyitten oluuyorsa dier bentler de ayn saydabeyitlerden oluur. Bu nazm biimi 5 -15 arasnda deien bentlerden oluur. Daha fazla daolabilir. Her bent iki blmden oluur:

I) Terkb-hne: Bendin birinci blmdr. Kta da denir; ama genellikle ksacabent terimi kullanlr. Bendin son beytinin dndaki beyitlerden oluur.

II) Vasta: Bendin ikinci blmdr. Bendin son beytidir. Bendiye de denir. Bubeyit her bendin sonunda deiir ve mutlaka kendi dizeleri arasnda bentten ayr olarakkafiyelenir. Bentleri birbirine balar.Aadaki uyak dzenlerinde ff, kk, bb, dd harfleriylegsterilen beyitler vastadr.

Uyak dzeni u iki ekilde olabilir: (Bentleri 6 dizeden oluan tekb-i bend)


15/36

- 15 -

aa, ba, ca, da, ea ff - gg, hg, g, ig, jg, kk - ...1. bent 2. bent

aa, aa, aa, aa, aa, bb - cc, cc, cc, cc, cc, dd - ...

1. bent 2. bent

Tekb-i bendlerde genellikle talihten ve hayattan ikyet edilir. Din, tasavvuf,felsef dnceler anlatlr, toplum eitli konularda eletirilir. Mersiyeler (len kiininarkasndan yazlan iirler) de genellikle terkb-i bend biimiyle yazlr. (bkz. Mersiye) Konusutoplumsal yergi olan en nl terkb-i bend 16. yy. airi Badatl Rhye aittir ve bu iire300den fazla nazre (bkz. 11. sayfa) yazlmtr. Bu nazrelerin en nls ve en beenileni 19.yy. airi Ziya Paaya aittir.

2. TERC- BENDBiim ve uyak ynnden terkb-i bende benzer. Yalnz terc- bendde, bentleri

birbirine balayan vasta beyitleri her bendin sonunda aynen tekrar edilir. Yani bir terc-ibendde tek bir vasta beyti her bendin sonunda nakarat gibi tekrarlanr. Her biri 10

beyte yakn 10-12 bentlik bir iirde btn bentlerin byle tek beyte balanabilmesi iin, anlam

ynnden hepsinin bu beyitle balantl olmas gerekir. Bu yzden terc-i bend yazmak dahazordur.Bu iirler genellikle Allahn gc, evrenin sonsuzluu gibi din ve felsef konulardayazlr. Toplumsal eletiri, talihten ve dnyadan ikyet genellikle terkb-i bendlerde ilenenkonulardr.

DVAN RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER

1. TEVHD VE MNCAATAllahn birliini ve ululuunu anlatan iirlere tevhid, Allaha kar yaplan yalvar

ve yakarlar anlatan iirlere de mncaat denir. Tevhid ve mncaat kutsal bir konu

olduundan airler divan adl iir kitaplarnda bu iirleri en baa koyarlar. Tevhid vemncaatlar genellikle kaside biimiyle yazlr. Dier nazm biimleri ile yazlm olanlar davardr.

2. NATHz. Muhammedi vmek iin yazlan iirlere denir. Genellikle kaside nazm

biimiyle yazlr. Bu konuda diernazm biimleri de kullanlmtr. Natlar divanlarda tevhidve mncaatlardan sonra yer alr; ancak sadece natla balayan divanlar da vardr. Natlardadaha ok Hz. Muhammede kar duyulan sevgi ve sayg dile getirilir. O, insanln enhayrlsdr. Hi kimse onun makamna erememitir. Bu tr iirler, bir bakma Peygamberiniirle yaplmak istenilen portresidir. Natlarda yetler ve yetlere telmihler fazladr. Tertip

edilmi btn divanlarda teorik olarak nat vardr. Divan edebiyatnda en tannm nat SuKasidesidir ve 16. yy. airi Fuzulye aittir.

3. MERSYEBir kimsenin lm zerine duyulan znt ve acy anlatmak iin yazlan iirlere

denir. Divan edebiyatnda mersiyelerin terkb-i bend nazm ekliyle yazlmas bir gelenekhline gelmitir. Terc-i bend biimiyle yazlm mersiyeler de vardr.

4. MEDHYEBir kimseyi vmek iin yazlan iirlere denir. ki trldr.

I. Padiah, vezir, eyhlislam gibi yaayan devlet bykleri iin yazlanlar.II. Din ve tarikat ulular iin yazlanlar.


16/36

- 16 -

Medhiyeler genellikle kaside nazm biimiyle yazlr. Medhiye yazmak iin diernazm ekilleri de kullanlmtr. Divan edebiyatnda en ok ilenmi konudur.

5. HCVYEBir kimseyi yermek amacyla yazlan iirlere denir. Medhiyenin zdddr. Eskiler

hicvedene heccav derdi. Genellikle kaside biimiyle yazlr. 17. yy. airi Nef hicviyeleriyle

tannmtr; hatta onun a kpek redifli bir hicviyesi vardr. Bu konuda yazlan iirlere halkedebiyatnda talama denir.

6. FAHRYEairlerin kendilerini vmek iin yazdklar iirlere denir. Genellikle kasideler iinde

bir blm olarak bulunan fahriyeler, bunun dnda ayr bir nazm biimiyle ya da bir gazelinmakta blmnde karmza kabilir. 17. yy. airi Nef fahriyeleriyle tannmtr.

Divan Edebiyatnda Dier iirler

1. NAZREBir airin iirine baka bir airce ayn l, uyak ve redifte yazlan benzerine denir.

Divan airlerince bir airin iirini tanzr etmek, yani benzerini yazmak ona kar bir saygduyulduunu ve onun iirlerinin beenildiini anlatmak iindir. Taklit etmek amac yoktur.

Nazrenin asl iir kadar gzel olmas gerekir. Bylece nazre yazan air kendi ustaln dagstermi olur. Gazelde nazrecilik divan airleri arasnda ok yaygndr. Bundan dolay divanedebiyatna nazreler edebiyat diyenler de vardr. Tannm bir airin beenilen, sevilen birgazeline baka airlerce pek ok nazre yazlmtr. Bu nazreler nazre mecmuas ad verilenkitaplarda toplanmtr. Halk airleri arasnda da birbirlerine nazre sylemek gelenei vardr.

2. TEHZL

nl bir iire ayn l ve uyakta aka veya alay yollu yazlm nazredir. Buna hezlde denir. air hezlle ya bir konuya mizah bir nitelik verir ya da ciddi iirleri mizah durumasokar; ancak bunun bayalktan uzak ve zarif olmas gerekir. 17. yy.daan sonrayaygnlamtr.

3. TAZMNBir aire ait bir dize ya da beytin baka bir airce herhangi bir nazm biimine

tamamlanmasna ve de bu ekilde yazlan iirlere tazmin denir. Tazmin edilen msra ya dabeytin sahibi mutlaka belirtilmelidir. Ancak herkese bilinen bir szse belirtmeyebilir.

4. TARHBir olayn olu yln gsteren iirdir. Yl, iirde aka, yani rakam olarak

belirtilmez. Ebced hesab araclyla kelime ya da kelimeler zerinde gsterilir. Ebcedhesab; Arap alfabesindeki her bir harfe -ayr ayr olmak zere- 1den 1000e kadar bir saydeeri verilmesiyle oluturulan bir sistemdir.Yani Arap alfabesindeki her harfin say olarak

bir deeri vardr. te bu sistem sayesinde olayn yl bazen dize iindeki bir veya birkaszckte gizlidir. Bazen de dizedeki btn harflerin say deerlerinin toplam tarihi gsterir.Bunlardan baka ekillerde de olabilir. Tarih yazmak, ayn zamanda bir sz sanatdr ve busanata tarih drme denir. Tarihler genellikle kta nazm biimiyle yazlr. Bir beyit,dize, ksa ll bir sz ya da bir tek szckle de tarih drlr.


17/36

- 17 -

Tarih drmede esas alnan ebced hesabnda harflerin say deerleri yledir:

elif 1 ze 7 mim 40 kaf 100 zel 700

be 2 ha 8 nun 50 re 200 dad 800

cim 3 t 9 sin 60 n 300 z 900

dal 4 ye 10 ayn 70 te 400 gayn 1000

he 5 kef 20 fe 80 se 500

vav 6 lam 30 sad 90 h 600

Ebced szc ebced hesabndaki ilk drt harfin (elif, be, cim, dal) yan yanagetirilerek okunuudur. Ayn zamanda bu tabloyu kolay ezberlemek iin bulunan bir formlnilk kelimesidir. O zaman ebced kelimesindeki tm harfler srasyla 1, 2, 3 ve 4 rakamlarnakarlktr. Tarih drmeyi bir rnek zerinde inceleyelim:

Feth-i Badd trh old gazmIV. Murata ait bu dizede gazm szc tarihtir; nk dizede gazm tarih

oldu szleri ile bu kelimeye iaret ediliyor. Gazm ebced hesabna gre 1048 rakamngsterir. Yani bu dizeden IV. MuratnBadat 1048de fethettiini reniyoruz. imdi dekelimedeki harfleri tek tek toplayarak bu bilginin doruluunu kontrol edelim. Gazm

kelimesi Arap alfabesine gre srasyla u harflerden oluur: gayn, ze, elif, mim. Gayn 1000e,ze 7ye, elif 1e, mim 40 rakamnakarlktr. yleyse 1000+7+1+40=1048dir.

5. BAHR-I TAVLll ve uzun nesir cmleleri niteliinde uyakl dizelerden meydana gelen bir

biimdir. Dizelerde seciler de yaplr. ok az kullanlm bir biimdir.


18/36

- 18 -

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER

I. HECE LSYLE SYLENENLER

A. ANONM HALK R NAZIM BMLER(Sahibi Belli Olmayan rnler)

1. MNHalk iirinin en kk nazm biimidir. 4 msralkbamsz iirlerdir. 7li hece

lsyle yazlr. Uyak dzeni aaba eklindedir. Kafiyelenii bakmndan ran kaynakl birekil olan rbye benzer. 14. ve 15. yy. airlerimizin divan iirine kattklar tuyuun da

HALKR

NAZIM

EKLLERNAZIM

TRLER

HECE

LSLE

SYLENENLER

ARUZ

LSLE

SYLENENLER

ANONMHALK R

mnitrk

IKEDEBYATI

komadestan

semvarsa

divan

semkalender

selissatran

vezn-i har

IKEDEBYATI

TEKKE

EDEBYATI

gzellemetalama

koaklamaat

ilhiler, tevhid,mncat, nat,

miraciye, mevlid,hilye, Ramazaniye,medhiye, hikmet,

nutuk, devriye,athiye

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER


19/36

- 19 -

mniden gelitirildii sanlmaktadr. Mnilerin ilk iki dizesi uya doldurmak ya da temeldnceye bir giri yapmak iin sylenir. Bunlara doldurma msralar da diyebiliriz. Bazensadece ilk dize doldurma olabilir. Genellikle asl sylenmek istenen dnceyle ilgisiz gibigrnr; ama konu ile ilgili de yorumlanabilir. Temel duygu ve dnce son dizede ortayakar. Balca konusu aktr. Mnilerde en ve hafif temalar ilenmitir. Anadoluda kadnlararasnda mni syleme gelenei yaygndr.

Mniler genellikle 4 dizeden oluur. Ama bu say bazen 14e kadar ykselir. okdizeli mniler genellikle tercih edilmemitir. nk bunlara hem uyak bulmak hem de uzunmnileri aklda tutmak daha zordur. Mniler hangi amala sylenirse sylensin mnici, mniyakc, mni dzcdenilen kiiler tarafndan domaca olarak ve zel bir ezgiyle sylenir.Mniciler mninin kafiye ve redif ksmna ayak derler. Ayak bulmak, Aya ayanagetirmek, ayn kafiyede bir baka beyit bulup veya hemen drp sylemek demektir ve bu,onlar arasnda en makbul sanat, birzek eseridir.

Mni Trleri1. Tam Mni (Dz Mni): Drt dizeli ve 7li hece lsyle sylenen klasik

mnilerdir. Aada rnekler verilmitir.-1-Elmay btn dildim

amura dt sildimBen yrimin kymetinGittikten sonra bildim

-2-Kalarn ok dedike

Kirpiin ok dedikePek mi gnln bydSen gibi yok dedike

-3-Kaleden ini olmaz

Ham demir gm olmazGzele gnl verdimlrm dn olmaz

-4-Gidene bak gidene

Gller sarm dikeneMevl sabrlar versinGizli sevda ekene

2. Kesik Mni: Birinci dizesinin hece says yediden az olan mnilerdir. Dizelericinasl uyaklarla kurulur. Bundan dolay byle mnilere cinasl mni de denir. Kesikmnilerde anlam birimi beyittir. Yani her beytin anlamca teki beyitlerle ilgisi yoktur. Aradan

bir beyit karlmasyla mninin yapsnda ve anlamnda bir bozukluk meydana gelmez.Cinasl mnilerin ou stanbul mnileridir. Aada rnekler verilmitir.

rneklerde grld gibi kesik mniler drt dizeden oluabildii gibi daha fazladizeden de oluabiliyor. Birinci dizesi 7 heceli olan kesik mnilere doldurmal kesik mni yada ayakl mnidenir. Aada rnekler verilmitir.-1-

Ah o beni o beniKkl rtm o beniBen yrimi unutmamUnutsa da o beni

-2-

Ah demedi demediElinde gl demediBen nasl gleceimYr bana gl demedi

3. Artk Mni: 4 dizeli genel tipteolan mniye, ayn uyakta baka dizeler eklenereksylenen mniye denir. Bunlar dize says 4ten fazla olan kesik mnilerle kartrmamakgerekir. Artk mnilerde genellikle cinasl uyak kullanlmad gibi 1. dizeleri de anlamldr.Yani doldurma dediimiz msralar yoktur. Btn dizeler asl konu ile ilgilidir. Artk mnilereyedekli mni de denir. Aada rnekler verilmitir.

-7-Byle balarYr ban byle balarGl amaz blbl tmezYklsn byle balar

-2-Yr asarHekimsen bak nabzmaCerrah isen yara sar

Beni kimse asamaz

Asar ise yr asar

-4-SrneMadem oban deilsinArkandaki sr neBen bir krpe kuzuyumAl kat beni srneBeni byle yandranSrm srm srne

-6-YararGeti gnl yararBen bu da aamamTut kolumdan yr arYr cemlin pek gzelHer ne giysen yarar

-3-Ayna gzelYz gzel, ayna gzelGzel yri grenlerDediler ay ne gzelOturmu zlfn tararDizinde ayna gzel

-1-Dadr

ktm dalar banaSordum bu ne dadrFelek bana ses verdiDedi sevda dadr (da: yara)irkin otan kurmuGelir gzel datrEllerle gnl oynarBana ene datr

-5-Bugn alYrim giymi bugn ald edersen bugn etCan alrsan bugn al

-1-Alarm alar gibiDerdim var dalar gibiCierden yaralym

Glerim salar gibiHer gelen bir gl isterSahipsiz balar gibi

-2-lkbahara yaz derleririn sze naz derlerKime derdim sylesem

Bu dert sana az derlerKendin ettin kendineYana yana gez derler

-3-Ekin ektim bitmiyorBoya vurdum tutmuyor

Aramzda dalar varElim yre yetmiyorekerli yemek yaptmBoazmdan gitmiyor


20/36

- 20 -

4. Deyi (Karlkl Mni): ki kiinin karlkl olarak syledikleri mnilere denir.Bunlar sorulu cevapl bir biimde dzenlendikleri gibi karlkl konuma olmadan bir konuzerine de sylenebilir. 4 dizeli klasik mni eklinde sylenir.

Mniler anonim olmakla birlikte syleyeni belli olanlar da vardr. Bunlar kimi sazve tekke airlerince sylenmitir. Bu mnilerin ilk dizelerinde air mahlasn syler. Aadarnekler verilmitir.Hatyim hl andaHak gnl alandaBin Kbeden yerektirBir gnl al anda

Halk airlerimizden baka nl edebiyat tarihisi Mehmet Fuat Kprl; yineedebiyatmzda Be Hececiler isimli airler topluluundan Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf ZiyaOrta da mniler yazmtr.Aada rnekler verilmitir.Elinde altn tepsiKz yolunu kim kesti?iekler taknsanaSevda yelleri esti

Mehmet Fuat Kprl

Can ite canan haniDert ite derman haniGnl saray bomboBeklenen sultan hani

Orhan Seyfi Orhon

Gzlerin mavi mineVuruldum peremineAkn beni evirdiAslnn Keremine

Yusuf Ziya Orta

Mniler 7li hece lsyle sylenir. Ancak 8 veya 4 , hatta 11 heceli mniler devardr. zellikle beki ve davulcu mnileri diye tannan Ramazan mnilerinin ou 8hecelidir.

2. TRKTrl ezgilerle sylenen anonim halk iiri nazm biimidir. Halk iirinin en eski

biimlerindendir. Anadolu dnda trk yerine yr veya cr kelimesi kullanlmtr.Anadoluda da yrlamak, rlamak trk sylemek anlamlarnda kullanlr. Trk kelimesiTrk kelimesine Arapa nisbet eki getirilerek ortaya kmtr ve Trke mahsus demektir.Bu kelime ilk defa 15. yy.da Dou Trkleri tarafndan kullanlmtr. Syleyeni belli olan

trkler var dense de memlekete yaylarak yeni msra ve ezgilerle deiip genilemitir. Yaniilk sylendii ekliyle kalmaz, deiir ve toplumun tamamna mal olur. Trkler bir olaykarsndaki ili duygular, tepkileri dile getirir. Byk tarih olaylardan deil de evreyiilgilendiren olaylardan kar. Olaanst olay ve kiilere yer vermez. Daha ok bireysel vesosyal olaylara dayanr. Bunlar trky destandan ayran zelliklerdir. Trklerimizin ouak, znt, lm, hasret ve gurbet zerine sylenmitir. Genellikle ackl ve dokunaklolmalar nedeniyle trk yakmak deyimi yaygndr. Bu deyim ayn zamanda trknn

bilinen bir olaydan ktn da gsterir.Trkler hece lsnn her kalbyla sylenir.Bir trk iki blmden oluur.I. Bent:Trknn asl szlerinin bulunduu blmdr.II. Balama (Kavutak):Her bendin sonunda tekrarlanr, yani nakarattr.

Bentler ve kavutaklar kendi aralarnda uyaklanr.Trkler sylendikleri blgelere, ezgilerine, konularna ve yaplarna gre eitliisimler alr.

Sylendikleri Blgelere Gre TrklerBingl az, Urfa az, Ein az... Kimi tannm trkler de iindeki en etkili

szlerle anlr: Ayem, Zeynepim, Fidayda, Adanal gibi.

Seydim eder tal dalariekli kulu dalarSen de mi yrdan ayrldn?Gzlerin a l da lar


21/36

- 21 -

de bu blm iinde yer alr.Uzun hava eklinde olan usulszlerin ise divan, bozlak, koma,hoyrat, kayaba, ukurova, at, maya, trkmani gibi eitleri vardr.

Konularna Gre Trkler:Ninniler:Annenin ocuunu kucanda, ayanda, beikte veya salncakta uyutmak

iin saa sola belirli bir ritimle sallarken kendine zg bir besteyle syledii basit szltrklerdir. Daha nceden ezberlenen metinler tekrar edilebildii gibi o anda domaca olarakda sylenir. Ninnilerde anne ocuu ile ilgili iyi dileklerini, kendi sevin ve zntlerini

yank bir hava iinde dile getirir.ocuk Trkleri: ocuklara salam bir kiilik kazandrmak, iyi duygu vednceler alamak iin yazlm ve bestelenmi trklerdir. Okullarda ulusal bayramgnlerinde sylenen arklarda bu blme girer.

Doa Trkleri:Yaylalar, dalar, ormanlar, dereler, geyikler, kular, iekler gibitrl doa varlklarn konu alan trklerdir. Bu konular belli bir olaya bal olabilecei gibitrl duygularn anlatlmasnda da etkili olur. Bu trklerde doann canl cansz btnvarlklar duygulu ve anlayl bir insan gibi dnlr.

Ak Trkleri:Ak, kavuma ve ayrl dile getiren ili trklerdir.Kahramanlk ve Askerlik Trkleri: Sava, g, akn gibi olaylar yiite bir

slupla anlatan trklerdir. Cinayet, baskn, isyan gibi olaylarla ilgili trkler de bu blme

girer. Kahramanlk trklerinin ou halk airlerince sylenmi, sonradan halka mal olmutur.rneinGen Osman TrksKul Mustafaya aittir.

Tren Trkleri:Kna gecesi, nian, dn gibi trenlerde okunan trklerdir. Trkleri: Toplu olarak bahede, bada, bostanda, tarlada alrken sylenen

trklerdir.Karlkl Trkler: ki kiinin karlkl olarak belli bir konu zerinde syledii

trklerdir. Genellikle elenceli ve hafif konuludur ve halk hikyelerinde grlr.Drtlklerle sylenir.

lm Trkleri (Atlar): Gen yata hastalk, cinayet, kaza gibi nedenlerlelenler iin yaklan trklerdir. Bu trkler lenin yakn akrabas, nianls, kars ya da kendiazndan sylenir. Atlarda len kiinin kiisel zellikleri, ona kar duyulan sevgi; yaay,

yaptklar ve geride kalanlarn duygular dile getirilir. Szleri ve bestesi ackldr. At,usulsz trkler arasndadr, yani uzun havadr. l banda okunan atlarda ise sazkullanlmaz. Baka yerlerde okunduu takdirde saz, altan sonra karar sesinde kalr. Bukarar sesinde kalmaya dem tutma denir. At bu karar perdesinden daha tiz seslerekarak ve daha sonra da pes seslere inerek doalama olarak yakt at okur. Atlardandz yaz veya baka iir biiminde olanlar da vardr.

En eski at Firdevsnin ehnmesinde Afrsyb olarak geen Alp Er Tunga iinsylenen attr. slamiyetten nce bu ekildeki iirlere sagu deniliyordu.

Atlar len kiilerin ardndan sylenen destanlarla kartrmamak gerekir. Bu trdestanlar genellikle adlarn, mahlaslarn aka belirten klar syler. Bunlar atlardan okdaha geni bir alana yaylabilir. Destanlar metin hlinde kalr ve zel bir ezgiyle okunmaz.

Oyun Trkleri: Besteleri oyun hareketlerine ve figrlerine uygun trklerdir.Bunlar oyun srasnda sylendii gibi oyun dnda da sylenir.

Ezgilerine GreTrkler

UsulllerGenellikle oyun

havalardr.

UsulszlerBunlarn hepsi de

uzun havalardr.

Genellikle oyun havalar olan usull trklerKonyada oturak, Urfada krk hava,Egede zeybek, Karadeniz kylarnda horon,Kars ve Erzurumda Smmani az; Ordu,Giresun, Trakya ve Marmarada karlama;

Isparta ve Eridirde datdiri adlaryla datannmaktadr. Bu oyun havalarndan bakagzelleme, koma, ninni, talama, yiitleme


22/36

- 22 -

B. IK EDEBYATI NAZIM BMLER(Sahibi Belli rnler)

1. KOMA

Divan edebiyatnda en ok sevilen ve kullanlan nazm biimi gazel, halkedebiyatnda ise komadr. Koma hece lsnn 11li kalbyla yazlr. 6+5 ya da 4+4+3durakl olur. 4 dizeli bentlerden (drtlklerden) oluur. Drtlk says genellikle 3 ile 5arasnda deiir. Drtlk says 5ten fazla komalar vardr; ancak 3ten az olan yoktur. Uyakdzeni genellikle u 2 ekilde olur: abab, cccb, dddb.../ abcb, dddb, eeeb.. air komann sondrtlnde mahlasn syler.

Komalar genellikle lirik konularda sylenir. Tabiat, ak, hasret, yiitlik ve bakatemalar ilenebilir. Konu ak ve tabiatsa saz airleri daima koma nazm eklini terci h eder.Komalar kendine zg bir ezgiyle okunur.Ezgiyle okunularna gre eitli adlar alr: Acemkomas, Kerem, Kesik Kerem, Gevher gibi.Hece lsnn 8li kalbyla sylenmi baz

iirlere, koma ezgisiyle okunduu iin koma denilir. Halk arasnda zel bir ezgiyle okunan

YaplarnaGre

Bentleri MniDrtlkleriyle

Kurulan

Bentleri

DrtlklerleKurulan

Bentleri

lklerleKurulan

Bentleri

Beyitlerle

Kurulan

Mni drtlkleriylekurulan kavutaksz

trkler: Birbiriyle ilgilimaniler arka arkaya

sralanr.

Kavutaklar mnibiiminde olan trkler:Hem bent hem kavutak

mni biimindedir.

Kavutaklar 1dize olan mniler




Drtlklerle kurulankavutaksz trkler:Genellikle 11li hecelsndedir. Uyakdzeni: aaab cccb...

Bentlerinin 4. dizesikavutak olan trkler:Bentlerin ilk 3 dizesi

kendi arasndau akldr.

lklerle kurulankavutaksz trkler:

Uyak dzeni aaa,bbb...

Kavutaklar 1 dize olantrkler: Kavutak, bentile ayn lde deildir.

Kavutaklar 2dize olan trkler


Kavutaklar 4

dize olan trkler

Beyitlerle kurulan

kavutaksz trkler:Uyak dzeni aa, bb,

cc...





23/36

- 23 -

iirlere de koma denir.Karlkl konuma biiminde sylenen komalara mrcaa denilir.Bunlar dedim-dedi eklinde yazlr vegenellikle sorulu cevapl olarak dzenlenir.

Koma eitleriKoma-ark: Bu tr komalarda ilk drtln 2. dizesi ilk drtlk dhil btn

drtlklerin 4. dizesinde nakarat olarak tekrarlanr.Tecnis: Btn uyaklar cinasl olan komalara denir.Musammat Koma: Dizelerinde i uyak bulunan komalara denir. Her dizenin

sonundaki uyak, dizelerin iindeki belirli duraklarda tekrarlanr. Divan iirinde musammatlareit iki paraya ayrlabilen kalplarla yazlr; fakat halk iirinde bu kurala uyulmaz. 6+5durakl kalpla yazlan musammat komalarda i uyak genellikle 6. hece zerinde bulunur.

Ayakl (Yedekli) Koma:Komann ilk drtlnn 2. ve 4., teki drtlklerininde sadece 4. dizelerine 5 heceli bir dize eklenerek oluturulan komalardr. Eklenen budizelere divan iiri nazm biimi mstezadda olduu gibi ziyade denir. Uyak dzenibaAbaA,cccaA, dddaA eklindedir. Ziyade dizeler byk harfle gsterilmitir. Ziyade dizeler bazen 2ve daha fazla olabilir. Ayakl komalar genellikle musammat koma biiminde yazldndanonlara musammat ayakl koma veyamusammat mstezad koma da denir.

Zincir-bend Ayakl Koma: Zincirleme biiminde yazlan komalara denir.Zincirleme yle yaplr: Drtlklerin4. dizesinin uyakl szc,bir sonraki drtln ilkszc olur. Bu zincirleme biimi, ezberlemeyi kolaylatrd iin daha ok destanlardakullanlr.

2. DESTAN

Halk iirinde en uzun nazm biimi destandr. Kimi destanlarda drtlk says 100geer.Nazm birimi, uyak dzeni koma ile ayndr. 11li hece lsyle sylenir. Hecelsnn 8li kalbyla yazlan destanlar da vardr. Son drtlkte air mahlasn syler.Destanlarn da kendine zg bir ezgisi vardr ve bu ezgiyle okunur. Destann zellii sava,

g gibi halk hafzasnda iz brakm ve az ok efsaneye karm bir olay ilemesidir. Yalnzbu destann, szl edebiyat verimleri arasndaki Ouz Kaan Destan, Ergenekon Destan gibibyk destanlarla bir ilgisi yoktur.Bu byk destanlar anonimdir.

Konularna Gre Destanlara) Sava Destanlar: Bir sava grm ya da bakasndan dinlemi airin,

grdklerini ya da duyduklarn iir olarak anlatmasdr.b) Felaket Destanlar:Deprem, yangn, salgn hastalk gibi felaketleri etkili ve ackl

bir dille anlatan destanlardr.c) Ekya ve nl Kiilerin Servenlerini Anlatan Destanlard) Mizahi Destanlar

e) Talama ya da Eletiri Destanlar: Toplum eitli ynlerden eletirilir.f) Ataszleri Destanlar: Ataszleriyle trl tler verilir.g) Hayvan Destanlar: Hayvanlar hakknda bilgi veren destanlardr.h) Ya Destanlar: nsann doumundan lmne kadar geirdii yaam evrelerini

anlatan destanlardr.

3. SEMUyak dzeni koma ile ayndr. Yalnz semiler hece lsnn 8li kalbyla yazlr.

Drtlk says 3 ile 5 arasnda deiir. 5ten fazla drtlkten oluan semiler de vardr. Buiirlerde daha ok sevgi, doa, gzellik gibi konular ilenir. Koma ve destanlar naslkendilerine zg bir ezgiyle okunuyorsa semiler de kendine zg bir ezgiyle okunur.

Komaya gre daha canl ve kvrak bir slubu vardr. air son drtlkte mahlasn syler.


24/36

- 24 -

4. VARSAIGney Anadoluda yaayan Varsak Trklerinin zel bir ezgiyle syledikleri

trklerden gelimi bir biimdir. Uyak dzeni, drtlk says ve ls semi ile ayndr.Yalnz 11li hece lsyle sylenen varsalar da vardr. Byle varsalar kendine hasezgisiyle koma nazm eklinden ayrt edilir. Bu iirler semiye ekil olarak benzese de ondandaha deiik bir ezgiyle okunur. Varsalar yiite, merte bir slupla sylenir. Be hey, bre,

hey gidi gibi nlemler bu sluba katkda bulunur. inde bu nlemler bulunmayan varsalar,ezgilerinden dolay semiden ayrt edilir. Ama genellikle bu nlemler vardr. Son drtlkteair mahlasn syler. Halk edebiyatnda en ok varsa sylemi air Karacaolandr. (16.veya 17. yy.)

II. ARUZLSYLE SYLENENLERDivan ve halk airleri birbirinden etkilenmitir. Divan airleri koma nazm

eklinden esinlenip ark nazm eklini, mni nazm eklinden esinlenip tuyuu meydanagetirmilerdir. Halk airleri de, bilhassa ehir kltr alm olanlar, divan iiri nazm

biimleri ile iir yazmtr. Mesela 17. yy. airleri k mer,Gevher ve 19. yy. airi Emrahbunlardan birkadr. Halk airlerince en ok kullanlan nazm ekli ise gazeldir. Bunun yan

sra baz musammatlarla da iir yazlmtr. Saz airleri aruzu gerei gibi bilmediklerindeniirlerinde pek ok vezin hatalar grlr. Vezni kullanmaktaki bu baarszlklar dilyanllarna da neden olmutur. Ayrca divan iirinin slup ve estetik zelliklerini de taklitetmeye altklarndan yazdklar iirler trl acemiliklerle doludur.

1. DVAN (DVAN): Aruzun filtn filtn filtn filn kalbyla yazlr.Gazel, murabba, muhammes, mseddes biiminde yazlan iirlere denir. zel bir ezgiyleokunur. Musammat olanlar da vardr. 17. yy.dan sonra yaygnlamtr. Divann bir de ayakldivan veya yedekli divan ad verilen eidi vardr. Divan edebiyat nazm ekillerindenmstezada benzer.

2. SEM: Aruzun meflnmeflnmeflnmefln kalbyla yazlr. Gazel,murabba, muhammes, mseddes biimindeki iirlere denir. Musammat olanlar da vardr. Birde ayakl semiler vardr ki mstezada benzer. Ayr bir ezgiyle okunur. Uyak dzeni divanlaayndr.Hece lsyle yazlan semilerle kartrlmamaldr.

3. KALENDER: Aruzun mefl mefl mefl faln kalbyla yazlr.Gazel, murabba, muhammes, mseddes biimindeki iirlere denir. Ayr bir ezgiyle okunur.Uyak dzeni divan ve semnin ayndr. Bir de ayakl veya yedekli olanlar vardr kimstezada benzer.

4. SELS: Aruzun feiltn feiltn feiltn feiln kalbyla yazlr. Gazel,murabba, muhammes, mseddes biimindeki iirlere denir. Ayr bir ezgiyle okunur. Uyakdzeni divan, sem ve kalender ile ayndr.

5. SATRAN (ATRAN): Aruzun mfteiln mfteiln mfteiln mfteiln

kalbyla yazlr. Musammat gazel biimindeki iirlere denir. 19. yy.da ortaya kan satrancnrnekleri azdr.6. VEZN- HAR: Aruzun mstefiltnmstefiltnmstefiltnmstefiltn

kalbyla yazlr. Murabba biimindeki iirlerdir. Uyak dzeni murabbaya benzer. Kendinehas bir zellii vardr.Her msra bir mstefiltn parasna sacak ekilde 4 kelime ya dakelime grubuna blnmtr ve bylece 1. dizenin 2. paras 2. dizenin banda; 3. paras 3.dizenin banda; 4. paras ise 4. dizenin banda aynen tekrarlanr. Ayrca bu paralardansonra gelen paralar da birbirlerini takip eder. Yani drtlk dizelerinin ilk paralarnnyukardan aaya okunmasyla 1. dize ortaya kar. Aada bir rnek verilmitir:


25/36

- 25 -

1 2 3 4

1. Ey vasl- cennet/ kl cna minnet/ vay serv-i kmet/ cn ire cansn2. Kl cna minnet/ vay serv-i kmet/ cn ire cansn/ nev-res fidansn3. Vay serv-i kmet/ cn ire cansn/ nev-res fidansn/ h-i cihansn4. Cn ire cansn/ nev-res fidansn/ h-i cihansn/ gzden nihnsn

Tokatl NuriBentleri 3 dize olan vezn-i harlara da rastlanr. O zaman yukardaki dzenden daha

kark bir dzen vardr.

HALK RNDE KULLANILAN NAZIM TRLER

A. IK EDEBYATI NAZIM TRLERk edebiyat nazm trleri genellikle koma ve semi nazm biimiyle yazlr. Bu

trler koma ve semilerden konular bakmndan ayrlr.1. GZELLEME: Doa gzelliklerini anlatmak ya da kadn, at gibi sevilen

varlklar vmek iin yazlan iirlerdir. Gzellemeler bu konularn ayr ayr ya da birlikte elealabilir.

2. TALAMA: Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk ynlerini eletirmekamacyla yazlan iirlerdir. Divan iirinde bu konudaki iirlere hicviye denir.

3. KOAKLAMA: Kahramanlk,sava ve kavga iirleridir.Cokun ve yiite birslupla sylenir. Halk iirinde en gzel koaklamalar 16. yy. airi Krolunundur.

4. AIT: Bir kimsenin lm zerine duyulan aclar anlatmak amacyla syleneniirlerdir. Bu tr iirleri sylemeye at yakma denir. Trk toplumunda ok eski bir gemiivardr. slamiyetten nceki Trk edebiyatndaki sagu trnn bir devam niteliindedir.Sagular yu ad verilen l gmme trenlerinde okunurdu. Divan edebiyatnda bu konudayazlan iirlere mersiye denir. Anonim halk iiri mal olan, yani syleyeni belli olmayanatlar da vardr. Bunlar genellikle gen yata len kz ve delikanllar iin sylenir. Ayrcagelin olup anasnn evinden ayrlankzlar iin de atlar yaklr.

B. TEKKE EDEBYATI NAZIM TRLERTekke edebiyatnn kendine ait bir nazm ekli yoktur. Tekke airleri hem divan hem

de halk edebiyatna ait nazm ekillerini baaryla kullanr. Bu demektir ki hem aruzahkimler hem de hece lsn tercih etmilerdir. Tekke edebiyatn oluturan eserler biimynnden divan ve halk edebiyatnn birleimi gibidir; konu ynnden ise kendine haszellikleri vardr. Tekke edebiyatnaait nazm trleri din ve tasavvufla ilgili kavram, duygu,dnce, ilke ve kurallar halka yaymak amacyla bir tarikata bal airlerce yazlan iirlerdir.Demek ki bu konularda iirler yazan tekke mensuplariirlerini yazarken bazen divan bazenhalk iiri nazm ekillerini tercih ederler. Divan edebiyatndangazel, kaside, kta, musammat,

murabba, terkb-i bend, terc-i bend, rbi, tuyu, mesnevi; halk iirinden ise koma ve mninazm biimlerini kullanmlardr.

1. LHTekke edebiyatnn en nemli nazm trlerinden biridir. Hemen hemen btn

mutasavvf airler tarafndan ilenmitir.Hatta byk prlerin ou air olmadklar hlde ilhitrnde iirler sylemilerdir. lhilerde ilenen en nemli unsur Allahn birliimeselesidir. Tekke edebiyatnn Anadoludaki ilk ve byk stad Yunus Emre btnilhilerinde ilhi ak, vahdet (Allahn birlii), yaratl, nefis, dnya gibi temalarilemektedir.Bu iirlerde Allahn birlii, bykl, gc anlatlr ve telkin edilir.

lhiler aruz ve heceile yazlrlar. Hece lsyle yazlanlarda hecenin 7li, 8li ve

bazen 11li kalb kullanlr. Bu iirler ar ve srl ezgilerle tarikat yinlerinde sylenir ve tarikatlara gre aadaki adlar alr.


26/36

- 26 -

yin:Mevlev tekkelerinde okunur.Tapu:Glen tekkelerinde okunur.Nefes:Genellikle Bekta-Alev tekkelerinde okunur. Melam tarikatndavahdet-i

vcd telkinleri hep nefeslerle yaplr. Zaten bu iirlerde genellikle vahdet-i vcut kuramanlatlr. Bunun yan sra Hz. Muhammed ve Hz. Ali iin vgler de sylenir. Bu tarz iirlerderindne, kalenderne ve alayc bir slup dikkati eker. Mesela dnya hayatnn geiciliiyznden bu dnyay umursamama, bo verme, baa gelene rz olma kalenderlik ya darindliktir ve byle bir slup ister istemez hafif alay da ierir.Nefesler gazel ve koma tarzndahece lsyle yazlr. Sonradan bu iirlerde aruz ls de kullanlmtr. Daha ok ayn-cmlarda saz eliinde makamla okunur.

Durak: Genellikle Halvet tekkelerinde ve zikrin arasnda bir ya da iki kiitarafndan okunur.

Cumhur: Mevlev ve Bekta derghndan baka tekkelerde herkes tarafndanokunur.

2. TEVHDTevhid, aslnda divan iiri nazm trdr. Allahn varlna ve birliine dair yazlan

iirlerdir. Zaten szlk anlam da birlemek demektir. Dz yaz eklinde olanlar da vardr.Manzum olarak yazlan tevhidler kaside, gazel ve mesnevi tarzndadr. Eski airler, limler,yazarlar eserlerine daima tevhidle balard. Tevhidlerde ele alnan konu yet ve hadislerleaklanr. Bu tr iirlerdeAllahn birlii, ycelii ve sfatlar gibi dini konular ya da vahdet -ivcd gibi tasavvufi konular ilenir. Mutasavvf bir divan airi ile bir tekke airi arasndazihniyet ve yaay bakmndan bir fark olmad iin ayn amala meydana getirilmi byleiirlerde de aslnda pek fark yoktur. Ancak tasavvuf tevhidlerin genel karakteri divaniirindekinden biraz farkldr. Ele alnan dini konulara eri yorumlardan ok tasavvufiyorumlar getirilir. Mutasavvf, tevhidde kendi tasavvuf anlayn yanstr.

3. MNCAAT

Mncaatlar da tevhid gibi ayn zamanda divan iiri nazm trdr. Allaha duaetme, yalvarma demektir ve bu konuda yazlr.Eski airler divanlarna tevhid ve mncaatla

balard. Divanlarn dnda slm eserlerin banda da mncaat grlmektedir. Manzum yada mensur olarak yazlabilir. Manzum mncaatlar genellikle kaside, gazel, kta, mesnevi

biimlerinde yazlr ve divan iiri nazm trdr.Bu tr eserler sadece Allaha yalvarmak veona olan gl duygular aklamak iin deil, ayn zamanda Hz. Muhammede kar dayazlr. Ancak bunlar natlardan ierik ynnden farkldr. vgden ziyade ona hitap, yakarvardr.

4. NAT

Tevhid, mncaat gibi aslnda divan iiri nazm trdr. Hz. Muhammedimethetmek iin yazlr. Mensur olanlar da vardr. Divan ve tekke edebiyatlarnda yazlmpek ok nat vardr. Ayrca dier peygamberler, veller, din bykleri, mritler, halifelerhakknda da natlar vardr. Manzum natlar genellikle kaside biimiyle yazlr. (bkz. 7. s.)

5. MRACYEMirac, ge kma demektir; Hz. Muhammedin Recep aynn 27. gecesi Burak

isimli atyla ge kmas, orada Allah ile bizzat grmesidir. Ayrca burada dierpeygamberlerin ruhlar ile de grmtr.Miraciye Hz. Muhammedin miracndan bahsedeneser veya bu sebeple yazlan paralardr. Manzum ve mensur olarak yazlmtr. Manzumolanlar genellikle kaside ve mesnevi biimindedir. Mirac, konu olarak Kuran- Kerimdeki

sra Sresinin 1. yetine dayandrlr. yet yledir: Btn eksikliklerden yce olan o Allah,kendisine bir ksm yetlerimizi gstermek iin kulunu (Hz. Muhammedi) bir gece Mescid-i


27/36

- 27 -

Haramdan, evresini mbarek kldmz o Mescid-i Aksaya gtrd. Hakikat u ki O, hereyi iitir, her eyi grr. Mirac, Hz. Muhammedin Allaha bizzat yaknlk andr.

Miraciyeler camilerde ve zel toplantlarda mevlid ve hilye gibi okunurdu. zellikleRecep aynn 27. gecesi mirac-nme okumak bir gelenek hline gelmiti. Mirac-nmeokuyana mirachan denir ve bu kiiler bu eserleri bestelenmi hliyle okurlar.

Mirac inanc sadece Mslmanlarda deil, dier dinlerde de vardr. Hatta gekma olayn anlatan mirac ve miraciyeler eski Trk dinlerinde de mevcuttur. Fakat bunlarHz. Muhammedle ilgili deildir.

6. MEVLDMevlid, doum zaman ve doum yeri anlamlarna gelir. Peygamberin doduu

geceye ve doduu eve denir. Onun doduu eve Mevlidn Neb ad verilir. Mevlid Hz.Peygamberin doumu veya onun doumunu anma bayram, yani Kutlu Doum Gndr.

iir tr olarak mevlid, Peygamberin doumunu mesnevi biimiyle, yani manzumolarak anlatan eserlere denir. Bu eserlerde zellikle Hz. Muhammedin hayat, dier

peygamberlerden stnl dile getirilmitir. Kad Darrin Siyretl Neb adl eseri mevlidgeleneinin Trk edebiyatnda ilk rneklerindendir. Fakat en gzel rnei 15. yy. airi

Sleyman elebinin Vesiletn Nect adl mevlididir. Bu eser tevhid, mncaat, dua, veldet(doum), mirac, vefat, hatime (biti) blmlerinden oluur. Yani mevlidlerde sadece doumhadisesi anlatlmaz.

Halk arasnda birok vesileyle ite bu Mevlid okutulur. Hz. Peygamberindoumunun yl dnmnde, ocuun doumu mnasebetiyle, snnet dnlerinde; birkimsenin lmnden sonra, haftasnda, krknc gnnde, senesinde; bir adan yerinegetirilmesinde Hz. Peygamberin ruhunu ad etmek iin Sleyman elebinin yazd Mevlidokutulur. Mevlid okuma esnasnda yemek verilir, gl suyu dklr, lokum, eker ya da helvadatlr.

Hz. Aliyi anlatan mevlidler de vardr. 19. yy. da Sleyman Celaleddinin Mevlid-iCenb- Ali Kerem Allah- Vecheh adl eseri buna bir rnektir. Eserde air ilk nce bir

tevhid iiri yazar, ardndanmncat, nat- nebev(Peygambere vg), mameyn (Hz. Hasanve Hseyin) hakknda bir iir, dibce (n sz), ilahi, mukaddime (balang) ve yine ksa birnat- nebev yazarak Hz. Alinin doumu blmne balar. Hz. Aliye medhiyeden sonra duave bitiri iiri ile mevlidi tamamlar.

7. HLYE16. yy.da ortaya kmtr. Bunlar peygamberlerin fiziksel yaplarn anlatan

eserlerdir. Manzum ve mensur olarak yazlr. Manzum olanlar mesnevi biimiyle yazlr.Sadece Hz. Muhammedi anlatan hilyelere hilye-i nebev, hilye-i erf, hilye-i Fahr- lemad verilir. Yine de hilye deyince akla ilk olarak Hz. Muhammedin vasflarn vegzelliklerini anlatan eserler gelir. Hilyeler bamsz, ayr bir eser olarak yazld gibimiraciyeler ve mevlidler iinde de yer alr.

8. RAMAZANYERamazan aynn faziletleri, Ramazan orucunu tutmann gereklilii ve faydalarn

manzum olarak anlatan eserlerdir. Ramazaniyeler genellikle mni biimiyle yazlr; amakaside ve gazel ekliyle yazlanlar da vardr.

9. MEDHYEBirini vmek iin yazlan manzum ve mensur eserlerdir. Genellikle kaside biimiyle

yazlr; ancak dier nazm ekilleri ile yazlm medhiyeler de vardr. Medhiye aslnda divaniiri nazm trdr. (bkz. 15. sayfa) Tekke edebiyatnda sadece din ve tarikat bykleri


28/36

- 28 -

vlr, yani devlet bykleri vlmez. Bu iki tr medhiye birbirinden farkldr: llerhakknda yazlm medhiyelerde air ondan bir menfaat beklemeyecei iin bunlar dahainandrcdr. Diriler hakknda yazlanlar ise inandrclktan yoksundur. nk vlen kiininvgy hak eden zelliklerinden ok, methetmek ve slup gzellii n plandadr. Ayrca butr medhiyelerde ama; vlenden cize, yani para veya altn gibi deerli hediyeler almaktr.Divan airleri maddi beklenti karlnda medhiye yazarken, Tekke airleri herhangi birmaddi beklenti karlnda yazmaz.

Drt Halife iin yazlan medhiyelere medh-i ihr-yr- gzn(Hz. Muhammedindrt dostunun mehdi) denir. ihr, Farsa drt demektir. Drt halife iinde kendilerine en okmedhiye yazlanlar Hz. Ali ve Hz. Ebu Bekirdir. nk tarikatlarn ounda tarikat buikisine dayandrma, bir ekilde onlarla ilikilendirme sz konusudur. Baz dervi airlerinmensubu olduklar tarikatn prine veya daha nce yaamtarikat byklerine yahut da aziz

bildikleri mritlerine hitaben medhiye yazdklar olur. Bu tr ilahilerde o mridin zellikleriuzun uzun anlatlr.

10. HKMET12. yy. da Trkistanda yaam ve Yesevlik tarikatn kurmu Hoca Ahmed

Yesevnin iirlerine verilen isimdir. Onun iirlerine hikmetli sz olarak bakld. Bu yzdenonlara, dier iirlerden ayrt etmek iin hikmet ad verilmitir. Hikmet bilgisi bir bakmatasavvuf bilgisi demektir. Bu iirleriyle Ahmed Yesev ayn zamanda tasavvuf edebiyatnnkurucusu olmutur. Hikmetler slamiyete yeni girmi veya henz girmemi Trklereslamiyetin esaslarn, eri kurallar anlatr. Ayrca Hoca Ahmed Yesevnin adyla anlanYesevlik tarikatnn dbn mritlere telkin eder. Bu amalarla yazlan hikmetler didaktik(retici) zellikte olduu iin sanat endiesinden uzaktr. Bu yzden hikmetlerde dahasonraki tasavvuf iirlerinde grlen cokunluk yoktur. Yesev, ar, ll szleriyle din,ahlk tler verir. Ancak duygulardaki samimiyet ve cokunluk, hikmetlere zaman zamanlirizm katar. Bu iirlersyleyi bakmndan mill zellikler tar ve bu yzden Trk edebiyatiin nemlidir. air retmek amac gttnden onlar sade bir Trke ile yazmt r.

Hikmetler, o zamanlarda hkim olan Kagar-Hakniye lehesinin rndr. slm Trkedebiyatnn Orta Asyadaki ilk eserleri o alarda Orta Asyann ortak edebiyat dili hlinegelen Kagar-Hakniye lehesi ile yazlmtr. Yesev, hikmetlerinde aruz ve hece lsnkullanmtr. Ama ounlukla hecenin 7li ve 12li kalplarn tercih etmitir. Manzumelergenel olarak drtlklerle dzenlenmitir, destan biimindedir. Kullanlan kafiyeler de halkiirinin karakteristik yarm kafiyeleridir ve ounlukla rediflidir.

Hikmet yazmak, yani Yesev tarznda iir yazmakdaha sonra Yesev dervilerincegelenek hline gelmitir. Baz Yesev dervileri isebu iirlere kendi adlarn koymamlardr.Bunun sebebi eyhlerinin hikmetleriyle btnlemek olabilir. Bu yzden Ahmed Yesevninhikmetleri Divan- Hikmet adyla sonradan toplanrken bakalarnn yazd hikmetler dedivana girmitir. Bugn elde bulunan Divan- Hikmet btnyle Yesevye aittir, denemez;

Yesevlikin bir hikmetler kitabdr, demek daha dorudur.Ahmed Yesevinin Trk tasavvuf hayat ve Tekke Edebiyat zerindeki etkisi geni

ve devamldr. Anadoluda kurulan Nakibendlik, Haydarlik, Bektalik gibi belli baltarikatlar zerinde Yesevlikin ak izleri vardr.

11. NUTUK

Prlerin ve mritlerin tarikata yeni giren dervilere tarikat derecelerini ve dbnretmek iin syledii iirlerdir. Hece lsnde koma eklinde sylenir. Genellikle 5 ila 7drtlkten oluur. Mzik eliinde sylenmeyen, sadece okunmak iin yazlan nefesler denutuk diye anlr.


29/36

- 29 -

12. DEVRYEDevriyeler tasavvuftaki devir kuramn anlatan iirlerdir. Mensur olanlar da

vardr. Devir kuram; yaradl olaynn, varln nereden gelip nereye gittii ve bu ikisiarasndaki safhalarnn tasavvufa gre aklanmasdr. Tasavvufular bu sistemin esasn birdaireye benzettii iin devr adn vermitir. Bu kurama gre vakti gelen ruh, lem-i gaybdan(bilinmeyen lem) lem-i uhda; yani grnen, madd leme iner ve eitli merhalelerdensonra tekrar Tanrya dner. Buna devirdenir. Ruh, nce cansz varlklara, sonra bitkilere,hayvana, insana ve en sonra da insan- kmile geer. Oradan da ilk byk ruh olan Tanryadner ve Onunla birleir. Ruhun madd leme iniine nzl (aa inme, ini), tekrarTanrya dnne de urc(yukar kma, ykselme) denir. Bu yzden sadece inii anlatandevriyelere feriye, k anlatanlara ise ariye denir. Bu kuram savunanlar Kuran-Kermde eitli yerlerde zikredilen Ondan gelip Ona dnme ifadelerini gsterirler. Devirkuram Hz. Muhammedin Ben neb iken dem su ile amur arasndayd. hadisi ile ilgilidir.Mutasavvflara grevcut hlindeki Muhammed, yeryzne sonradan gelmitir. Hlbuki ruh

hlindeki Muhammedezelden beri vard. Demek ki ruh hep vardr; ama sras gelen ruh, budnyaya iner. Aslnda devir kuram vahdet-i vcut anlaynn bir parasdr. Yalnz devirkuramn reenkarnasyon (tensh) inancyla kartrmamak gerekir. Tenash inancnda ruh bircisimden tekine belli bir sra gzetmeksizin srar. Mesela bir hayatnda insan olan ruh,sonraki hayatnda hayvan olabilir.

Trk edebiyatnda Snn tarikatlara mensup olanlar yaratl ve ruh konusu hassasbir konu olduundan pek fazla devriye yazmamlardr. Sadece Kuran ve snneterevesinde insann ana rahmine dmesini, lm ve kabir hayatn hayal ve sofiyne birekilde anlatan devriyeler yazmlardr. Bylece Trk edebiyatnda devriyeler, Mevlndan

balayarak Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve daha birok air ve nesir yazann eserlerinde yeralan bir tr olmutur.

13. ATHYE(ATHYT-I SOFYNE)Allah ile teklifsizce, akal bir dille konuur gibi yazlaniirlere verilen isimdir. Bu

tr, sonradan baz airler tarafndan eriat llerinden uzaklamtr. Bu yzden de dinbilginlerince kelam- kfr, yani dinden karan sz olarak saylmtr. Grnte alaycdr veocuk elencelerine benzer. Gerekte athiyelerde tasavvuf srlara iaret edilir. Tasavvufsrlar yine st kapal bir ekilde, sembollerle anlatlr. Bunu ancak erbab anlar. Hatta bunuYunus Emrenin ktum erik dalna anda yidm zmi matlal athiyesi de destekler. Son

beyitte air yle der:Yunus bir szsylemi hibir sze benzemezMnfklar elinden rter mani yzn

Byle diyerek athiyelerde baz gereklerin bilerek gizlendiini, st rtl bir dilleanlatldn dile getirir. athiyeler genellikle Bekta airlerinde rastlanr. Yunus Emreninpek az athiyesi vardr. Mevlnnn ise Farsa athiye gazeli vardr. EdebiyatmzdaKaygusuz Abdal athiyeleriyle tannr.


30/36

- 30 -

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLERYeni nazm ekilleri Trk edebiyatnda ilk kez Tanzimattan sonra grlmeye balar.

Tanzimat dnemi airleri (1860-1896) genellikle divan iirinin nazmekillerini kullandlar.iirde ekil olarak deiiklik yapmadlar, iire yeni konular getirdiler. Mesela Namk Kemal

divan iiri nazm ekli olan kasidesinde hrriyet kavramn vmtr. Oysa kaside divaniirinde birini vmek iin kullanlr. Yine Ziya Paa bir gazelinde hkmeti eletirmitir.

YEN TRKR

NAZIM

EKLLERNAZIM

TRLER

DZENLNAZIM

EKLLER

SERBEST

DZENL NAZIMEKLLER

DVAN RNDENGELTR-

LENLER

SONE

TRYOLE

RMESCROES

(apraz Uyak)

RMESEMBRASSES(Sarma Uyak)

TERZA-RMA(rk Uyak)

DZ UYAK

HALK

RNDENALINANLAR

Koma tipi Semi tipi Mni tipi

ET DZENLBMLER

KARIIKDZENLBMLER

SERBESTNAZIM

BEYTLERLEKURULANLAR

BENTLERLEKURULANLAR

LRK R

PASTORAL

R

DDAKTKR

EPK R

DRAMATKR

YEN TRK RNDE KULLANILAN NAZIM EKLLER VE TRLER


31/36

- 31 -

Hlbuki gazel, bu konuda yazlmaz. Geri Abdlhak Hamit Tarhan ve Reczde MahmutEkrem yeni nazm ekilleri denemeleri yapmtr; ancak biim ynnden asl nemlideiiklikleri Servet-i Fnn airlerinde (1896-1901) grrz. Batdan yeni nazm ekillerialarak eskileri tmyle braktlar; ancak henge ok nem verdiklerinden aruz lsndenvazgemediler. Yeni Trk iirinin eski iirden ilk gze arpan farkllklar unlardr: iirlerinkonuya uygun bir ad vardr, mahlas yoktur, iirin btnnde konu birliivar, nazm birimi

beyit ya da drtlk deil, dizedir. Dizede her zaman anlam btnl olmayabilir. Bir dizede

tamamlanmam dnce teki dizeye geebilir. Bir nazm biimi deiik sayda dizedeoluan bentlerden kurulabilir.

A. DZENL NAZIM EKLLERDzenli nazm biimlerini Trk edebiyatnda ilk kez Servet-i Fnn airleri

kullanmtr. Bat edebiyatlarndan alnan bu ekiller, Servet-i Fnn ve Fecr-i ti airlerincesevilmi ve ok kullanlmtr; ancak daha sonra tercih edilmemitir. Yalnz apraz uyak,sarma uyak ve dz uyak Cumhuriyet dneminde kullanlmaya devam etmitir.

1. SONE

talyan edebiyatndan km ve daha sonra btn Avrupa edebiyatlarndakullanlm kurall bir nazm eklidir. Bize Fransz edebiyatndan gemitir. En ok Servet-iFnn airlerince kullanlan bu ekil 14 dizeden oluur. lk iki bendi drder, son iki bendier dizelidir. Sonenin ilk iki bendi son iki lkte sylenecek duygu ve dnce iin birhazrlk, bir giri blmdr. zellikle son dize duygu ynnden en gl dize olur. Bu biimdaha ok lirik konulara elverili olduu iin sevilmitir. Edebiyatmzda ilk olarak Cenapahabettin sone eklinde iir yazmtr.

Uyak dzeni bakmndan 3eayrlr.I. talyan tipi sone: abba, abba, ccd, ede.II. Fransz tipi sone: abba, abba, ccd, eed.III. ngiliz tipi sone:lk 12 msra tek bir bent, son iki msra da ayr bir bent hlinde

yazlr. Uyak dzeni yledir: ababcdcdefef gg.Trk airleri daha ok talyan ve Fransz tipi soneyi kullanmtr. Onlarn da uyak

dzenlerinde baz deiiklikler yapmlardr. Buna gre en ok kullandklar uyakdzenleri yledir: 1. abba, cddc, eff, egg./ 2. abba, cddc, eef, ggf./ 3. abab, cdcd, eff, egg./ 4.abab, cdcd, eff, ggf. Mesela Cenap ahabettinin Makdem-i Yr isimli iiri bir sonedir.

2. TRYOLEOn dizeli bir nazm eklidir. blmden oluur. lk blm iki dizeden, dierleri

drder dizeden oluur. Birinci dize ilk drtln drdnc dizesinde, iirin ikinci dizesi iseikinci drtln son dizesinde aynen tekrarlanr. Ancak yinelenen bu iki dize, drtl

oluturan teki dizenin anlamyla uyumaldr. Uyak dzeni a

(n)

b

(n)

, aaaa

(n)

, bbbb

(n)

eklindedir. Aynen tekrarlanan dizeler a(n) ve b(n)olarak gsterilmitir.

3. RMES CROES(apraz Uyak)4 dizeli bentlerle (drtlklerle) kurulan bir biimdir. Drtlk says snrl deildir.

Uyak dzeni abab, cdcd, efef... eklindedir.apraz uyak her trl konuya elverili bir biimolduundan ok kullanlr. Abdlhak Hamitten itibaren kullanlan bu nazm biimineaprazl uyak, aprazlama veya apraz dizili de denir. Cenap ahabettinin Terne-iSabah; Yahya Kemal Beyatlnn Gemi Yaz ve Rindlerin lm iirleri bu nazm eklinernektir.


32/36

- 32 -

4. RMES EMBRASSES (Sarma Uyak)Drt dizeli bentlerle (drtlklerle) kurulan bir nazm biimidir. Drtlk says snrl

deildir. Uyak dzeni abba, cddc, effe... eklindedir. Sarma uyak her konuya uygun birekildir. Ancak apraz uyak kadar ok kullanlmamtr. Bu biim sarmal uyak, sarmalamaadlaryla da anlr. Ahmet Hamdi Tanpnarn Her ey Yerli Yerinde ve Yahya KemalBeyatlnn hece ls ile yazd tek iiri olan Ok, bu nazm ekline birer rnektir.

5. TERZA-RMA (rk Uyak)talyan edebiyatndan btn Avrupaya gemi bir nazm eklidir.Hatta Dantenin

lahi Komedyas batan sona terza-rima biimiyle yazlmtr. Bize Fransz edebiyat yoluylagelen bu biim Servet-i Fnndan sonra Fecr-i tide kullanlm; 1908den sonra ise pektercih edilmemitir. Terza-rima dizeli bentlerden oluur. Bent says snrl deildir. Sonlnn bitiminde bamsz bir dize bulunur. Son dizenin iirin en gl ve en etkili dizesiolmasna dikkat edilir. Bu nazm biimine rk lde denir. Uyak dzeni aba, bcb, cdc,ded, ... e eklindedir. Ali Canip Yntemin Kelebek adl iiri terza-rimadr.

6. DZ UYAK

Tanzimat airleri bu ekli Fransz edebiyatndan almtr. Her beyit kendi arasndauyakl olan bu biime eleme de denilmektedir. Dz uyak, uyak dzeni bakmndan divaniirindeki mesnevinin ayndr. Bu yzden bu biime yeni mesnevi de denilir. Franszedebiyatnda kullanlan bu ekil aslnda mesneviden farkl zelliklere sahiptir. Divanedebiyat nazm ekli mesnevi, iinde bir olay vey

Documents

TÜRK ŞİİRİNDE KULLANILAN NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ