TÜRK-İSLAM KÜL TUR

VE MEDENiYETiNDE

TARSUS

T.C.

BAŞBAKANLIK TANITIM FONU

KATKILARIYLA

28-30 MAYIS 2010

- BİLDİRİ ve MÜZAKERELER-

Editörler

Prof. Dr. A6dulkadir EVGİN

Doç. Dr. Mulı:ammet YILMAZ

_poç. Dr. Fatih Yahya AYAZ

Doç. Dr. Asım YAPlCI

~ TÜRKİYE DİYANET V AKFI TARSUS ŞUBESİ

TÜRK-İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE TARSUS

DÜZENLEME KURULU

Dr. Mehmet GÖDEK.MERDAN (Tarsus Kaymakamı)

Niyazi ERSOY (Mersin İl Müftüsü)

Abdülkerim AKBABA (Tarsus Müftiİ;Ü)

Prof. Dr. Ali Osman ATEŞ (Çukurova ü. ilahiyat F;ooutesi Dekanı) Prof. Dr. Bünyamin ERUL (Ankara ü. ilahiyat Fakültesi)

Prof. Dr. Hüsnü Ezber BODUR (K. S. Ü. İlahiyat Fakültesi)

Prof. Dr. Abdulkadir EVGİN (K. S. Ü. ilahiyat Fakültesi, Baş~n)

Doç. Dr. Muhammet Yll..MAZ (Çukurova Ü. ilahiyat Fakültesi)

Doç. Dr. Fatih YnhyaAYAZ (Çukurova Ü. ilahiyat Fakültesi)

Yrd. Doç. Dr. Gözde RAMAZANOGLU (Çukurova Ü. ilahiyat Fakültesi)

Yrd. Doç. Dr. Hayri KAPLAN (Çukurova Ü. ilahiyat Fakültesi)

Yrd. Doç. Dr. İzzet SARGIN (K. S. Ü. ilahiyat Fakültesi)

Dr. Yasin Yll..MAZ (Araştırmacı-Yazar)

Sekreterya: .

Doç. Dr. Abdulkadir EVGİN (K. S. Ü.İlahiyat Fakültesi, Kahramanmaraş.

Tel: O 537 644 78 21)

Doç. Dr.1:fuhammet Yll..MAZ (Ç. Ü. ilahiyat Fakültesi, Balcalı! Adana.

Tel: O 530 886 60 39 )

İrfan ATIM (Tarsus Vaizi, Tarsus. Tel: 0505 726 69 91)

Sempozyum Yazışma Adresi: Tarsus Müftülüğü, Ulu Cami Yanı, TARSUS

Tel: O 324 614 04 79-81 '

Elektronik posta adresi: tarsussempozyuın@gm.ail.com

SMS: AbdülkerimAKBABA, Tarsus Müftüsü: tel: O 534.960 75 76

ISBN: 978-975-95480-3-2 ... ·~ :

Baskı:

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılı.k Ticaret İşletmesi-ANKARA

Tel: 0312 354 91 31

. . . . -..... · ~

TÜRK-İSLAM KÜLTÜR VE MEDENiYETiNDE TARSUS

TARSUS MEDRESELERİ

Prof. Dr. Cahit BAL TACI*

Çukurova'nın önemli yerleşim merkezlerinden biri olan Tarsus, her ne kadar eski çağdaki

fonksiyon ve aktivitesini kaybetmiş olsa da Türkiye'de antik çağdan beri varlığını sürdüren nadir

şehirlerden biridir.

Tarsus ' la ilgili bilgiler veren kaynaklar ve araştırmalar buranın Ortadoğu'nun önemli bir

kültür ve ticaret merkezi olduğunda ittifak ederler. Tarsus'un antik çağdaki dini ve ticari yönü ayn bir

araştuma konusu bir yana; İslami dönemde öneminden dolayı muhtelif İslam devletleri arasında el

değiştirerek Osmanlı 'ya kadar gelmiştir.

Ancak şunu itiraf etmeliyiz ki bu kadar önemli bir şehir, Anadolu'daki diğer antik şehirler

kadar geçmişiyle tetkik edilmemiştir. Gerçi bugün bile Türkiye'de şehir tarihçiliği üniversitelerde

akademik müfredata girmemiş ve bu konuda şehir tarihçiliği formatı oluşmamıştır. Bununla beraber

bazı meslektaşlarımız bazı şehirlerimiz baklanda tezler vererek araştırmalar yaptırmışlardır.

Tarsus'un, Osmanlı'nın XVI. asırdaki durumu hakkında Ali Sinan Bilgili tebriğe şayan bir tez

çalışması' yapmış ve neşretmiştir. Ancak Tarsus, Emevtlerden Cumhuriyetekadar birçok tezin konusu

olabilecek bir yerdir.

İslam tarihçileri Tarsus'un ilk Emevl balifesi Muaviye b. Ebt Süfyan - zamanında (661-680)

fetbedildiğini2, Abbasiler döneminde ve Harun Reşid döneminde (786-809) Tarsus'tan Malatya'ya

kadar uzanan Avasım-ı Mustahkeme'nin merkezi baline getirildiği ve bu bölgeye Türkmenler

yerleştirilere~ Bizans'a karşı tampon bölge oluşturulduğu bilinmektedir. Buna ilaveten şunu da

belirtelim ki, Bizans ta batıdan gelecek tehlikelere karşı Trakya'ya gayri müslim Türklerden Uzlar ve

Peçenekleri yerleştirdilden ve burada da bir tampon bölge oluşturulduğu bilinen bir gerçektir.

Tarsus'un Abbasiler zayıfladığı dönemde 965'te tekrar Bizans'ın eline geçtiği, bir ara

Erneviierin hakimiyetine girdi. 108'i'de Anadolu Selçuklu sultanı Süleyman Şah tarafından alınarak kadı tayini için Fatımi kadısı İbo Ammar'a müracaat ettiği4 daha sonra, 1485'de Karagöz Paşa eliyle

Osmanlılara geçtiği5, Memluklulann eline geçmesinden sonra 1487'de Davud Paşa tarafından yeniden

*

2

3

4

s

Marmara Üniversitesi İl alıiyat Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi

Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara.200 1.

Belazuri, Fühıhu'l- buldan. (çev. Mustafa Fayda), Ankara 1987, s. 190.

A.g.e., s. 243.

Osman Turan~ Selçuklular Zamanmda Türkiye, İstanbu 19.71, s. 69.

Aşıkpaşa-zade, Tevarfih-i Al-i Osman, İstanbul, 1332, s. 215.

313

TÜRK-İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE TARSUS

Osmanlılara bağlandığı6 1491 'de sulhla geliri Harameyn evkafına bırakılarak Memluklulara bırakıldığı

ve nihayet Y. Sultan Selim'in 1516 Mercidabık ve 1517'de Ridaniye zaferlerinden sonra kesin olarak

Osmanlılara geçtiği7 bilinmektedir. Bunlarla beraber Tarsus'un zaman zaman Ramazanoğullan,

Karamanoğullan ve Osmanlılar arasmda el değiştirdiği de unutulmamalıdır.

Tarsus'un İslam dönemi kültür ve eğitipl bayatı ayrıca incelenmesi gereken önemli bir

dönemdir. Medreseterin X. asırda ortaya çıktığı dikkate alındığında diğer İslam şehirlerinde olduğu

gibi Tarsus'ta da eğitim ve öğretimin camilerde yürütüldüğü anlaşılmaktadır. Emeviler devrinden bize

intikal eden herhangi bir mescid bilinmediğine göre Abbasller döneminde H.171/787-88'de ilk

caminin yapıldığı ve 833'te Halife Me'mfuı'un buraya defi:ıedildiği daha sonra Tarsus'un

Hıristiyanlann eline geçmesi. ile buranın kiliseye çevrildiği veya yıkılarak yerine kilise

yapıldığı;1360'ta Memlwdularm Tarsus'u fethiyle burası camiye çevrilmiş ve Camiu'n-Nur adıyla

aı:ulmaya başlamıştır ki bugün mu Cami olarak bilinmektedir. İslam ilimlerinin eğitiminin burada

başladığı düşünülmektedir. Camilerde~ bu eğitim faaliyetinin ne zamana kadar devam ettiği kesin

olarak tespit edilememektedir. Selçuklular ve Memluklular dönemine ait he~hangi bir medresenin

varlığını bHemediğimiz gibi Osmanlılarda XVI. asnn ilk yansına kadar burada bir medreseye

rastlanamaınıştır.

Tarsus medreseleri hakkında bilgi kaynaklar Tapu Defterleri ki bunlardan XVI. asra ait on

defter 3 medrese hakkında bilgi vermektedir.8 XVI. asırdan sonraki tapu defterleri de incelendiğinde

mevcut diğer medreseler hakkında da bilgi toplamak mümkün olacaktır. XVI. asra ait 209 numaralı

Ruus defterde de Rüstem Bey Medresesi'nden bahsedilmektedir.9 Evliya Çelebi Seyahatnarnede XVll.

asırda Tarsus'ta 6 medrese olduğunu söyler. 10 Ancak medreselerin adını vermez. Şemseddin Sami ise

XIX. asırda Tarsus'ta adını vermediği 19 medreseden bahsetınektedir. XIX. asırda 1308 ve 1312

tarihli Salname-i Vilayet-i Adana'da 36 medreseden bahsedilmektedir.11 İstanbul müftülüğünde

bulunan Taşra Medreseleri ve Müderrisleri defterlerinde ise Tarsus'ta 1913'te 24 medrese hakkında

bilgi buluı:unaktadır. Biz tebliğimizde bu defteri esas alarak Tarsus medreselerini tanıtmaya

6

7

9

Şehabeddin Tekindağ, "ll. Beyazıt Devrinde Çukurova'da Nüfuz Mücadelesi", Belleten, XXX/123, Ankara 1967, s. 360.

Faruk SQuıer, "Çukurova Tarihine Dair Araştırmalar", DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, s. 56.

BOA. Tapu 969, s. 866; BOA. Tapu 1067, s. 12, 94, 236; BOA. Tapu 229, s. 42,154, 486; BOA. Tapu 69, s. 639; BOA. Tapu 459, s. 1012, BOA. Tapu 969, s. 88ı: BOA. Tapu 998, s. 371; BOA. Tapu 450, s. 1015; BOA. Tapu 69, s. 639; BOA. Tapu 969, s. 872.

Ruus Defteri, No: 209, s. 1 17. 10 Seyahatname, IX, 331. 11 Salname-i Vilayet-i Adana (1308), s. 97; (1312), s. 96.

314

IlC

TÜRK-İSLAM.KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE TARSUS

çalışacağız. Ancak bu defter de 1913 'te yapılan bir tespittir. Medreseler hakkında doyurucu bilgi

verilmemektedir.

Çarşı Medresesi: 19 Şaban 1332'de bu isimde bir medrese bulunmaktaydı. Ancak tedrisatın

olmadığı, yapılmadığı anlaşılmaktadır.

Develi Medresesi: Medrese Süleyman Efendi'nin vakfıdır. Baberat müdertisi Mustafa

Efendi'nin vekili Salim Efendi'dir ve vazifesi 3500 kuruştur. Medresenin 8 talebesi bulunmaktadır.

Erzade Medresesi: Medresede tedrisat yapılmamaktadır.

Eyyüb-zade Medresesi: Medresede tedrisat yapılmamaktadır.

Kabakçı-zade Medresesi: Medresenin vakıfı, Kabakçı-zade'dir. Medresede tedrisat

yapılmamaktadır.

Kargılı Medresesi: Medrese Kargılı köyündedir. Vakıfı Ömer Efendi'dir. Vazifesi 600

kuruştur. 7 talebe mevcuttur.

Koyuncu Medresesi: Medresenin vakıfı, Emin Paşa ve Sevindik Paşalar. Baberat-ı ali

müdertisi, Nuri Efendi'dir. Vazifesi 2500 kuruştur. Medresenin 5 talebesi bulunmaktadır.

Kubat Paşa Medresesi: Vakıfı Kubat Paşa'dır. Baberat-ı ali müdertisi, Mustafa Zahid ve vekil

Ahmet Efendi' dir. Müdenisterin vazifeleri 2000 kuruştur.

Kurra Efendi Medresesi: Medresede mubacirler meskfuıdur,

Küçük Minare Medresesi: Medresede tedris, fabriyen Mebmed Efendi tarafından

yapılmaktaydı.

Kütüphane Medresesi: Medresede tedrisat, sabık mü.ftü Hacı Ahmet Efendi tarafından

fabriyen yapılmaktaydı.

Mehmet Efendi Medresesi: Medresenin vakıfı, Tarsfuıl Mehmed Efendi'dir. Vazifesi 12000

kuruştur. Talebe sayısı 6'dır. Baberat-ı ali mÜderrisi, Hacı Emin ve Naib Hacı Ali ve Ahmet

Efendilerdir.

Miralay Hacı Ahmet Bey Medresesi: Vakıfı, Miralay Hacı Ahmet Bey'dir. Baberat-ı ali

müdertisi Hacı Hüseyin Efendi'dir. Vazifesi 2000 kuruştur. Medresenin 4 talebesi bulunmaktadır.

Niyazi Efendi Medresesi: Vakıfı, Hacı Aişe hanımdır. Tedrisat bilatevcih Eyyüb-zade Mehmet

Efendi tarafından yapılmaktadır. Vazifesi 1050 kuruştur. Talebe sayısı 15 adettir.

Pazin Çukuru Medresesi: Medrese Pazin Çukuru köyünde idi. Müdertisi Abdurrahman

Efendi'dir. Medresenin 3 adet talebesi bulunmaktadır.

315

TÜRK-İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE TARSUS

Rüstem Bey Medresesi: Medresenin hanisi Varsak Türkmen beylerinden Ulaş-zade Rüstem

Bey'dir. Hayatı hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Cami ve medresenin Arapça vakfiyesi

Cemaziyyil-evvel 934/1526 tarihini taşırlığına göre12 XVI. asrın ilk yansında yaşamış bir kimsedir.

Medresede bu veya buna yakın bir tarihte tesis edilmiş olmalıdır. Medresenin 957/1550

tarihinde tespit edebildiğim müderrisi Zeynelabidin Efendi idi ve yevmiye 13 akçe alıyordu. 13 XV-XVI. asırlarda Osmanlı Medreseleri adlı doktora tezinde bunu tespit etmiştim. Maalesef bu Ruus kaydının

dışında ne Kadıasker Ruznamçelerinde ne de Şakaik-i Numaniye'de ve XVI. asra ait zeyillerinde başka

bir müderris tespit edemedim. 14

Kaynaklardan anlaşıldığına göre medrese XVI. asnn ilk yansından XX. asnn başına yani 1913

tarihine kadar 4 asır hizmete devam etmiştir. 1913'te medresenin vakıfı Süleyman Bey olarak tespit

edilmektedir. Anlaşılıyor ki, Süleyman Bey, Ulaş-zade Rüstem Bey'in ahfadındandı.

Bu tarihte muhacirlerin iskan · edildiği medresenin müderrisi de XVI. asırdaki müderris

Zeynelabidin gibi Baberat-ı ali Kamil Efendi idi ve vazifesi 1600 kuruştu.

Sadırlı Medresesi: Meş.ihattan tayin edilen müderris Abdullah Efendi olup 2 adet talebesi

vardı. Tarsus'ta müderris iken 8 Nisan 1336'da burada vefat eden Hafiz Abdullah Harndi Efendi, (Meşihat Arşivi. Dosya 1628) bu olmalıdır.

Sebil Medresesi: Medrese, Sebil köyünde idi. 19 Şaban 1332'de tedrisat yapılmamaktaydı.

Şeyh Ömer Medresesi: Medresenin müderrisliğine Ömer Efendi fahriyen yürütmekteydi.

Medresede 4 öğrenci bulunmaktaydı. >

Tekfor Kuzu Medresesi: Medrese Tarsus'un Tekfor Kuzu köyünde idi. Medresenin vakıfı

olarak Ali Efendi gözük.mekteydi. Müderrisi Abdullah Efendi olup fahriyen ders okutmaktaydı.

Medresenin 3 talebesi vardı.

Tepe Eğri Medresesi: Medresede 19 Şaban 1332'de tedrisat yapılmamaktaydı.

Tınaz Medresesi: Medrese Tınaz köyünde idi ve tedrisat mevcut değildi.

Ulaş Medresesi: M~drese Ulaş köyünde olup müdertisi Mustafa Efendi idi ve fabriyen ders

okutmaktaydı. 4 talebesi mevcuttu.

12

13

14

Okçu Zade Medresesi: Medresede 19 Şabaiı 1332'de ders yapılmamaktaydı.

Mücedded Anadolu Defter: No: 582/1 sıra No: 40, s. 67 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (terc. A. Sami Yücesoy, Tercüme Def. or. 1862, sıra rır. 22, s. 121-122.

Ruus Defteri No: 209, s. 117

XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, ll. 856. İst. 2005

316

~

1

1

ı

TÜRK-İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDE TARSUS

Çakmakiye Medresesi: XVI. asırda Tarsus'un Debbağhane mahallesinde bu isimde bir

medrese bulunmaktaydı. Medresenin hanisi ve inşa tarihi hakkında bilgimiz yoktur. Ancak medresenin

gelir kaynakları tapu defterine göre 1519'da 1 değirmen, 1 bostan zemini, 1 evlik yer zemini idi. Akçe

olarak 1519'da 2400 akçe, 1523'te 2432 akçe ve 1526'da 5850 akçe idi.15 Medreseye müderris

tayinlerinin padişah beratıyla gerçekleştiği, müderrislerin aynı zamanda vakfın mütevelliliğini de

yaptıklan görülmektedir. Medresede 1519'da İbrahim Efendi, 1523'te Alaeddin Efendi ve 1526'da

Tacuddin Efendi müderrislik yaptılar. Tacuddin Efendi bu tarihte ayrıca Tarsus kadılığını da

yapmaktaydı. 16

Mahmud Bey Medresesi: XVI. asırdaki üçüncü medrese Mahmud Bey Medresesi'dir.

Medresenin baDisinin biyografisi ve tesis tarihi bilinmemektedir. Medresenin geliri Mahmud Bey'in

mülkü iken medreseye vakfettiği 2 değirmendir. 17

Yeni Cami Medresesi: Tarsus'ta Hicri 1321 ' lerde Yeni Cami Medresesi diye bir medrese

bulunmaktaydı. Hicri 1282'de Tarsus'un Yunusoğlu köyünde doğan Kurtzade Mahmud Efendi'nin

oğlu müderris Mesud Efendi burada talebelik yapmıştır.18

*** Oturum Başkanı Mustafa Fayda:

Hocamız medreseler konusunda temyiz edici, ayırt edici, ışık tııtııcu bilgiler verdiler,

kendilerine teşekkür ediyorum. Tabü bu medreseler ÜZerinde çalışan insanlar olacak. Zaten üçüncü

sıradaki tebliğde vakfiyelerin ÜZerinde durulurken medreselere de temas edilecektir. Medreseler çok

önemli eğitim kurumlandır. Değerlendirmede ben de bazı şeyler söylemek istiyorum.

Şimdi Çukurova Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Yardımcı Doçentlerinden Dr. Gözde

Ramazanoğlu Hanımefendi, "Tarihf Tarsus Caniiierinin Mimarf Özellikleri" konusunda tebliğlerini

sunacaklardır. Buyurunuz Hoca Harirm.

15 BOA. Tapu 69, s. 639;Tapu 450, s. 1012; Tapu 969, s. 862; Tapu 998, s. 371 'den naklen Ali Sinan Bilgili, Tarsus Sancağt ve Tarsus Türkmenleri, 136.

16 Ali Sinan Bilgili, a.g.e., s. 136-137. 17

A.g.e., s. 137 18 Meşilıat Arşivi, Dosya:l628.

317